KOMENTARZ
Transkrypt
KOMENTARZ
TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE K O M E N TA R Z DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1 : 50 000 ARKUSZ N-34-110-C DOBRE Zgodnie z podziałem fizyczno-geograficznym Polski (J. Kondracki 2000), cały obszar przedstawiony na mapie hydrograficznej arkusz Dobre położony jest na Równinie Inowrocławskiej (315.55, rys. 1). Obszar ten, położony na wysokości 80-100 m n.p.m., został uformowany podczas zlodowacenia vistuliańskiego i holocenu. Przez obszar objęty arkuszem mapy Dobre przebiega dział wodny I rzędu. Część środkowa i północno-wschodnia należy do dorzecza Wisły, a część południowo-zachodnia do dorzecza Odry. W rejonie Kanału Bachorzy, w dziale wodnym I rzędu, a także w kilku innych działach wodnych niższych rzędów, znajdują się bramy wodne. Dział wodny Wisły i Odry w miejscu przecięcia doliny Bachorzy należy do typu strefowego. Obszar bifurkacji znajduje się w pobliżu miejscowości Krzywosądz i nie jest wyraźnie zaznaczony w terenie. Przez środkową część obszaru, na północ od doliny Bachorzy, przbiega dział wodny II rzędu (Tążyny i Zgłowiączki, dopływów Wisły). Największą długość posiadają jednak działy wodne niższych rzędów: III, IV i V. Przebieg działów wodnych jest przeważnie pewny, poza obszarem bifurkacji w dolinie Bachorzy. Na analizowanym obszarze nie znajduje się żadna stacja meteorologiczna. Warunki opadowe omówiono na podstawie wyników obserwacji prowadzonych na stacji meteorologicznej IMGW w Toruniu (G. Wójcik i K. Marciniak 2006) i porównano je z danymi archiwalnymi pochodzącymi z posterunku opadowego w miejscowości Dobre. W latach 1951-2000 średnia suma opadów w Toruniu wyniosła 522 mm i tym samym należała do najniższych w Polsce. Średnia suma opadów z innego okresu obserwacyjnego (1951-1980) dla miejscowości Dobre była wyższa o ok. 9% i wyniosła 564 mm (G. Wójcik i K. Marciniak 1993). Wyjątkowo niska i znacznie niższa okazała się suma opadów w roku najsuchszym (1989), która wyniosła zaledwie 310 mm (tab. 1). Jest to znacznie mniej niż średnia wielkość parowania terenowego na tym obszarze (ok. 510 mm obliczone metodą Konstantinowa). Suma opadów w roku najbardziej wilgotnym (1980) była prawie trzykrotnie wyższa i wyniosła 844 mm Miesięczne sumy opadów w mm I II Rok III IV V VI VII VIII IX X XI XII 5,1 4,7 16 22 32 55 34 19 5 13 310,5 Toruń Minim. 1,7 3,2 Średnie 26,8 23,8 25,9 30,9 49,1 67,8 82,6 60,2 47,3 34,6 35,8 37,7 522,5 Maksym. 56 55 51 98 124 298 237 129 92 130 81 90 844,0 Roczny rozkład opadów jest wyraźnie zróżnicowany (rys. 2). Najwyższe średnie miesięczne sumy opadów z wielolecia 1951-2000 występują od czerwca do sierpnia (z maksimum wynoszącym 83 mm w lipcu), zaś najniższe od stycznia do kwietnia (z minimum 24 mm w lutym). 90 80 70 mm 60 50 40 30 20 Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizyczno – geograficzne wraz z siecią hydrograficzną. 10 0 I Na tle jednostek strukturalnych Polski analizowany obszar znajduje się prawie w całości w granicach wału kujawskiego. Tylko niewielka jego część na południowym-zachodzie należy do niecki mogileńsko-łódzkiej. Wał kujawski powstał w czasie laramijskich ruchów górotwórczych (górna kreda) i zbudowany jest z osadów permu, triasu, jury i kredy dolnej. Na tych osadach znajdują się utwory trzeciorzędowe i czwartorzędowe. Wał kujawski posiada złożoną budowę, występują w nim także struktury solne. W północno-wschodniej części obszaru znajduje się fragment antykliny Ciechocinka, zbudowanej z utworów triasu, jury i kredy, w podłożu których występuje sól cechsztyńska (S. Marek 1965). Do najstarszych nawierconych utworów należą osady jurajskie, które – jak dotąd - zostały rozpoznane w rejonie antykliny Ciechocinka. Ich miąższość osiąga 470 m. Z kolei utwory kredy dolnej (głównie łupki wapniste, mułowce i margle z przewarstwieniami wapieni) rozprzestrzenione są na całym analizowanym obszarze, za wyjątkiem antykliny Ciechocinka. Utwory kredy górnej, słabo rozpoznane, zlokalizowano jedynie w SW części obszaru. Są to głównie wapienie i margle. Osady trzeciorzędowe