Wybrane zagadnienia z fitopatologii ogólnej
Transkrypt
Wybrane zagadnienia z fitopatologii ogólnej
SPRAWOZDANIE O STANIE REALIZACJI TEMATU z wykonania badań podstawowych na rzecz postępu biologicznego w produkcji roślinnej w 2013 roku 1. 2. 3. 4. 5. 6. Nr decyzji MRiRW: HOR hn 801-13/13, zadanie nr 26 Nazwa tematu: „Badania nad zwiększeniem odporności żyta na sporysz przez poznanie interakcji pasożyt - żywiciel oraz identyfikację i wykorzystanie genetycznych źródeł odporności na Claviceps purpurea” Jednostka realizująca temat: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu Katedra Fitopatologii Kierownik tematu: prof. dr hab. Zbigniew Weber Wykonawcy: dr Lidia Irzykowska dr Tomasz Kosiada dr Roman Andrzejak inż. Bożena Hylak - Nowosad Informacja o realizacji prac w roku 2013 a) Materiał i metody I. Ocena podatności 29 genotypów żyta męskosterylnego izolatów C. purpurea na mieszaninę różnych Ścisłe doświadczenie polowe w trzech powtórzeniach (Ryc. 1) realizowano w Poznaniu na Sołaczu obok szklarni Katedry Fitopatologii. W odległości kilku kilometrów od poletek doświadczalnych nie znajdowały się uprawy żyta. Przedmiot badań stanowiło 29 genotypów żyta męskosterylnego pochodzących z Hodowli Roślin Danko, Stacji w Choryni (numery: 1-15), Poznańskiej Hodowli Roślin, Stacji w Wiatrowie (numery: 16-29). Siew wykonano ręcznie w dniu 24.09.2012, przy rozstawie rzędów 30 cm i roślin w rzędzie 5 cm. W okresie wiosny, w fazie kłoszenia określono obsadę roślin żyta na poletkach. Kolejne obserwacje dotyczyły oceny początku kwitnienia, czasu jego trwania i stopnia pylenia (Geiger, Morgenstern 1975). Inokulację kwitnących roślin wykonywano przez ich opryskiwanie przygotowanym inokulum w trzech terminach: 23 i 28 maja oraz 3 czerwca 2013 roku. Inokulum stanowiła wodna zawiesina zawierająca 1,3x106 zarodników konidialnych mieszaniny wcześniej scharakteryzowanych (Irzykowska i współaut. 2012) 9 izolatów (11, 20, 25, 30, 31, 40, 46, 48, 86) C. purpurea. Zbiór wykonano ręcznie w dniu 23 lipca 2013 roku. Występowanie sporyszu oceniano po zbiorze poprzez określenie średniej masy sklerocjów C. purpurea w jednym kłosie. Analiza statystyczna uzyskanych wyników Istotność różnic w masie sklerocjów patogena występujących w kłosach roślin różnych genotypów żyta oceniono poprzez wykonanie jednoczynnikowej analizy wariancji. Dla porównania wartości średnich zastosowano test Studenta. 1 Ryc. 1. Schemat rozmieszczenia obiektów ścisłego doświadczenia polowego dotyczącego oceny stopnia podatności 29 genotypów żyta na mieszaninę 9 izolatów C. purpurea I 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 II 6 13 7 20 14 1 21 27 15 22 8 2 17 23 9 28 24 3 25 10 26 16 4 11 18 29 5 12 19 III 4 12 14 18 11 24 19 5 25 29 20 10 1 6 15 21 26 7 17 22 2 8 27 23 28 16 3 9 13 II. Ocena podatności 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego na C. purpurea w trzech miejscowościach znacznie od siebie oddalonych Siew 90 genotypów żyta (populacyjne – 65, restorery /oznaczone literami: WM oraz WTD i C/ – 18, męskopłodne / oznaczone literami: NS i WS/ – 6 i mieszaniec -1), po 30 genotypów z poszczególnych Stacji, w 3 powtórzeniach, według tego samego schematu (Ryc. 2) w trzech lokalizacjach wykonano w trzeciej dekadzie września. Przedplonem były: gorczyca biała w Wiatrowie, rzepak w Choryni i żyto w Smolicach. Doświadczenie założono na polach o glebie klasy IIIb w Wiatrowie, IVa w Choryni i IVb w Smolicach. Herbicydy zastosowano jesienią w Choryni (Legato 500 SC), w Wiatrowie (Legato Plus 600 SC oraz Glean 75 WG) i w Smolicach (Maraton 375 SC). W Smolicach, w fazie pierwszego kolanka, zastosowano ponadto regulatory wzrostu roślin (Stabilan 750 SL i Moddus 250 EC) oraz tuż przed kwitnieniem żyta insektycyd (Karate Zeon 050 CS). Inokulum stanowiły 4 sklerocja patogena wprowadzone do ziemi na każdym poletku z żytem, w fazie 2-3 liści, na głębokość 2 centymetrów. W fazie kłoszenia określono obsadę roślin żyta na poletkach. Kolejne obserwacje dotyczyły określenia początku kwitnienia, czasu jego trwania i stopnia pylenia (Geiger, Morgenstern 1975). Nasilenie choroby na 2 poszczególnych poletkach oceniano po zbiorze (wykonanym w trzeciej dekadzie lipca 2013) poprzez określenie masy sklerocjów w plonie ziarna. Ryc. 2. Schemat rozmieszczenia obiektów ścisłego doświadczenia polowego dotyczącego oceny stopnia odporności 90 genotypów żyta na C. purpurea I 7 50 73 90 11 33 65 18 26 81 54 3 40 64 16 22 89 66 30 1 62 85 37 29 86 21 45 58 79 14 36 56 84 5 76 32 4 42 35 88 24 53 71 68 39 2 20 51 87 10 19 49 55 83 II 47 1 84 51 67 90 35 46 20 9 74 65 26 13 40 80 69 31 4 60 30 89 24 55 45 18 82 76 38 88 19 33 57 78 6 17 87 61 2 8 37 63 42 11 16 23 86 50 43 71 85 29 15 59 III 90 66 30 45 77 87 21 10 36 73 51 13 33 60 86 28 72 1 89 57 39 50 19 2 80 88 25 32 34 75 84 17 3 82 26 52 70 59 4 61 79 16 35 63 76 31 23 7 69 83 44 41 38 85 3 17 41 70 6 23 60 77 47 13 52 9 25 44 57 8 69 28 61 75 15 82 12 38 46 63 27 80 43 59 67 34 48 74 31 72 78 83 12 54 73 22 3 62 77 53 28 81 7 49 58 10 56 75 36 48 70 64 5 25 32 66 21 72 27 34 44 14 41 52 39 68 79 15 27 48 68 29 5 55 53 37 12 40 46 18 43 74 81 14 22 78 49 8 20 42 64 56 6 67 58 47 9 24 65 54 62 11 71 Analiza statystyczna uzyskanych wyników Istotność zróżnicowania genotypów żyta pod względem długości okresu kwitnienia oraz występowania sklerocjów patogena w plonie ziarna zweryfikowano poprzez wykonanie dwuczynnikowej analizy wariancji (czynnik A – genotyp żyta, czynnik B – miejscowość). Dla porównania wartości średnich zastosowano test Studenta. III. Ocena wpływu zraszania wodą roślin 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego w Smolicach na ich zakażenie przez C. purpurea Doświadczenie polowe na glebie klasy IVb realizowano w Stacji Hodowli Roślin Smolice, Grupa IHAR, w 3 powtórzeniach (Ryc. 3). Przedmiot badań stanowiło 90 genotypów żyta (populacyjne – 65, restorery /WM oraz WTD i C/ – 18, męskopłodne /NS i WS/ – 6 i mieszaniec -1), po 30 genotypów z poszczególnych Stacji, jak w zadaniu II. Przedplonem było żyto. Siew wykonano 24 września. Jesienią zastosowano herbicyd (Maraton 375 SC), a w fazie pierwszego kolanka, zastosowano ponadto regulatory wzrostu roślin (Stabilan 750 SL i Moddus 250 EC) oraz tuż przed kwitnieniem żyta insektycyd (Karate Zeon 050 CS). 