pobierz... - Twierdza Boyen
Transkrypt
pobierz... - Twierdza Boyen
Twierdza Boyen w Giżycku Die Festung Boyen in Giżycko T wierdza Boyen w Giżycku to unikatowy zabytek architektury na skalę nie tylko 2 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Kaponiera przy Bramie Giżyckiej Koszarowiec Brama Prochowa Brama Wodna Brama Kętrzyńska Brama Giżycka Spichlerze Arsenał Sala ćwiczeń Wozownia ze stajnią Stacja gołębi pocztowych Schron piechoty Kompleks piekarni Laboratorium prochowe Główny magazyn prochowo-amunicyjny Warsztaty artylerii Poterna 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Kaponniere am Giżycka Tor Kasernengebäude Pulvertor Wassertor Kętrzyńska – Tor Giżycka – Tor Speicher Arsenal Übungsgebäude Remise mit Scheune Taubenpoststation Kriegskaserne Bäckereikomplex Pulverlaboratorium Pulverhauptlager Artilleriewerkstätten Poterne Polski, ale i Europy. Ten nigdy nie zdobyty obiekt wojskowy stanowi rzadki przykład dobrze zachowanego pruskiego założenia fortyfikacyjnego z połowy XIX w. Już od podjęcia decyzji o budowie twierdzy, wywierała ona duży wpływ na życie miasta i okolic. Pierwsze prace budowlane przypadły na czas klęsk żywiołowych, kiedy obfite deszcze pozbawiły okolicznych rolników znacznej części plonów. Udział w pracach przy budowie twierdzy czy przy rozbudowie dróg bitych w okolicy pozwalał miejscowej ludności na uzupełnienie uszczuplonych dochodów. Trwająca 5 kilkanaście lat budowa przyniosła mieszkańcom Giżycka (wówczas Lötzen) i okolic 12 czas prosperity. Twierdza Boyen odegrała też ważną rolę w dwóch największych konfliktach zbrojnych XX w. – I i II wojnie światowej. 11 16 9 12 17 12 10 8 3 12 15 7 12 4 12 2 6 1 D ie Festung Boyen gehört zu den architektonisch sehenswertesten Verteidigungsbauten Europas. Die gut erhaltene und uneingenommen gebliebene Wehranlage veraunschaulicht heute eindrucksvoll die preußische Militärbaukunst 13 in der Mitte des 19.Jh. Die Verkündung des Bauvorhabens fiel in eine Zeit allgemeiner Not und die Stadt- wie Landbevölkerung knüpfte an den Baubeginn große 3 14 Hoffnung auf Besserung ihrer wirtschaftlichen Lage. Naturkatastrophen und darauf folgende Missernten beraubten die Menschen ihrer Existenzgrundlage und tatsächlich kehrte erst mit dem großzügig angelegten Bauprojekt, der Arbeitsplätze schuf allmählich der Wohlstand in die Stadt Giżycko (damals Lötzen) und in die Region zurück. In den beiden Weltkriegen des 20.Jh. spielte die Festung Boyen jeweils eine wichtige Rolle. Przyczyny i okoliczności powstania Twierdzy Boyen Po rozbiorach Polski pod koniec XVIII w. i włączeniu do Prus Pomorza oraz Warmii przestała istnieć zachodnia granica Prus Wschodnich. Obszar ten był broniony przez twierdze Gdańska (Wisłoujście), Malborka i Elbląga, jednak wojny napoleońskie początku XIX w. pokazały, jak słabo bronione są wschodnie granice Prus. Spośród ponad 20 istniejących twierdz tylko nieliczne były w stanie stawić opór wojskom francuskim. W tej sytuacji władze państwa pruskiego zarządziły przegląd możliwości obronnych kraju. Pruscy wojskowi dostrzegli unikalne położenie Giżycka na przesmyku między jeziorami Niegocin (niem. Löwentinsee) i Kisajno (niem. Kisainsee), które dawało szansę na skuteczną obronę pruskiej granicy przed ewentualnym atakiem ze Wschodu. 4 „Prowincja Prus Wschodnich jest najbardziej narażoną częścią państwa pruskiego” – pisał w 1817 r. gen. Karl von Grolman 1, proponując umocnienie przesmyku 1 cyt. za R. Kempa, „Twierdza Boyen w Giżycku”, Giżycko 2013, s. 7 i 8 pomiędzy jeziorami w Giżycku. Przez kolejnych kilkadziesiąt lat nie podjęto jednak konkretnych działań inwestycyjnych, aby nie drażnić Rosji. Zmiany nastąpiły dopiero w latach 40. XIX wieku, kiedy na pruskim tronie zasiadł Fryderyk Wilhelm IV. W tym czasie nastąpiło pogorszenie relacji politycznych z Rosją, a ministrem obrony po raz kolejny został generał Hermann von Boyen, który uchodził za zwolennika wzmocnienia obrony wschodnich granic państwa. Powołana przez króla komisja miała za zadanie znaleźć najlepszy sposób na wzmocnienie wschodniej granicy. W swych zaleceniach dla członków komisji Fryderyk Wilhelm IV podkreślał szczególną rolę giżyckiego przesmyku między Wielkimi Jeziorami Mazurskimi, „ponieważ odpowiada on wspomnianym wcześniej potrzebom nie tylko z racji swego naturalnego położenia, lecz zarazem uniemożliwi wrogowi usadowienie się na ważnym odcinku jezior mazurskich i wyjście stamtąd na skrzydło każdego zgrupowania na granicach”2. 2 ibidem Die Gründungsgeschichte der Festung Boyen Nach den Teilungen Polens Endes des 18.Jh. und der Annexion Pommerns und Ermlands erreichte Preußen über eine Landbrücke den Anschluß an Ostpreußen. Damit fiel die Westgrenze Ostpreußens, die ehemals von den Wehrburgen in Danzig (Gdańsk- Wisłoujście), Marienburg (Malbork) und Elbling (Elbląg) verteidigt wurde. Im Osten war das Land schwach geschützt. Die französische Armee griff während der Napoleonischen Kriege des 19.Jh. mehrmals die Ostgrenze Preußens an, von den über 20 Verteidigungsanlagen konnten nur wenige dem Ansturm standhalten. Die preußische Regierung sah sich gezwungen ihre Grenzverteidigung zu stärken. Die zur Prüfung der Verteidigunsmöglichkeiten entsandten Militärsoffiziere erkannten die strategische Bedeutung der auf einer Landenge zwischen den Seen Niegocin und Kisajno gelegenen Stadt Giżycko. Eine hier erbaute Festung hatte die besten Chancen die Landesgrenze erfolgreich zu verteidigen, urteilten sie. „Die Provinz Ostpreußen ist der meist gefährdete Teil des Landes” - schrieb im Jahr 1817 General Karl von Grolman1 und schlug den Bau einer Festung in Giżycko vor. Jahrzehntelang blieb der Vorschlag ungehört, denn der mächtige Nachbar Russland sollte sich durch die Aufrüstung nicht provoziert fühlen. Die Wende brachte erst die Thronbesteigung durch Friedrich Wilhelm IV. Er ernannte Hermann von Boyen, einen erklärten Verfechter der Festigung der Ostgrenze zum Landesverteidigungsminister. Gleichzeitig verschlechterten sich die politischen Beziehungen zu Russland. Eine vom preußischen König berufene Kommission wurde mit der Aufgabe betraut, die bestmögliche Lösung bezüglich der Stärkung der Ostgrenze zu finden. Friedrich Wilhelm IV sprach eine Empfehlung für Giżycko aus und unterstrich die strategische Relevanz der geografischen Lage der Stadt, „denn sie erfüllt die früher genannten Bedürfnisse nicht nur auf die Lage selbst bezogen. Darüber hinaus wird der Feind daran gehindert, eine militärische Basis am wichtigen Abschnitt der Seenplatte aufzuschlagen, um von dort aus die Flanken der Verteidiger anzugreifen”2. 1 2 R. Kempa „Twierdza Boyen w Giżycku” (Die Festung Boyen in Giżycko), Giżycko 2013, S. 7 i 8 ibidem 5 W 1842 r. król Fryderyk Wilhelm IV zatwierdził plan budowy twierdzy według projektu generała von Astera, zakładającego powstanie fortyfikacji zdolnej pomieścić 2 500 żołnierzy. Inwestycja rozpoczęła się we wrześniu 1844 r., kiedy generał Hermann von Boyen położył na placu budowy kamień węgielny. W 1846 r. Fryderyk Wilhelm IV nadał twierdzy nazwę Feste Boyen (Twierdza Boyen). 