występują na rzędnych od 0 do 80 m n.p.m. (C. Nowakowski i A. Węgrzyn). Z okresu oligocenu pochodzą utwory ilastomułowcowo-piaszczyste oraz piaski, często z glaukonitem. W skład utworów mioceńskich wchodzą piaski kwarcowe z różnymi przewarstwieniami: mułków, iłów oraz węgla brunatnego. Z pliocenu pochodzą przede wszystkim iły pstre bądź piaszczyste. Ich miąższość osiąga nawet 30 metrów. W profilach osadów czwartorzędowych stwierdza się występowanie utworów zaliczanych do zlodowaceń południowopolskiego, środkowopolskiego, północnopolskiego oraz z holocenu (W. Niewiarowski i in. 1976). Ich miąższość jest zróżnicowana i waha się od 15 do prawie 100 metrów. Z okresu ostatniego zlodowacenia (Wisły) pochodzą gliny zwałowe (o miąższości 2-20 m), które pokrywają prawie cały analizowany obszar i budują najczęściej płaską równinę morenową. W miejscach współwystępowania z glinami pochodzącymi ze zlodowaceń środkowopolskich tworzą warstwę o miąższości nawet 40 metrów. Z okresu recesji ostatniego lądolodu pochodzą niewielkie równiny piaszczyste, utworzone przez wody roztopowe. Wody te przyczyniły się także do powstania dolin marginalnych wykorzystywanych obecnie przez Kanał Parchański, Tążynę i Kanał Bachorzy. Doliny zostały wypełnione piaskami o miąższości do 15 metrów. Z holocenu pochodzą obszary piasków przewianych i niewielkie wydmy, a w obniżeniach mułki, iły oraz torfy. W dolinach rzecznych osadzają się piaski, mułki i powstają torfy. Stanomin Wilkostowo A (km2) 124,9 178,4 SNQ 0,07 0,10 m3·s-1 SSQ 0,43 0,64 SWQ 1,27 1,85 SNQ 0,56 0,56 dm3·s-1km-2 SSQ SWQ 3,33 10,2 3,59 10,3 Południowo-wschodnia część omawianego obszaru stanowi najmniej zasobny w wodę rejon Polski. Średni odpływ jednostkowy w górnej części zlewni Zgłowiączki, (do której należy m.in. wschodnia część zlewni Kanału Bachorzy), wynosi 2 dm3·s1 km-2 (J. Stachy i B. Biernat 1987). OPADY Posterunek opadowy BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Oznaczenia: KP-Kanał Parchański; T-Tążyna; MT-Mała Tążyna; WODY PODZIEMNE Tabela 1. Średnie i ekstremalne sumy miesięczne i roczne opadów atmosferycznych w Toruniu w latach 1951-2000 (wg G. Wójcika i K. Marciniaka 2006.) Hipsometria omawianego obszaru jest słabo urozmaicona. Jest on prawie płaski. Wysokości względne na ogół nie przekraczają 4-5 metrów, a nachylenia stoków 3o. Większe różnice wysokości (ok. 10 m) występują jedynie w sąsiedztwie niektórych odcinków Kanału Parchańskiego. Najniższy punkt znajduje się w przy północnej granicy obszaru opracowania (koryto Tążyny, 73 m n.p.m), a najwyższy na południe od Kanału Bachorzy, w pobliżu miejscowości Narkowo (102,4 m n.p.m.). W rzeźbie omawianego obszaru dominuje płaska morena denna, sporadycznie falista, zbudowana z glin i piasków gliniastych. Do mniejszych form należy zaliczyć równiny wodnolodowcowe, wytopiska, obszary zanikłych niewielkich jezior, formy eoliczne, a także doliny wód roztopowych, czasami z terasami. Do najważniejszych elementów Równiny Inowrocławskiej należą dwie doliny odpływu wód lodowcowych, wzdłuż których przebiega Kanał Bachorzy oraz Kanał Parchański i Tążyna. Kanał Bachorzy znajduje się w dolinie marginalnej, częściowo przekształconej wskutek aktywności struktur solnych (P. Molewski 2007, 2007a). Według C. Nowakowskiego i A. Węgrzyna (2002) dolina Kanału Bachorzy łączyła praWisłę z Notecią, a doliną Kanału Parchańskiego i Tążyny odpływały wody lodowcowe z Kotliny Toruńskiej także do Noteci. Szerokość obu dolin wynosi najczęściej 1,0-1,5 km. Płaskie dna budują utwory piaszczyste. Lokalne obniżenia wypełniają utwory organiczne (torfy). Według regionalizacji rolniczo-klimatycznej R. Gumińskiego (1948) obszar badań znajduje się w dzielnicy środkowej (VII). Z kolei według podziału klimatycznego A. Wosia (1996) obszar ten położony jest na granicy regionu IX (Chełmińsko-Toruńskiego)oraz regionu XV (Środkowowielkopolskiego). Na tle sąsiednich regionów wyróżnia się on stosunkowo częstym występowaniem dni z pogodą bardzo ciepłą i jednocześnie pochmurną. Średnia roczna (1971-2000) temperatura powietrza wynosi na tym obszarze 8,1oC (Atlas klimatu Polski 2005) i wykazuje tendencję wzrostową(w ostatnim pięcioleciu XX wieku wyniosła już 8,5oC, a w 2000 roku blisko 10oC). Temperatura średnia (1971-2000) najcieplejszego miesiąca (lipca) wynosi 18oC, a najchłodniejszego (stycznia) –1,6oC. Lato (Tdob≥15oC)rozpoczyna się średnio już 4 czerwca i trwa długo - ponad 90 dni. Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi 60 (jest to wartość zbliżona do średniej krajowej, jednak w ostatnich latach okresy z pokrywą śnieżną stają się coraz krótsze). Na analizowanym obszarze występuje kilka typów gleb. Część północną zajmują czarne ziemie wytworzone z glin zwałowych. W części południowej – oprócz czarnych ziem – często spotykane są gleby brunatne i brunatnoziemy (R. Bednarek i Z. Prusinkiewicz 1999). W dolinie Bachorzy, a także Kanału Parchańskiego, Tążyny oraz w lokalnych zagłębieniach występują gleby organiczne. Ogólnie, zaznacza się tu zdecydowana przewaga gleb kompleksu pszennego bardzo dobrego i dobrego, który stanowi podstawę intensywnej gospodarki rolnej charakterystycznej dla tego obszaru. Niekorzystny wpływ na gleby wywierają bardzo niskie opady atmosferyczne, powodujące m.in. okresowe ich przesuszanie. Według geobotanicznego podziału Polski (Szata roślinna Polski 1972) omawiany obszar zalicza się do poddziału Krainy Wielkopolsko-Kujawskiej. Tabela 4. Wyniki badań Tążyny i Kanału Parchańskiego w 2003 roku (wg RZGW Gdańsk). (wg RZGW Gdańsk). A-powierzchnia zlewni. Profil Opracował: Włodzimierz Marszelewski OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Tabela 3. Średnie roczne charakterystyczne przepływy i odpływy jednostkowe w Kanale Parchańskim II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rys.2.Średnie miesięczne(1951–2000) sumy opadów w Toruniu (wg G. Wójcika i K. Marciniaka 2006) Analizowany obszar znajduje się w cieniu opadowym wzniesień na pojezierzach, które otaczają go od strony północno-zachodniej i zachodniej. Z tego tez powodu charakteryzuje się najniższymi opadami atmosferycznymi w skali całego kraju. WODY POWIERZCHNIOWE Głównymi ciekami na analizowany obszarze są Tążyna (z Kanałem Parchańskim) oraz Kanał Bachorzy. Tążyna wypływa na wysokości 85 m n.p.m. z mokradeł w pobliżu miejscowości Szadłowice. W górnym odcinku nazywana jest Kanałem Parchańskim. Kanał ten został wykonany na przełomie XIX i XX wieku w celu odwodnienia tzw. mokradeł wierzbiczańsko-ostrowskich. Poniżej Stanomina przebiega wzdłuż doliny wysłanej madami i nabiera cech zbliżonych dla cieku naturalnego. Zasilany jest głównie wodami podziemnymi. Powierzchnia zlewni Kanału Parchańskiego wynosi 178,4 km2, a szerokość 2-3 metry (dane RZGW Gdańsk). Do Kanału uchodzi szereg rowów melioracyjnych, najczęściej okresowych. Część zlewni Kanału zamknięta profilem Słońsk ma charakter depresyjny, a jej odwadnianie odbywa się za pomocą przepompowni w Słońsku. Odpływ z tej części zlewni Kanału jest niewielki. Sieć hydrograficzną Kanału tworzą rowy melioracyjne oraz rurociągi drenarskie. Spadek górnego, wysoczyznowego odcinka Tążyny osiąga 0,14‰ (W. Mrózek 1984). Tążyna w dolnym biegu zwana jest także Tonczyną. Jej bieg dolny znajduje się już w Kotlinie Toruńskiej, gdzie powierzchnię zlewni w znacznej części pokrywają wydmy. Kanał Bachorzy jest ciekiem bifurkującym (w pobliżu miejscowości Krzywosądz). Odwadnia obszar o powierzchni 291,6 km2, w tym 184,2 km2 należy do zlewni Noteci (Odry), a 107,4 km2 do zlewni Zgłowiączki (Wisły). Długość cieku płynącego w kierunku Zgłowiączki wynosi 24 km. Kanał ten zasilany jest głównie wodami z okresowych rowów i podziemnych systemów melioracyjnych znajdujących się na obszarach rolniczych. Z tego też powodu wody w Kanale są silnie zeutrofizowane. W okresach suchych, przy niskich stanach wody, często stagnują. Obserwacje przeprowadzone w dolinie Kanału Bachorzy wskazują na postępujące w szybkim tempie procesy murszenia i decesji zmeliorowanych gleb organicznych. Według map glebowo-rolniczych w skali 1:100000, wykonanych w latach 80. XX wieku, gleby torfowo-murszowe miały miąższość powyżej 50 cm. W