Witold A damczewski SJ, Małżeństwo we

Witold A d a m c z e w s k i SJ, Małżeństwo we współczesnych konkorda­
tach, Warszawa: Wydawnictwo Kontrast 1999, ss. 422.
R ozpraw a pod powyższym tytułem , opublikow ana nakładem Katolickiego Biura
Inform acji E uropejskich, zasługuje na uwagę Czytelników ze względu na aktualność
te m atu i oryginalność opracow ania. A ktualności dowodzi fakt, iż dotyczy problem a­
tyki, w okół której w okresie debaty w okół w niosku w sprawie ratyfikacji K onkordatu
podpisanego 28 V II 1993 r. między Stolicą A postolską a Polską toczyła się budząca
w iele kontrow ersji dyskusja. Instytucja u znania skutków cywilnych m ałżeństwa
kanonicznego w pisana do art. 10 K o nkordatu stała się bowiem jednym z elem entów
gry politycznej w yreżyserow anej przez przeciw ników ratyfikacji K onkordatu, po­
sługujących się n ierzeteln ą argum entacją w celu w prow adzenia w błąd opinii publicz­
nej. N ato m iast oryginalność tego opracow ania polega na tym, że problem atyka ta
przez W . A dam czew skiego została u jęta w szerokim aspekcie praw no-porów naw czym, tj. o p a rta na rzetelnej analizie dotyczących m ałżeństw a i rodziny przepisów
wszystkich konkordatów współczesnych. T ak całościowego opracow ania tego tem atu
dotychczas nie było w literatu rze praw niczej nie tylko polskiej, ale również zagra­
nicznej.
Publikacja ta składa się z dwóch jakościow o odm iennych części. Pierwsza część ma
c h ara k te r naukow ego opracow ania problem atyki m ałżeństwa i rodziny w konkorda­
tach w spółczesnych. D ru g a część zaw iera aneksy, w których zam ieszczone zostały
teksty przepisów konkordatow ych, które stanow ią przedm iot opracow ania pierwszej
części, oraz akty wykonawcze do art. 10 K onkordatu polskiego.
N a początk u publikacji zam ieszczono Przedm ow ę, napisaną przez prof. dr. hab.
T adeusza Smyczyńskiego (Instytut N auk Prawnych PA N w Poznaniu), i Słowo w stęp­
ne ks. prof. dr. hab. W ojciecha G óralskiego (U niw ersytet K ardynała Stefana Wyszyń­
skiego w W arszaw ie). W wypowiedziach tych dwóch wybitnych znawców polskiego
praw a rodzinnego i kanonicznego praw a m ałżeńskiego podkreślone zostały walory
m erytoryczne publikacji.
R ozw ażania A u to ra obejm ują: w stęp, dwie części analiz, zakończenie, bibliografię
zaw ierającą wykaz źró deł i literatury przedm iotu. Przede wszystkim z uznaniem nale­
ży podkreślić popraw ność om aw ianej publikacji z p unktu w idzenia m etody naukowej.
W e w stępie A u to r w sposób klarowny określił główne tezy, które zam ierza rozważyć
w poszczególnych rozdziałach, scharakteryzow ał również m ateriały źródłowe, na ja ­
kich o p a rł swoje badania, oraz m etodę, jak ą się w tym celu posłużył.
O pracow anie problem atyki zostało przedstaw ione w dwóch częściach. W pierwszej
części A u to r d o k o n ał wnikliwej analizy problem atyki uznaw ania przez państw o skut­
ków cywilnych m ałżeństw a kanonicznego. A naliza ta obejm uje dwa rozdziały.
W pierwszym rozdziale, zatytułow anym „Skutki cywilne m ałżeństw a kanoniczne­
go”, A u to r wyjaśnia kwestie o podstawowym znaczeniu dotyczące kom petencji dwóch
władz, tj. władzy kościelnej i władzy państwowej względem m ałżeństw zawieranych
między osobam i ochrzczonymi. Kwestie te rozpatrzono w aspekcie historycznym i dok­
trynalnym . T rafn ie została ukazana ewolucja, jak a w pojm ow aniu wolności religijnej
nastąpiła w doktrynie Kościoła na Soborze W atykańskim II, oraz następstw a tej dok­
tryny w odniesieniu do poszanow ania wolności osób zawierających m ałżeństw o, wy­
rażającej się w możliwości w yboru form y zaw arcia m ałżeństw a: kanonicznej bądź
cywilnej. N astępnie gruntow nej analizie p o d d an o rozw iązania praw ne, jakie w tej m a­
terii zostały w pisane do um ów konkordatow ych z państw am i wyznaniowymi zaw ar­
tych przed Soborem W atykańskim II (K olum bia, M alta, Portugalia, H iszpania, W ło­
chy, Jugosław ia) oraz do k o nkordatów zaw artych po tym S oborze z państw am i
świeckimi (K olum bia, Portugalia, H iszpania, W łochy, M alta, Polska, C horw acja).