6 Ludwig Leopold Gottlieb Hermann von Boyen (1771-1848) Feldmarszałek Armii Prus, dwukrotny minister obrony (1814-1819, 1841-1847). Po przedwczesnej śmierci swoich rodziców w 1784 r. wstąpił do armii w Królewcu. Brał udział w rozbiorach Polski jako adiutant generała Johanna von Günthera. Na początku XIX w. aktywnie zaangażowany w dyskusje o reformie i przyszłości pruskiej armii jako współpracownik Gerharda von Scharnhorsta. W 1813 r., w trakcie wojen napoleońskich, towarzyszył armii rosyjskiej w przemarszu z Kalisza do Saksonii. W 1814 r. po raz pierwszy został ministrem obrony, wprowadzając m.in. powszechną służbę wojskową. W 1819 r. zrezygnował z funkcji ministra, przez następne 21 lat pozostając osobą prywatną. Po wstąpieniu na tron Fryderyka Wilhelma IV wrócił do służby publicznej jako minister obrony. W 1846 r. jego imieniem nazwano twierdzę w Giżycku, a w 1847 r. został mianowany feldmarszałkiem. Charakterystyka Twierdzy Boyen Budowniczowie twierdzy wznieśli ją na planie nieregularnego sześcioboku wpisanego w okręg o promieniu 316,34 m. W narożach sześcioboku znajduje się sześć bastionów, z których trzy otrzymały imiona generała von Boyena: Leopold, Ludwig, Herman, zaś pozostałe trzy nazwano Prawo (Recht), Światło (Licht), Miecz (Schwert) – nazwy te wzięły się od rodowego hasła generała. Na terenie twierdzy znajduje się sześć frontów obronnych położonych na trzech poziomach: • najwyższym (147 m n.p.m) – wały donżonu, • pośrednim (142 m n.p.m) – bastion Miecz, • najniższym (133-137 m n.p.m) – pozostałe fronty. Za rok zakończenia budowy można uznać 1856 r., choć kolejne budowle powstawały i później. Do tego czasu ukończono: • kaponiery donżonu (1847 r.), • Bramę Prochową (1848 r.), • obwałowania frontów niskich (początek lat 50. XIX w.), • Bramy Kętrzyńską, Giżycką ze zwodzonym mostem, Prochową, raweliny z kaponierami przed frontami III i IV (1851-1852), • Bramę Wodną (1853 r.), służącą zaopatrywaniu twierdzy poprzez kanał prowadzący od jeziora Niegocin. W latach 1854-55 twierdzę otoczono murem Carnota, którego obwód wynosi 2 303 m. Lata 1850-1856 to czas budowy koszar, budynku komendantury oraz budynków gospodarczych. Do 1860 r. na terenie twierdzy wybudowano także dwa spichlerze, których drewnianą konstrukcję przeniesiono z Fortu Lyck powstałego w latach 1784-86 na wyspie na Śniardwach. Im Jahr 1842 fiel die Entscheidung für den Bau der Festung. Das Bauprojekt des Generals von Aster sah eine Wehranlage vor, in der 2.500 Soldaten untergebracht werden konnten. Mit der Grundsteinlegung im September 1844 begann unter der Aufsicht des Generals Hermann von Boyen der Bau der Festung. Der preußische König Friedrich Wilhelm IV verlieh ihr zwei Jahre später den Namen die Feste Boyen. Ludwig Leopold Gottlieb Hermann von Boyen (1771-1848) Feldmarschall der Königlich Preußischen Armee, zweimaliger Landesverteidigungsminister/Kriegsminister (1814-1819, 1841-1847). Nach dem frühen Tod seiner Eltern trat er in Königsberg in die Armee ein. Während der Teilungen Polens diente er als Adjutant des Generals Johann von Günther. Als Mitglied der „Militärischen Gesellschaft” und Mitarbeiter von Gerhard von Scharnhorst nahm er aktiv an der Diskussion um die Zukunft der preußischen Armee teil und setzte sich für eine Militärreform ein. Während der Napoleonischen Kriege begleitete er im Jahr 1813 die russische Armee auf dem Marsch von Kalisz nach Sachsen. Im Jahr 1814 führte er als frisch ernannter Kriegsminister die allgemeine Wehrpflicht ein. Fünf Jahre später trat er von seinem Ministerposten zurück und blieb über die nächsten 21 Jahre Privatperson. Nach seiner Inthronisierung berief ihn König Friedrich Wilhelm IV erneut in den militärischen Dienst als Verteidigungsminister. Im Jahre 1846 taufte man die Festung in Giżycko auf seinen Namen, ein Jahr später stieg er in den Rang eines Feldmarschalls auf. Die Charakteristik der Festung Boyen Die Baumeister errichteten die Festung sternenförmig, eingebettet in eine Kreisform deren Radius 316,34m beträgt. Jeder der ungleichmäßigen Sternenarme wurde mit einer Bastion bewehrt, drei davon wurden auf die Vornamen des Generals von Boyen bezugnehmend, Leopold, Ludwig und Herman genannt, drei weitere erhielten in Anlehnung an dessen Leitspruch die Namen Recht, Licht und Schwert. Die Festung hat sechs Verteidigungsfronten, die auf drei verschiedenen Ebenen angelegt sind: • höchste Ebene (147m ü.d.M.) - Donjon-Wehrtürme • mittlere Ebene (142m ü.d.M.) - Bastion Schwert • unterste Ebene (133 - 137m ü.d.M.) - die restlichen vier Fronten Obgleich noch später weiter gebaut wurde, gilt das Jahr 1856 als das Datum der Fertigstellung der Festung. Es wurden bis dahin errichtet: • Kaponnieren der Donjon-Wehrtürme (1847) • Pulverturm (1848) • Wall um die unterste Frontebene (Mitte des 19.Jh.) • Tore Kętrzyńska, Giżycka mit Zugbrücke, Pulverturm, Wallschilde (Ravelin) mit Kaponnieren vor den Verteidigungsfronten III und IV (1851-1852) • Wassertor (1853) zur Versorgung der Festung mit Wasser vom See Niegocin (über den Kanal) In den Jahren 1854-55 wurde die Festung mit der Carnot-Mauer, deren Gesamtlänge 2.303m beträgt umgeben. Die Kasernen, der Hauptsitz der Befehlshaber und die Wirtschaftsgebäude entstanden in den Jahren zwischen 1850 und 1856, zwei Speicher im Jahr 1860. Erwähnswert hierbei ist, dass die Holzkonstruktionen vom Fort Lyck (Ełk) - einer in den Jahren 1784-86 auf einer Insel des Spirdingsee (Śniardwy) erbauten Befestigungsanlage hergebracht wurden. 7 Słowniczek Donżon – obronna wieża lub baszta stanowiąca ostatni punkt oporu załogi Kaponiera – obiekt fortyfikacyjny, przeznaczony do prowadzenia ognia skrzydłowego lub skośnego w dwóch przeciwległych kierunkach Majdan – centralny plac w obozie wojskowym Rawelin – element w kształcie półksiężyca lub trójkąta, wysunięty przed linię umocnień Mur Carnota – mur obronny ze strzelnicami, położony na stoku wału obronnego. Pierwszy raz zastosowany przez francuskiego generała Lazare’a Carnota w roku 1772. 8 Także kolejne lata przynosiły zmiany w krajobrazie twierdzy, a nowe budowle wznoszono aż do czasu II wojny światowej. Warto w tym miejscu wymienić następujące budynki: • Laboratorium prochowe (1868 r.) oraz arsenał wzniesiony na majdanie twierdzy, • Warsztaty artyleryjskie wzniesione w 1874 r., • Warsztaty amunicyjne w Bastionach Prawo, Leopold i pod wałem Bastionu Miecz (ok. 1880 r.). Te ostatnie, największe, wyposażone są w windę amunicyjną, • Siedem schronów pogotowia (koniec lat 80. XIX wieku), z których dwa w 1893 r. wyposażono w pancerne wieżyczki obserwacyjne WT90. Na terenie twierdzy trwały też intensywne prace modernizacyjne. Gdy do miasta brzegiem jeziora Niegocin dotarła Wschodniopruska Kolej Południowa, niezbędna była likwidacja kanału łączącego Bramę Wodną z tym jeziorem oraz przystani znajdującej się w fosie przed bramą. Tym samym w roku 1868 Brama Wodna stała się zwykłą bramą lądową z mostem zwodzonym i torem kolei wąskotorowej, prowadzącym na majdan twierdzy. Zabezpieczeniu mostów kolejowych na kanale Giżyckim i Niegocińskim służyły wzniesione szańce ziemne. W 1875 r. przebudowano dwa raweliny na place broni, zaś w latach 1890-1893 wzmocniono betonem sklepienia budynków i kaponier, a także wzniesiono pięć schronów. W tym czasie technika wojskowa rozwijała się wyjątkowo szybko, co znalazło swoje odzwierciedlenie w inwestycjach prowadzonych w twierdzy. Schrony wyposażono w wentylację mechaniczną, co pozwoliło na zamurowanie okien, wzniesiono również 5 baterii dział o kalibrach od 90 do 150 mm, skierowanych w kierunku okolicznych akwenów wodnych. Kolejną innowacją było wzniesienie w 1913 r. pancernego stanowiska peryskopu na wale Bastionu Ludwig. Do 1914 r. ukończono budowę kolejnych 16 schronów dla piechoty, artylerii, do przechowywania amunicji oraz pełniących funkcje obserwacyjne. Twierdza Boyen odegrała ważną rolę w dziejach I wojny światowej. Przygotowując się na nadejście wojsk rosyjskich, wojskowi rozpoczęli burzenie w Giżycku budynków utrudniających wymianę ognia, a także wycinkę wysokich drzew. Stosowana przez dowódcę twierdzy płk Hansa Bussego taktyka wypadów w stronę wojsk rosyjskich pozwoliła zmylić przeciwnika co do liczebności załogi twierdzy. Rosjanie szacowali ją na ok. 10 tys. żołnierzy, podczas gdy w rzeczywistości załoga twierdzy była o wiele mniejsza. Glossar Donjon - Wehrturm oder starker Mauerturm, Verteidigungsbastion, der letzte Widerstandsort während einer Belagerung Kaponniere - Festungsbau, die Bauform erlaubte es dem Verteidiger den Angreifer von einer oder zwei Seiten unter Feuer zu nehmen Majdan - Platz, Hof im Militärlager Ravelin - halbmondförmig oder dreizackig angelegtes Wallschild, dem Hauptwall und der Bastionsmauer vorgelagert Carnot-Mauer - Mit Schießscharten versehene Wehrmauer am Hang des Schutzwalls erbaut, im Jahr 1772 