chwili obecnej stwierdza się miąższości poziomów organicznych rzędu 20-40 cm i całkowite ich zmurszenie Pozostałe cieki są niewielkie, okresowe i w większości włączone w systemy melioracyjne. Widoczne jest ubóstwo obiektów wodnych na tym obszarze. W skład powierzchniowych obiektów hydrograficznych na wysoczyźnie wchodzi kilka niewielkich, płytkich i silnie zeutrofizowanych jezior, a także pojedyncze oczka oraz zarastające doły potorfowe (głównie w dolinie Bachorzy). Największym jest jezioro Ostrowąs (powierzchnia 30,74 ha, głębokość maksymalna 3,7 m). Pozostałe jeziora są już znacznie mniejsze (tab. 2) Tabela 2. Jeziora i ich cechy morfometryczne. Lp. Nazwa jeziora 1. 2. 3. 4. Jezioro Ostrowąs Jezioro Brzeźno Duże Jezioro Chrupki Jezioro Brzeźno Małe Powierzchnia (ha) z planiKJP metrowania IRŚ 30,71 27,5 12,91 -4,5 -12,0 -2,1 30,74 13,00 4,40 2,40 Obj. [tys. m3] Głęb. śred. [m] Głęb. maks. [m] 644,7 219,3 - 2,1 1,7 - 3,7 2,6 4,0 - IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie KJP – Katalog Jezior Polski A. Choiński 1 – dane z IMGW Jezioro Ostrowąs ma charakter „stawu naturalnego”. Strefa płycizn występuje we wschodniej jego części, która silnie zarasta. Pas trzcin wcina się głęboko w jezioro. Misa magazynuje zaledwie 644,7 tys. m 3 wody. Zlewnia całkowita jeziora zajmuje powierzchnię 8,6 km2, w jej skład wchodzi zlewnia bezpośrednia (6,9 km2) oraz bezodpływowa zlewnia jezior: Brzeźno Małe i Duże. Jezioro Ostrowąs jest zbiornikiem okresowo przepływowym. Zasilają go cieki okresowe, również odpływ do Małej Tążyny jest okresowy. CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Na obszarze objętym arkuszem mapy Dobre nie znajduje się żaden posterunek wodowskazowy. Najbliższy zlokalizowany jest w Otłoczynku na Tążynie, w odległości ok. 12 km od północnej granicy mapy. Średni roczny (1965-2000) przepływ Tążyny w Otłoczynku wynosi 0,83 m3·s-1, a średni odpływ jednostkowy 2,01 dm3·s-1km-2. Stany wody i przepływy Tążyny w profilu Otłoczynek zostały szczegółowo omówione w komentarzu do mapy hydrograficznej 1:50000 arkusz Aleksandrów Kujawski (W. Marszelewski 2008). Z analizowanego obszaru istnieją jedynie bardzo ogólne informacje dotyczące wielkości przepływu w Kanale Parchańskim (tab.3). W profilu Stanomin wynosi on 0,43 m3·s-1, a w profilu Wilkostowo 0,64 m3·s-1. Odpływ jednostkowy jest nieco większy niż w dolnej części Tążyny i wynosi średnio 3,33-3,59 dm 3·s-1km-2. Oznacza to, że jest niższy o ok. 40% od wartości średniej dla Polski odpływu jednostkowego. W środkowo-południowej części analizowanego obszaru, w utworach czwartorzędowych, występuje fragment głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) o nazwie 144 Dolina Kopalna Wielkopolska (A. S. Kleczkowski 1990). Dla tego zbiornika nie sporządzono – jak dotąd – szczegółowej dokumentacji. W obrębie arkusza objętego arkuszem mapy Dobre stwierdzono występowanie wody w utworach czwartorzędowych, trzeciorzędowych i kredowych. W utworach czwartorzędu wyróżniono trzy główne poziomy wodonośne (C. Nowakowski i A. Węgrzyn 2002): poziom wód gruntowych, poziom międzymorenowy oraz poziom spągowy, związany z dolinami w podłożu czwartorzędu. Poziom wód gruntowych występuje najpłycej, od 1 do 3 m, a na obszarach bardziej urozmaiconych hipsometrycznie nieco głębiej, od 5 do 10 metrów. Ukształtowanie zwierciadła wody nawiązuje do rzeźby terenu. Poziom ten związany jest z piaskami i żwirami różnego pochodzenia zalegającymi na powierzchni terenu, a także z warstwami piasków między płytko zalegającymi glinami. Współczynnik filtracji jest znacznie zróżnicowany (0,05-3,5 m·h-1), podobnie jak i przewodnictwo wodne (od poniżej 50 m2·dobę-1 w utworach gliniastych do 350 m2·dobę-1 w utworach piaszczystych doliny Bachorzy i Kanału Parchańskiego). Wody gruntowe zasilane są prawie wyłącznie opadami atmosferycznymi. Nie są zaliczone do użytkowego poziomu wodonośnego. Międzymorenowy poziom wodonośny występuje w warstwach piaszczystożwirowych zlodowacenia vistuliańskiego, praktycznie na całym analizowanym obszarze, na głębokościach od kilku (najczęściej jednak