4 Inokulum stanowiły 4 sklerocja patogena wprowadzone do ziemi na każdym poletku z żytem, w fazie 2-3 liści, na głębokość 2 centymetrów. Zraszanie wodą kwitnącego żyta przeprowadzano w godzinach od 9:00 do 14:00 w okresie od 17 do 27 maja 2013 (z powodu opadów deszczu w dalszej części okresu kwitnienia zraszania roślin nie wykonywano). W fazie kłoszenia określono obsadę roślin żyta na poletkach. Kolejne obserwacje dotyczyły określenia początku kwitnienia, czasu jego trwania i stopnia pylenia (Geiger, Morgenstern 1975). Nasilenie choroby na poszczególnych poletkach oceniano po zbiorze (wykonanym 28 lipca 2013) poprzez określenie masy sklerocjów w plonie ziarna. Ryc. 3. Schemat rozmieszczenia obiektów ścisłego doświadczenia polowego dotyczącego oceny wpływu zraszania wodą roślin 90 genotypów żyta na ich zakażenie przez C. purpurea bez zraszania I 7 50 73 90 11 33 65 18 26 81 54 3 40 64 16 22 89 66 30 1 62 85 37 29 86 21 45 58 79 14 36 56 84 5 76 32 4 42 35 II 47 1 84 51 67 90 35 46 20 9 74 65 26 13 40 80 69 31 4 60 30 89 24 55 45 18 82 76 38 88 19 33 57 78 6 17 87 61 2 ze stosowaniem zraszania III 90 66 30 45 77 87 21 10 36 73 51 13 33 60 86 28 72 1 89 57 39 50 19 2 80 88 25 32 34 75 84 17 3 82 26 52 70 59 4 I 7 50 73 90 11 33 65 18 26 81 54 3 40 64 16 22 89 66 30 1 62 85 37 29 86 21 45 58 79 14 36 56 84 5 76 32 4 42 035 II 47 1 84 51 67 90 35 46 20 9 74 65 26 13 40 80 69 31 4 60 30 89 24 55 45 18 82 76 38 88 19 33 57 78 6 17 87 61 2 III 90 66 30 45 77 87 21 10 36 73 51 13 33 60 86 28 72 1 89 57 39 50 19 2 80 88 25 32 34 75 84 17 3 82 26 52 70 59 4 5 88 24 53 71 68 39 2 20 51 87 10 19 49 55 83 17 41 70 6 23 60 77 47 13 52 9 25 44 57 8 69 28 61 75 15 82 12 38 46 63 27 80 43 59 67 34 48 74 31 72 78 8 37 63 42 11 16 23 86 50 43 71 85 29 15 59 83 12 54 73 22 3 62 77 53 28 81 7 49 58 10 56 75 36 48 70 64 5 25 32 66 21 72 27 34 44 14 41 52 39 68 79 61 79 16 35 63 76 31 23 7 69 83 44 41 38 85 15 27 48 68 29 5 55 53 37 12 40 46 18 43 74 81 14 22 78 49 8 20 42 64 56 6 67 58 47 9 24 65 54 62 11 71 88 24 53 71 68 39 2 20 51 87 10 19 49 55 83 17 41 70 6 23 60 77 47 13 52 9 25 44 57 8 69 28 61 75 15 82 12 38 46 63 27 80 43 59 67 34 48 74 31 72 78 8 37 63 42 11 16 23 86 50 43 71 85 29 15 59 83 12 54 73 22 3 62 77 53 28 81 7 49 58 10 56 75 36 48 70 64 5 25 32 66 21 72 27 34 44 14 41 52 39 68 79 61 79 16 35 63 76 31 23 7 69 83 44 41 38 85 15 27 48 68 29 5 55 53 37 12 40 46 18 43 74 81 14 22 78 49 8 20 42 64 56 6 67 58 47 9 24 65 54 62 11 71 Analiza statystyczna uzyskanych wyników Istotność zróżnicowania genotypów żyta pod względem występowania sklerocjów patogena w plonie ziarna zweryfikowano poprzez wykonanie dwuczynnikowej analizy wariancji (czynnik A – genotyp żyta, czynnik B – zraszanie kwitnących roślin wodą). Dla porównania wartości średnich zastosowano test Studenta. 6 IV. Ocena, w doświadczeniu wazonowym Katedry Fitopatologii w Poznaniu, patogeniczności różniących się szybkością liniowego wzrostu grzybni 8 izolatów C. purpurea wobec 4 genotypów żyta męskosterylnego Ścisłe doświadczenie wazonowe w trzech powtórzeniach realizowano w Poznaniu na Sołaczu obok szklarni Katedry Fitopatologii. Przedmiot badań stanowiły 4 genotypy żyta męskosterylnego pochodzącego z Hodowli Roślin Danko, Stacji w Choryni (numery: 4, 9, 13) i Poznańskiej Hodowli Roślin, Stacji w Wiatrowie (numer: 26). Do zakopanych w ziemi 27 plastikowych wazonów o średnicy 22 cm i wysokości 20 cm w dniu 24. 09. 2012 wysiano po 5 ziarniaków poszczególnych genotypów żyta. W fazie kłoszenia określono obsadę roślin żyta w wazonach. Kolejne obserwacje dotyczyły określenia początku kwitnienia, czasu jego trwania i stopnia pylenia (Geiger, Morgenstern 1975). Inokulum stanowiła wodna zawiesina zawierająca 1,3x106 zarodników konidialnych izolatów C. purpurea scharakteryzowanych uprzednio (Irzykowska i współaut. 2012). Oddzielnie zastosowano 4 izolaty wolnorosnące: 17, 25, 31 i 40 oraz 4 izolaty szybkorosnące: 37, 46, 48 i 65. Inokulację kwitnących roślin wykonywano przez ich opryskiwanie przygotowanym inokulum w dwóch terminach: 28 maja oraz 3 czerwca 2013 roku. W celu zapobieżenia nie kontrolowanym zakażeniom wazony wraz z roślinami przed kwitnieniem żyta (14 maja 2013) do jego zakończenia (18 czerwca 2013) utrzymywano w komorze wegetacyjnej o 12 godzinnym oświetleniu (22o C) i 12 godzinnym braku światła (19o C). Po tym około 1-miesięcznym okresie (18 czerwca 2013) wazony wraz z roślinami żyta przeniesiono ponownie na pole. Występowanie sporyszu oceniano po zbiorze, wykonanym 23 lipca 2013 roku, poprzez określenie średniej masy sklerocjów C. purpurea w jednym kłosie. Analiza statystyczna uzyskanych wyników Istotność różnic w masie sklerocjów 8 izolatów patogena występujących w kłosach 4 genotypów żyta męskosterylnego zweryfikowano poprzez wykonanie dwuczynnikowej analizy wariancji (czynnik A – izolat patogena, czynnik B – genotyp żyta). Dla porównania wartości średnich zastosowano test Studenta. 