vom französischen General Lazare Carnot konzipiert Das Gelände der Festung veränderte sich kontinuierlich. Gebaut wurde bis in den 2. Weltkrieg hinein, es entstanden u.a.: • Schießpulverlager (1868) und Zeughaus auf dem Hof (majdan) der Festung; • Artilleriewerkstatt (1874); • Schießpulver-Werkstatt (Munitionswerkstatt) in den Bastionen Recht, Leopold und am Schutzwall der Bastion Schwert (ca. 1880). Die zwei letztgenannten, die größten der Bastionen wurden mit einem Munitionsaufzug ausgestattet; • Sieben Bereitschaftsräume (Ende des 19.Jh.), wovon zwei im Jahr 1893 um gepanzerte Beobachtungsschächte des Typs WT90 erweitert wurden. Neben Neubauten und Erweiterungen wurden an der Festungsanlage umfassende Modernisierungen durchgeführt. Als der Bau der Ostpreußischen Südbahn vom Ufer des See Niegocin kommend die Stadt erreichte, gab es zunächst kein Vorankommen mehr. Der Kanal, der das Wassertor mit dem See verband und ein Anlegeplatz im Festungsgraben bildeten ein Hindernis. Der Kanal wurde zugeschüttet, womit das Wassertor zum „Landtor” mit einer Seilbrücke mutierte und die Schmalspurbahn konnte daraufhin im Jahr 1868 ungehindert in den Hof der Festung hineinfahren. Die Eisenbahnbrücken über den Niegocinski und Giżycki-Kanälen wurden von Erdwällen geschützt. Im Jahr 1875 wurden zwei Wallschilde (Ravelin) zu Waffenplätzen umgebaut. In den Jahren 1890 bis 1893 verstärkte man die Gewölbe der Gebäude und der Kaponnieren mit Beton und errichtete fünf Schutzbunker. Die Epoche revolutionärer Fortschritte des ausgehenden 19.Jh. fruchtete in der Militärtechnik in einer Reihe neuer Entwicklungen, dies begünstigte die zahlreichen, hohen Investitionen in die Festung, die in diese Zeit hineinfielen. Die Schutzbunker wurden mit einer mechanischen Lüftung nachgerüstet, was erlaubte die Fenster zuzumauern. Fünf neu erworbene Batterien mit Geschützen des Kalibers ab 90 bis 150mm wurden in die Richtung der umgebenden Wasserbecken aufgestellt. Zu den innovativen Investitionen zählte der Einbau eines Beobachtungsperiskops in den Schutzwall der Bastion Ludwig. Bis zum Jahr 1914 erbaute man weitere 16 Bunker – für die Infanterie und die Artillerie, zur Lagerung der Munition sowie als Beobachtungsposten. Im 1. Weltkrieg spielte die Festung Boyen ihren strategischen Standortvorteil aus, als ihre Besatzung das angreifende russische Heer erfolgreich abwehrte. Zuvor, in Vorbereitung auf den Angriff zestörte, beseitigte und fällte man die in den Schußlinien liegenden Gebäude und wachsenden Bäume. Der befehlende Oberst Hans Busse wandte die Taktik überraschender, wendiger Angriffe an, womit es ihm gelang den Gegner bezüglich seiner Mannschaftsstärke zu täuschen. Die Russen schätzten die Besatzung der Festung auf ca. 10.000 Soldaten ein, in Wirklichkeit waren es bedeutend weniger. 9 Pod koniec sierpnia 1914 r. wojska rosyjskie pod dowództwem generała Paula von Rennenkampfa okrążyły Giżycko, jednak kolejne próby ataków na twierdzę kończyły się niepowodzeniem. Załoga twierdzy podejmowała kontruderzenia, wypuszczając się do miejscowości sąsiadujących z Giżyckiem, a także udzielała wsparcia operującym w okolicy wojskom niemieckim, np. udostępniając swoją artylerię. Związanie sił rosyjskich w okolicy Giżycka odegrało też niebagatelną rolę w słynnej bitwie pod Tannenbergiem (Olsztynek), przyczyniając się do rozbicia armii rosyjskiej. 9 września gen. Rennenkampf zarządził odwrót, zaś dzień później załoga twierdzy powróciła do Giżycka. 10 znaczenia militarnego twierdzy. W trakcie II wojny światowej była ona miejscem zakwaterowania oddziałów niemieckich, na jej terenie działał szpital wojskowy oraz znajdował się obóz dla jeńców, którzy zgodzili się współpracować z Niemcami. W twierdzy przechowywano także kilkumiesięczne zaopatrzenie i amunicję dla kilkunastu tysięcy żołnierzy. „W styczniu 1945 r. twierdza została oddana Armii Czerwonej praktycznie bez walki, co tak wzburzyło Hitlera, uważającego Giżycko za jedną z najsilniejszych fortec Prus Wschodnich, że zdymisjonował gen. Hossbacha odpowiedzialnego za jej obronę.”3 I wojna światowa potwierdziła słuszność budowy twierdzy na przesmyku między jeziorami w Giżycku. Porażki na innych frontach spowodowały jednak, że Prusy przegrały wojnę. Traktat Wersalski nałożył surowe obostrzenia na prowadzenie nowych inwestycji militarnych przez Niemców. Mimo to, w latach 20. XX wieku w Giżycku wznoszono kolejne schrony. Zostały one jednak wykryte przez Międzyaliancką Komisję Kontroli, która nakazała wysadzenie części obiektów. Dopiero konferencja paryska z 1927 r. pozwoliła Niemcom na podjęcie prac przy odnowie umocnień. Spowodowało to, że w Giżycku rozebrano część starych umocnień, zastępując je żelbetowym schronem dla dwóch drużyn piechoty. W 1936 r. rozpoczęła się budowa Rejonu Umocnionego Giżycko, co odsunęło główne pozycje obronne o ok. 10-12 km od miasta, a tym samym oznaczało spadek Twierdza Boyen wiązana jest też ze sprawą słynnej „Bursztynowej Komnaty”. Według planów gauleitera Prus Wschodnich Ericha Kocha, który miał pieczę nad przechowywanym w Królewcu, zrabowanym arcydziełem sztuki snycerskiej, miało ono być po wojnie eksponowane w filii Muzeum Wielkoniemieckiego Wehrmachtu w giżyckiej Twierdzy Boyen. Skazany za zbrodnie wojenne Erich Koch dokonał życia w polskim więzieniu, nie wyjawiając tajemnicy zniknięcia „Bursztynowej Komnaty”.4 3 4 W.M. Darski, ”Giżycko spacerem po mieście” Giżycko 2013, s. 18 ibid., s. 26 Ende September 1914 gelang es der russischen Armee unter der Führung des Generals Paul von Rennenkampf Giżycko zu umzingeln, die Offensive scheiterte jedoch, die Festung wurde nicht erobert. Die Belagerten unternahmen Gegenangriffe, drangen weit über die Stadtgrenzen hinaus vor. Sie unterstützten die umliegend operierenden deutschen Armeeeinheiten, indem sie ihnen u.a. ihre Artilleriegeschütze zur Verfügung stellten. Die Bindung der russischen Streitkräfte an den Kampf um Giżycko beeinflußte bedeutsam die Geschehnisse um die berühmte Schlacht bei Tannenberg (Olsztynek). Bei Tannenberg zerschlugen die deutschen Truppen die russischen Kräfte und zwangen sie zum Rückzug, den General von Rennenkampf am 9. September 1914 anordnete. Einen Tag später kehrte die Besatzung der Festung Boyen nach Giżycko zurück. Im Jahr 1936 begann der Bau des „Befestigten Raumes Lötzen”, der die Hauptverteidigungslinie 10 -12km vor die Stadtgrenze verlagerte. Die Festung Boyen büßte damit ihre ehemals starke militärische Bedeutung ein. Während des 2. Weltkrieges waren in der Festung deutsche Truppen stationiert, auf dem Gelände wurde ein Militärkrankenhaus eingerichtet. In der Festung lagerten beträchtliche Vorräte an Munition und Verpflegung. In einem Gebäude innerhalb der Sperrzone der Festung befand sich ein Gefangenenlager in dem Kollaborateure festgehalten wurden. Das Deutsche Reich verlor den 1. Weltkrieg, die Festung Boyen aber blieb dank ihrer strategisch einzigartigen Lage unbezwungen. Der Versailler Vertrag legte harte Beschränkungen im Bezug auf Deutschlands Militärsausgaben auf. Über die Einhaltung der Bestimmung des Friedensvertrages wachte eine Interalliierte Militär-Kontrollkommission. Dieser entging nicht der vertragsbrüchige Bau weiterer Schutzbunker in Giżycko in den 1920er Jahren und somit ordnete sie die Sprengung einiger Objekte an. Erst nach der Pariser Konferenz von 1927 war es Deutschland erlaubt die Befestigungsarbeiten wiederaufzunehmen. Daraufhin wurde ein Teil der alten Befestigungen abgebaut und durch einen zwei Infanterieeinheiten fassenden Schutzbunker aus Stahlbeton ersetzt. Der Legende nach wird die Festung Boyen mit dem Verschwinden des sagenumwobenen „Bernsteinzimmers” in Verbindung gebracht. Die Schlüsselposition nimmt hierbei der ostpreußische Gauleiter in Königsberg Erich Koch ein, dem die Verfügungsgewalt über das geraubte Kunstwerk oblag. Seine Pläne sahen die Festung Boyen in Giżycko als einen Ausstellungsort (als Filiale des Großdeutschen Museum der Wehrmacht) für das Bernsteinzimmer vor. Erich Koch starb als verurteilter Kriegsverbrecher in einem polnischen Gefängnis, ohne sein Wissen über den Verbleib des Bernsteinszimmers preiszugeben4. „Im Januar 1945 fiel die Festung fast ohne Widerstand in die Hände der Roten Armee. Hitler, der die ostpreußische Festung für beinahe unannehmbar hielt, löste in einem Wutausbruch den Oberbefehlshaber General Hossbach mit sofortiger Wirkung ab”3. 3 4 W.M. Darski, ”Giżycko spacerem po mieście” Giżycko 2013, p. 18 ibid., p. 26 Bursztynowa komnata Bernsteinzimmer 11 12 Po zakończeniu II wojny światowej Giżycko stało się częścią Polski, a twierdzę zajęło Wojsko Polskie, które wycofało się z większej części terenu twierdzy w latach 50. XX wieku. Na zwolnionym przez wojsko terenie, rozpoczęły działalność liczne zakłady, wykorzystujące zabudowania twierdzy do działalności produkcyjnej i magazynowej. Był to także czas wielu adaptacji zabytkowych obiektów i wznoszenia nowych budowli. Koniec działalności produkcyjnej w Twierdzy Boyen przyniósł dopiero przełom polityczny lat 80. i 90. XX wieku, a jedynym jej wspomnieniem jest dziś działalność zakładów serowarskich na terenie Bastionu Herman. Nach dem 2. Weltkrieg behielt die Festung zunächst ihren militärischen Charakter. Giżycko, jetzt eine polnische Stadt brachte polnische Soldaten bis in die 1950er Jahre hinein, in den Kasernen der Festung unter. Nach dem Abzug der stationierten Soldaten siedelten sich in den vorhandenen Gebäuden zahlreiche Produktions- und Logistikbetriebe an. Es wurde auch wieder investiert, diesmal in die Denkmalpflege und den Neubau weiterer Produktionsstätten. Im Zuge der gesellschaftspolitischen Umbrüche in den Jahren 1980-1990 stellten die meisten Unternehmen ihren Betrieb ein. Bis heute geblieben ist einzig die Käserei in der ehemaligen Bastion Herman. W 1992 r. w fosie oraz w miejscu dawnego rawelinu powstał amfiteatr na 3000 osób – miejsce, w którym odbywają się liczne wydarzenia kulturalne. Rok później działalność rozpoczęło Towarzystwo Miłośników Twierdzy Boyen, które przejęło w użytkowanie pozostałą część twierdzy. Zainicjowane prace konserwatorskie i porządkowe pozwoliły dostosować twierdzę do potrzeb turystów – powstało m.in. schronisko młodzieżowe, muzeum oraz kawiarnia i dyskoteka. Wyznaczono trasy turystyczne i wyposażono je w obiekty małej architektury, ułatwiające zwiedzanie zabytkowego obiektu. Cenna była współpraca ze służbami konserwatorskimi i Wydziałem Architektury Politechniki Warszawskiej, która jest kontynuowana przez miasto do dziś. Im Burggraben und anstelle des alten Wallschilds (Ravelin) entstand im Jahr 1992 ein Amphitheater für 3.000 Besucher, das alljährlich zu vielen kulturellen Veranstaltungen einlädt. Ein Jahr später übernahm die neu gegründete Gesellschaft der Freunde der Festung Boyen die Nutzung des restlichen Festungsgeländes. Mit Elan wurden Aufräum- und Konservierungsarbeiten iniitiert, um die Festung für Touristen attraktiv auszugestalten. Seitdem erfreuen den Besuchern eine Jugendherberge, ein Museum, ein Kaffeehaus und eine Diskothek. Die Besichtigung der Festung erleichtern und verschönern die angelegten Besucherpfade und das hübsch angelegte Außengelände. Hervorzuheben ist die unschätzbare bis heute andauernde Mitarbeit der Denkmalpflegebehörden und der Architektur-Fakultät der Politechnika Warszawska (Architektur-Polytechnikum). Smutnymi wydarzeniami w najnowszej historii twierdzy były pożary, które zniszczyły pozostałości budynku ćwiczeń, dwa spichlerze oraz wnętrze i pokrycie budynku poczty gołębiej. Z kolei nowym impulsem dla rozwoju obiektu z myślą o mieszkańcach, turystach i inwestorach były podjęte przez giżycki samorząd działania zmierzające do ożywienia Twierdzy Boyen i budowania marki znanej w Polsce i za granicą. Ze wsparciem unijnych funduszy opracowane zostały dokumenty i rozpoczęte inwestycje. Prowadzona była także szeroka kampania promocyjna giżyckiej fortyfikacji. Od roku 2008 obiektem w imieniu miasta zarządza Giżyckie Centrum Kultury. Nicht erhalten werden konnten die Überreste der alten Turnhalle, zwei Speicher sowie die Innenausstattung und das Dach der Taubenpoststelle, die einem Brand zu Opfer fielen. Neue Impulse zur Zukunft der Festung Boyen kommen seitens der Stadtverwaltung Giżycko. Die Stadt zeigt viel Initiative - mit Zuschüssen der EU erarbeitet sie Pläne, stellt Projekte vor, beauftragt imagestärkende Werbekampagnen und tätigt viele Investitionen, um den Bekanntheits- und Beliebtheitsgrad der Festung Boyen unter Einwohnern, Touristen und Investoren zu steigern. Seit dem Jahr 2008 obliegt die Verwaltung der Festung Boyen dem Stadtischen Kulturzentrum in Giżycko. 13 Zwiedzanie Twierdzy Boyen Autorzy rozdziału: Stefania Maślij, Marcin Kędzierski Zwiedzanie fortyfikacji proponujemy rozpocząć od Bramy Giżyckiej (wejście do twierdzy). Z uwagi na położenie od wschodu jest to najsilniej umocniona brama, składająca się z dwóch przejść pod wałami (potern), rozdzielonych suchą fosą i murem Carnota. Po pokonaniu drugiej poterny wchodzimy na dziedziniec Bramy Giżyckiej, gdzie obecnie znajduje się kasa twierdzy, plan sytuacyjny i stanowiska z pamiątkami. 14 Po zapoznaniu się z wewnętrzną częścią bramy warto ruszyć zgodnie z oznaczeniami kierunku zwiedzania. Pierwszym obiektem jest zbudowany w latach 1850-52 budynek koszarowy (koszarowiec). Jest to ceglany obiekt trzykondygnacyjny, przeznaczony dla ok. 500 żołnierzy. Obecnie znajduje się w nim galeria i hostel. Oprócz militariów prezentowane są tu eksponaty znalezione na terenie twierdzy, kopie niektórych dokumentów oraz interesująca makieta twierdzy, która ułatwi nam lepsze jej poznanie. Po wyjściu z galerii widzimy dwa wejścia do pomieszczeń usytuowanych pod wałem. Stanowisko obserwacyjne piechoty (1897 r.) to jedyny taki obiekt na terenie twierdzy. Warto zwrócić uwagę na stałą kopułę pancerną o grubości 20 cm i wadze ponad 9ton. Służyła ona do obserwacji przedpola i kierowania ogniem artylerii. Obok wejścia do stanowiska obserwacyjnego zlokalizowano warsztat amunicyjny (1883 r.) z ręczną windą do transportu pocisków na wał. Posiada on sześć pomieszczeń, w tym magazyn prochu, magazyn pocisków, pomieszczenie do uzbrajania pocisków i pomieszczenie z windą na wał, a także połączenie tubą głosową ze stanowiskiem obserwacyjnym i schronem pogotowia. Przy schodach na wał po prawej stronie znajduje się latryna „bomboodporna” – pomieszczenia sanitarne umieszczone pod wałem – oddzielne dla żołnierzy, podoficerów i oficerów. Po wejściu na wał docieramy do schronu pogotowia (1883 r.) przeznaczonego do obsługi dział na wałach. Jest on wykonany z cegły i połączony szybem windy z laboratorium amunicyjnym. Idąc dalej, zobaczymy kopułę stanowiska obserwacyjnego, którego wewnętrzną część mogliśmy już zwiedzić. Stojąc na koronie wału, widzimy otaczające twierdzę wały. Należy pamiętać, iż przed I wojną światową usunięto zadrzewienie wokół twierdzy (obecnie znów widoczne), co dawało możliwość prowadzenia obserwacji na odległość do 20 km. Następnie mijamy stanowiska artylerii, zagłębienia ziemne wzdłuż korony wału, przeznaczone dla dział i ich załóg. Dobrze zachowane są schowki na amunicję. Na wysokości barierki osiągamy widoczną pod nami Bramę Prochową (1848 r.), która służyła do zaopatrywania pododdziałów znajdujących się poza twierdzą. Po obu stronach bramy, pod wałem ziemnym, umieszczone były magazynki amunicji. Widoczne są dwa kojce artyleryjskie: z lewej – Bastionu Miecz (jednokondygnacyjny), a z prawej – Bastionu Prawo (dwukondygnacyjny). Besichtigung der Festung Boyen Autorenteam: Stefania Maślij, Marcin Kędzierski Den Eingang zur Festung bildet das Giżycko-Tor - wir schlagen vor, hier mit der Besichtigung zu beginnen. Die größte Gefahr drohte (glaubte man) vom Osten, daher wurde das in diese Richtung zeigende Tor am stärksten befestigt. Zwei Schlupftüren (Poternen) im Wallgemäuer, ein trockengelegter Burggraben und die CarnotMauer sind zu überqueren, um in den Innenhof des Giżycko-Tores zu gelangen, wo sich ein Kassenhäuschen, der Lageplan sowie ein Andenkenstand befinden. Wir verlassen den Innenhof des Tores den Richtungspfeilen der Besichtigungstour folgend. Ins Blickfeld fällt als erstes die in den Jahren 1850-1852 erbaute Kaserne. Es ist ein dreistöckiges Backsteinhaus, das ehemals Platz für 500 Soldaten bot. Heute sind in dem Gebäude eine Jugendherberge und eine Galerie untergebracht. Zu den Ausstellungsstücken zählen Militaria, Fundstücke aus dem Festungsgelände, Dokumentenkopien und ein plastisches Modell der Festung. Wir verlassen die Galerie. Am Ausgang stehend sehen wir zwei Eingänge, die in einen unterirdisch liegenden Raum führen. Es handelt sich um den Beobachtungsschacht der Infanterie aus dem Jahr 1897, einen auf dem Gelände einzigen Bau dieser Art, der nicht nur der Feldkontrolle, sondern auch als Artillerieposten diente. Die gepanzerte Kuppel ist 20cm dick und wiegt 9 Tonnen. Neben dem Eingang zum Beobachtungsschacht steht die auf sechs Räume verteilte Munitionswerkstatt (1883). Diese besteht aus einem Schießpulverlager, Stanowisko obserwacyjne Beobachtungsschacht Brama Prochowa Pulvertor Brama Giżycka Giżycka Tor Koszarowiec Kaserne Artilleriegeschosslager, Aufbereitungsraum, Raum mit einer handbetriebenen Seilwinde zum Transport der Geschosse und einer Sprechvorrichtung mittels welcher Verbindungen zum Beobachtungsposten und dem Bereitschaftsraum aufrecht gehalten wurden. Rechts der Treppe, die auf den Schutzwall hinaufführt befinden sich die geschützten Sanitärräume oder anderst ausgedrückt die „bombensichere” Latrine, getrennt für einfache Soldaten, Unteroffiziere und Offiziere. Oben am Schutzwall angelangt nähern wir uns den Bereitschaftsräumen (1883), von wo aus die Artilleriegeschütze befeuert wurden. Der Backsteinbau ist verbunden über den Aufzugsschacht mit dem Artilleriegeschützlager. Im weiteren Verlauf des Rundgangs sehen wir hinunterschauend die Kuppel des Beobachtungsschachtes. Von oben auf dem Schutzwall bietet sich die Aussicht auf die, die Festung umgebenden Wehrmauern an. Heute ist das Gelände wiederaufgeforstet, nach der Baumrodung im 1. Weltkrieg bot sich eine Fernsicht über 20km Entfernung. Als nächstes passieren wir die in den Schutzwall eingelassenen Artilleriestände mit den gut erhaltenen Munitionsverstecken. Auf der Höhe der Absperrung erreichen wir das unterhalb liegende Pulvertor (1848), der zur Munitionsversorgung der außerhalb der Festungsmauern operierenden Truppen errichtet wurde. Beidseitig des Pulverturms lagerte man in unterirdischen Lagerräumen Munitionsvorräte. Im Sichtfeld erheben sich zwei Kaponnieren: links einstöckig die Kaponniere der Bastion Schwert und rechts, zweistöckig die der Bastion Recht. 15 W fosie widać współczesny amfiteatr na 3000 osób. Odbywają się tu liczne koncerty, m.in. Festiwal Piosenki Morskiej i Żeglarskiej „Szanty w Giżycku” czy „Mazury Hip-Hop Festiwal”. Naprzeciwko, po drugiej stronie fosy, z lewej i z prawej strony amfiteatru widoczne są ceglane półkaponiery rawelinowe i magazynki amunicji, a w głębi krata forteczna. Idąc dalej osiągamy po prawej stronie laboratorium prochowe z 1868 r. Służyło ono do przygotowywania prochu, badania materiałów wybuchowych i uzbrajania pocisków. Na obu końcach korytarza w kształcie łuku znajdowały się magazynki amunicji i wyjścia poternami (pod wałem). 16 Na narożniku bastionu znajduje się punkt widokowy na jezioro Niegocin. Przy dobrej przejrzystości powietrza widoczność sięga nawet kilkunastu kilometrów. Idąc dalej ścieżką po koronie wału dochodzimy do kolejnego punktu widokowego, który znajduje się przed zejściem z wałów w kierunku piekarni. Mamy tu doskonałą widoczność na Bramę Wodną i dwa kojce artyleryjskie oraz mur Carnota. Schodzimy i zbliżamy się do dwukondygnacyjnego kojca artyleryjskiego Bastionu Prawo. Widoczne od zewnątrz dwupoziomowe otwory strzelnicze służyły do prowadzenia ognia wzdłuż fosy i przedpola Bramy Wodnej. Zachowały się schody między kondygnacjami, ślady mocowania dział kalibru 37 mm zamontowanych w czasie modernizacji twierdzy w latach 1890-93, kominki do ogrzewania i latryny. Jeżeli posiadamy latarkę, możemy zejść na dół do pomieszczeń ze stanowiskami dla karabinów. Dalej przechodzimy poterną pod wałem i wchodzimy do zespołu piekarni (1853 r.). W dwunastu pomieszczeniach znajdowały się: magazyny mąki, chleba, agregat prądotwórczy (po modernizacji), trzy piece do wypieku chleba, ubojnia, masarnia i studnia. Naprzeciwko, w latach 1887-89, wybudowano schron koszarowy, który posiadał sześć pomieszczeń połączonych ze sobą, ogrzewanie, studnie, wentylację i latrynę. Przez Bramę Wodną odbywało się zaopatrzenie twierdzy bezpośrednio barkami z jeziora Niegocin, jednak po uruchomieniu linii kolejowej w 1868 r. kanał zasypano. Od tego czasu była to zapasowa droga zaopatrzenia. W bramie był uchylny most, który po podniesieniu stanowił zamknięcie bramy. Na zworniku łuku bramy widoczna jest data budowy – 1853. Od Bramy Wodnej idziemy w kierunku dwóch magazynów żywności, które zostały przewiezione w 1849 r. z Czarciej Wyspy na jez. Śniardwy (w 1997 r. uległy one pożarowi). W XVIII wieku na wyspie znajdował się Fort Lyck, zaś po jego likwidacji spichlerze przewieziono do Giżycka, obudowano murem z cegły i wykorzystywano na magazyny sucharów i mąki. Od Bramy Wodnej biegnie ścieżka idącą łukiem pod górę. Po pokonaniu jej dochodzimy do pomieszczeń głównego magazynu prochowego (1852 r.). Pierwotnie dwupiętrowy budynek znajduje się w dobrym stanie, wciąż zachowały się ślady po stropach i schodach. Posiadał on doskonałą wentylację, dzięki czemu proch nie wilgotniał. Obok wejścia znajduje się kolejna z latryn z pomieszczeniami dla oficerów i załogi. Poterna prowadząca do piekarni i Bramy Wodnej Poterne (Richtung: Bäckerei und Wassertor) Im Burggraben eingebettet liegt das Amphitheater mit 3.000 Zuschauerplätzen. Hier werden u.a. Konzerte, wie das Shanty-Festival oder das Masuren Hip-Hop-Festival ausgetragen. Auf der gegenüberliegenden Seite sehen wir aus Backstein gebaute Ravelin-Halbkaponnieren, Munitionslager sowie im Hintergrund den Festungszaun. Der Rundgang führt uns zum Schießpulverlager aus dem Jahr 1868 (rechte Seite). Hier wurde das Schießpulver vorbereitet, die Sprengsätze geprüft und Geschosse gefertigt. An den beiden Enden des bogenförmigen Korridors wurde Munition gelagert. Hinaus aus dem Korridor gelangt man durch Schlupftüren (Poternen) unter dem Schutzwall. An der Bastionsecke angelangt, kann man von einem Aussichtspunkt aus den See Niegocin überblicken. Bei guter Wetterlage reicht die Sicht kilometerweit. Dem Pfad folgend bietet sich bald erneut, kurz vorm Ausstieg zur Bäckerei eine Gelegenheit weit hinauszublicken. Man sieht das Wassertor, zwei Kaponnieren sowie die Carnot-Mauer. Wir steigen hinunter und nähern uns der zweistöckigen Kaponniere der Bastion Recht. Von außen gut zu sehen sind die Schießscharten, die auf zwei über eine Treppe verbundene Stockwerke verteilt sind. Hieraus, aus der Deckung nahmen die Schützen den Burggraben und das Gelände vor dem Wassertor unter Beschuss. Erhalten haben sich Befestigungsvorrichtungen für Geschütze Kalibers 37mm, die aus der Zeit der 1890 bis 1893 stammen, des Weiteren Heizöfen und Latrinen. Laboratorium prochowe Schießpulverlager Amfiteatr Amphitheater Mur Carnota Carnot-Mauer Piekarnia Backerei Es besteht die Möglichkeit zu den Gewehrständen nach unten hinabzusteigen, allerdings sollte man besser eine Taschenlampe dabei haben. Eine Schlupftür (Poterne) führt uns unter dem Schutzwall hindurch in die große Bäckerei (1853). In insgesamt 12 Räumen wurden Mehl und Brot aufbewahrt und Brot in drei Backöfen gebacken. Des Weiteren gehörten dazu eine Schlachterei, eine Metzgerei und ein eigener Brunnen sowie ein Stromaggregat (nach der Modernisierung). Gegenüber entstand in den Jahren 1887-1889 ein sechsräumiger