kilkunastu) do ponad 30 metrów. Współczynnik filtracji jest mniej zróżnicowany w porównaniu do wód gruntowych i wynosi od 0,20 do 1,97 m·h-1, natomiast przewodnictwo wodne mieści się w szerokim zakresie od 28 do ponad 700 m2·dobę-1. Zasilanie poziomu związane jest z przesączaniem się wody z wyżej położonych wód gruntowych, a także z infiltracją opadów atmosferycznych. Związek między opadami atmosferycznymi a położeniem zwierciadła wody poziomu międzymorenowego potwierdzają wyniki obserwacji stanów wód w studni kontrolnej znajdującej się w Straszewie. W przebiegu rocznym są one najwyższe w okresie wiosennym, a najniższe we wrześniu i październiku. Amplituda wahań w okresie roku wynosi średnio 1,30 metra. Spągowy poziom wodonośny stwierdzono w osadach piaszczystych wypełniających obniżenia i głęboko wcięte doliny w podłoże czwartorzędu w okolicy Chromowoli, Opok i Brudni (C. Nowakowski i A. Węgrzyn 2002). Znajduje się on w piaskach drobnoziarnistych lub średnioziarnistych (z przewarstwieniami mułków)z okresu zlodowacenia Wilgi i Odry, na głębokości 50-70 metrów. Ma on charakter naporowy. Stwierdzono istnienie bezpośredniego kontaktu między spągowym, czwartorzędowym poziomem a trzeciorzędowym poziomem wodonośnym oraz związku hydraulicznego między nimi. Sytuacje takie mają miejsce głównie w rejonach dolin kopalnych. Wody czwartorzędowego piętra wodonośnego są wodami zwykłymi (słodkimi). Sucha pozostałość wynosi od 237 do 1090 mg·dm-3(tło hydrochemiczne 300-650 mg·dm-3). Barwa wód jest zróżnicowana (3-78 mgPt·dm-3), twardość także (4,9-14,2 mval·dm-3), podobnie jak zawartość chlorków (5-140 mgCl·dm -3)czy azotu amonowego (<0,01-2,4 mgN(NH4)·dm-3). Najwyższe stężenia azotu pokrywają się z obszarami intensywnego rolnictwa. Wody czwartorzędowe charakteryzują się na całym obszarze wysokimi stężeniami jonów żelaza i manganu, przekraczającymi wartości dopuszczalne dla wód przeznaczonych do spożycia. Niska jest zawartość jonów metali ciężkich. Wody w utworach trzeciorzędu (miocenu i oligocenu) występują w wielu miejscach analizowanego obszaru, głównie w różnego rodzaju piaskach z przewarstwieniami mułków, iłów i węgla brunatnego, najczęściej na głębokości 6070 metrów. Charakteryzują się niskim współczynnikiem filtracji (0,02-0,60 m·h -1) i przewodnictwem wodnym (15-100 m2·dobę-1). Zasilanie poziomu trzeciorzędowego związane jest z przesączaniem się wody z wyżej położonych warstw. Wody trzeciorzędowe należą do wód twardych (6,6-9,9 mval·dm -3), sucha pozostałość wynosi od 339 do 506 mg·dm-3. Stężenia chlorków, azotu azotanowego i amonowego są małe. Podobnie jak w przypadku wód czwartorzędowych odznaczają się wysoką koncentracją jonów żelaza i manganu, co wpływa na obniżenie ogólnej ich jakości (III klasa). Wody w utworach kredy nie zostały dotychczas rozpoznane na omawianym obszarze. Występują jednak na obszarach sąsiednich i dlatego można założyć, że obecne są także w tym rejonie. Największe ujęcia wód podziemnych znajdują się w miejscowości Dobre. Jest to ujęcie przemysłowe w Cukrowni Dobre (Q=200 m3·h-1, najprawdopodobniej pobór wody jest ograniczony w związku z likwidacją zakładu)oraz ujęcie wiejskie (Q=150 m3·h-1). Poza tym ujęcie wiejskie znajduje się w Dąbrowie Biskupiej (Q=100 m3·h-1). Wielkość poboru wody z utworów trzeciorzędowych jest niewielka i na tym obszarze wynosi łącznie ok. 50 m3·h-1 (C. Nowakowski i A. Węgrzyn 2002). Na analizowanym obszarze nie prowadzi się obserwacji jakości wód podziemnych w ramach krajowej, a także regionalnej sieci monitoringowej. W obrębie wysoczyzny morenowej Równiny Inowrocławskiej występują zagrożenia wód podziemnych wynikające z lokalnych zaburzeń stosunków wodnych spowodowanych zbyt szybkim odpływem wód oraz przesuszeniem gleb. Okresowy niedobór wód gruntowych (i powierzchniowych), widoczny zwłaszcza w okresie wegetacyjnym, stanowi najpoważniejszy (obok zanieczyszczenia ich substancjami biogenicznymi) problem środowiskowy na analizowanym obszarze. Głównymi przyczynami tego niekorzystnego zjawiska są: niskie sumy roczne opadów atmosferycznych, zbyt głębokie