W rozdziale drugim został omówiony bardzo ważny elem ent w procesie pow sta­
wania m ałżeństw a konkordatow ego, jakim jest wpis faktu zaw arcia m ałżeństw a ka­
nonicznego do rejestru cywilnego. C zytelnik znajduje tu analizę przepisów kon k o rd a­
towych dotyczących warunków , od których spełnienia strona państw ow a uzależnia
skuteczność na forum państwowym m ałżeństw a, zaw artego w edług form y kanonicz­
nej. A u to r analizuje tę problem atykę w podw ójnym aspekcie: doktrynalnym i dogm atyczno-praw nym . Szczególnie godna uznania jest wnikliwa analiza kluczowych
w tej m aterii kwestii, jak: czy wpis m ałżeństw a kanonicznego do rejestru państw ow e­
go m a w alor konstytutywny, czy tylko deklaratoryjny. W celu w yjaśnienia tej kwestii
Ks. Adam czewski przeprow adził analizę tekstów prawnych, zawartych w poszczegól­
nych konkordatach i ustaw ach krajowych, jak również krytycznie ustosunkow ał się do
opinii innych autorów . W rozw ażaniach swych zajm uje słuszne stanow isko, iż w kon­
struow aniu odpow iedzi w tej sprawie należy najpierw uwzględnić brzm ienie przep i­
sów prawnych. N iestety, odnośne przepisy nie zawsze zostały sform ułow ane w sposób
jasny i wyraźny. D latego stosunkow o szerokie pole m anew ru ustaw odawcy w tej m a­
terii pozostaw iają interp retato ro m .
D rugą część swych rozważań A u to r poświęcił problem atyce skutków cywilnych orze­
czeń kościelnych w spraw ach m ałżeńskich i problem atyce rozwodów. T a część podzie­
lona została również na dwa rozdziały.
W pierwszym z nich przedstaw ione zostały kwestie dotyczące uznania przez p a ń ­
stwo skutków orzeczeń trybunałów kościelnych dotyczących stw ierdzenia nieważności
m ałżeństw a kanonicznego, dyspensy od m atrim onium rutiim non con su m m ation i in­
nych kwestii w tym przedm iocie.
W drugim rozdziale om ów iona została problem atyka rozwodów cywilnych i sepa­
racji m ałżonków. A u to r trafnie charakteryzuje różnice, jakie występują m iędzy stan o ­
wiskiem współczesnych państw świeckich a stanow iskiem Kościoła katolickiego w tej
bardzo delikatnej m aterii dotyczącej trw ałości i nierozerw alności m ałżeństw a. A u to r
wykazuje, iż stanowisko państw -stron konkordatów współczesnych w tej m aterii jest
zróżnicow ane w zależności od tego, jaki m odel relacji między państw em a K ościołem
jest realizow any w systemie praw nym danego państwa. Kościół zaś ze swej strony nie­
ustannie staje w obronie nierozerw alności m ałżeństw a sakram entalnego, a jedn o cze­
śnie - respektując świecki ch arak ter współczesnych państw - sposób tej obrony p o d ­
daje znacznym modyfikacjom.
W zakończeniu A u to r wysnuwa ogólne wnioski z analiz przeprow adzonych w p o ­
szczególnych rozdziałach; trafnie ukazuje ewolucję, jaka nastąpiła w konkordatach
w przedm iocie uznaw ania skutków cywilnych m ałżeństw kanonicznych oraz uznaw a­
nia przez państw o decyzji trybunałów' kościelnych dotyczących niew ażności m ałżeń­
stwa zaw artego na forum kościelnym. W szczególności A u to r trafnie akcentuje orygi­
nalność rozw iązań, jak ie w tej m aterii zostały w pisane do K onkordatu polskiego
z 1993 r.
D la w alorów poznawczych om aw ianej publikacji istotne znaczenie ma obszerna
bibliografia, zaw ierająca wyczerpujący wykaz źródeł oraz literatury krajowej i zagra­
nicznej. T rzeb a rów nież zauważyć, że pozycje źródłow e, jakie w ym ieniono w tych wy­
kazach, w pełni zostały przeanalizow ane w tekście rozprawy, a publikacje były wyko­
rzystyw ane przy om aw ianiu zagadnień składających się na treść całej rozprawy.
W szczególności dow odzą tego obszerne w yjaśnienia zam ieszczone w przypisach,
św iadczące dobrze o erudycji A u to ra. N ależy stwierdzić, że rozpraw a Ks. W itolda
A dam czew skiego nosi znam iona m onografii, om awiającej całokształt problem atyki
m ałżeństw a i rodziny w um ow ach konkordatow ych. Praca ta dotyczy problem atyki
interdyscyplinarnej, dlatego m oże wzbudzić zainteresow anie zarów no kanonistów ,
ja k i praw ników świeckich.
J ó z e f K ru k o w sk i