3. Stanisław Pikulski, Jarosław Szczechowicz, Odszkodowanie za

Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe
aresztowanie lub zatrzymanie
Stanisław Pikulski
Jarosław Szczechowicz
Normy prawa międzynarodowego
Idea naprawienia szkód wynikłych z niesłusznego aresztowania i
zatrzymania ma doniosłą rolę i znalazła odbicie w normach prawa międzynarodowego.
Żaden system karnoprocesowy nie zabezpiecza w pełni obywateli przed
naruszeniem ich praw i wolności oraz słusznych interesów w wyniku
działań organów procesowych. Procesowe pomyłki zdarzyć się mogą
zawsze, nawet w najbardziej demokratycznym systemie prawnym. Wynikać one mogą nie tylko z nieprawidłowości działań tych organów, ale
także z innych powodów, kiedy wina nie leży po stronie funkcjonariuszy. Nawet bowiem przy największej staranności może się okazać, że
wydanie zostanie błędne orzeczenie. 1 Prawo, zatem musi przewidywać
możliwości zrekompensowania szkody i krzywdy powstałej na skutek
niesłusznego pozbawienia wolności.
Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966
roku (otwarty do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.) 2, w
art. 9 ust. 5 stanowi, że każdy, kto został bezprawnie aresztowany lub
zatrzymany, ma prawo do odszkodowania, którego może dochodzić w
drodze sądowej. Artykuł 14 ust. 6 cytowanego Paktu głosi nadto, że jeżeli prawomocne orzeczenie skazujące zostało następnie uchylone lub
nastąpiło ułaskawienie na podstawie nowych lub nowo ujawnionych
1
2
K. Marszał, Proces karny, Katowice 1997, s. 474
Dz. U. z dnia 29.12.1977 r., Nr 38, poz. 167.
faktów, które niezbicie wykazywały, że zaszła omyłka sądowa, wówczas
osobie, która poniosła karę w wyniku takiego skazania, będzie przyznane odszkodowanie zgodnie z ustawą, chyba że zostanie udowodnione,
iż osoba ta ponosi całkowicie lub częściowo winę za nieujawnienie w
porę nieznanego faktu.
Podobnie uregulowana jest ta kwestia w Europejskiej Konwencji o
Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności3. W art. 5 ust. 5
stwierdza się każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią
tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania. Natomiast w art. 3 Protokołu nr 7 do tej Konwencji z 1984 r. mówi
się, że w przypadku, gdy osoba została prawomocnie skazana za przestępstwo, a następnie została uniewinniona lub ułaskawiona na tej podstawie, że nowy lub nowo ujawniony fakt dowiódł, iż nastąpiła omyłka
sądowa, wówczas osobie, która odbyła karę w wyniku takiego skazania
będzie przysługiwało odszkodowanie zgodnie z ustawą lub praktyką danego Państwa, o ile nie udowodniono, że osoba ta jest całkowicie lub
częściowo odpowiedzialna za nieujawnienie nieznanego faktu we właściwym czasie.
Normy te mają charakter gwarancyjny i przewidują mechanizmy
zrekompensowania szkód niezależnie od korygowania błędów organów
procesowych w drodze zaskarżenia orzeczeń.
Regulacje na gruncie prawa polskiego
Zasada odpowiedzialności państwa za działania jego organów kształtowała się różnie w poszczególnych państwach.
W polskim systemie prawnym po tego rodzaju odpowiedzialność sięga regulacja Konstytucji Marcowej z 1921 r. (art. 121), stanowiąca, iż
3
Dz. U. z dnia 10.07.1993 r., Nr 61, poz. 284 z późn. zm. i uzup.
2
każdy obywatel ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaką mu wyrządziły organa władzy państwowej przez działalność urzędową niezgodną z
prawem lub obowiązkami służby. Norma ta nie znalazła jednak w judykaturze realizacji4.
Kodeks postępowania karnego z 1928 roku, zawierał przepisy dotyczące odszkodowania jedynie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie.
Nie zawierał regulacji w zakresie odpowiedzialności Skarbu Państwa za
niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Zasadniczą
zmianę w tym zakresie przyniosła dopiero ustawa z dnia 15 listopada
1958 r. „Odpowiedzialność Państwa za szkody wyrządzone przez funcjonariuszów państwowych”5, która znowelizowała k.p.k. z 1928 r. poprzez m. in. dodanie § 3 w art. 510, stanowiąc, że wynagrodzenia określonego w § 1 może również żądać osoba, która oczywiście bezzasadnie
została pozbawiona wolności przez tymczasowe aresztowanie. Nadal
jednak normy prawa nie przewidywały odpowiedzialności za niesłuszne
zatrzymanie. Takiej regulacji nie zawierał także kodeks postępowania
karnego z 1969 r.6. Dopiero ustawa z dnia 29 maja 1989 r. o zmianie
niektórych przepisów prawa karnego, prawa o wykroczeniach oraz innych ustaw7, znowelizowała k.p.k. z 1969 r. i wprowadziła odpowiedzialność Państwa z tytułu szkody wyrządzonej niesłusznym zatrzymaniem.
Nie do przecenienia jest fakt unormowania odpowiedzialności Skarbu
Państwa za niesłuszne tymczasowe aresztowanie. Jak wykazuje bowiem
praktyka sądowa o ile niesłuszne skazanie należy do odosobnionych
wypadków, o tyle niesłuszne tymczasowe aresztowanie zdarza się o
wiele częściej. Związane jest to zapewne również z tym, że tymczasowe aresztowanie stosowane jest głównie na etapie postępowania przy4
A. Ludwiczek, „Niewątpliwa niesłuszność” jako materialnoprawny warunek odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkodę spowodowana zastosowaniem zatrzymania, Przegląd Sądowy 1999, nr 4, s. 49-50.
5
Dz. U. Nr 54, poz. 243.
6
Dz. U. Nr 13, poz. 96.
7
Dz. U. Nr 34, poz. 180.
3
gotowawczego. Materiał dowodowy jest wówczas dopiero gromadzony i
weryfikowany, stąd łatwiej dochodzi do sytuacji gdy tymczasowe aresztowanie okazuje się niesłusznie stosowanym środkiem zapobiegawczym. Przepisy rozdziału 28 kpk pozwalają na stosowanie izolacyjnego
środka zapobiegawczego w sytuacji niepewności dowodowej co do
sprawstwa oskarżonego, ale jeżeli ostatecznie tego sprawstwa i zawinienia nie uda się przypisać temu oskarżonemu, w sposób określony regułami zawartymi w przepisach procedury karnej, to właśnie zasada
słuszności będzie przemawiała za poniesieniem przez Skarb Państwa
odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka za szkody i krzywdy wynikłe ze stosowania tymczasowego aresztowania. Dolegliwość tymczasowego aresztowania jest dla obywatela taka sama jak pozbawienia wolności w ramach orzeczonej kary.
Aktualnie obowiązujący kodeks postępowania karnego z 1997 r. w
rozdziale 58 zawiera uregulowania w zakresie odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za niesłuszne skazanie, tymczasowe
aresztowanie lub zatrzymanie.
Także Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 41 ust. 5 stanowi, że każdy bezprawnie pozbawiony wolności ma prawo do odszkodowania8.