melioracje utrudniające retencję wody w glebie, minimalna lesistość (zaledwie 2-3 %), a także brak zadrzewień przeciwwietrznych. Po 2000 roku obserwuje się obniżenie poziomu wód podziemnych średnio o ok. 0,5-1,0 metra. Proces ten może zostać powstrzymany m.in. poprzez budowę obiektów małej retencji. Inne zagrożenia wód podziemnych na tym obszarze związane są z obecnością wysypisk komunalno-przemysłowych. Wysypisko w Stanominie zostało uszczelnione i obwałowane, jednak wysypiska w Sędzinie, Siniarzewie i Ujmie Dużej zlokalizowano w obniżeniach bez uszczelnienia podłoża. Zagrożeniem są także miejscowości (ok. 50 wsi), z których większość nie jest skanalizowana. Ścieki z oczyszczalni wiejskich (w Dobrym i Dąbrowie Biskupiej), a także z oczyszczalni zakładowych (Wola Stanomińska, Chromowola i Siniarzewo) odprowadzane są do rowów melioracyjnych. Gnojowica z zakładów rolnych, hodowlanych i ferm jest gromadzona w zbiornikach i wywożona na pola. W przypadku nie stosowania się do Ustawy z dnia 26 lipca 2000 roku o nawozach i nawożeniu (Dz.U.Nr 89, poz.991, z późniejszymi zmianami)przy tak intensywnym rolnictwie, może stanowić to istotne zagrożenie zarówno dla wód podziemnych jak i powierzchniowych. Potencjalnymi ogniskami zanieczyszczeń mogą być również rurociągi: paliw płynnych (przebiegający z południowego-wschodu na północnyzachód) oraz rurociąg solankowy (przebiegający z zachodu na wschód), którym przesyłana jest solanka do Zakładów „Anwil” S.A. we Włocławku. NO3 mg·dm-3 16,7* 14,0* 16,6* 11,29* 28,11* 16,87* 31,3* Punk pomiarowy Poniżej Mleczkowa (KP) Poniżej Brudni (KP) Poniżej Straszewa (T) Powyżej Straszewa (T) Poniżej Konecka (MT) Powyżej Konecka (MT) Poniżej Łowiczka (MT) Nog mg·dm-3 5,00 4,40 16,75* 4,7 8,12* 5,92* 10,23* Pog mg·dm-3 0,40* 0,46* 3,09* 0,42* 0,49* 0,82* 1,79* *-wynik przekraczający graniczną wartość wskaźników eutrofizacji. Wskazują one na bardzo silne zanieczyszczenie Tążyny i Kanału Parchańskiego substancjami biogenicznymi, w tym zwłaszcza związkami azotu, pochodzącymi z działalności rolniczej. Sytuacja ta skłoniła Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku do zakwalifikowania zlewni Tążyny do jednego z trzech w regionie wodnym Dolnej Wisły „obszarów szczególnie narażonych” związkami azotu ze źródeł rolniczych. Zlewnia Tążyny objęta została programem działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych. W okresie realizacji programu prowadzony będzie monitoring stanu środowiska wraz z zdiagnozowaniem źródeł zanieczyszczeń, w tym zwłaszcza monitoring wód oraz monitoring stanu rolnictwa (kontrola rolniczych źródeł zanieczyszczenia). Konieczne będzie edukowanie osób zajmujących się rolnictwem w zakresie dobrych praktyk rolniczych oraz rozwiązywanie istniejących na obszarze ich gospodarowania problemów z zakresu ochrony środowiska. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na okresy, w których stosowanie nawozów jest zabronione, na sposoby nawożenia pól na zboczach, na stosowanie nawozów na glebach podmokłych czy pokrytych śniegiem, w pobliżu cieków i stref ochronnych wód. Określone zostaną drogi spływu wód opadowych na terenach nieużytkowanych rolniczo w celu ich zadarnienia. Wprowadzone zostaną zadrzewienia i zakrzaczenia przechwytujące składniki mineralne. Ważne będzie także odciążenie pastwisk znajdujących się w bezpośrednim sąsiedztwie cieków od stałego pobytu zwierząt. Kontrolowane będą zbiorniki i płyty do składowania i przechowywania nawozów naturalnych i pasz soczystych. Określone zostaną roczne dawki gnojowicy i innych nawozów. Znacznie zanieczyszczony jest także Kanał Bachorzy, chociaż od początku pierwszej dekady XX wieku stan czystości wód ulega nieznacznej poprawie. Jest on odbiornikiem wody z gęstej sieci rowów odwadniających obszary wysoczyznowe znajdujące się zarówno po jego stronie północnej jak i południowej. Głównym źródłem zanieczyszczenia są substancje biogeniczne z obszarów rolniczych. W 1999 roku stężenia azotu azotanowego oraz azotu ogólnego nie odpowiadały normom. Od 2000 roku wody najczęściej odpowiadały III klasie czystości (wg metody oceny jakości wód sprzed 2005 roku). Koncentracja związków azotowych kształtowała się także na poziomie III klasy. Również przewodność elektrolityczna odpowiadała normom III klasy. Pozostałe wskaźniki fizyko-chemiczne spełniały wymogi I i II klasy. Koncentracja chlorofilu „a” była niewielka (II klasa). Stan sanitarny wskazywał na III klasę czystości wód (Raport...2000). Stan czystości wód stojących jest słabo rozpoznany, głównie z uwagi na niewielką rolę jezior na tym obszarze, a także ze względu na małe ich powierzchnie. Pełne informacje na ten temat istnieją wyłącznie dla jeziora Ostrowąs. Było ono badane przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy – Delegaturę we Włocławku w 2005 roku. Stan czystości wody w jeziorze oceniono jako nie odpowiadający normom. Jezioro charakteryzuje się wysoką koncentracją azotu całkowitego (średnio 2,66, maksymalnie 2,98 mg·dm-3), suchej masy sestonu (do prawie 15 mg·dm-3), chlorofilu (ponad 40 mg·m-3), a także małą przezroczystością wody, która przez cały rok jest podobna i wynosi 0,6-0,7 metra. Silne zanieczyszczenie jeziora potwierdzają wyniki pomiarów przewodności elektrolitycznej właściwej (średnio 680 μS·cm-1), a także koncentracji tlenu. Mimo niewielkiej głębokość zawartość tlenu rozpuszczonego w wodzie w okresie letnim szybko maleje: od ok. 11 mg·dm-3 na powierzchni do poniżej 5 mg·dm -3 na głębokości 2,5 metrów. Na przełomie XX i XXI wieku poziom gospodarki wodno-ściekowej uległ znacznej poprawie. We wszystkich gminach funkcjonują oczyszczalnie ścieków (tab. 5), chociaż ich sprawność nie zawsze jest zadowalająca. W wielu miejscowościach wybudowano sieci wodociągowe i kanalizacyjne. Poprawę stanu czystości wód powierzchniowych można uzyskać poprzez rozbudowę i/lub budowę sieci kanalizacyjnych oraz usprawnienie działających oczyszczalni ścieków. W najbliższym czasie trudno będzie wyeliminować dopływ substancji biogenicznych z obszarów rolniczych. Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków. Zakład Rodzaj Ścieków Ilość m3/d Urządzenia oczyszczające Dąbrowa Biskupia Urząd Gminy w Dąbrowie Biskupiej komunalne 332/245 mech-biol. 2. Zakrzewo Urząd Gminy w Zakrzewie komunalne 335.6/277.6 3. Siniarzewo P.P.H. MASDROB przemysłowe - /274 mech-biol. 4. Dobre Urząd Gminy w Dobre komunalne - /220 mech-biol rów melioracyjny 5. Dobre nieczynna - - - - Lp.* Miejscowość 1. mech-biol. Kierunek zrzutu rowem melioracyjnym do Kanału Parchańskiego rowem melioracyjnym do Kanału Bachorzy rowem melioracyjnym do Kanału Bachorzy *numeracja zgodna z numeracja na mapie PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły praktycznie na całym analizowanym obszarze. Są one związane z prawie całkowitym zmeliorowaniem obszarów wysoczyznowych (utworzeniem sztucznych sieci drenarskich i wybudowaniem otwartych rowów), zwiększeniem tempa spływu wody oraz ze wzrostem koncentracji substancji biogenicznych i innych w wodach w sieciach drenarskich. Ponadto melioracje przyczyniły się do zaniku lub zmniejszenia powierzchni płytkich jezior i mokradeł. Liczne osiedla wiejskie oraz fermy hodowlane powodują pogorszenie jakości wód powierzchniowych i podziemnych. Przeobrażenia stosunków wodnych nastąpiły także w naturalnych obniżeniach – dolinach wykorzystywanych przez cieki. Jak już wspomniano, wybudowano Kanał Parchański i Kanał Bachorzy w celu ułatwienia odpływu wody. Należy jednak pamiętać, że w okresie budowy kanałów inne były uwarunkowania klimatyczne, mniejsze zapotrzebowanie na wodę (w tym mniejsza produkcja roślinna), a także słabo rozwinięte systemy melioracyjne. Według opisów historycznych, 300 – 400 lat temu Bachorza była wykorzystywana do przewozu towarów. Obecnie, ze względu na jej minimalne przepływy (średnio 0,15 m3·s-1), nie jest to możliwe. Literatura Atlas klimatu Polski, 2005, red. H. Lorenc, IMGW, Warszawa Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1999, Geografia gleb, Wyd. PWN, Warszawa. CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ Biuletyn Państwowej Służby Hydrologiczno-Meteorologicznej, 2008, nr 4, 5, 6, 7, 