7 b) Szczegółowe omówienie wykonanych prac i uzyskanych wyników I. Ocena podatności 29 genotypów żyta męskosterylnego na mieszaninę różnych izolatów C. purpurea Charaktertystyka warunków pogodowych w okresie wegetacji żyta Średnie miesięczne temperatury (Tab. 1) od października 2012 do lipca 2013 wahały się od -2,1o C (marzec) do 20,2o C (lipiec). Opady mniejsze od 35 mm zanotowano w miesiącach: październik, grudzień, luty, marzec i kwiecień, a w pozostałych miesiącach wynosiły one od 39,2 mm (lipiec) do 78 mm (czerwiec). Średnia liczba dni z opadami w poszczególnych miesiącach wynosiła 10 do 16. Tabela 1. Charakterystyka warunków pogodowych w okresie wegetacji żyta (Poznań, 2012/2013) Miesiąc październik listopad grudzień styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec Dekada I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III Średnia temperatura oC dekadowa miesięczna 10,6 9,3 8,5 5,6 7,1 3,9 6,8 9,4 -0,7 0,7 1,2 3,6 5,2 -3,6 -0,8 -4,0 0,6 -0,8 -0,2 -0,4 1,7 -4,5 -2,1 -2,6 1,4 11,7 8,5 12,5 15,5 16,3 14,9 12,9 16,2 20,0 16,5 16,5 19,8 17,9 20,2 22,9 Suma opadów (mm) dekadowa miesięczna 16,8 1,2 20,2 2,2 16,2 6,0 47,6 25,4 2,8 17,2 32,4 12,4 23,9 0,4 39,5 15,2 15,4 4,2 19,6 0,0 12,7 8,0 24,3 3,6 5,0 4,6 15,8 6,2 18,8 2,2 64,8 43,8 49,4 0,0 78,0 78,0 1,4 12,2 39,2 25,6 Liczba dni z opadami dekadowa miesięczna 7 2 12 3 8 2 16 6 2 5 10 3 6 2 13 5 5 5 10 0 3 5 10 2 2 4 11 5 5 2 13 6 7 0 12 5 3 3 11 5 8 Obsada roślin na poletkach większości genotypów żyta męskosterylnego wynosiła od 70 do 100% (Tab. 2). Jedynie w przypadku 5 genotypów z powodu słabej jakości materiału siewnego była mała i wynosiła 15 do 50%. Kwitnienie w zależności od genotypu rozpoczęło się 21 lub 23 maja i trwało 12-14 dni. U roślin prawie wszystkich genotypów występowały zredukowane pylniki (stopień 2). Jedynie rośliny dwóch genotypów (8 i 21) nie wykształciły pylników (stopień 1), a u roślin genotypu 19 występowały pylniki bez pyłku (stopień 3). Tabela 2. Obsada roślin i charakterystyka kwitnienia żyta męskosterylnego na poletkach w Poznaniu w roku 2013 nr Genotyp nazwa Procent roślin w stosunku do pełnej obsady 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. WCSIN 264 CSIN 283 CSIN 296 CSIN 320 CSIN 321 CSIN 328 CSIN 330 CSIN 333 LSIN 55 LSIN 56 CSIN 343 CSIN 350 CSIN 356 CSIN 371 LSIN 73 NSIN 0723 NSIN 0724 NSIN 0732 NSIN 0816 NSIN 0901 NSIN 0909 NSIN 1004 NSIN 1005 NSIN 1007 NSIN 1019 NSIN 1031 NSIN 1036 NSIN 1037 NSIN 1040 75 90 85 100 70 95 85 85 80 90 95 75 100 95 95 70 85 15 40 15 20 85 80 80 50 75 90 95 80 Kwitnienie początek liczba dni w maju 21 14 21 14 23 12 21 14 23 12 21 14 23 12 21 12 23 12 21 14 21 14 21 14 21 14 21 14 21 14 21 14 21 14 23 12 23 12 23 12 23 12 23 12 21 14 21 14 23 12 23 12 23 12 23 12 23 12 Stopień pylenia 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 9 Między roślinami różnych genotypów występowały istotne różnice w masie sklerocjów C. purpurea w jednym kłosie (Tab. 3). Tabela 3. Jednoczynnikowa analiza wariancji weryfikująca wpływ inokulacji żyta męskosterylnego zarodnikami konidialnymi C. purpurea na występowanie sporyszu Żródło zmienności Bloki Genotypy Błąd ** P < 0,05 Stopnie swobody 2 28 56 Średnie kwadraty 0,0373 0,0166** 0,0064 U 10 genotypów (1, 3, 9, 11, 13, 15, 16, 19, 24 i 26) masa sklerocjów okazała się istotnie mniejsza niż u genotypów 7, 8, 18 i 27 (Tab. 4). U pozostałych 15 genotypów masa sklerocjów nie różniła się istotnie od masy sklerocjów wcześniej wymienionych dwóch grup genotypów. Średnie liczby kłosów na jednym poletku (Tab. 4) częściowo były związane z obsadą roślin (Tab. 2). U trzech genotypów (18, 20 i 21) z najmniejszą obsadą roślin zanotowano najmniej kłosów na jednym poletku (odpowiednio: 14, 17 i 24). U 15 genotypów liczby kłosów na jednym poletku wynosiły 48 do 80, a u pozostałych 11 genotypów żyta męskosterylnego notowano od 84 do 122 kłosów. 10 Tabela 4. Wpływ inokulacji żyta męskosterylnego zarodnikami konidialnymi C. purpurea na występowanie sporyszu (Poznań, 23.07.2013) Genotyp nr 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. nazwa WCSIN 264 CSIN 283 CSIN 296 CSIN 320 CSIN 321 CSIN 328 CSIN 330 CSIN 333 LSIN 55 LSIN 56 CSIN 343 CSIN 350 CSIN 356 CSIN 371 LSIN 73 NSIN 0723 NSIN 0724 NSIN 0732 NSIN 0816 NSIN 0901 NSIN 0909 NSIN 1004 NSIN 1005 NSIN 1007 NSIN 1019 NSIN 1031 NSIN 1036 NSIN 1037 NSIN 1040 Średnia liczba kłosów na jednym poletku Masax) sklerocjów (g) w jednym kłosie 67 56 71 106 75 75 80 80 88 84 122 73 120 93 92 72 89 14 48 17 24 77 61 89 49 84 77 77 90 0,15 a-g 0,18 c-j 0,16 a-h 0,18 c-j 0,19 d-j 0,19 d-j 0,24 i-j 0,26 j 0,12 a-c 0,20 d-j 0,10 a 0,20 d-j 0,11 a-b 0,18 c-j 0,12 a-c 0,15 a-g 0,17 b-i 0,24 i-j 0,14 a-f 0,22 g-j 0,17 b-i 0,22 g-j 0,22 g-j 0,13 a-d 0,20 d-j 0,11 a-b 0,24 i-j 0,20 d-j 0,17 b-i x- jednakowymi literami oznaczono wartości nie różniące się istotnie na poziomie α = 0,05; 11 II. Ocena podatności 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego na zakażenie przez C. purpurea w trzech miejscowościach znacznie od siebie oddalonych Charaktertystyka warunków pogodowych w okresie wegetacji żyta Średnie miesięczne temperatury od października 2012 do lipca 2013 w Wiatrowie (Tabela 5), Choryni (Tabela 6) i Smolicach (Tabela 7) były podobne. Opady mniejsze od 35 mm zanotowano w grudniu (Wiatrowo, Smolice), lutym (Choryń, Smolice), marcu (Wiatrowo) i w kwietniu (we wszystkich trzech miejscowościach). W pozostałych przypadkach opady były większe od 35 mm. Tabela 5. Charakterystyka warunków pogodowych w okresie wegetacji żyta (Wiatrowo, 2012/2013) Miesiąc październik listopad grudzień styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec Dekada I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III Średnia temperatura, oC dekadowa miesięczna 10,7 9,2 8,5 5,5 6,9 4,0 5,2 4,8 -3,0 -2,1 -1,5 0,6 2,3 -5,1 -2,4 -4,3 0,7 -0,9 -0,2 -0,3 1,6 -5,1 -2,3 -3,3 1,4 10,9 7,7 10,7 15,0 15,7 14,5 12,9 16,4 19,4 17,5 16,7 19,3 17,5 19,5 21,5 Suma opadów, mm dekadowa miesięczna 22,2 1,4 28,2 4,6 14,6 6,0 52,6 32,0 1,1 14,6 17,5 1,8 22,7 8,3 44,8 13,8 21,8 13,0 40,3 5,5 5,6 4,6 14,4 4,2 4,8 9,2 16,6 2,6 28,0 3,4 117,0 85,6 3,2 0,0 68,4 65,2 36,2 10,6 104,8 58,0 Liczba dni z opadami dekadowa miesięczna 5 2 13 6 8 3 17 6 4 6 13 3 7 6 22 9 5 6 15 4 1 7 12 4 4 5 12 3 2 3 13 8 4 0 8 4 4 4 12 4 12 Tabela 6. Charakterystyka warunków pogodowych w okresie wegetacji żyta (Choryń, 2012/2013) Miesiąc październik listopad grudzień styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec Dekada I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III Średnia temperatura, oC dekadowa miesięczna 10,5 9,4 8,4 5,4 7,0 3,8 5,3 5,2 -2,3 -2,0 -1,5 0,8 2,5 -5,2 -2,5 -4,2 0,7 -1,0 -0,2 -0,4 1,7 -4,5 -2,4 -3,5 1,3 11,7 8,5 12,6 14,8 16,0 14,5 12,6 16,1 20,1 17,6 16,7 19,8 18,3 20,2 22,5 Suma opadów, mm dekadowa miesięczna 22,0 1,4 30,8 7,4 19,7 5,6 50,8 25,5 14,3 14,2 42,0 13,5 29,0 14,5 67,2 23,7 12,5 15,0 30,4 2,9 38,0 17,1 68,0 12,9 3,6 2,8 15,1 