Zasada, zatem odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone
przez organy w trakcie postępowania karnego jest na tyle ważna, iż została wyrażona w akcie o charakterze zasadniczym, jakim jest konstytucja. Obecne uregulowania są zgodne ze standardami prawa międzynarodowego, w tym ze wspomnianym wcześniej art. 5 ust. 5 Europejskiej
Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności ratyfikowanej przez Polskę 19 stycznia 1993 roku. Osoba zatrzymana lub
aresztowana w sposób sprzeczny z art. 5 Konwencji musi mieć możli8
Dz. U. Nr 78, poz. 48.
4
wość wystąpienia do sądu uprawnionego do przyznania odszkodowania. Państwo spełnia warunki art. 5 ust. 5, jeżeli wykaże istnienie i dostępność takiej możliwości prawnej.
Podzielić należy pogląd Sądu Apelacyjnego w Krakowie wyrażony
w wyroku z dnia 18 lutego 1999 r. 9, że przepis art. 41 ust. 5 Konstytucji
RP o prawie do odszkodowania osób bezprawnie pozbawionych wolności nie oznacza powinności uwzględnienia roszczeń dowolnie zgłaszanych i wykazywanych. Przepis ten nie uchyla regulacji materialnoprawnych i procesowych dochodzenia roszczeń, dowodzenia faktów uzasadniających roszczenie, przedawnienia roszczeń pieniężnych, trybu postępowania itd. Roszczenia tych osób są uwzględniane, o ile są w porę
zgłoszone i przekonywująco wykazane.
Postępowanie w tym zakresie musi zostać przeprowadzone na zasadach określonych w kodeksie postępowania karnego, które w sposób
szczegółowy regulują te kwestie. Norma konstytucyjna wyraża tylko zasadę, natomiast przesłanki, terminy i sposób dochodzenia roszczeń uregulowane są w ustawie, jaką jest kodeks postępowania karnego.
Charakter prawny odszkodowania i zasada odpowiedzialności w polskim procesie karnym
W przepisach rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego przewidziano możliwość ubiegania się o odszkodowanie i zadośćuczynienie
wynikające jedynie z niesłusznego skazania, niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, nie przewidziano zaś
możliwości dochodzenia roszczeń z tytułu innych form pozbawienia wolności, w tym z tytułu internowania, stosowanego w szczególnym, admi-
9
II AKa 8/99, KZS 1999, z. 3, poz.12.
5
nistracyjnym trybie, jaki ustanowiły przepisy rozdziału V Dekretu o stanie wojennym.
Roszczenia te, podobnie jak i kwestia ich ewentualnego przedawnienia, mogą podlegać rozpoznaniu jedynie w postępowaniu cywilnym. 10
Tryb dochodzenia roszczeń materialnych za niesłuszne tymczasowe
aresztowanie lub zatrzymanie ma charakter karnoprocesowy i jest
szczególny w stosunku do cywilnoprawnej drogi realizacji odpowiedzialności Skarbu Państwa.
Odszkodowanie, o którym mowa w rozdziale 58 k.p.k. jest roszczeniem
o charakterze cywilnym, które dochodzone jest jednak w trybie procesu
karnego. Uwagę na odrębność tego postępowania zwracał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 kwietnia 1991 r. 11, który stwierdził, że
jakkolwiek odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie, dochodzone w trybie art. 487-491 k.p.k.( obecnie art. 552-556, przypis autora), ma charakter kompensacyjny, to jest ono instytucją prawa karnego i w związku z tym zasady zasądzenia tego odszkodowania określone
w przepisach karnoprocesowych zachowują szereg odrębności w stosunku do zasad obowiązujących w razie jego dochodzenia na podstawie
przepisów prawa cywilnego. Artykuł 421 kodeksu cywilnego stanowi, że
przepisów tego kodeksu o odpowiedzialności Skarbu Państwa za szkodę
wyrządzoną przez funkcjonariuszy nie stosuje się, jeżeli odpowiedzialność ta jest uregulowana w przepisach szczególnych. Nie może budzić
wątpliwości, że jest to postępowanie szczególne, wyłączające odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie przepisów kodeksu cywilnego12.
10
Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 grudnia 2000 r., II KKN 336/99, nie publikowane.
V KRN 475/90, OSNKW 1991, z. 10-12, poz. 52.
12
Porównaj: Kodeks cywilny – Komentarz pod redakcją K. Pietrzykowskiego, Warszawa 1999, Tom I, s. 977.
11
6
Rozdział 58 k.p.k. normuje zarówno przesłanki materialne odpowiedzialności Skarbu Państwa, termin przedawnienia, jak również przebieg
postępowania odszkodowawczego.
Odpowiedzialność Skarbu Państwa oparta jest na zasadzie ryzyka.
Do takiego wniosku prowadzi porównanie przepisów kodeksu cywilnego
i kodeksu postępowania karnego z 1997 r. Analiza przepisów kodeksu
cywilnego z 1964 r. przekonuje, że ilekroć ustawodawca polski wprowadza zasadę winy – stwierdza to wyraźnie. Takiej sytuacji nie mamy w
przypadku art. 552 k.p.k., co przesądza, że tu odpowiedzialność Skarbu
Państwa opiera się na zasadzie ryzyka. Dał temu wyraz Sąd Najwyższy
w uchwale z dnia 15 września 1999 r., I KZP 27/99, stwierdzając, że
„Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niewątpliwie niesłusznego
tymczasowego aresztowania (art. 552 § 4 k.p.k.) opiera się na zasadzie
ryzyka”13.
Odpowiedzialność państwa wynikająca z przepisów k.p.k. różni się
od uregulowania tej kwestii w prawie cywilnym. Odrębności polegają
przede wszystkim na odmiennym ukształtowaniu warunków przyznania
odszkodowania, kręgu podmiotów uprawnionych do żądania odszkodowania, terminu, w jakim mogą być dochodzone roszczenia oraz samego
trybu procesowania.
Ze względu na cywilistyczny charakter tego postępowania, należy w kwestiach nie uregulowanych przez przepisy rozdziału 58 k.p.k.
stosować przepisy kodeksu postępowania cywilnego. Ustawodawca wyraźnie podkreśla jednak, że może to dotyczyć wyłącznie takich kwestii,
które nie są uregulowane w przepisach kodeksu postępowania karnego
(art. 558 k.p.k.)14.
13
OSNKW 1999, z. 11-12, poz. 72.
S. Stachowiak, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 1999, nr 1, s. 62.
14
7
Warunki zasądzenia odszkodowania
Obecnie obowiązujący kodeks postępowania karnego z 1997 roku
przyjmuje w art. 552 § 4, że odszkodowanie i zadośćuczynienie przysługuje w wypadku „niewątpliwie niesłusznego” tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Oznacza to, iż w świetle realiów danej sprawy nie
ma wątpliwości, co do tego, że nie powinno ono nastąpić lub nie powinno tak długo trać, jak w rzeczywistości trwało.
Stosowanie tymczasowego aresztowania dopuszczalne jest w wypadku zaistnienia podstaw przewidzianych przez prawo i wolno je stosować tak długo jak długo przesłanki te zachodzą.
Jednakże stosowanie tego środka narusza prawo, gdy wprawdzie zastosowano go w sposób zgodny z prawem, ale nie uchylono go ewentualnie nie zmieniono na inny, łagodniejszy środek zapobiegawczy pomimo, że odpadły, względnie stały się wątpliwe, w świetle ukształtowanego materiału dowodowego, przesłanki jego dalszego stosowania.