8, IMGW, Warszawa. Gumiński R., 1948, Próba wydzielenia dzielnic rolniczo - klimatycznych w Polsce, Przegląd Meteorologiczny i Hydrologiczny, R. 1. Terenowe zdjęcie hydrograficzne wykonano w lipcu i sierpniu 2008 roku. Na stosunki wodne miały więc wpływ warunki meteorologiczne występujące na przełomie wiosny i lata. Na podstawie wyników pomiarów meteorologicznych i hydrologicznych prowadzonych przez IMGW na stacji w Toruniu można stwierdzić, że średnia temperatura powietrza w czerwcu (17,7 oC), lipcu (19,3oC) i sierpniu 2008 roku (18,3oC) wykazała odchylenie dodatnie (1,4-1,3 w czerwcu i lipcu oraz 0,5 w sierpniu), a opady atmosferyczne były niskie (w maju wyniosły tylko 12 mm, tj. 26% normy, w czerwcu i lipcu 49-48 mm, tj. 68-61% normy). Wysokie opady wystąpiły dopiero w sierpniu 2008 roku i wyniosły 124 mm, tj. 203% normy (Biuletyn Państwowej Służby Hydrologicznej....2008). STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Kleczkowski A. S., 1990, Mapa obszarów GZWP w Polsce wymagających szczególnej ochrony (1:500000), Inst. Hydrogeol. i Geolog. Inż. AGH, Kraków. Kondracki J., 2000, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Marek S., 1965, Mapa Geologiczna Paraantyklinorium Kujawskiego bez osadów czwartorzędu i trzeciorzędu w skali 1:100000, Wyd. Geologiczne, Warszawa. Marszelewski W., 2008, Komentarz do mapy hydrograficznej 1:50000 arkusz N-34110-A Aleksandrów Kujawski, Główny Geodeta Kraju, OPGK Sp. z o.o. Koszalin. Molewski P., 2007, Wpływ tektoniki solnej na ewolucję i morfologię dolin marginalnych wód roztopowych wysoczyzny kujawskiej, [w:] P. Molewski, W. Wysota, P. Weckwerth (red.) Plejstocen Kujaw i dynamika lobu Wisły w czasie ostatniego zlodowacenia, PIG, Warszawa. Molewski P., 2007a, Neotektoniczne i glacidynamiczne uwarunkowania wykształcenia plejstocenu Wysoczyzny Kujawskiej, Wyd. Naukowe UMK, Toruń. Mrózek W., 1984, Wody płynące, [w:] R. Galon (red.) Województwo toruńskie, PWN, Warszawa-Poznań-Toruń. Większość danych na temat stanu czystości Tążyny i Kanału Parchańskiego pochodzi z końca lat 90. XX wieku. W okresie tym wody rzeki nie odpowiadały obowiązującym normom, przede wszystkim ze względu na wysoką koncentracje fosforanów i azotanów. Ponadto silne było obciążenie wód siarczanami, substancjami rozpuszczonymi, a także zbyt wysokie ChZT-Mn. Często występowały deficyty tlenu. Stopień i rodzaj zanieczyszczenia Tążyny i Kanału Parchańskiego wskazuje na silne oddziaływanie zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego (tereny rolnicze zajmują prawie 80% analizowanego obszaru, w tym grunty orne ok. 85%). W 2003 roku przeprowadzono badania zawartości m.in. substancji biogenicznych w wodach Kanału Parchańskiego i Tążyny w kilku punktach. Wyniki tych badań przedstawia tab. 4. Niewiarowski W., Pasierbski M., Tomczak A., 1976, Objaśnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:2000000, arkusz Toruń, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Nowakowski C., Węgrzyn A., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Przysiek, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Orsztynowicz J., 1987, Wody podziemne, [w:] J. Stachy (red.), Atlas hydrologiczny Polski, tom 1, Wyd. Geologiczne, Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2000 roku, 2001, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Stachy J., Biernat B., 1987, Odpływ rzeczny, [w:] J. Stachy (red.) Atlas hydrologiczny Polski, tom I, IMGW. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa. Szata roślinna Polski, 1972, W. Szafer i K. Zarzycki (red.), PWN, Warszawa. Woś A., 1996, Zarys klimatu Polski, Wyd. Nauk. UAM, Poznań. Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie 1951-1980, [w:] Z. Churski, Uwarunkowania przyrodnicze i społecznoekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń. Wójcik G., Marciniak K., 2006, Klimat, [w:] L. Andrzejewski, P. Weckwerth, S. Burak (red.), Toruń i jego okolice. Monografia przyrodnicza, Wyd. Uniwersytetu M. Kopernika, Toruń. © Copyright by Włodzimierz Marszelewski Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu