Narodziny i rozwój pisma

Narodziny pisma
Upłynęło wiele tysięcy lat zanim człowiek dopracował
się pisma, a minęło jeszcze kilka kolejnych wieków
zanim pismo stało się tym, czym jest dzisiaj. Najpierw
bowiem musiały się wykształcić warunki podstawowe,
bez których pismo nie mogłoby istnieć. Były one
wynikiem każdorazowych potrzeb społeczeństwa na
różnych etapach jego rozwoju. Zasadniczo chodzi o
takie "zapisanie", czyli wyobrażenie, za pomocą
sygnałów wizualnych tego, co chce się
zakomunikować i podać do wiadomości, jednocześnie,
by treść i sens tego zapisu pozostały zrozumiałe.
Początkowo, jeszcze w epoce
wspólnot pierwotnych, poprzez
Przykład pierwszych
sposobów zapisywania
ważnych wydarzeń
Naścienne rysunki
w jaskini Lascaux
epoki myśliwskie, rolnicze do
osiadłego rzemiosła i wspólnot
rodowych, człowiek wytworzył
pierwsze znaki pamięciowe
(mnemotechniczne), a także sposób
komunikowania wiadomości za
pomocą ich obrazowego
przedstawienia - w znaczeniu
dosłownym.
Przykładem takich wiadomości są rysunki naskalne (petroglify),
tudzież inne sposoby notowania (utrwalania w pamięci)
Określonych myśli, jak różnego rodzaju i zastosowania karby na
laskach (lub kawałkach drewna), czy pismo węzełkowe ("quipu"),
polegające na symbolizowaniu oznaczonych myśli i treści za
pomocą przyjetego kodu nacięć, czy węzłów.
petroglif
inkaskie quipu
Dopiero połączenie pisma z elementami mowy
otworzyło dalszą drogę temu sposobowi
komunikowania się.
Wyróżniamy na tej drodze cztery zasadnicze etapy:
używane w piśmie znaki, coraz bardziej zresztą
upraszczane, wyobrażały najpierw pojęcia, następnie
wyrazy, potem sylaby, a w końcu głoski. Stąd pisma:
wyrazowe (każdy wyraz wymaga osobnego znaku np.
współczesne pismo chińskie), sylabowe i wreszcie
alfabetyczne.
Najstarsze rodzaje pisma
Najwcześniej pismo pojawiło się w Mezopotamii,
a wkrótce potem w Egipcie. Powstało przede
wszystkim jako narzędzie administracji. W
państwach nad Eufratem, Tygrysem i Nilem
konieczne było rejestrowanie wielkości zbiorów,
wpływów z podatków, wydatków na potrzeby
władcy, dworu i armii. Początkowo posługiwano
się pismem piktograficznym, którego znakiobrazki-przedstawiały rzeczy i zdarzenia,
następnie pismem ideograficznym, czyli takim,
w którym znaki oddają poszczególne pojęcia, a
nie poszczególne dźwięki. Pierwsze piktogramy
pojawiły sie w II połowie IV tys. p.n.e.
Papirusowe zwoje boga Thota - pismo egipskie
(pismo wyrazowe)
Pismo starożytnego Egiptu opiera się na 3 rodzajach hieroglifów:
znakach fonetycznych, ideograficznych oraz determinatywach.
Odpowiedni ich układ pozwala tworzyć domyślny lub precyzyjny
układ zdania mówionego. W razie potrzeby (zwłaszcza przy
zapisywaniu obcojęzycznych nazw) starożytni Egipcjanie z reguły
używali alfabetu - grupy znaków jednospółgłoskowych
reprezentujących 24 dźwięki. Samogłoski nie były zapisywane.
W egipskim piśmie hieroglificznym dany znak mógł pełnić
jedną z trzech funkcji zależnie od kontekstu. Jednoznacznymi
symbolami były tylko znaki reprezentujące bóstwa.
Niestety obecnie nie jest nam znany dokładny sposób
wymowy hieroglifów, ponieważ jest to język wymarły. Jedynie
przypuszczamy wartości fonetyczne, które ustalono na
podobieństwo języka koptyjskiego, a także bazując na greckich
podaniach.
Hieroglify
Inny przykład pisma
obrazkowego (ewolucja
chińskigo alfabetu
Gliniane tabliczki boga Nabu – pismo klinowe
(pismo sylabowe)
Pismo klinowe to najstarsza, na Bliskim Wschodzie, odmiana pisma,
stworzona najprawdopodobniej przez Sumerów ok. 3500 p.n.e.
Pierwotnie było złożone z przedstawień rysunkowych, które wyobrażały
przedmioty albo jeden charakterystyczny ich element, a przy bardziej
abstrakcyjnych pojęciach – kompozycje symboliczne. Na początku
system był całkowicie ideograficzny (obrazkowy). Każdy znak miał
znaczenie podstawowe, do którego dochodziły znaczenia poboczne.
Nazwa pochodzi od kształtu znaków odciskanych na glinianych
tabliczkach za pomocą kawałka trzciny. Jego powstanie, w IV tysiącleciu
p.n.e., związane było z administracyjnymi i gospodarczymi potrzebami
rozwijającej się coraz bardziej cywilizacji.
Do największego rozkwitu doszło w XIV-XIII w. p.n.e. z uwagi na wagę
języka akadyjskiego na Bliskim Wschodzie, w którym było zapisywane.
Pismo klinowe używane było aż do okresu panowania na Bliskim
Wschodzie hellenistycznej dynastii Seleucydów w II w. p.n.e.
Przykłady pisma klinowego :
Fenicjanie
(Pismo alfabetyczne)
Alfabet fenicki, będący modyfikacją istniejącego wcześniej pisma ProtoKananejskiego jest najstarszym zachowanym alfabetem świata. Uważa się, że
powstał około 1050 p.n.e., najprawdopodobniej dla potrzeb rozwijającego się
handlu. Służył do zapisu fenickiego, języka z grupy północnosemickiej,
używanego w starożytności na terenie dzisiejszego Libanu oraz w licznych
fenickich koloniach. Zapis ten, poprzez oparte na nim pisma greckie i
hebrajskie, dał początek wszystkim alfabetom stosowanym współcześnie na
terenie Europy oraz arabskiemu, a nawet dewanagari używanemu obecnie w
Indiach.
Charakterystyczną cechą fenickiego
jest jego spółgłoskowość (brak liter
odpowiadających samogłoskom, które
odczytywano z kontekstu). Pozwala to
sklasyfikować ten alfabet jako abdżad
(inaczej pismo spółgłoskowe).
Hebrajczycy w pierwszych wiekach
naszej ery opracowali opcjonalny
system oznaczania samogłosek pisma
sylabicznego, natomiast starożytni
Grecy przemianowali niektóre litery
pisma fenickiego na samogłoski,
tworząc pierwszy pełny głoskowy
alfabet. Poszczególne litery zapisu
fenickiego oznaczają także całe
wyrazy. Alfabet, odczytywany
najczęściej od prawej do lewej.
Pismo fenickie pierwowzór alfabetu
Pismo łacińskie
Pismo alfabetyczne zostało przejęte przez wiele kultur europejskich.
Wśród nich szczególną rolę odegrali Etruskowie. Pismo etruskie stało
się podstawą wszystkich alfabetów italskich, do których należą:
umbryjski, oskijski, falijski. Mimo, że Etruskowie pozostawili po
sobie malowidła na ścianach grobowców, rzeźby oraz inskrypcje
napisane znakami podobnymi do liter greckich ich kultura oraz język
pozostał nadal nie zbadany.
Etruskowie panowali w Rzymie od VIII do końca IV w. p.Chr., wtedy
to pobili ich Latynowie - władcy środkowej i północnej części
półwyspu Apenińskiego. Późniejsi Rzymianie przystosowali niektóre
litery alfabetu greckiego (w zachodniej odmianie) do dźwięków
swojej mowy i tak powstało pismo łacińskie. Łacina była przez całe
średniowiecze jedynym językiem w Europie Zachodniej
posiadającym pismo, dlatego pisma narodowe powstawały poprzez
przystosowywanie tego zapisu do dźwięków konkretnej mowy.
Alfabet łaciński rozprzestrzenił się razem z armią rzymską w niemal
całej Europie. Dziś używany jest na ogromnych obszarach kuli
ziemskiej.Do najstarszych zabytków tego pisma należą inskrypcje,
najsłynniejszą jest tzw. Stela Romulusa (łac. lapis Niger), oprócz tego
waza Duenosa, złota szpilka z Praeneste (łac. fibula Praenestina).
Wczesny alfabet składał się z 21 liter, w I w. dodano Z i Y
Pismo łacińskie –
uniwersalne pismo
średniowiecznej Europy
Najstarszym i najwytworniejszym pismem była kapitała (pismo
majuskulne). Rozróżniono dwie odmiany tego pisma:
kapitała elegancka lub kwadratowa (łac. capitalis quadrata)- była to
odmiana o szlachetnym kształcie liter, służącym do dziś za wzór do
wersalików w piśmie drukarskim, litery pisane (ryte) były na planie
kwadratu, miały tę samą wysokość i mieściły się w schemacie dwóch
linii, wysokością wyróżniały się litery: B, F, L natomiast fragmenty G,
N, Q, i V wystawały poza dolną linię, walor estetyczny tego rodzaju
pisma jest niezaprzeczalny, ten rodzaj stosowano do pisania na
kamieniu.
kapitała chłopska (łac. capitalis rustica) - pismo skromniejsze i mniej
staranne, wykonywane za pomocą linii lekko wygiętych, rzadziej
występują elementy poziome (zanikła belka pozioma w literze A, zaś
w literach: B, L, F, E, zachowały się w szczątkowej formie), w obu
odmianach kapitały nie stosowano odstępów między wyrazami rzadko
używano skrótów, używano jej do pisania na papirusie, pergaminie i
tabliczkach woskowych.
Rodzaje kapitał:
kapitała elegancka:
kapitała chłopska:
Historia druku
Wynalazek ruchomej czcionki drukarskiej, był przez
wieki udoskonalany. Europejczycy uważają Gutenberga
za początek jej rozwoju. Warto, jednak pamiętać, że
państwa azjatyckie (zwłaszcza Chiny) na wynalezionym
przez siebie papierze, o wiele wieków wcześniej odkryły
możliwość odbijania czcionek.
VII w., Chiny - pierwsze druki drzeworytnicze na papierze
X w., Korea, za dynastii Korio powstaje pierwsza instytucja
państwowa zajmująca się sprawami drukowania, nosi
nazwę Pissesse - w Korei panuje wtedy druk z form
drewnianych, aczkolwiek mniej udane próby miały już
wcześniej miejsce z form kamiennych i miedzianych
1041 - chiński kowal Pi Szeng wynajduje czcionkę
ruchomą dla pojedynczych znaków, robiąc ją z wypalanej
gliny
Najważniejsze wydarzenia historii druku cd.
XV w., Europa - duch reformacji gwałtownie zwiększa
zapotrzebowanie na słowo pisane, równolegle w kilku krajach
europejskich ma miejsce wynalazek ruchomej
(wymiennej) czcionki, największy sukces odnosi Jan Gutenberg
drukując Biblię, jest wynalazcą aparatu do odlewania czcionek z
wymiennych matryc oraz prasy drukarskiej, jego pierwszy
drukowany krój pisma zaskakuje nawet dziś dojrzałością
typograficzną. Za wynalazcę europejskiej wersji czcionki, wpierw
drewnianej, potem metalowej, uchodzi Holender Laurens Janszoon
Coster prowadzący swoją działalność w holenderskim mieście
Harlem w początkach XV w., a więc na ok. 20 lat wcześniej niż
Gutenberg w Moguncji. Jednak jako wynalazcy czcionki w Europie
wymieniani są również: Jan Brito (Brugia, Belgia), Pamphilo Castaldi
(Feltre, Włochy) oraz Prokop Waldfogel - czeski złotnik działający w
Awinion (Francja).
XV-wieczna drukarnia
Starodruk
Dziękujemy za uwagę
Prace wykonali:
Adam Tomaszewski
Inez Radzik
Tomasz Kmiecik