W takiej sytuacji stosowanie tymczasowego aresztowania jest oczywiście niesłuszne (niewątpliwie niesłuszne) od pewnego stadium postępowania.15
Niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie będzie miało
miejsce, gdy było stosowane z naruszeniem przepisów k.p.k. dotyczących tego środka zapobiegawczego albo okazało się niezasadne z punktu widzenia ostatecznego -prawomocnego rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej. Oceny słuszności tymczasowego aresztowania należy dokonywać przede wszystkim z punktu widzenia ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie. Sąd Najwyższy w powołanej wyżej
uchwale z dnia 15 września 1999 r.,I KZP 27/99 stwierdził, że
„Niewątpliwie niesłusznym, w rozumieniu art. 552 § 4 k.p.k., jest takie
15
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 października 2001 r., II KKN 247/00, nie publikowany.
8
tymczasowe aresztowanie, które było stosowane z obrazą przepisów
rozdziału 28 k.p.k. oraz tymczasowe aresztowanie oskarżonego (podejrzanego), powodujące dolegliwość, której nie powinien doznać, w świetle całokształtu okoliczności ustalonych w sprawie, a także, w szczególności, prawomocnego jej rozstrzygnięcia”.
Ustalając czy mamy do czynienia z niewątpliwie niesłusznym tymczasowym aresztowaniem w pierwszej kolejności należy zbadać, czy
tymczasowe aresztowanie w ogóle powinno nastąpić niezależnie od
ostatecznego rozstrzygnięcia. W tym wypadku ocena słuszności dokonywana jest z punku widzenia okoliczności istniejących w chwili stosowania tymczasowego aresztowania, gdyż właśnie wtedy zostało wydane postanowienie. W przypadku stwierdzenia, że orzeczenie zostało wydane z obrazą przepisów rozdziału 28 k.p.k., dalszy przebieg postępowania nie ma znaczenia dla dokonania oceny słuszności. Taka sytuacja
będzie miała miejsce np. gdy zastosowano ten środek zapobiegawczy
wobec oskarżonego o przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą roku (art. 259 § 3 k.p.k.), przy braku okoliczności,
o których mowa w art. 259 § 4 k.p.k.
W wypadkach, gdy przy stosowaniu tymczasowego aresztowania
sąd nie dopuścił się obrazy prawa procesowego, ocena jego niewątpliwej niesłuszności wymaga uwzględnienia przede wszystkim, ostatecznego rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności karnej osoby,
która była pozbawiona wolności i całokształtu okoliczności ustalonych w
danej sprawie.
Prawomocne uniewinnienie stanie się w zasadzie zawsze podstawą ustalenia, że stosowane tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne, i to bez względu na to, czy jego podstawą będzie niewątpliwe stwierdzenie, że przestępstwa w ogóle nie popełniono albo że
9
popełnił je kto inny, czy też stało się tak dlatego, że nie zdołano zebrać
wystarczających dowodów winy, nawet wówczas, gdy zastosowanie
miała reguła określona w art. 5 § 2 k.p.k. W tych bowiem wszystkich sytuacjach uznać należy, pamiętając o tym, że zgodnie z przepisami rozdziału 28 k.p.k. tymczasowe aresztowanie może nastąpić w sytuacji
niepewności dowodowej co do sprawstwa i zawinienia aresztowanego
(art. 249 § 1 in fine k.p.k.), że jeżeli sąd nie wykaże, w sposób nie budzący wątpliwości, że oskarżonemu można przypisać sprawstwo i zawinienie, to właśnie zasada słuszności przemawiać będzie za przyjęciem,
iż odpowiadać za szkodę i krzywdę wynikłą ze stosowania w takiej sytuacji tymczasowego aresztowania ponosi, na zasadzie ryzyka, Skarb
Państwa16.
Zwrócił także na to uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 czerwca
2002 r.17, podkreślając, że w postępowaniu o odszkodowanie i zadośćuczynienie za niesłuszne tymczasowe aresztowanie przy dokonywaniu
ustaleń, czy istnieją przesłanki do uznania aresztowania za niewątpliwie
niesłuszne, nie wolno różnicować wyroków uniewinniających, będących
podstawą dochodzenia roszczenia. Ze względu na zasadę domniemania
niewinności, prawomocność orzeczenia i odpowiedzialność Skarbu Państwa na zasadzie ryzyka nie ma znaczenia, czy wyrok ten zapadł z uwagi na wykazanie braku sprawstwa lub winy, czy też na skutek niedających się usunąć wątpliwości lub braku dostatecznych dowodów do przypisania oskarżonemu odpowiedzialności.
Nie jest jednak tak, że sam fakt istnienia wyroku uniewinniającego
zwalnia sąd w postępowaniu odszkodowawczym z obowiązku badania
czy tymczasowe aresztowanie było niewątpliwie niesłuszne. Sąd ma
obowiązek dokonać oceny słuszności, niewątpliwej niesłuszności stoso16
J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Zakamycze 2003,tom II, s.
374.
17
V KKN 125/00, OSNKW 2002, z. 9-10, poz. 80.
10
wania tego środka zapobiegawczego od chwili jego zastosowania, przez
cały czas stosowania do uchylenia bądź zmiany. Ustalone w konkretnej
sprawie okoliczności mogą stać się podstawą oceny, że tymczasowe
aresztowanie nie było niewątpliwie niesłuszne pomimo wyroku uniewinniającego, co stanowi przesłankę eksoneracyjną.
Taką sytuację będziemy mieli w przypadku ukrywania się oskarżonego
lub uporczywego nie stawiania się na wezwania. Jak to stwierdził Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 15 września 1999 r., sygn. akt I KZP
27/9918, jest to bowiem sytuacja, gdy organ państwa (sąd), w sposób jedynie skuteczny, przez zastosowanie tymczasowego aresztowania, realizował swój ustawowy obowiązek (art. 2 k.p.k.), a oskarżony (podejrzany) o popełnienie przestępstwa, będąc do tego zobowiązany ustawowo (art. 75 § 1 k.p.k.), nie stawiał się na wezwania sądu. Kolizja dwóch
dóbr (skutecznego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości i wolności
oskarżonego) rozstrzygnięta została przez ustawodawcę właśnie w
unormowaniu art. 259 § 4 k.p.k. Takie tymczasowe aresztowanie nie
tylko nie jest niewątpliwie niesłuszne, czy niesłuszne, lecz uznać je trzeba po prostu za słuszne, jako zgodne z prawem.
Rekompensata materialna za pozbawienie wolności w ramach zatrzymania lub tymczasowego aresztowania w toku postępowania karnego może być przyznana oskarżonemu (podejrzanemu)przy spełnieniu
przesłanki niewątpliwej niesłuszności, jedynie w sytuacji, gdy postępowanie to zakończyło się wyrokiem uniewinniającym, umarzającym postępowanie, warunkowo umarzającym postępowanie lub wyrokiem skazującymi odstępującym od wymierzenia kary, jako że w każdej z wy-
18
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 1999 r., I V KKN 807/98, „Prokuratura i Prawo” 2000, nr 5, s.
15, wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 września 2001 r., II AKo 194/01, KZS 2001/10/31, wyrok S.A.
w Krakowie z dnia 11 października 2000 r., II AKa 170/00, KZS 2000/11/47.gdzie podzielono tenże pogląd.
11
mienionych sytuacji nie jest możliwe zaliczenie okresu pozbawienia
wolności na poczet wymierzonej kary19.
Rozważając problematykę odpowiedzialności Skarbu Państwa z
tego tytułu trzeba zwrócić uwagę na to, że wchodzi ono w grę tylko
wówczas, gdy osoba pozbawiona wolności w tym trybie rzeczywiście
poniosła szkodę lub doznała krzywdy, która nie została zrekompensowana. Stanowi to samodzielną i niezależną przesłankę takiej odpowiedzialności. Szkoda zostanie zrekompensowana w tych wszystkich wypadkach, gdy okres tymczasowego aresztowania zostanie zaliczony na
poczet kary (nie tylko pozbawienia wolności) w tej sprawie, w której
tymczasowe aresztowanie było stosowane lub w innej sprawie na podstawie art. 63 § 1 k.k. i art. 417 k.p.k. 20. Powyższe odnieść należy także
do sytuacji, w której nastąpiło wydanie postanowienia o tymczasowym
aresztowaniu ale oskarżony nie został pozbawiony wolności. W tym wypadku nie będzie przysługiwało mu odszkodowanie od Skarbu Państwa.
W tej kwestii wypowiedział się Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 24
czerwca 1994 r.,
21
stwierdzając, że prawo do odszkodowania oraz za-
dośćuczynienia za doznaną krzywdę w razie oczywiście niesłusznego
tymczasowego aresztowania (art. 487 § 4 k.p.k.[obecnie art. 552 k.p.k.
przypis autora]) przysługuje w związku z pozbawieniem wolności przez
zastosowanie tego środka zapobiegawczego, nie zaś z powodu samego
faktu wydania postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, chociażby
nawet połączonego z poszukiwaniem podejrzanego (oskarżonego) listem gończym.
19
Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 13 marca 2003 r., II AKa 40/03, OSAB 2003, z 2, s.29.
J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Zakamycze 2003,tom II, s.
371.
21
I KZP 14/94, OSNKW 1994, z. 7-8, poz. 43.
20
12
Trzeba, bowiem zawsze pamiętać, że odszkodowanie należy się
tylko za okresy faktycznego pozbawienia wolności, którego dana osoba
nie powinna była odbyć.
W przypadku skazanego prawomocnym wyrokiem, któremu tymczasowe aresztowanie(zatrzymanie) zaliczono na poczet kary, po czym
uniewinniono go w wyniku nadzwyczajnych środków zaskarżenia, służy
prawo dochodzenia odszkodowania z tytułu niesłusznego skazania –
art. 552 § 1 k.p.k., a nie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania –
art. 552 § 4 k.p.k.
Przepisy rozdziału 58 kodeksu postępowania karnego stanowią
także podstawę do dochodzenia odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie, o ile zatrzymanie to miało charakter procesowy dokonano je w oparciu o art. 244 lub inne przepisy k.p.k. je dopuszczające.
Z niesłusznym zatrzymaniem będziemy mieć do czynienia w
pierwszej kolejności wtedy, gdy zostanie procesowo stwierdzone, że
było ono nielegalne lub bezzasadne. Nielegalność będzie się odnosić w
szczególności do sytuacji, gdy zatrzymania dokonał organ do tego nieuprawniony, zatrzymano osobę korzystającą z immunitetu, przekroczono dopuszczalny czas zatrzymania, zatrzymano ponownie osobę podejrzaną na podstawie tych samych faktów i dowodów. Z kolei bezzasadność tego środka przymusu wyniknie z faktu, iż zatrzymano osobę z naruszeniem warunków określonych w art. 244 § 1 k.p.k., tj. mimo braku
warunku ogólnego (np. istnienia uzasadnionego przypuszczenia, iż osoba podejrzana popełniła przestępstwo) albo szczególnego (nie zachodziła np. obawa ucieczki, ukrycia się tej osoby albo zatarcia śladów
przestępstwa bądź było możliwe ustalenie tożsamości tej osoby). Ponadto o niesłuszności zatrzymania będzie można mówić także w sytu-
13
acjach, gdy w trakcie zatrzymania odpadną warunki jego stosowania, a
zatrzymany nie został natychmiast zwolniony 22.
Istotne znaczenie dla oceny słuszności zatrzymania będzie mieć
orzeczenie kończące postępowanie karne. Należy mieć jednak na uwadze, że w przypadku zatrzymania może zaistnieć sytuacja, iż taką decyzją będzie odmowa wszczęcia postępowania karnego.
Wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa i roszczenie
zwrotne
Kodeks postępowania karnego z 1997 roku wprowadził nowe
unormowania odnośnie wyłączenia odpowiedzialności materialnej Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego tymczasowego aresztowania i zatrzymania, których nie zawierał poprzednio obowiązujący k.p.k. Wyłączenie
lub ograniczenie odpowiedzialności Skarbu Państwa za niesłuszne pozbawienie wolności przewidziane w art. 553 k.p.k. jest zgodne z ratyfikowanymi przez Rzeczypospolitą Polską aktami prawa międzynarodowego. Zawarcie takich unormowań w prawie wewnętrznym daje tak art.
14 ust. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych,
jak i art. 3 protokołu 7 z dnia 22 listopada 1984 roku Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
W art. 553 § 1 k.p.k. określono takie przypadki, w których roszczenie o odszkodowanie i zadośćuczynienie nie przysługuje. Są to sytuacje,
w których oskarżony swoim zachowaniem polegającym na złożeniu fałszywego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub fałszywego wyjaśnienia w tym zakresie, spowodował niekorzystne dla siebie rozstrzygnięcie w przedmiocie tymczasowego aresztowania lub zatrzymania.
22
A. Ludwiczek, „Niewątpliwa niesłuszność” jako materialnoprawny warunek odpowiedzialności Skarbu Państwa za
szkodę spowodowana zastosowaniem zatrzymania, Przegląd Sądowy 1999, nr 4, s. 52.
14
Działanie oskarżonego cechować przy tym musi zamiar wprowadzenia
w błąd sądu lub organu ścigania. Zamiar ten może mieć postać tak zamiaru bezpośredniego, jak i ewentualnego. Chodzi tu, zatem o sytuację
zarówno gdy składający fałszywe zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa lub fałszywe wyjaśnienia chce aby przeciwko niemu zostało
wszczęte postępowanie karne, jak i przypadki gdy przewiduje taką
możliwość i na to się godzi.
Wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa nie dotyczy jednak
przypadków, w których zachowanie oskarżonego określone w art. 553 §
1 k.p.k. nastąpiło w warunkach naruszenia reguł postępowania dowodowego wskazanych w art. 171 § 3,4 i 6 k.p.k., mianowicie zakazu:
- zadawania pytań sugerujących osobie przesłuchiwanej,
- wpływania na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby bezprawnej,
- stosowania hipnozy albo środków chemicznych lub technicznych,
wpływających na procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę nieświadomych reakcji jej organizmu w związku z
jej przesłuchaniem,
- składania wyjaśnień lub oświadczeń w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi.
Podobnie wyłączenie odpowiedzialności nie dotyczy sytuacji, gdy
szkoda lub krzywda powstała na skutek przekroczenia uprawnień lub
niedopełnienia obowiązku przez funkcjonariusza państwowego. Chodzi
tu o naruszające prawo zachowanie funkcjonariusza państwowego i w
praktyce będzie to zazwyczaj nie pouczenie o przysługujących uprawnieniach lub błędne pouczenie.