Kasernenbunker mit einer Heizanlage, einem Brunnen, Lüftung und Latrinen. Die Versorgung der Festung erfolgte über den See Niegocin auf Barken, die am Wassertor entladen wurden. Im Jahr 1868 musste der Kanal der Eisenbahnstrecke weichen (er wurde zugeschüttet). Als Landweg erfüllte er, wenn auch im geringeren Maße weiterhin seine Aufgabe als Versorgungsstrecke. Das Wassertor schloss mittels einer klappbaren Zugbrücke. Der Schlussstein im Torbogen datiert auf das Jahr 1853. Wir lassen das Wassertor hinter uns und bewegen uns auf zwei (vom Brand des Jahres 1997 zerstörte) Speicher zu. Diese stammen aus dem Teufels Werder, einer Insel im Spirdingsee (Śniardwy). Dort gehörten sie zum Fort Lyck, einer im 18.Jh. erbauten und später aufgegebenen Befestigungsanlage. Am neuen Standort in Giżycko ummauerte man die Speicher mit Backstein, im Inneren lagerten Zwieback und Mehl. Die Anhöhe hinauf, im bogenförmigen Verlauf bringt uns ein Fußpfad zum Schießpulverlager (1852). Im ursprünglich zweistöckigen Gebäude sind noch die Gewölbe- und Treppenreste zu sehen. Das Lager besaß eine hervorragende Lüftungsanlage, die verhinderte, dass das Schießpulver feucht wurde. Unmittelbar am Eingang stellte man Sanitärräume für die Belegschaft auf, getrennt nach dem Rangabzeichen – jeweils eine Latrine für die Offiziere und die einfachen Soldaten. 17 18 Wracając w kierunku majdanu przemieszczamy się wzdłuż spichlerzy i wchodzimy na centralny plac twierdzy, skąd w pierwszych latach budowy wydobywano ziemię do usypania wałów i obwarowań ziemnych. Część majdanu miała być portem dla barek, dlatego rozmiary obecnie widocznego placu są znaczne. W 1963 r. teren zaadaptowano na zakłady drobiarskie, w związku z czym część budynków została znacznie przebudowana. Poruszając się zgodnie z kierunkiem zwiedzania, przechodzimy obok budynku dawnego arsenału, w którym trzymano działa i broń lekką. Można tu zauważyć znaczną przebudowę, która miała miejsce w okresie funkcjonowania zakładów. Unser Weg führt uns, vorbei an den Speichern in den Haupthof der Festung zurück. Im ersten Abschnitt des Festungsbaus wurde von hier die zum Aufrichten der Wälle benötigte Erde abgehoben. Der Hof ist weitläufig angelegt, denn hier sollte ein Hafen entstehen, an dem die Versorgungsbarken anlegen. Im Jahr 1963 bezog ein Geflügelbetrieb das Gelände und ordnete eine Reihe von Bau- und Änderungsmaßnahmen an, um die vorhandenen Gebäude dem eigenen Bedarf anzupassen. Weiter entlang der Richtungspfeile kommen wir am Zeughaus vorbei, wo Geschütze und leichte Waffen gelagert wurden. Am Objekt sind deutliche Bauänderungen, aus der Zeit der Geschäftsaktivität des Geflügelbetriebes sichtbar Przed wejściem na rampę prowadzącą do Bramy Kętrzyńskiej i Giżyckiej widzimy niewielki dziedziniec, na którym zachowało się kilka budynków z okresu wojskowego. Największy budynek wybudowany z wykorzystaniem muru pruskiego to dawna sala ćwiczeń, w której żołnierze poprawiali sprawność i kondycję fizyczną. Przy wale ulokowano warsztat artyleryjski, w którym dokonywano napraw ciężkiego sprzętu. Ponadto widoczna jest piętrowa wozownia, z pomieszczeniami obsługi na pierwszym piętrze. Najbardziej oryginalnym obiektem w tej części twierdzy jest stacja gołębi pocztowych, przeznaczona dla około 700 ptaków. Na parterze ulokowano pomieszczenia obsługi, a dwie górne kondygnacje mieściły gołębniki dla tych oryginalnych kurierów. Bevor wir die Rampe in Richtung den Toren Kętrzyńska und Giżycka hinaufsteigen verweilen wir kurz auf einem Nebenhof, auf dem einige Gebäude, die von der militärischen Vergangenheit der Anlage zeugen stehen. Im Fachwerkgebäude war die Turnhalle für die Soldaten untergebracht. Am Schutzwall befindet sich die Artilleriewerkstatt, wo die schweren Geschütze instandgehalten wurden. Außerdem zu sehen ist eine einstöckige Remise mit Serviceräumen im Obergeschoss. Das wohl originellste Gebäude in diesem Teil des Geländes ist die Taubenpoststelle für ca. 700 Tauben. Im Erdgeschoss befanden sich die Wirtschafts- uns Serviceräume und im Stockwerk darüber die Taubenschläge für die gefiederten Briefkuriere. Wchodzimy na rampę, która służyła do komunikacji z bramami i dochodzimy do rozwidlenia, skąd krótszą drogą możemy kierować się już do Bramy Giżyckiej. Z kolei jeśli zdecydujemy się pójść w lewo, będziemy mogli odwiedzić jeszcze kilka historycznych obiektów znajdujących się po stronie zachodniej i północnej twierdzy. Brama Giżycka Giżycka Tor Wir betreten die Rampe zwischen den Toren und erreichen bald eine Weggabelung. Rechts gelangt man über eine Abkürzung zum Giżycka Tor. Biegen wir links ab, können wir weitere im Westen und Norden der Festung liegende Objekte besichtigen. Brama Kętrzyńska Kętrzyńska Tor Wir erreichen das in den Jahren 1851-1852 erbaute Kętrzyńska Tor. Beidseitig des Eingangs waren früher Schutzräume und Wachposten untergebracht. Das mächtige, reich verzierte Tor schloss mit zwei Stahlflügeln und den Zugang über den Burggraben kontrollierte eine Zugbrücke. Auf dem Schutzwall über dem Tor stehend, erkennt man links die eingeschossige Kaponniere der Festung Herman und rechts die der Bastion Leopold. Von unserem Standpunkt aus blicken wir außerdem auf die Torflügel, die Brücke, den Burggraben und den aus der Festung hinausführenden Weg. Docieramy do Bramy Kętrzyńskiej, wybudowanej w latach 1851-52. Po obu stronach wjazdu znajdowały się schrony dla załogi i wartownie. Brama zamykana była stalowymi wrotami, a od fosy zwodzonym mostem. Bardzo bogata w dekoracyjne detale architektoniczne. Z wału nad bramą widać po lewej stronie kojec artyleryjski Bastionu Herman, zaś po prawej – kojec artyleryjski Bastionu Leopold. Widać stąd też wrota bramy, mostek, fosę i drogę prowadzącą na zewnątrz twierdzy. Brama Giżycka Giżycka Tor 19 In weiterer Entfernung sehen wir die Ravelin Halb-Kaponniere (1854-55). Ursprünglich handelte es sich um ein freistehendes, zweigeschossiges Bauwerk mit in zwei Richtungen zeigende – westlich und zum Burggraben hin, Schießscharten. Die westlich ausgerichteten Schießscharten wurden im Jahr 1874 zugemauert. Des Weiteren schüttete man von drei Seiten das Mauerwerk mit Erde auf, entfernte die Decke zwischen den Stockwerken und weihte anschließend im Inneren eine Kapelle ein. Bemerkenswert ist die technische Rafinesse mit der das Wasser von den Decken abgeleitet wurde, nämlich über Kanäle, die in die tragenden Wände eingelassen wurden. W oddali po lewej stronie widzimy półkaponierę rawelinową (1854-55). Pierwotnie była to budowla wolnostojąca, dwukondygnacyjna, z otworami strzelniczymi w dwóch kierunkach – przedpola zachodniego i fosy. W 1874 r. strzelnice zachodnie zamurowano, obsypano ziemią z trzech stron, usunięto strop między kondygnacjami i przystosowano na kaplicę. Uwagę zwraca oryginalny, funkcjonujący do dziś system odwodnienia stropu, który odprowadza wodę kanałami w ścianach działowych. 