8,7 28,5 7,7 93,8 57,6 25,2 3,5 100,4 71,7 15,6 14,6 53,3 23,1 Liczba dni z opadami dekadowa miesięczna 5 1 10 4 3 2 7 2 4 2 8 2 5 4 11 2 2 3 6 1 2 2 6 2 3 4 9 2 4 2 12 6 3 1 7 3 3 3 10 4 13 Tabela 7. Charakterystyka warunków pogodowych w okresie wegetacji żyta (Smolice, 2012/2013) Miesiąc październik listopad grudzień styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec lipiec Dekada I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III I II III Średnia temperatura, oC dekadowa miesięczna 10,4 9,5 8,4 5,3 7,0 3,7 5,4 5,4 -3,7 -1,8 -1,5 0,9 2,7 -5,4 -2,2 -4,0 0,6 -1,1 -0,3 -0,4 1,7 -4,2 -2,4 -3,6 1,2 11,1 8,3 12,7 14,9 15,7 14,7 13,4 16,1 19,8 17,5 16,6 20,0 18,3 20,1 22.1 Suma opadów, mm dekadowa miesięczna 12,8 9,5 30,0 7,7 14,9 0,2 27,3 12,2 8,4 6,8 27,3 12,1 28,7 9,8 55,9 17,4 8,2 14,8 27,8 4,8 18,7 12,4 38,6 7,5 4,7 11,8 31,3 14,8 24,2 11,9 116,7 80,6 34,7 5,7 94,7 54,3 7,2 10,4 39,5 21,9 Liczba dni z opadami dekadowa miesięczna 6 3 17 8 7 1 14 6 5 3 12 4 7 7 20 6 7 7 20 6 4 6 14 4 6 4 14 4 4 4 14 6 7 2 13 4 3 4 9 2 Obsada roślin na większości poletek z genotypami żyta, we wszystkich trzech Stacjach Hodowli Roślin, wynosiła ponad 50% (Tabela 8). Obsadę mniejszą od 50% zanotowano jedynie na poletkach z genotypami: 25 (we wszystkich trzech Stacjach), 20 (w Wiatrowie i Choryni), 23 i 24 (w Wiatrowie i Smolicach), 10 i 76 (w Smolicach) oraz 9, 13, 17, 19, 21, 36, 62, 74, 77, 79, 81, 84, 86, 87 i 89 (w Wiatrowie). Średnio obsada roślin wynosiła: 68% w Wiatrowie, 78% w Smolicach i 90% w Choryni . 14 Tabela 8. Obsada roślin 90 genotypów żyta w fazie kłoszenia na poletkach w trzech Stacjach Hodowli Roślin Genotyp nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 nazwa GRADAN F1 WM 18R WM 19R WM 34R WM 36R WM 37R WM 38R WM 39R WM 40R WM 41R WM 42R WM 45R WM 46R WM 47R WM 48R WM 49R WM 50R WTD1 2497C/09 WS 79N/94 NS 0640N/1 NS 0858N/2 NS 765N/00 NS 857N/95 NS 839N/00 AND 12 AND 13 AND 15 AND 16 AND 17 D. Diament Amilo DL. 6 M003/10 szkółka 04/11 szkółka 05/09 szkółka 06/09 Szkółka 07/10 Szkółka 08/10 Szkółka 09/10 Szkółka 10/11 Szkółka 11/11 Szkółka 12/11 Szkółka 13/12 Szkółka 14/12 D. Złote Procent roślin w stosunku do pełnej obsady Wiatrowo 90 70 77 57 73 67 67 83 27 57 87 63 17 60 77 57 30 53 43 30 37 60 20 43 30 93 97 93 100 87 90 100 93 100 63 47 67 80 73 80 100 100 97 77 67 80 Choryń 100 67 80 100 63 77 73 63 90 73 87 70 60 53 83 77 83 93 70 43 63 63 67 67 47 97 100 93 100 100 100 100 97 93 97 100 100 100 93 80 80 90 83 93 97 100 Smolice 100 60 67 87 57 70 87 93 77 30 87 60 67 70 70 77 67 60 53 73 40 67 33 47 47 77 97 83 97 93 90 77 77 90 93 83 87 87 100 83 90 83 100 80 73 97 15 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 D. Amber D. Agat CHD 62 DC26 DC28 DC46 DC63 DC74 DC75 DC84 DC85 DC89 DC92 DC94 HRSM 157-3R HRSM 158-3R HRSM 62-4R HRSM 63-4R HRSM 64-4R HRSM 65-4R HRSM 66-4R HRSM 67-4R HRSM 68-4R HRSM 69-4R HRSM 70-4R HRSM 71-4R HRSM 72-4R HRSM 73-4R HRSM 74-4R HRSM 75-4R HRSM 77-4R HRSM 78-4R HRSM 79-4R HRSM 80-4R HRSM 81-4R HRSM 82-4R HRSM 83-4R HRSM 84-4R HRSM 85-4R HRSM 86-4R HRSM 87-4R HRSM 91-4R HRSM 93-4R HRSM 94-4R średnio Genotypy oznaczono kolorami: zielonym – męskopłodne. 57 60 90 77 83 80 93 80 77 100 100 73 77 97 53 47 70 70 77 57 67 50 60 67 53 63 70 43 57 77 40 70 40 100 47 80 77 43 87 47 37 57 40 63 68 100 100 100 100 100 93 100 100 100 100 100 100 100 100 100 93 93 100 93 100 90 100 100 93 93 100 100 100 100 83 100 83 100 100 100 100 93 100 100 100 100 100 100 100 90 70 67 77 87 90 73 93 97 80 100 97 77 90 93 90 70 67 73 70 70 93 73 77 77 80 75 80 87 83 47 73 90 67 80 97 73 90 73 80 100 97 73 73 95 78 białym – populacyjne i mieszańca, żółtym – restorery, 16 Wyniki analizy wariancji wskazują, że długość okresu kwitnienia zależała od genotypu żyta oraz od miejscowości. Między tymi dwoma czynnikami (A x B) występowała interakcja (Tab. 9). Tabela 9. Dwuczynnikowa analiza wariancji weryfikująca wpływ warunków panujących w trzech miejscowościach na czas trwania kwitnienia żyta Żródło zmienności Bloki Genotyp (A) Miejscowość (B) AxB Błąd ** P < 0,05 Stopnie swobody Średnie kwadraty 2 89 2 178 538 0,3638 1,5633** 227,5389** 0,6792** 0,4547 Kwitnienie roślin wszystkich genotypów żyta rozpoczęło się w maju, w dniach: 21 w Choryni i Smolicach oraz 27 w Wiatrowie (Tabela 10). Okres kwitnienia wynosił: od 5,7 (genotypy: 1, 30 i 31) do 10,3 dni (genotyp 59) w Wiatrowie, od 3,0 (genotyp 13) do 18,0 dni (genotyp 86) w Choryni i od 4,3 (genotyp 13) do 15,3 dni (genotypy 27 i 52) w Smolicach. Średni okres kwitnienia roślin 90 genotypów żyta w Wiatrowie wynosił 7,6 dni i był istotnie krótszy niż w Choryni 12,9) oraz w Smolicach (12,8). Stopień pylenia wynosił: od 5,0 (genotyp 1) do 9 w Smolicach, od 5,7 (genotyp 1) do 9 w Wiatrowie oraz od 7,0 (genotypy 1 i 13) do 9 w Choryni. Tabela 10. Charakterystyka kwitnienia żyta w maju i czerwcu w trzech Stacjach Hodowli Roślin Genotyp nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 nazwa GRADAN F1 WM 18R WM 19R WM 34R WM 36R WM 37R WM 38R WM 39R WM 40R WM 41R WM 42R WM 45R WM 46R WM 47R WM 48R WM 49R Choryńx) Wiatrowox) kwitnienie liczba dni od 27 8,3 c-n 3 6,3 b-f 27 9,7.g-w 29 8,0 c-m 29 7,0 c-g 29 7,7 c-k 29 8,7 d-o 27 8,3 c-n 29 8,7 d-p 29 7,7 c-k 27 7,0 c-g 27 8,3 c-n 29 7,0 c-g 29 5,7 b-c 27 7,7 c-k 29 8,0 c-m stopień pylenia 5,7 8,3 8,0 7,3 7,7 7,0 8,0 7,7 7,7 8,0 8,0 7,0 8,0 7,3 7,0 7,7 kwitnienie liczba dni od 24 10,3 g-y 31 10,8 i-D 24 10,7 h-C 23 11,3 l-G 29 11,0 k-E 24 13,3 v-O 24 14,3 C-P 29 12,7 s-M 27 11,7 n-K 21 11,3 m-H 27 12,3 q-M 27 10,7 h-C 3 3,0 a 24 13,0 t-N 29 9,3 f-t 24 14,0 A-P Smolicex) stopień pylenia 7,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 7,7 7,0 9,0 9,0 9,0 kwitnienie liczba dni od 23 12,0 o-L 27 11,7 n-K 26 9,7 g-w 24 10,3 h-B 28 12,3 p-M 26 12,7 q-M 26 13,3 v-O 27 12,3 q-M 28 14,3 C-P 26 12,7 s-M 26 11,7 n-J 23 11,7 n-J 31 4,3 a-b 24 13,3 w-O 27 13,0 u-N 27 10,0 g-z 17 stopień pylenia 5,0 8,0 8,0 8,0 7,3 8,0 8,0 8,0 8,0 7,7 8,0 8,0 7,3 8,3 7,7 8,3 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 WM 50R WTD1 2497C/09 