W przypadku przyczynienia się tymczasowo aresztowanego lub
zatrzymanego w sposób określony w art. 553 § 1 k.p.k. do powstania
15
szkody, istnieje możliwość miarkowania przez sąd odszkodowania. Stosownie do okoliczności danej sprawy, w szczególności do stopnia przyczynienia się oskarżonego sąd zmniejszy kwotę odszkodowania, przy
czym zastosowanie mają tutaj reguły określone w art. 362 k.c.
Nowym rozwiązaniem zawartym w kodeksie postępowania karnego z 1997 roku, nieznanym k.p.k. z 1969 roku jest roszczenie zwrotne (regresowe) przysługujące Skarbowi Państwa od tych osób, które
swoim bezprawnym działaniem spowodowały niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie – art. 557 § 1 k.p.k. Osobami przeciwko, którym skierowane może być to roszczenie są nie tylko
osoby, które jako organ wydały orzeczenie w tym przedmiocie, czy osoby, które w imieniu organu procesowego dokonały niewątpliwie niesłusznego zatrzymania, wymusiły bezprawnie uzyskanie dowodów, które stały się podstawą aresztowania ale także może być to pracownik
sekretariatu, biegły jeżeli na skutek ich bezprawnych działań nastąpiło
tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie. Konieczne jest ustalenie
bezprawności działania i związku przyczynowego pomiędzy nim, a tymczasowym aresztowaniem lub zatrzymaniem. W art. 557 § 1 k.p.k.
mówi się o bezprawnym działaniu, bezspornym jednak jest, iż podstawą
roszczenia może być również naruszająca prawo bezczynność np. nie
uchylenie tymczasowego aresztowania, czy nie zwolnienie osoby zatrzymanej wbrew przepisom prawa w sytuacjach nakazujących podjęcie
takiej czynności.
Roszczenie zwrotne przysługuje Skarbowi Państwa tylko wtedy,
gdy nastąpiło naprawienie szkody, czyli w przypadku wypłacenia odszkodowania. Ma ono charakter cywilny i może być dochodzone wyłącznie w trybie postępowania cywilnego. Powództwo z roszczeniem regresowym na rzecz Skarbu Państwa mogą wnieść dwa podmioty – prokura-
16
tor lub organ, który jest powołany do reprezentowania Skarbu Państwa.
Prokurator gdy nie dopatrzy się podstaw do wytoczenia powództwa ma
obowiązek wydania postanowienia w tej kwestii i zawiadomienia o tym
uprawnionego organu. Postanowienie prokuratora nie jest zaskarżalne,
a uprawniony organ może po jego wydaniu wytoczyć powództwo.
Odszkodowanie i zasady ustalania jego wysokości
Odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie obejmuje naprawienie szkody w ujęciu prawa
cywilnego oraz zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.
Sąd Najwyższy zwrócił uwagę już w uzasadnieniu uchwały z dnia
28 października 1993 r.23, że w kwestiach z zakresu prawa materialnego, nie uregulowanych w rozdziale 50 kodeksu postępowania karnego
( obecnie w rozdziale 58 k.p.k.), mają wprost zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego odnoszące się zwłaszcza do problematyki zasad ustalania zaistnienia szkody i krzywdy ( w tym również kwestii związku
przyczynowego), określenia wysokości odszkodowania, zadośćuczynienia, przyczynienia do powstania szkody, wyłączenia odpowiedzialności
Skarbu Państwa za powstałą szkodę, nadużycia prawa w rozumieniu
art. 5 k.c., a także zasądzania odsetek.
Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia szkody. Natomiast w orzecznictwie i piśmiennictwie powszechnie przyjmuje się dyferencyjną (opartą na teorii różnicy) metodę ustalania wysokości szkody. Teoria różnicy
po raz pierwszy znalazła wyraz w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11
lipca 1957 r. 2 CR 304/57, OSN 1958, z. III, poz. 76, którym stwierdzono, że szkodę majątkową stanowi różnica między obecnym stanem majątkowym poszkodowanego a tym, jaki by istniał, gdyby nie nastąpiło
23
I KZP 21/93, OSNKW 1993, nr 11-12, poz. 67.
17
zdarzenie wywołujące szkodę. Zadaniem wynagrodzenia szkody jest
wyrównanie tej różnicy.
Istota dyferencyjnej metody ustalania wysokości szkody polega, z jednej strony , na zbadaniu rzeczywistego stanu majątkowego po wyrządzeniu szkody, a z drugiej, na określeniu hipotetycznej sytuacji majątkowej, która mogłaby mieć miejsce, gdyby zdarzenie wywołujące szkodę nie nastąpiło.
Szkoda majątkowa obejmuje tak straty, jakie poszkodowany poniósł (damnum emergens), jak i utracone przez niego korzyści (lucrum
cessans).
Straty (ubytki) to, oprócz zmniejszenia aktywów majątku, także powstanie lub zwiększenie pasywów (zobowiązań). Utrata korzyści oznacza natomiast udaremnienie zwiększenia
się majątku poszkodowanego.
Wskutek zdarzenia wyrządzającego szkodę majątek ten nie został powiększony o nowe wartości (aktywa), czego można było oczekiwać w
normalnym toku wydarzeń24.
W tym miejscu należy odwołać się do stanowiska Sądu Najwyższego
wyrażonego w wyroku z dnia 18 sierpnia 2000 r. 25, w którym stwierdzono, że aktualna pozostaje teza wytycznych SN z 1958 r., że "szkoda wynikająca z niesłusznego skazania nie jest sumą utraconych zarobków,
lecz różnicą między stanem majątkowym jaki by istniał, gdyby poszkodowanego nie uwięziono a stanem rzeczywistym w chwili odzyskania
wolności." To samo dotyczy tezy, że: "Powstanie i rozmiar takiej szkody
zależne są od tego, czy i jakie poszkodowany miałby możliwości zarobkowe, gdyby pozostawał na wolności, i w jakim zakresie byłby je rzeczywiście wykorzystał, jakie wydatki poniósłby na utrzymanie własne i
rodziny, wychowanie i kształcenie dzieci, na potrzeby kulturalne, roz24
25
A. Szpunar, Odszkodowanie za szkodę majątkową; szkoda na mieniu i osobie, Bydgoszcz 1998, s. 35.
II KKN 3/98 nie publikowany.
18
rywkowe i inne, czy i ile poświęciłby na oszczędności lub zwiększenie
trwałych składników majątku, na jakie mógłby być narażony straty."
Wysokość szkody z tytułu utraconych zarobków będzie, zatem
stanowiła ta ich część, która mogła być przeznaczona na powiększenie
posiadanego majątku po pokryciu bieżących potrzeb. Punktem wyjścia
przy tym do wyliczeń stanowią zarobki netto, a nie brutto.
Szkoda ulega pomniejszeniu o wartość korzyści jaką poszkodowany uzyskał w wyniku zdarzenia (zachowania) wywołującego szkodę. W
wypadku szkody wywołanej naruszającym prawo pozbawieniem wolności (wykonywaniem kary pozbawienia wolności, tymczasowego aresztowania albo zatrzymania), tą korzyścią będą m.in. koszty utrzymania w
zakładzie karnym, które osoba taka musiałaby ponosić będąc na wolności. To także mogą być, w niektórych wypadkach, koszty leczenia np.
osoby, która nie korzysta z ubezpieczenia społecznego albo były to zabiegi nie objęte takim ubezpieczeniem26.
Zazwyczaj jednak nie będzie dochodziło do odliczania kosztów
utrzymania oskarżonego w zakładzie karnym.
Była już o tym mowa, że od utraconych zarobków należy odjąć wydatki,
m. in. na utrzymanie własne poszkodowanego, jakie poniósłby, gdyby
go nie uwięziono. Odszkodowanie nie może zatem być pomniejszane
dwukrotnie z tego samego tytułu (o tę samą pozycję): raz o koszty
utrzymania, jakie poszkodowany ponosiłby na wolności, i drugi – o koszty utrzymania, w tym samym przecież czasie, w zakładzie karnym 27.
Ciężar dowodu zgodnie z zasadą ogólną wyrażoną w art. 6 k.c., co do
istnienia i wysokości szkody spoczywa na poszkodowanym. To on powinien wykazać fakt zaistnienia szkody, związek przyczynowy pomiędzy
zdarzeniem, w wyniku którego powstało roszczenie, a szkodą oraz wy26
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2000 r., II KKN 479/98, nie publikowany.
K. Cesarz, Szkody wynikłe z uniemożliwiania poszkodowanemu pracy zarobkowej na skutek niesłusznego pozbawienia wolności, Przegląd Sądowy 2002, nr 2, s. 50.
27
19
sokość szkody. W przypadku zaś dochodzenia utraconych korzyści winien udowodnić, że istniała pewność, a co najmniej realna możliwość
ich uzyskania. Zdarzyć się jednak mogą sytuacje, że ścisłe udowodnienie wysokości szkody jest niemożliwe lub nader utrudnione. Sąd w takim przypadku może w myśl art. 322 k.p.c. w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny, opartej na rozważeniu wszystkich
okoliczności sprawy. Przepis ten nie zezwala na zupełną dowolność i nie
zwalnia sądu od obowiązku zebrania i wykorzystania całego dostępnego materiału dowodowego. Odstępstwo od zasady ścisłego udowodnienia wysokości dochodzonego roszczenia przewidziane w art. 322 k.p.c.
dotyczy jedynie wysokości dochodzonej należności. Nie może być przyznane odszkodowanie na podstawie art. 322 k.p.c. wówczas, gdy sam
fakt istnienia szkody nie został udowodniony. Na podstawie art. 322
k.p.c. nie można ustalić także istnienia związku przyczynowego.
Warunkiem, zatem zastosowania art. 322 kpc w sprawach o odszkodowanie jest ustalenie na podstawie ogólnych reguł dowodowych i przepisów prawa materialnego zasady odpowiedzialności, powstania szkody i
związku przyczynowego między szkodą, a zdarzeniem stanowiącym
podstawą odpowiedzialności.28
Przepis art. 322 k.p.c. nie ma zastosowania do zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.29
Krzywda wynagradzana zadośćuczynieniem pieniężnym jest szkodą
niemajątkową. Charakter takiej szkody decyduje o jej niewymierności.
Przyznanego poszkodowanemu zadośćuczynienia nie należy zatem
traktować na zasadzie ekwiwalentności, którą charakteryzuje wynagrodzenie szkody majątkowej. Odpowiedniość kwoty zadośćuczynienia, o
28
29
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30.05.2000 r., IV CKN 919/00, nie publikowany.
Wyrok S.N. z dnia 29 września 2000 r., V CKN 527/00, OSNC 2001, z. 3, poz. 42.
20
której stanowi art. 445 § 1 k.c. ma służyć złagodzeniu doznanej krzywdy, a jednocześnie nie być źródłem wzbogacenia.
Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę ma na celu naprawienie
szkody niemajątkowej wynikłej z tymczasowego aresztowania lub zatrzymania, a stanowią ją nie tylko negatywne przeżycia związane z faktem pozbawienia wolności, ale również to, że osoba taka utraciła dobre
imię.
O szkodzie niemajątkowej mówimy wówczas, gdy polega ona na wszelkiego rodzaju cierpieniach fizycznych i psychicznych doznanych przez
pokrzywdzonego.30 Zadośćuczynienie pieniężne ma stanowić rekompensatę za szkodę niemajątkową doznaną przez poszkodowanego
wskutek konkretnego zdarzenia.
O rozmiarze należnego zadośćuczynienia pieniężnego decyduje, zatem
w zasadzie rozmiar doznanej krzywdy. Jednakże niewymierny w pełni
charakter krzywdy sprawia, że ustalenie jej rozmiaru, a tym samym i
wysokości zadośćuczynienia należy do oceny sądu. Artykuł 445 § 1 k.c.
stanowi, że sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednia sumę
tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Pojęcie "sumy odpowiedniej" użyte w art. 445 § 1 k.c. w istocie ma charakter niedookreślony, niemniej jednak w judykaturze wskazane są kryteria, którymi należy się kierować przy ustalaniu wysokości zadośćuczynienia. Zadośćuczynienie ma mieć przede wszystkim charakter kompensacyjny, wobec czego jego wysokość nie może stanowić zapłaty
symbolicznej, lecz musi przedstawiać jakąś ekonomicznie odczuwalną
wartość. Jednocześnie wysokość ta nie może być nadmierną w stosunku do doznanej krzywdy, ale musi być "odpowiednia" w tym znaczeniu,
że powinna być - przy uwzględnieniu krzywdy poszkodowanego - utrzymana w rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom
30
A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1999, s. 66.
21
i przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa 31. Innymi słowy, zadośćuczynienie powinno być umiarkowane.
Nieokreślony charakter pojęcia „sumy odpowiedniej” jaką sąd ma przyznać tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę powoduje, że ustalenie jej wysokości należy do sfery swobodnego uznania sędziowskiego.
Korygowanie więc przez sąd II instancji wysokości zasądzonego zadośćuczynienia jest tylko wtedy uzasadnione, jeżeli w okolicznościach sprawy jest rażąco wygórowana lub rażąco niska. W innych wypadkach jest
to niedopuszczalne, jako że byłoby to wkraczanie w sferę prawnie dopuszczalnego swobodnego uznania sędziowskiego32.
Ustalając wysokość kwoty zadośćuczynienia za doznaną krzywdę
wynikłą z niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub
zatrzymania sąd winien brać pod uwagę czasookres pozbawienia wolności, warunki jego odbywania, skutki jakie wywołało ono dla dobrego
imienia oskarżonego, negatywne przeżycia psychiczne z nim związane
oraz jakie skutki o charakterze niematerialnym wywołało dla zdrowia
tymczasowo aresztowanego (zatrzymanego). Suma przyznana tytułem
zadośćuczynienia winna być przybliżonym ekwiwalentem doznanych
cierpień psychicznych i fizycznych, jednocześnie musi być utrzymana w
rozsądnych granicach, odpowiadających aktualnym warunkom życia i
przeciętnej stopie życiowej społeczeństwa 33. W grę przy tym wchodzi
krzywda, która pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z naruszeniem dobra osobistego ( wolności, czci).
Zgodnie z teorią przyczynowości adekwatnej, związek przyczynowy zachodzi tylko wtedy, gdy w zestawie wszystkich przyczyn i skutków
mamy do czynienia jedynie z takimi przyczynami, które normalnie po31
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2001 r., III CKN 427/00, nie publikowany.
Por. wyrok S.N. z dnia 7 stycznia 2000 r., II CKN 651/98, nie publikowany, wyrok S.N. z dnia 4 lipca 2002 r., I
CKN 837/00, nie publikowany, wyrok z dnia 17 stycznia 2001 r., II KKN 351/99, nie publikowany.
33
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2000 r., II KKN 3/98, nie publikowany, wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 10 maja 2001 r., II AKa 81/01, OSA 2001/12/ 96.
32
22
wodują określone skutki. Niezależnie od dziedziny prawa związek przyczynowy pojmowany jest jako obiektywne powiązanie ze sobą zjawiska
zwanego ”przyczyną” ze zjawiskiem zwanym jako „ skutek tej przyczyny”.
Powstaje jednak podstawowy dla praktyki problem, kiedy zachodzi
„normalny” związek przyczynowy. Otóż, należy tu zachować następujący modus procedendi: wpierw badamy, czy w ogóle pomiędzy kolejnymi faktami istnieją obiektywne powiązania. W szczególności wyjaśniamy, czy dany fakt (przyczyna) był koniecznym warunkiem wystąpienia
drugiego z nich (skutku), czyli czy bez niego skutek wystąpiłby. Tylko w
razie pozytywnego stwierdzenia rozważamy ściślejsze zagadnienie, a
mianowicie, czy wspomniane powiązania można traktować jako „normalne”, tzn. typowe lub oczekiwane w zwykłej kolejności rzeczy, a więc
nie będące rezultatem jakiegoś zupełnie wyjątkowego zbiegu okoliczności34.
Roszczenie o zadośćuczynienie za doznaną krzywdę przysługuje jedynie bezpośrednio poszkodowanemu i nie ma od tej zasady wyjątków.
Odsetki od sumy pieniężnej stanowiącej odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie przysługują dopiero od dnia uprawomocnienia się orzeczenia zasadzającego
odszkodowanie.
Jak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 kwietnia 1991
roku35 odsetki od sumy pieniężnej stanowiącej odszkodowanie za niesłuszne skazanie są wynagrodzeniem za opóźnienie w zapłacie sumy
pieniężnej, która jest już wymagana, i dlatego należy uznać, że za czas
do wydania przez sąd prawomocnego orzeczenia odszkodowawczego
odsetki nie przysługują.
34
35
G. Pieniek, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, Warszawa 2003 r., s. 65.
V KRN 475/90, OSNKW 1991, nr 10-12, poz. 52.
23
W chwili, bowiem złożenia wniosku Skarb Państwa nie popada jeszcze
w opóźnienie w spełnieniu wobec poszkodowanego roszczenia odszkodowawczego, gdyż dopiero orzeczenie sądowe daje poszkodowanemu
prawo żądania wypłaty.
Podmioty uprawnione do dochodzenia roszczeń
Osobą uprawnioną do dochodzenia odszkodowania jest przede
wszystkim sam niesłusznie tymczasowo aresztowany lub zatrzymany –
art. 552 § 1 i 4 k.p.k. Jak już wcześniej wskazano roszczenie to ma charakter cywilny aczkolwiek jest dochodzone w drodze procesu karnego.
Określenie tej osoby w kodeksie postępowania karnego jako „oskarżonego” nie jest najwłaściwsze i nie odpowiada jego aktualnej sytuacji
procesowej. Faktycznie jest to poszkodowany tak jak w procesie cywilnym, który po złożeniu wniosku o odszkodowanie winien być określany
jako wnioskodawca. Zauważyć w tym miejscu należy, że wnioski takie
będą składane przez osoby prawomocnie uniewinnione, czy wobec, których umorzono postępowanie, a w przypadku niesłusznego zatrzymania
nawet te, które nie stały się nigdy oskarżonymi.
Niesłusznie tymczasowo aresztowanemu lub zatrzymanemu przysługuje prawo do żądania odszkodowania za poniesioną szkodę i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę.
W razie śmierci oskarżonego – poszkodowanego prawo do odszkodowania przysługuje temu, kto wskutek wykonania kary lub niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania utracił:
1) należne mu od uprawnionego z mocy ustawy utrzymanie,
24
2) stale dostarczane mu przez zmarłego utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania - art. 556 §
1 k.p.k.
Uprawnienie, zatem odszkodowawcze w razie śmierci poszkodowanego przechodzą na osoby wskazane w art. 556 § 1 k.p.k. w ograniczonym zakresie.
Po pierwsze przysługuje im wyłącznie prawo do odszkodowania z
wyłączeniem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę. Po drugie odszkodowanie nie przysługuje tym osobom, jeżeli szkoda wynikła z niesłusznego zatrzymania. Jest to zrozumiałe albowiem w tym przepisie chodzi
o zrekompensowanie utraty środków utrzymania.
Jeżeli obowiązek utrzymania określonej osoby wynika z ustawy,
np. obowiązek alimentacyjny określony w art. 128 i n. k.r.o., to poszkodowany w każdym wypadku uzyska odszkodowanie, oczywiście o ile
niewywiązywanie się przez oskarżonego z tego obowiązku nie wynikało
z innej przyczyny. W pozostałych wypadkach, gdy obowiązek utrzymania nie wynika z ustawy, lecz np. z umowy, osoba poszkodowana otrzyma odszkodowanie tylko wtedy, gdy będą za tym przemawiały względy
słuszności. Zależy to więc od okoliczności konkretnej sprawy, ale niewątpliwie chodzi tu o sytuacje, gdy za przyznaniem odszkodowania
przemawiają zasady współżycia społecznego, np. wówczas gdy stałe
dostarczanie środków utrzymania jest zbliżone swym charakterem do
świadczeń alimentacyjnych36.
Ciężar dowodu spoczywa przy tym w myśl art. 6 k.c. na osobach określonych w art. 556 § 1 k.p.k., które powinny wykazać nie tylko istnienie
tytułu do odszkodowania, ale także okoliczności uzasadniające ich roszczenie – istnienie stosunku alimentacyjnego, czy fakt dostarczania im
36
J. Grajewski, L.K. Paprzycki, M. Płachta, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Zakamycze 2003,tom II, s.
399.
25
przez zmarłego niesłusznie tymczasowo aresztowanego w sposób stały
środków utrzymania oraz wskazać jakie względy przemawiają za przyznaniem im odszkodowania.
Obecne uregulowania k.p.k. omówione powyżej różnią się zasadniczo
od unormowań kodeksu postępowania karnego z 1969 roku, który np.
w art. 490 § 2 stanowił, że w razie śmierci oskarżonego, który żądanie
odszkodowania zgłosił za życia, prawo do żądania odszkodowania przechodzi na małżonka, dzieci i rodziców.
Aktualnie nie ma znaczenia czy dana osoba jest dzieckiem, małżonkiem zmarłego niesłusznie tymczasowo aresztowanego. Jak dowodzi
praktyka sądowa może obecnie dojść do sytuacji, że odszkodowanie nie
będzie przysługiwało małżonkowi albowiem np. w czasie tymczasowego
aresztowania nie był on małżonkiem i nie było mu przez zmarłego dostarczane stałe utrzymania ( np. w ogóle się jeszcze nie znali). Natomiast rozwiązanie małżeństwa nie pozbawia rozwiedzionej strony
uprawnień z art. 556 § 1 k.p.k. o ile spełnione są określone w nim przesłanki.
Osoby nie wskazane w art. 556 § 1 k.p.k. mogą dochodzić swoich roszczeń na zasadach ogólnych w drodze procesu cywilnego.