20 Kierujemy się w prawo poruszając się po koronie wału i osiągamy jedno ze stanowisk obserwacyjnych. Zbliżamy się do donżonu twierdzy, czyli miejsca ostatniego oporu, wydzielonego w fortyfikacji dodatkowym wałem i poterną pod nim, łączącą obszar z centralną częścią obiektu. Na dziedzińcu donżonu znajdują się dwie studnie o głębokości 28 m (20 m do lustra wody), trzecia studnia znajdowała się w schronie piechoty. Jednopiętrowy budynek koszarowy mógł pomieścić 550 żołnierzy w 34 pomieszczeniach mieszkalnych ogrzewanych piecami kaflowymi z korytarza. W budynku tym w czasie II wojny światowej funkcjonował szpital rezerwowy. Z dziedzińca wracamy na wał ziemny. Idąc wytyczoną ścieżką, ujrzymy po lewej stronie z góry ostatnią, trzecią kaponierę donżonu w kształcie litery „V”. Docieramy do stanowiska obserwacyjnego piechoty (1893 r.) z pancerną kopułką obrotową, które jest najwyżej położonym punktem twierdzy (147 m n.p.m.). Widać tu resztki pomostów, uchwyty, drabiny i prowadnice obrotowej kopuły. Tam też mieścił się schron pogotowia bojowego. Docieramy do stanowiska peryskopu z 1913 r., które mieści się w pobliżu Bramy Giżyckiej. Wewnątrz pomieszczenia dla obsługi znajdują się pozostałości podstawy peryskopu, drabinek żelaznych i drzwi dwudzielnych. Z tego miejsca widoczny jest także kompanijny schron piechoty (1890-1893), jeden z pięciu w twierdzy – przeznaczony dla załogi donżonu. Składa się z on z sześciu pomieszczeń. Po 1907 r. zamurowano część wejść i okien oraz zamontowano nową wentylację przystosowując obiekt do pełnienia funkcji schronu i magazynu. Unser Weg auf dem Schutzwall führt uns weiter zu einem der Beobachtungsposten. Anschließend nähern wir uns dem Donjon der Festung, dem Ort, wo bis zuletzt der Widerstand geleistet wird. Der Donjon war über eine zusätzliche Schutzmauer mit hindurchführenden Schlupftüren (Poternen) mit dem Hauptteil der Festung verbunden. Auf dem Hof des Donjons befinden sich zwei 28m tiefe Brunnen (20m zum Wasserspiegel), einen dritten Brunnen gab es im Schutzbunker der Infanterie. Innerhalb der Donjon-Mauern gab es darüber hinaus eine Kaserne mit 34 vom Korridor aus mit Kachelöfen beheizbaren Räumen für insgesamt 550 Soldaten. Während des 2. Weltkrieges arbeitete hier ein Reserve-Krankenhaus. Półkaponiera Halb-Kaponniere Wir gehen zunächst zum Erdwall zurück und orientieren uns dann an den Richtungspfeilen. Bald erblicken wir links oben die dritte und letzte, v-förmig angelegte Kaponniere des Donjons. Weiter im Wegesverlauf gelangen wir zum Beobachtungsposten der Infanterie mit gepanzerter Drehkuppel (1893), 147 ü.d.M. gelegen, ist es der höchste Punkt der Festung. Man erkennt noch Überreste früherer Griffhalterungen, Stege, Leitern und Führungsschienen zum Drehen der Kuppel. Hier lag auch der Bereitschaftsraum. Weiter in der Laufrichtung, unweit des Tors Brama Giżycka befindet sich der Periskop-Stand aus dem Jahr 1913. Im Inneren des Baus erhielten sich Reste der Standfußbefestigung, der Eisenleitern und der zweigeteilten Tür. Von unserem aktuellen Standpunkt aus sehen wir darüber hinaus den sechsräumigen Infanterie-Schutzraum der Kompanie (1890-1893), einen von insgesamt fünf innerhalb der Festung. Nach 1907 wurden die Eingänge und Fenster teilweise zugemauert. Nach dem Einbau einer neuer Lüftung wurden die Räume sowohl zum Schutz als auch zur Vorratslagerung genutzt. Peryskop Periskop-Stand Przy stanowisku peryskopu ukazuje się nam interesujący widok na dwie poterny Bramy Giżyckiej, kaponierę strzelecką w kształcie litery „U” oraz suchą fosę. Pomiędzy drzewami częściowo widoczna jest zabudowa Giżycka. Schodami schodzimy na dziedziniec Bramy Giżyckiej, gdzie kończymy nasz spacer. Wał ziemny Erdwall Bevor wir die Treppe zum Hof des Tors Brama Giżycka hinuntersteigen, wo unser Spaziergang endet, verbleiben wir kurz am Periskop-Stand, um einen abschließenden Blick auf die Festungsanlage zu richten. Die Festung Boyen verabschiedet uns mit der Sicht auf die u-förmige Kaponniere und den trockengelegten Burggraben. Und in der Ferne, durch die Bäume hindurch zeichnet sich die Silhouette der Stadt Giżycko ab. 21 Turystyka aktywna i wydarzenia kulturalne w Twierdzy Boyen 22 Na terenie XIX-wiecznej fortyfikacji: • Odbywają się liczne wydarzenia kulturalne i rekreacyjne, w tym imprezy cykliczne takie jak legendarny już Festiwal Piosenki Żeglarskiej i Morskiej „Szanty w Giżycku”, największy w Polsce festiwal hip-hopowy „Mazury Hip Hop Festiwal”, czy coroczne Święto Twierdzy Boyen bogate w widowiskowe inscenizacje historyczne z udziałem grup rekonstrukcyjnych. Wyjątkowych wrażeń może dostarczyć także nocne zwiedzanie twierdzy organizowane pod hasłem Noc Muzeów w Twierdzy Boyen. • Swą siedzibę ma klub motocyklowy, a wspólne spotkania i prace nad odnawianiem starych motocykli zapoczątkowały w 1995 r. zorganizowaniem pierwszego Międzynarodowego Zlotu Motocyklowego, który na stałe zagościł w kalendarzu imprez odbywających się w twierdzy. • W przepięknej scenerii XIX-wiecznej twierdzy mieści się hostel z 82 miejscami noclegowymi w przystępnych cenach. • W zabytkowym budynku koszarowca znajduje się galeria w której odbywają się liczne wystawy malarstwa, fotografii, rzeźby, czy wystawy historyczne. Galerię odwiedziły między innymi znamienite prace Salvadora Daliego, Pabla Picassa, Durera, Rembrandta, Canaletta, Vollarda, a także Daniela Chodowieckiego i Zdzisława Beksińskiego. • Istnieją 3 trasy turystyczne o różnym poziomie trudności. • Mieści się oddział PTTK Wielkich Jezior Mazurskich. • Istnieje możliwość organizacji rozmaitych gier terenowych i wydarzeń kulturalnych w porozumieniu z Giżyckim Centrum Kultury, zarządcą obiektu. Aktivtourismus und kulturelle Events auf der Festung Boyen Auf dem Gelände der im 19.Jh. erbauten Festung: • finden zahlreiche, Kultur- und Freizeitveranstaltungen statt, z.B. das alljährliche, sehr beliebte Shanty-Festival, das größte Hip-Hop-Festival in oder das Fest der Festung Boyen mit vielen historischen Inszenierungen. Besonders eindrucksvoll sind die nächtlichen Besichtigungstouren, die im Rahmen der Museums-Nacht in der Festung Boyen organisiert werden. • hat der Motorrad-Club seinen Sitz. Seit dem Jahr 1995 findet man hier zum Internationalen Motorrad-Treff zusammen. • bietet eine Jugendherberge 82 Gästen eine günstige Übernachtungsmöglichkeit in atmosphärisch dichter, historischer Umgebung. • im historischen Kasernengebäude befindet sich eine Galerie. Hier werden Werke bildender Künstler präsentiert und historische Ausstellungen organisiert. In der Galerie zu bewundern gab es bereits Werke von Salvatore Dali, Pablo Picasso, Albrecht Dürer, Rembrandt, Canaletto, Vollard sowie Daniel Chodowiecki und Zdzisław Beksiński. • gibt es drei Touristenrouten unterschiedlichen Schwierigkeitsgrades. • hat die Masurische-Seenplatte-Filiale der touristischen Organisation PTTK ihren Sitz. • besteht die Möglichkeit nach Rücksprache mit dem Objektverwalter, dem Kulturzentrum der Stadt Open-Air-Veranstaltungen unterschiedlicher Arten zu organisieren. 23 Potencjał inwestycyjny Twierdzy Miasto Giżycko planuje rozwój Twierdzy Boyen tak, by służyła ona zarówno mieszkańcom miasta, turystom, jak i inwestorom z całego świata. Aktywnie pozyskiwane są środki z zewnętrznych źródeł finansowania. Wśród ciekawych inicjatyw warto wymienić udział w projekcie „Kulturowo-turystyczny szlak nadbałtyckich twierdz” („Baltic Culture and Tourism Route Fortresses”), współfinansowanym przez Unię Europejską. Wśród ostatnich sukcesów jest także pozyskanie ponad 4 mln zł z Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na adaptację laboratorium prochowego na muzeum broni i pracownię dydaktyczną oraz na adaptację stajni z wozownią na salę wystawienniczą. Dla zwiększenia atrakcyjności inwestycyjnej obiektu, dla terenu Twierdzy Boyen zostało opracowane studium wykonalności, a w ramach innego projektu unijnego udało się pozyskać środki na uzbrojenie terenu fortyfikacji. 24 Propozycją studium jest przystosowanie zabytkowych budynków do nowych celów. W Twierdzy Boyen mają powstać obiekty hotelowe o zróżnicowanym standardzie, obiekty rekreacyjne, sportowe i lokale gastronomiczne. Stworzona zostanie infrastruktura dla organizacji imprez plenerowych oraz kulturalno-rozrywkowych, jak między innymi sala widowiskowo – konferencyjna, zaś istniejący amfiteatr zostanie przebudowany i zadaszony. Powstaną również ścieżki dydaktyczne i rekreacyjne. W koncepcji zagospodarowania zakłada się, że inwestorzy prywatni przejmą część związaną z działalnością hotelarską i rekreacyjną o wyższym standardzie i gastronomią, natomiast podmiot powiązany z miastem obejmie w zarząd tereny, na których znajdować się będą obiekty muzealne, pracownie artystyczne, mała gastronomia oraz zaplecza pomocnicze. O atrakcyjności twierdzy dla inwestorów decyduje kilka czynników: • Sytuacja własnościowa Twierdzy i większości terenów Wyspy Giżyckiej, należących do miasta jest przejrzysta. • Zasoby kubaturowe i terenowe twierdzy stwarzają ogromny potencjał dla działalności komercyjnej, dydaktycznej i turystycznej. • Wyspa Giżycka, na której znajduje się Twierdza, to miejsce o unikatowych walorach przyrodniczych. • W obiekcie przeprowadzono prace z zakresu ochrony zabytków. Das Investitionspotential der Festung Boyen Die Stadt Giżycko arbeitet aktiv an der Entwicklung der Festung dahingehend, dass der Aufschwung den Stadtbürgern, den Touristen und den internationalen Investoren zugutekommt. Es werden Zuschüsse, Entwicklungsfonds und andere Hilfen beantragt. Stellvertretend sei die von der EU mitfinanzierte Initiative „Baltic Culture and Tourism Route Fortresses” (Kultur-Touristische Route der baltischen Festungen) erwähnt. Zu den kürzlich erfolgreich durchgeführten Projekten gehören die Erreichung einer finanziellen Unterstützung für den Umbau des Schießpulverlagers zum Waffenmuseum und zu einer Bildungsstätte, sowie der Pferdeställe und der Remise zum Ausstellungssaal. Bewilligt wurden 4 Mio PLN von dem Regionalen Operativen Programm Ermlands und Masuren. Um die Attraktivität des Investitionsgeländes Festung Boyen zu steigern wurde eine Projektstudie in Auftrag gegeben. Im Rahmen eines EU-Projektes wurden bereits Mittel zur Erneuerung der Befestigungsanlagen des Geländes bewilligt. Die Projektstudie gibt eine neue Ausrichtung bezüglich der Nutzung der historischen Gebäude vor. In der Festung Boyen sollen Hotelanlagen mit unterschiedlichen Standardklassen, Freizeit-, Sport- sowie Gastronomieobjekte entstehen. Außerdem empfiehlt die Studie eine Infrastruktur für Indoor- und Outdoorveranstaltungen zu entwickeln, z.B für Aufführungen oder Konferenzen. Das vorhandene Amphitheater wird umgebaut und überdacht. Geplant sind darüber hinaus die Einrichtung von Freizeit- und Bildungspfaden. Das Bewirtschaftungskonzept sieht vor, dass der private Investor das hochpreisige Segment bezüglich der Hotels, der Gastronomie und der Freizeiteinrichtungen besetzt. In der Obhut des städtischen Verwalters sollten die Museen, die Künstler- und Bildungswerkstätten, sowie Kleingastronomie und der Servicebereich verbleiben. Argumente für die Attraktivität der Festung in Zielrichtung potentieller Investoren • Transparente Eigentumsverhältnisse im Bezug auf die Festung und die Mehrheit der Objekte auf der Insel Giżycko, die der Stadt gehören; • Die Größe und Weitläufigkeit des Geländes, die eine vielfältige Nutzung ermöglichen, z.B. kommerzielle, touristische Nutzung oder als Bildungsstätte; • Die einzigartige landschaftliche Lage der Festung auf der Insel Giżycko; • Die Objekte sind denkmalgepflegt. 25 Sala sportowa Sporthalle Ulica jednokierunkowa Einbahnverkehr –– Giżycko z góry Giżycko von Oben S S Apteka Apteka Apotheke Apotheke W F Poczta Poczta Post Post Stacja Stacjabenzynowa benzynowa Tankstelle Tankstelle Szpital, przychodnia lekarska Krankenhaus, Ambulanz K C Apteka Apotheke Szpital, Szpital,przychodnia przychodnialekarska lekarska Krankenhaus, Krankenhaus,Ambulanz Ambulanz Poczta Post LEGENDA LEGENDA LEGENDE LEGENDE Ulica jednokierunkowa Einbahnverkehr Stacja benzynowa Tankstelle Kościół, Kościół,Cerkiew Cerkiew Kirche, Kirche,orthodoxe orthodoxeKirche Kirche Stacja benzynowa Tankstelle Most obrotowy Drehbrübcke Supermarket Supermarket Parking Parkplatz Cmentarz Friedhof Wieża widokowa Aussichtspunkt Kościół, Cerkiew Kirche, orthodoxe Kirche Ulica jednokierunkowa Einbahnverkehr Sala sportowa Sporthalle Kemping Camping Restauracja Restaurant Kemping Camping Wypożyczalnia rowerów Fahrradverleih Poczta Post Wypoż.yczalnia kajaków Kajakverleih Plaża, kąpielisko Strand Sala Salasportowa sportowa Sporthalle Sporthalle Plac zabaw Spielplatz LEGENDA LEGENDE Informacja turystyczna Tourist Info Hotel, pensjonat Hotel, Pension Plaża, kąpielisko Strand Restauracja Restaurant Wydawca / Verlag: Garski Multimedia Projekt i DTP / Grafik: Jacek Szymański K K Wieża Wieżawidokowa widokowa Aussichtspunkt Aussichtspunkt Apteka Apotheke Wypożyczalnia rowerów Fahrradverleih Wypoż.yczalnia kajaków Kajakverleih Plac zabaw Spielplatz Spacer po mieście Spaziergang durch die Stadt Historyczne Giżycko Das historische Giżycko –– –– –– S S C F Cmentarz Cmentarz Friedhof Friedhof Hotel, pensjonat Hotel, Pension S T Wieża widokowa Aussichtspunkt Supermarket Supermarket Supermarket Supermarket Szpital, przychodnia lekarska Krankenhaus, Ambulanz P P Parking Parkplatz Supermarket Supermarket Opracowanie / Bearbeitung: Wydział Promocji Urzędu Miejskiego w Giżycku Most obrotowy Drehbrübcke Parking Parking Parkplatz Parkplatz Informacja turystyczna Tourist Info Publikacja wydana na zlecenie Wydziału Promocji Urzędu Miejskiego w Giżycku Herausgegeben im Auftrag der Abteilung Stadtförderung der Stadt Giżycko Most obrotowy Drehbrübcke Urząd Miejski w Giżycku / Die Stadtverwaltung in Giżycko Al. 11 Maja 14, 11-500 Giżycko e-mail: [email protected] www.gizycko.pl tel. +48 87 7324111 A A Spacer po mieście Spaziergang durch die Stadt Historyczne Giżycko Das historische Giżycko Preisliste, Öffnungszeiten, Informationen zu Besichtigungen und Führungen durch die Festung sowie Informationen über die Investitions – und Bewirtschaftungskonzepte findet man unter www.boyen.gizycko.pl. Hotel, pensjonat Hotel, Pension Restauracja Restaurant Cmentarz Friedhof Cennik, godziny otwarcia, informacje dotyczące zwiedzania i przewodników po twierdzy, a także informacje o koncepcji jej zagospodarowania można znaleźć na stronie: www.boyen.gizycko.pl. S K Most Mostobrotowy obrotowy Drehbrübcke Drehbrübcke Ulica Ulicajednokierunkowa jednokierunkowa Einbahnverkehr Einbahnverkehr PORT EKOMARINA Parking Parkplatz Der Eigentümer der Festung Die Stadtverwaltung in Giżycko 1 Maja-Str. 14 11-500 Giżycko tel.: +48 87 7324 111 fax: +48 87 428 52 41 www.gizycko.pl e-mail: [email protected] Restauracja Restauracja Restaurant Restaurant Między giżyckimi jeziorami Zwischen den Giżycker Seen Giżycko z góry Giżycko von Oben Właściciel fortyfikacji: Urząd Miejski w Giżycku al. 1 Maja 14 11-500 Giżycko tel.: +48 87 7324 111 fax: +48 87 428 52 41 www.gizycko.pl e-mail: [email protected] Plaża, Plaża,kąpielisko kąpielisko Strand Strand Kościół, Cerkiew Kirche, orthodoxe Kirche Verwaltung der Festung Das Kulturzentrum in Giżycko Konarskiego-Str. 8 11-500 Giżycko tel. +48 87 428 43 26 fax: +48 87 428 16 37 www.gizyckiecentrumkultury.pl e-mail: [email protected] Hotel, Hotel,pensjonat pensjonat Hotel, Hotel,Pension Pension Informacja turystyczna Tourist Info Plaża, kąpielisko Strand –– –– –– Zarządca fortyfikacji: Giżyckie Centrum Kultury ul. Konarskiego 8 11-500 Giżycko tel. +48 87 428 43 26 fax: +48 87 428 16 37 www.gizyckiecentrumkultury.pl e-mail: [email protected] Informacja Informacjaturystyczna turystyczna Tourist TouristInfo Info Wieża widokowa Aussichtspunkt Adresse Festung Boyen Turystyczna-Str. 1 11-500 Giżycko www.boyen.gizycko.pl [email protected] tel.: +48 87 428 83 93, fax: +48 87 428 83 93 Sala sportowa Sporthalle Adres Twierdza Boyen ul. Turystyczna 1 11-500 Giżycko www.boyen.gizycko.pl [email protected] tel.: +48 87 428 83 93, fax: +48 87 428 83 93 Ulica jednokierunkowa Einbahnverkehr Praktische Informationen PORT EKOMARINA 26 Informacje praktyczne LEGENDA LEGENDE LEGENDA LEGENDE Między giżyckimi jeziorami Zwischen den Giżycker Seen Giżycko z góry Giżycko von Oben Zdjęcia/ Fotos: Archiwum Urzędu Miejskiego w Giżycku, Michał Bartkowski, Marcin Harasymenko, Adrian Mielnik, Małgorzata Kulas-Szyrmer, Ewelina Chmielewska, Wojciech Stawicki, CPiIT Giżycko, Krzysztof Nowosielski, Sławomir Kędzierski, Giżyckie Centrum Kultury, jeannyfan/ Wikipedia/CC W K P S Spacer Spacerpop Spazierga Spazierg H D –––– –––– –––– M Z G G ISBN 978-83-937757-0-5 Ermland und Masuren - eine Region des vereinten Europas Die Publikation wird von der Europäischen Union aus den Mitteln des Europäischen Fonds für Regionale Entwicklung im Rahmen des Regionalen Operationsprogramms Ermland und Masuren 2007-2013 kofinanziert. Kostenloses Exemplar