WS 79N/94 NS 0640N/1 NS 0858N/2 NS 765N/00 NS 857N/95 NS 839N/00 AND 12 AND 13 AND 15 AND 16 AND 17 D. Diament Amilo DL. 6 M003/10 szkółka 04/11 szkółka 05/09 szkółka 06/09 Szkółka 07/10 Szkółka 08/10 Szkółka 09/10 Szkółka 10/11 Szkółka 11/11 Szkółka 12/11 Szkółka 13/12 Szkółka 14/12 D. Złote D. Amber D. Agat CHD 62 DC26 DC28 DC46 DC63 DC74 DC75 DC84 DC85 DC89 DC92 DC94 HRSM 157-3R HRSM 158-3R HRSM 62-4R HRSM 63-4R HRSM 64-4R HRSM 65-4R HRSM 66-4R HRSM 67-4R HRSM 68-4R 29 27 27 3 27 27 29 31 29 27 27 27 27 29 27 27 27 27 29 27 27 27 29 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 7,7 c-l 7,7 c-k 7,7 c-k 6,0 b-d 7,7 c-k 7,0 c-g 6,3 b-f 6,0 b-e 7,0 c-g 7,7 c-k 7,7 c-k 9,0 d-q 8,3 c-n 5,7 b-c 5,7 b-c 7,0 c-g 7,0 c-g 8,3 c-n 8,3 c-n 7,0 c-g 7,7 c-k 7,7 c-k 6,3 b-f 9,0 e-r 7,0 c-g 6,3 b-f 7,0 c-g 7,7 c-k 7,0 c-g 7,0 c-g 6,0 b-d 8,3 c-n 7,0 c-g 7,7 c-k 9,0 e-r 8,3 c-k 9,0 e-r 6,3 b-f 7,0 c-g 7,0 c-g 7,7 c-k 6,3 b-f 10,3 h-B 8,3 c-n 8,3 c-n 6,3 b-f 8,3 c-n 6,3 b-f 5,7 b-c 7,0 c-g 7,0 c-g 7,7 c-k 8,3 c-n 8,0 8,3 8,3 7,7 7,7 8,7 7,0 7,3 7,7 8,7 8,3 7,7 8,0 8,3 7,3 8,0 8.0 8,3 8,0 8,3 8,3 8,3 7,7 9,0 8,0 8,7 8,3 8,0 8,3 9,0 7,7 8,0 8,7 8,3 8,7 8,7 8,7 8,0 8,7 9,0 8,3 9,0 8,3 8,7 8,0 8,0 8,0 7,0 8,3 8,3 8,3 7,3 8,0 27 23 27 31 29 27 29 27 27 23 23 23 23 23 23 24 24 24 24 24 23 24 27 24 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 23 24 24 23 23 24 24 23 9,0 d-q 9,0 d-q 13,3 v-O 7,7 c-k 10,7 h-D 12,3 q-M 9,3 f-u 11,7 n-J 14,0 B-P 13,7 v-O 11,0 k-E 13,3 v-O 13,7 z-O 10,0 g-x 16,0 L-P 14,3 C-P 10,7 h-C 11,0 i-D 13,0 t-N 13,3 v-O 13,7 z-O 13,7 z-O 10,7 h-C 12,7 q-M 13,0 t-N 16,3 M-P 13,3 v-O 12,0 o-L 13,7 w-O 17,0 N-P 13,7 x-O 12.3 o-L 14,7 D-P 13,3 v-O 14,3 C-P 12,7 q-M 15,0 F-P 12,7 q-M 14,0 x-O 14,7 E-P 12,3 q-M 11,7 n-J 12,7 q-M 15,3 I-P 17,3 O-P 15,3 H-P 14,0 B-P 15,0 H-P 10,7 g-a 15,0 E-P 10,7 g-z 9,7 g-v 15,7 K-P 8,3 9,0 9,0 9,0 9,0 7,7 7,7 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 24 23 27 29 30 22 31 28 24 25 23 23 24 24 25 23 26 23 25 25 22 22 23 21 23 23 21 22 24 21 23 22 22 24 23 21 22 21 23 23 23 23 21 22 22 24 22 23 22 23 24 23 22 9,3 f-u 12,0 o-K 12,3 q-M 9,3 f-u 11,5 n-J 13,3 w-O 7,7 c-k 7,7 c-l 13,3 w-O 12,3 q-M 15,3 J-P 14,3 C-P 12,3 q-M 13,7z-P 11,0 k-E 14,0 B-P 10,7 h-C 13,3 w-O 11,7 n-J 12,7 s-M 15,0 G-P 13,0 v-N 14,0 B-P 14,3 C-P 14,3 C-P 13,0 v-N 14,7 E-P 14,0 B-P 11,7 q-M 14,3 C-P 15,0 H-P 14,3 C-P 14,3 C-P 12,0 o-L 14,0 B-P 15,3 J-P 14,7 E-P 14,7E-P 12,7 s-M 15,0 H-P 13,0 v-N 13,3 w-O 15,0 H-P 13,7 y-O 14,0 B-P 13,0 v-N 14,7 E-P 12,7 r-M 12,3 q-M 13,3 v-O 13,7 y-O 13,3 v-O 15,0 G-P 18 7,3 7,7 8,0 6,7 8,0 8,0 6,7 7,0 7,7 8,7 9,0 9,0 8,7 8,7 9,0 9,0 9,0 9,0 8,3 8,7 9,0 8,7 9,0 9,0 8,7 8,7 9,0 9,0 8,7 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 8,3 8,3 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 8,7 8,7 9,0 9,0 8,7 8,7 9,0 9,0 9,0 8,7 8,3 70 HRSM 69-4R 71 HRSM 70-4R 72 HRSM 71-4R 73 HRSM 72-4R 74 HRSM 73-4R 75 HRSM 74-4R 76 HRSM 75-4R 77 HRSM 77-4R 78 HRSM 78-4R 79 HRSM 79-4R 80 HRSM 80-4R 81 HRSM 81-4R 82 HRSM 82-4R 83 HRSM 83-4R 84 HRSM 84-4R 85 HRSM 85-4R 86 HRSM 86-4R 87 HRSM 87-4R 88 HRSM 91-4R 89 HRSM 93-4R 90 HRSM 94-4R zakres średnio 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 29 27 27 29 27-03 - 7,7 c-k 7,7 c-k 7,7 c-k 9,7 g-w 7,0 c-g 8,3 c-n 9,0 e-r 8,3 c-n 6,3 b-f 7,0 c-g 7,0 c-g 8,3 c-n 7,7 c-j 8,3 c-n 7,3c-h 9,0 e-r 9,0 e-r 8,3 c-n 7,0 c-g 8,3 c-n 8,7 d-p 7,6 A 7,7 7,3 8,0 8,0 7,7 7,7 9,0 7,7 8,3 9,0 8,7 9,0 9,0 8,3 8,3 7,7 8,7 8,0 8,3 8,7 8,7 8,1 23 23 23 23 23 23 24 23 23 24 24 23 23 23 23 23 23 23 24 23 24 21-03 - 15,3 I-P 11,3 l-G 17,0 N-P 12,3 q-M 12,3 o-L 13,0 r-M 14,0 z-P 13,0 u-N 13,3 w-O 11,7 n-J 9,3 f-u 7,7 c-k 17,3 O-P 15,0 G-P 15,3 I-P 14,7 C-P 18,0 P -15,3 I-P 16,0 L-P 17,0 N-P 13,0 t-N 12,9 B 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 8,9 24 24 22 23 22 22 23 21 22 23 26 22 21 21 24 23 22 23 24 24 28 21-31 - 12,7 s-M 12,3 q-M 15,0 G-P 12,3 q-M 14,0 B-P 13,0 v-N 12,3 q-M 13,0 t-M 15,0 H-P 13,7 z-P 11,3 m-I 13,3w-O 15,0 F-P 13,7 y-O 12,3 q-M 13,0 v-N 12,3 q-M 12,7 s-M 13,0 v-N 13,7 z-P 10,5 h-C 12,8 B x – jednakowymi literami oznaczono wartości nie różniące się istotnie na poziomie α = 0,05; Kolorami oznaczono genotypy: białym – populacyjne i mieszanńca, żółtym – restorery, zielonym – męskopłodne. W kłosach żyta, obok dużych sklerocjów widocznych w okresie wegetacji (Fot. 1) występowały często małe sklerocja (Fot. 2), które można było obserwować dopiero po wykonaniu młocki. Dlatego oceny występowania przetrwalników dokonywano w zebranym plonie, w którym obok ziarna obecne były sklerocja patogena. Fot. 1. Kłos żyta z dużym przetrwalnikiem C. purpurea 19 8,7 9,0 8,5 9,0 8,7 9,0 8,7 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 8,7 9,0 9,0 8,7 7,3 9,0 8,3 8,5 Fot. 2. Różne wielkości przetrwalników C. purpurea i ziarniaki żyta (u góry z prawej strony) Wyniki analizy wariancji wskazują, że nasilenie występowania sporyszu zależało od genotypu żyta oraz od miejscowości. Między tymi dwoma czynnikami (A x B) nie występowała interakcja (Tab. 11). Tabela 11. Dwuczynnikowa analiza wariancji weryfikująca wpływ warunków w trzech miejscowościach na występowanie sporyszu Żródło zmienności Stopnie swobody Bloki Genotyp (A) Miejscowość (B) AxB Błąd ** P < 0,05 2 89 2 178 538 Średnie kwadraty 3,161 0,590** 92,729** 0,398 0,363 Średnio dla trzech miejscowości procent masy sklerocjów w plonie ziarna 55 genotypów okazał się istotnie mniejszy niż u 4 genotypów (1, 16, 52 i 70). Występowanie sklerocjów u pozostałych 31 genotypów nie różniło się istotnie od tych dwóch grup genotypów (Tab. 12). Średnio dla wszystkich genotypów największe występowanie sporyszu stwierdzono w Wiatrowie (sklerocja średnio stanowiły 0,9487% masy plonu ziarna), a najmniejsze w Smolicach (sklerocja średnio stanowiły 0,0426% masy plonu ziarna). W Wiatrowie i Choryni sporysz występował na wszystkich 90 genotypach żyta, a w Smolicach na 82 genotypach. W przeprowadzonym doświadczeniu sporysz wystąpił w największym stopniu w Wiatrowie (Tab. 12), gdyż tutaj notowano: najmniejszą obsadę roślin na poletkach (Tab. 8) 20 oraz rozpoczęcie kwitnienia żyta (27 maja) nastąpiło o 6 dni później niż w Choryni i Smolicach (21 maja). Podczas pierwszych 6 dni kwitnienia żyta w Wiatrowie występowały Tabela 12. Występowanie sporyszu na roślinach 90 genotypow żyta w trzech Stacjach Hodowli Roślin Genotyp nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 nazwa GRADAN F1 WM 18R WM 19R WM 34R WM 36R WM 37R WM 38R WM 39R WM 40R WM 41R WM 42R WM 45R WM 46R WM 47R WM 48R WM 49R WM 50R WTD1 2497C/09 WS 79N/94 NS 0640N/1 NS 0858N/2 NS 765N/00 NS 857N/95 NS 839N/00 AND 12 AND 13 AND 15 AND 16 AND 17 D. Diament Amilo DL. 6 M003/10 szkółka 04/11 szkółka 05/09 szkółka 06/09 Szkółka 07/10 Szkółka 08/10 Szkółka 09/10 Szkółka 10/11 Szkółka 11/11 Szkółka 12/11 Szkółka 13/12 Procentx) masy sklerocjów w masie plonu ziarna Wiatrowo 2,6410 0,4543 1,2540 2,2089 0,5441 0,7175 1,4101 0,6891 0,2756 0,0294 1,4000 0,2669 0,0091 0,2938 0,3174 2,2938 0,9335 0,3287 2,5370 0,4388 0,3756 0,2570 2,0879 0,8516 2,6462 0,8422 0,2262 0,8836 1,8913 0,9664 1,6847 0,4332 0,4722 0,7960 1,9449 2,4256 0,4536 1,7389 0,7809 0,2843 0,7164 1,1180 0,3779 1,1556 Choryń 0,5134 0,0792 0,2737 0,5316 0,4412 0,1660 0,3267 0,0780 0,2355 0,0160 0,5865 0,3215 0,6724 0,1637 0,2955 0,7288 0,1526 0,5152 0,3075 0,2317 0,4077 0,0143 0,2762 0,3883 0,1584 0,4113 0,1567 0,1398 0,3000 0,0874 0,3680 0,1469 0,1810 0,1570 0,1354 0,2997 0,1272 0,1850 0,0810 0,2809 0,4228 0,1979 0,2445 0,1713 Smolice 0,1335 0,0000 0,1059 0,1547 0,0309 0,3268 0,0248 0,0000 0,0000 0,0400 0,4211 0,0213 0,0666 0,0000 0,0147 0,1879 0,0000 0,0963 0,0962 0,1623 0,1837 0,0037 0,3805 0,0000 0,0324 0,0550 0,1087 0,0386 0,0000 0,0228 0,0558 0,0177 0,0382 0,0231 0,0234 0,1530 0,0067 0,0412 0,0012 0,1262 0,0329 0,0656 0,0106 0,0677 średnio 0,8735 o-q 0,1176 a-e 0,4572 c-p 0,8014 m-q 0,2932 a- l 0,3786 b-p 0,4524 c-p 0,1632 a-g 0,1265 a-e 0,0277 a 0,7612 k-q 0,1767 a-g 0,1744 a-g 0,1112 a-e 0,1779 a-g 0,9150 p-q 0,2424 a-h 0,2923 a-l 0,7368 i-q 0,2686 a-q 0,3159 a-m 0,0592 a-b 0,7790 l-q 0,3053 a-m 0,6284 h-q 0,3780 b-p 0,1611 a-g 0,2771 a-k 0,4905 d-p 0,2574 a-i 0,5552 f-q 0,1640 a-g 0,1998 a-h 0,2531 a-i 0,4744 d-p 0,7479 j-q 0,1507 a-f 0,4763 d-p 0,1894 a-h 0,2253 a-h 0,3336 a-n 0,3712 b-o 0,1750 a-g 0,3691 b-o 21 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 Szkółka 14/12 D. Złote D. Amber D. Agat CHD 62 DC26 DC28 DC46 DC63 DC74 DC75 DC84 DC85 DC89 DC92 DC94 HRSM 157-3R HRSM 158-3R HRSM 62-4R HRSM 63-4R HRSM 64-4R HRSM 65-4R HRSM 66-4R HRSM 67-4R HRSM 68-4R HRSM 69-4R HRSM 70-4R HRSM 71-4R HRSM 72-4R HRSM 73-4R HRSM 74-4R HRSM 75-4R HRSM 77-4R HRSM 78-4R HRSM 79-4R HRSM 80-4R HRSM 81-4R HRSM 82-4R HRSM 83-4R HRSM 84-4R HRSM 85-4R HRSM 86-4R HRSM 87-4R HRSM 91-4R HRSM 93-4R HRSM 94-4R średnio 1,6112 1,5106 2,2762 1,8556 0,5294 0,4020 0,9843 5,2218 0,9237 0,2774 0,9130 0,6721 1,5695 1,1291 0,7527 0,9976 1,8695 0,2138 1,0042 0,4233 0,8362 0,1917 1,3525 1,0986 0,7847 2,7787 0,7271 1,3110 1,0028 0,6517 0,4586 2,0127 0,9105 0,2968 1,0780 0,9576 0,2766 0,8457 1,1887 0,6836 1,0098 0,3575 0,4233 0,9852 1,1384 0,7873 0,9487 r 0,3020 0,1460 0,2633 0,1580 0,3293 0,1007 0,1677 0,2696 0,1953 0,2071 0,2433 0,1442 0,1281 0,2537 0,1450 0,2666 0,1446 0,0581 0,0693 0,1270 0,4040 0,1575 0,1072 0,5978 0,1191 0,5779 0,1016 0,1327 0,4203 0,2188 0,1462 0,0790 0,1078 0,0934 0,0794 0,2243 0,1033 0,0849 0,0514 0,2408 0,1356 0,1540 0,1837 0,5141 0,1901 0,4104 0,2193 s 0,1075 0,0012 0,0012 0,0375 0,0819 0,0265 0,1836 0,0012 0,0106 0,0273 0,0186 0,0318 0,0362 0,1022 0,0012 0,0640 0,0306 0,0300 0,0693 0,0456 0,2315 0,0219 0,0118 0,1995 0,0160 0,0278 0,0495 0,0046 0,0776 0,0050 0,0228 0,0777 0,0077 0,0046 0,0012 0,0341 0,0000 0,0012 0,0219 0,0254 0,0456 0,0366 0,1169 0,0309 0,0474 0,0000 0,0426 t 0,5489 f-q 0,3607 b-o 0,5597 f-q 0,4829 d-p 0,2887 a-l 0,1465 a-f 0,3891 b-p 1,0865 q 0,2824 a-l 0,1520 a-f 0,3071 a-m 0,2279 a-h 0,4102 b-p 0,4187 c-p 0,2105 a-h 0,3706 b-o 0,4722 d-p 0,2960 a-m 0,2875 a-l 0,1732 a-g 0,4662 c-p 0,1109 a-e 0,3320 a-n 0,5864 g-q 0,2285 a-h 0,8359 o-q 0,2336 a-h 0,3250 a-n 0,4352 c-p 0,2237 a-h 0,1737 a-g 0,4987 e-q 0,2397 a-h 0,1016 a-d 0,2457 a-h 0,3240 a-n 0,0893 a-c 0,2039 a-h 0,2798 a-l 0,2609 a-j 0,3071 a-m 01616 a-g 0,2284 a-h 0,4259 c-p 0,3597 b-o 0,2972 a-m - x – jednakowymi literami oznaczono wartości nie różniące się istotnie na poziomie α = 0,05; Kolorami oznaczono genotypy: białym – populacyjne i mieszańca, żółtym – restorery, zielonym – męskopłodne; 22 opady deszczu sprzyjające zakażeniu kwiatów przez C. purpurea, a w Choryni i Smolicach znaczące opady miały miejsce dopiero po 6 dniach od rozpoczęcia kwitnienia (27 maja). III. Ocena wpływu zraszania wodą roślin 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego w Smolicach na ich zakażenie przez C. purpurea Średnio dla 90 genotypów żyta obsada roślin w fazie kłoszenia była podobna w kombinacji bez zraszania (78%) i ze zraszaniem roślin wodą (73%) w czasie kwitnienia. Zraszanie wodą 90 genotypów żyta nie wpłynęło na czas trwania kwitnienia roślin i stopień pylenia. Wyniki analizy wariancji wskazują, że nasilenie występowania sporyszu zależało od genotypu żyta oraz od zraszania. Między tymi dwoma czynnikami (AxB) nie występowała interakcja (Tab. 13). Tabela 13. Dwuczynnikowa analiza wariancji weryfikująca wpływ zraszania wodą roślin w okresie kwitnienia żyta na występowania sporyszu w SHR Smolice Żródło zmienności Bloki Genotyp (A) Zraszanie (B) AxB Błąd ** P < 0,05 Stopnie swobody 2 89 1 89 358 Średnie kwadraty 1,008 0,181** 2,044** 0,080 0,102 Średnio dla 90 genotypów żyta procent masy sklerocjów w plonie ziarna okazał się istotnie większy w kombinacji ze zraszaniem roślin wodą w czasie kwitnienia niż bez zraszania (Tab. 14). Średnio dla kombinacji bez i ze zraszaniem roślin występowanie sklerocjów C. purpurea u 70 genotypów okazało się istotnie mniejsze niż u genotypu numer 65. Występowanie sklerocjów u pozostałych 19 genotypów nie różniło się istotnie od tych dwóch grup genotypów. 23 Tabela 14. Wpływ zraszania wodą w okresie kwitnienia na występowanie sporyszu na 90 genotypach żyta w SHR Smolice Genotyp nr 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 nazwa GRADAN F1 WM 18R WM 19R WM 34R WM 36R WM 37R WM 38R WM 39R WM 40R WM 41R WM 42R WM 45R WM 46R WM 47R WM 48R WM 49R WM 50R WTD1 2497C/09 WS 79N/94 NS 0640N/1 NS 0858N/2 NS 765N/00 NS 857N/95 NS 839N/00 AND 12 AND 13 AND 15 AND 16 AND 17 D. Diament Amilo DL. 6 M003/10 szkółka 04/11 szkółka 05/09 szkółka 06/09 Szkółka 07/10 Szkółka 08/10 Szkółka 09/10 Szkółka 10/11 Szkółka 11/11 Szkółka 12/11 Szkółka 13/12 Szkółka 14/12 D. Złote Procentx) masy sklerocjów w masie plonu ziarna żyta bez zraszania 0,1335 0,0000 0,1059 0,1547 0,0309 0,3268 0,0248 0,0000 0,0000 0,0400 0,4211 0,0213 0,0666 0,0000 0,0147 0,1879 0,0000 0,0963 0,0962 0,1623 0,1837 0,0037 0,3805 0.0000 0,0324 0,0550 0,1087 0,0386 0,0000 0,0228 0,0558 0,0177 0,0382 0,0231 0,0234 0,1530 0,0067 0,0412 0,0012 0,1262 0,0329 0,0656 0,0106 0,0677 0,1075 0,0012 zraszanego wodą 0,1133 0,0190 0,0380 0,3932 0,3066 0,1550 0,3603 0,0050 0,1334 0,0264 0,0710 0,0517 0,0633 0,0306 0,3088 0,4911 0,0476 0,0443 0,2833 0,3426 0,1381 0,0000 0,3571 0,0118 0,0621 0,1528 0,0426 0,0756 0,0431 0,0366 0,0157 0,0799 0,0309 0,0357 0,0731 0,0954 0,0132 0,1052 0,0907 0,0698 0,0087 0,0372 0,0892 0,1091 0,3089 0,0333 średnio 0,1232 b-o 0,0051 a-b 0,0685 a-n 0,2637 n-q 0,1411 c-p 0,2349 k-q 0,1549 d-p 0,0013 a 0,0384 a-j 0,0329 a-i 0,2184 j-q 0,0351 a-i 0,0649 a-n 0,0083 a-c 0,1249 b-o 0,3261 o-q 0,0131 a-f 0,0683 a-n 0,1804 h-p 0,2462 l-q 0,1589 e-p 0,0010 a 0,3687 p-q 0,0031 a-b 0,0462 a-k 0,0991 a-o 0,0725 a-n 0,0558 a-m 0,0118 a-e 0,0294 a-i 0,0331 a-i 0,0441 a-j 0,0345 a-i 0,0291 a-i 0,0454 a-k 0,1229 b-o 0,0097 a-c 0,0702 a-n 0,0307 a-i 0,0964 a-n 0,0191 a-g 0,0506 a-k 0,0419 a-j 0,0874 a-n 0,1983 i-p 0,0123 a-e 24 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 D. Amber D. Agat CHD 62 DC26 DC28 DC46 DC63 DC74 DC75 DC84 DC85 DC89 DC92 DC94 HRSM 157-3R HRSM 158-3R HRSM 62-4R HRSM 63-4R HRSM 64-4R HRSM 65-4R HRSM 66-4R HRSM 67-4R HRSM 68-4R HRSM 69-4R HRSM 70-4R HRSM 71-4R HRSM 72-4R HRSM 73-4R HRSM 74-4R HRSM 75-4R HRSM 77-4R HRSM 78-4R HRSM 79-4R HRSM 80-4R HRSM 81-4R HRSM 82-4R HRSM 83-4R HRSM 84-4R HRSM 85-4R HRSM 86-4R HRSM 87-4R HRSM 91-4R HRSM 93-4R HRSM 94-4R średnio 0,0012 0,0375 0,0819 0,0265 0,1836 0,0012 0,0106 0,0273 0,0186 0,0318 0,0362 0,1022 0,0012 0,0640 0,0306 0,0300 0,0693 0,0456 0,2315 0,0219 0,0118 0,1995 0,0160 0,0278 0,0495 0,0046 0,0776 0,0050 0,0228 0,0777 0,0077 0,0046 0,0012 0,0341 0,0000 0,0012 0,0219 0,0254 0,0456 0,0366 0,1169 0,0309 0,0474 0,0000 0,0426 r 0,0278 0,0685 0,1321 0,1031 0,0130 0,0091 0,1481 0,2080 0,0715 0,0331 0,0974 0,0000 0,0186 0,0762 0,0444 0,0012 0,0300 0,0589 0,8216 0,3923 0,4655 0,3032 0,2421 0,0348 0,0137 0,0196 0,2692 0,1583 0,0362 0,0546 0,0909 0,0855 0,0000 0,0421 0,0147 0,0744 0,0768 0,0924 0,0180 0,1196 0,1954 0,1505 0,0578 0,1802 0,0930 s 0,0105 a-d 0,0521 a-l 0,1058 a-o 0,0597 a-m 0,0784 a-n 0,0043 a-b 0,0631 a-n 0,1010 a-o 0,0414 a-j 0,0324 a-i 0,0638 a-n 0,0290 a-i 0,0075 a-c 0,0700 a-n 0,0372 a-j 0,0112 a-d 0,0480 a-k 0,0521 a-l 0,4925 q 0,1632 g-p 0,1759 g-p 0,2493 m-q 0,1027 a-o 0,0312 a-i 0,0292 a-i 0,0109 a-d 0,1624 f-p 0,0597 a-m 0,0292 a-i 0,0657 a-n 0,0396 a-j 0,0343 a-i 0,0003 a 0,0380 a-j 0,0039 a-b 0,0254 a-h 0,0458 a-k 0,0546 a-m 0,0305 a-i 0,0733 a-n 0,1542 d-p 0,0817 a-n 0,0525 a-l 0,0527 a-l - x– jednakowymi literami oznaczono wartości nie różniące się istotnie na poziomie α =0,05; Kolorami oznaczono genotypy: białym – populacyjne i mieszańca, żółtym – restorery, zielonym – męskopłodne; 25 IV. Ocena patogeniczności różniących się szybkością liniowego wzrostu grzybni 8 izolatów C. purpurea wobec 4 genotypów żyta męskosterylnego w doświadczeniu przeprowadzonym w Katedrze Fitopatologii w Poznaniu Obsada roślin wynosiła 62 procent u genotypu 26 do 85 procent u genotypu 4 (Tab. 15). Kwitnienie roślin genotypu 13 rozpoczęło się 23 maja i trwało 18 dni, pozostałych 3 genotypów rozpoczęło się 28 maja i trwało 13 dni. Tabela 15. Obsada roślin i charakterystyka kwitnienia żyta męskosterylnego w doświadczeniu wazonowym (Poznań, 2012/2013) Genotyp Procent roślin w stosunku Kwitnienie do pełnej obsady początek nr nazwa liczba dni w maju 4. CSIN 320 85 28 13 9. LSIN 55 68 28 13 13. CSIN356 81 23 18 26. NSIN1031 62 28 13 Stopień pylenia 2 2 2 2 Wyniki analizy wariancji wskazują, że występowanie sporyszu zależało od izolatu C. pupurea oraz od genotypu żyta. Między tymi dwoma czynnikami (AxB) występowała interakcja (Tab. 16). Tabela 16. Dwuczynnikowa analiza wariancji weryfikująca wpływ inokulacji 4 genotypów żyta męskosterylnego ośmioma izolatami C. purpurea różniącymi się tempem wzrostu grzybni na masę sklerocjów patogena Żródło zmienności Bloki Izolat C. pupurea (A) Genotyp żyta (B) AxB Błąd ** P < 0,05 Stopnie swobody 2 8 3 24 70 Średnie kwadraty 0,0005 0, 6965** 0,0716** 0,0131** 0,0096 Średnio dla wszystkich izolatów C. purpurea sporysz występował w największym stopniu na roślinach żyta genotypu 4 (Tab. 17). Pod względem patogeniczności można wyróżnić trzy grupy izolatów C. purpurea. Najmniej patogenicznymi okazały się izolaty: 17 (wolnorosnący) i 46 (szybkorosnący), średnio patogenicznymi izolaty: 25, 31 i 40 (wolnorosnące) oraz 37 (szybkorosnący), a w największym stopniu patogenicznymi dwa izolaty (48 i 65) szybkorosnące. Wyniki te wskazują, że nie ma pełnej zależności patogeniczności badanych izolatów C. purpurea od ich szybkości liniowego wzrostu grzybni. Na uwagę zasługuje jedynie fakt, że w największym stopniu patogenicznymi okazały się dwa szybkorosnące izolaty: 48 i 65. 26 Tabela 17. Wpływ inokulacji roślin 4 genotypów żyta męskosterylnego zarodnikami konidialnymi ośmiu izolatów C. purpurea różniących się tempem wzrostu grzybni na masę sklerocjów patogena (doświadczenie wazonowe) Inokulacja żyta izolatami C. pupurea Kontrola 17 wolnorosnący 25 wolnorosnący 31 wolnorosnący 40 wolnorosnący 37 szybkorosnący 46 szybkorosnący 48 szybkorosnący 65 szybkorosnący średnio Masax) sklerocjów (g) w jednym kłosie genotypu żyta 4 9 13 26 0,00 a 0,07 b-d 0,31 j-m 0,24 h-l 0,20 g-j 0,25 h-l 0,11 b-g 0,40 m-n 0,45 n 0,20 G 0,00 a 0,05 b-c 0,11 b-f 0,24 h-l 0,24 h-l 0,20 f-j 0,04 b 0,35 l-n 0,41 m-n 0,16 F 0,00 a 0,08 b-e 0,26 i-l 0,17 f-i 0,16 e-i 0,20 f-j 0,06 b-c 0,33 k-n 0,33 k-n 0,15 EF 0,00 a 0,08 b-e 0,12 c-g 0,22 h-k 0,12 c-g 0,15 d-h 0,05 b 0,25 h-l 0,30 j-m 0,12 E średnio 0,00 A 0,07 B 0,19 C 0,22 C 0,18 C 0,20 C 0,06 B 0,33 D 0,37 D - x - jednakowymi literami oznaczono wartości nie różniące się istotnie na poziomie 0,05; Celem prowadzonych prac było wyselekcjonowanie genotypów żyta odpornych lub najmniej podatnych na sporysz oraz określenie wpływu zraszania wodą kwitnących roślin żyta na występowanie sporyszu i ocena patogeniczności różniących się szybkością liniowego wzrostu grzybni 8 izolatów patogena wobec 4 genotypów żyta męskosterylnego. Harmonogram prac w bieżącym roku sprawozdawczym był realizowany w ramach czterech zadań: - ocena podatności 29 genotypów żyta męskosterylnego na mieszaninę różnych izolatów C. purpurea, - ocena podatności 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego na zakażenie przez C. purpurea w trzech miejscowościach znacznie oddalonych od siebie, - ocena wpływu zraszania wodą 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego w Smolicach na ich zakażenie przez C. purpurea, - ocena, w doświadczeniu wazonowym Katedry Fitopatologii UP w Poznaniu, patogeniczności różniących się szybkością liniowego wzrostu grzybni 8 izolatów C. purpurea wobec 4 genotypów żyta męskosterylnego. Wszystkie zaplanowane cele zostały osiągnięte. 7. Najważniejsze osiągnięcia w roku 2013 Do najważniejszych osiągnięć uzyskanych w 2013 roku należy zaliczyć: stwierdzenie wśród ocenianych 90 genotypów żyta populacyjnego, mieszańcowego i restorerowego oraz wśród 29 genotypów żyta męskosterylnego dwóch grup tj. genotypów 27 mniej i bardziej podatnych oraz braku genotypu nieulegającego w ogóle porażeniu przez C. purpurea; stwierdzenie istotnego wpływu warunków pogodowych na termin rozpoczęcia i długość trwania kwitnienia żyta oraz na występowanie sporyszu; wykazanie istotnego wpływu zraszania wodą kwitnącego żyta na zwiększenie występowania sporyszu; stwierdzenie różnic patogeniczności ocenianych 8 izolatów C. purpurea i stopnia podatności na tego patogena 4 genotypów żyta męskosterylnego; wykazanie braku pełnej zależności patogeniczności 8 izolatów C. purpurea od ich szybkości liniowego wzrostu grzybni. 8. Podsumowanie wyników uzyskanych w latach 2012 i 2013 oraz wypływające z nich wnioski Wyniki uzyskane w ramach niniejszego tematu realizowanego w latach 2012 i 2013 pozwalają na wyciągnięcie następujących wniosków: - populacje grzyba C. purpurea są zróżnicowane genetycznie, przy czym populacja pochodząca z poletek doświadczalnych Stacji Hodowli Roślin jest zróżnicowana w większym stopniu niż populacja wyodrębniona z pól produkcyjnych; - stwierdzone istnienie różnic w szybkości liniowego wzrostu grzybni poszczególnych izolatów C. purpurea tylko częściowo ma związek z ich zdolnością do wywoływania sporyszu (największą chorobotwórczością charakteryzowały się tylko dwa spośród 4 szybkorosnących izolatów patogena); - w doświadczeniach prowadzonych w celu wyselekcjonowania odpornych lub przynajmniej w małym stopniu podatnych genotypów żyta na C. purpurea można jako inokulum stosować zarówno sklerocja patogena wprowadzane do ziemi wraz z wysiewanymi ziarniakami żyta jak i opryskiwanie kwitnącego żyta wodną zawiesiną zawierającą zarodniki konidialne pochodzące z mieszaniny czystych kultur patogena; - warunki pogodowe (opady deszczu i stosunkowo niskie temperatury) wpływające na wydłużenie okresu kwitnienia żyta w obecności źródeł inokulum C. purpurea sprzyjają dużemu występowaniu sporyszu (w warunkach bezdeszczowej pogody i stosunkowo wysokich temperatur panujących w okresie kwitnienia żyta, w doświadczeniach prowadzonych w celu wyselekcjonowania genotypów żyta odpornych na C. purpurea, wskazane jest stosowanie dodatkowej inokulacji i zraszania roślin wodą); - genotypy żyta mniej podatne stwierdzone w niniejszych doświadczeniach można wykorzystywać w hodowli żyta mało podatnego na C. purpurea; - brak genotypów żyta nieulegającego w ogóle porażeniu przez C. purpurea w niniejszej jak i w wielu innych pracach przemawia za koniecznością poszukiwania różnych sposobów ograniczania sporyszu obok równoczesnego stopniowego poprawiania stopnia odporności nowych genotypów żyta na tego patogena; - bardzo celowe jest prowadzenie dalszych prac nad poszukiwaniem źródeł odporności żyta na C. purpurea oraz możliwościami biologicznej i chemicznej ochrony żyta przed sporyszem zwłaszcza w hodowli żyta mieszańcowego. 28 9. Forma upowszechniania wyników Wyniki są i będą dostępne przez okres 5 lat na stronie internetowej http://bip.puls.edu.pl/?q=content/dotacje-ministra-rolnictwa 10. Wykaz prac opublikowanych w roku sprawozdawczym dotyczących realizowanego tematu Brak 11. Wykaz prac złożonych do druku Brak 12. Przyczyny ewentualnych odstępstw od harmonogramu zapisanego w karcie realizacji tematu Brak 13. Informacja o wynikach współpracy naukowo – technicznej krajowej i z zagranicą Ścisłe doświadczenie polowe dotyczące drugiego zadania realizowano w Stacjach Hodowli Roślin: - Poznańska Hodowla Roślin Spółka z o.o., Oddział Hodowli Roślin Wiatrowo; - „Danko” Hodowla Roślin Spółka z o.o., Oddział Choryń; - Hodowla Roślin Smolice Spółka z o.o., Grupa IHAR. Ścisłe doświadczenie polowe dotyczące trzeciego zadania realizowano w Stacji Hodowli Roślin: - Hodowla Roślin Smolice Spółka z o.o., Grupa IHAR. 14. Udział w konferencjach zagranicznych Brak 15. Udział w konferencjach krajowych Na sympozjum naukowym „Classical and molecular approaches in plant-pathogen taxonomy” odbywającym się w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, w dniach 10 -11.09.2013, uczestniczyła dr Lidia Irzykowska (wykonawca tematu) prezentując część uzyskanych w ramach projektu wyników w formie posteru: „Phylogeny and genetic variation of Claviceps purpurea derived from rye”. Poznań, 30.09.2013 Zbigniew Weber 29