Terminy dochodzenia odszkodowania i zadośćuczynienia
za doznana krzywdę
W art. 555 k.p.k. określone zostały terminy dochodzenia roszczenia
z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Terminy te są cywilnoprawnymi terminami przedawnienia,
do których należy stosować przepisy art. 117 i nast. k.c. 37
37
Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 7 listopada 2001 r., III KKN 137/01, nie publikowane, wyrok Sądu
Apelacyjnego w Katowicach z dnia 7 stycznia 1999 r., II AKo 274/98, OSA 1999/5/39.
26
Ustawowym skutkiem przedawnienia jest powstanie po upływie terminu przedawnienia po stronie tego, przeciw komu przysługuje roszczenie, uprawnienia do uchylenia się od jego zaspokojenia, czyli tzw. zarzut peremptoryjny.
W razie niepodniesienia przez dłużnika zarzutu przedawnienia sąd nie
może przedawnienia uwzględnić z urzędu38.
W postępowaniu prowadzonym w trybie przewidzianym w rozdziale 58
k.p.k., nie występuje reprezentant Skarbu Państwa, wobec którego zostało skierowane żądanie odszkodowania. Występuje natomiast prokurator i to on jest uprawniony do podniesienia zarzutu przedawnienia,
który sąd uwzględnia o ile nie jest on sprzeczny z zasadami, o których
mowa w art. 5 k.c.
Stosując powołany przepis trzeba mieć oczywiście na względzie jego
szczególny charakter wynikający z użycia w nim klauzul generalnych. Z
tej przyczyny dla oceny, czy podniesiony zarzut przedawnienia nie nosi
znamion nadużycia prawa, konieczne jest rozważenie charakteru dochodzonego roszczenia, przyczyn opóźnienia i jego nienadmierności. 39
Cywilnoprawny charakter roszczenia powoduje, że upływ terminu może
wywołać jedynie skutek o charakterze materialnoprawnym i w razie
skuteczności podniesienia tego zarzutu przedawnienia do oddalenia żądania odszkodowania, a nie do umorzenia postępowania na zasadzie
art. 339 § 3 pkt 1 w zw. z art. 17 § 1 pkt 6 k.p.k. 40
Zgłoszenie zatem żądań, o których mowa w art. 552 k.p.k., po upływie
terminu, powoduje ich oddalenie tylko w razie podniesienia przez prokuratora zarzutu przedawnienia, i to pod warunkiem, że podniesienie
38
S. Dmowski, S. Rudnicki Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2003 r., s.
420.
39
Wyrok S.N. z dnia 2 kwietnia 2003 r., I CKN 204/01, nie publikowany.
40
Por. postanowienie S. N. z dnia 7 listopada 2001 r., III KKN 137/01, nie publikowane.
27
tego zarzutu nie zostanie uznane za sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego
41
.
Skoro przy rozpoznawaniu roszczeń odszkodowawczych określonych w rozdziale 58 k.p.k. powinny być stosowane przepisy i zasady aktualnej procedury karnej, to w myśl reguły - wyrażonej m.in. w art. 2 § 2
oraz art. 167 k.p.k. - także i w sprawach odszkodowawczych z rozdziału
58 Kodeksu postępowania karnego sąd powinien z urzędu, niezależnie
od inicjatywy stron, dbać o wyjaśnienie wszystkich istotnych dla rozstrzygnięcia okoliczności. Taką zaś okolicznością o pierwszorzędnej
wręcz wadze jest to, czy podniesienie (a tym bardziej uwzględnienie)
zarzutu przedawnienia nie jest in concreto sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Okoliczność ta może, bowiem rzutować w zasadniczy sposób na kierunek podejmowanego orzeczenia. Sąd ma obowiązek
ustosunkować się co do tego, w jakiej relacji do zasad współżycia społecznego pozostaje podniesienie przez Prokuratora zarzutu przedawnienia
42
.
Ustalenie przez sąd, iż niedotrzymania przez żądającego odszkodowania za niesłuszne tymczasowe aresztowanie terminu określonego w
art. 555 k.p.k. nie usprawiedliwiają żadne wyjątkowe okoliczności, powoduje oddalenie żądania43.
Kodeks postępowania karnego w art. 555 przyjmuje jednolity roczny
termin przedawnienia dla wszystkich roszczeń przewidzianych w art.
552. Odnosi się on także do osób uprawnionych do dochodzenia odszkodowania w razie śmierci oskarżonego – poszkodowanego, przy
41
Por. postanowienie SN z dnia 5 września 1995 r., I WZ 141/95, OSNKW 1996, nr 5-6, poz. 30; J. Bratoszewski,
Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Dom Wydawniczy ABC 1998, s. 787-788; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego, Komentarz, Kantor Wydawniczy Zakamycze 1998, s. 1093-1094.
42
Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 15 lutego 2001 r., III KKN 595/00, nie publikowane,
43
Por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 17 marca 2000 r., OSNKW 2000, nr 7-8, poz. 73.
28
czym w tym wypadku przewidziano dla tych osób alternatywę w liczeniu tego terminu – art. 556 § 2 k.p.k.
Rocznym termin przedawnienia liczy się w zależności od tego, jakiego roszczenia dotyczy. W przypadku niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania od daty uprawomocnienia się orzeczenia kończącego postępowanie w sprawie. Od daty zwolnienia w wypadku niesłusznego zatrzymania. Natomiast na co zwrócono już uwagę wcześniej w
przypadku osoby uprawnionej po śmierci poszkodowanego może być
również liczony od chwili śmierci oskarżonego.
Wniesienie kasacji od prawomocnego orzeczenia stwarzającego
podstawę do dochodzenia odszkodowania za niewątpliwie niesłuszne
tymczasowe aresztowanie nie wstrzymuje prawomocności oraz wykonalności takiego orzeczenia, nie uniemożliwia dochodzenia wymienionych roszczeń i nie należy do tych zdarzeń lub czynności określonych w
przepisach kodeksu cywilnego (art. 121-123), które by mogły skutkować zawieszeniem lub przerwaniem biegu terminu przewidzianego w
art. 555 k.p.k. do dochodzenia takich roszczeń
44
.
Sąd nie ma obowiązku doręczenia z urzędu odpisów orzeczeń (ani
zarządzeń) wydanych na rozprawie – art. 100 § 1 i 2 k.p.k. Skutki prawne tych orzeczeń powstają z chwilą ogłoszenia ich, bez względu na
obecność przy tym osób, które z tych orzeczeń wyprowadzają skutki
prawne.
Fakt, że wyrok uniewinniający - zapadły w drodze kasacji - nie dotarł do
wiadomości wnioskodawcy, uniemożliwiając mu skuteczne wystąpienie
z roszczeniem odszkodowawczym, nie tamuje terminu przedawnienia
takiego terminu45.
44
Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1979 r., II KZ 216/79, OSNKW 1980, nr 2, poz. 23. oraz
postanowienie z dnia 12 stycznia 1990 r., WZ 67/89, OSNKW 1990, nr 7-12, poz.33.
45
Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 lipca 1995 r., WZ 140/95, Palestra 1996, nr 3-4, s. 257.
29
Niewątpliwie formalnie nie ma obowiązku informowania w świetle
art. 16 § 2 k.p.k. uczestników postępowania o tak odległych uprawnieniach jak prawo do odszkodowania z tytułu niewątpliwie niesłusznego
aresztowania.
Źródło i charakter roszczeń określonych w rozdziale 58 kodeksu postępowania karnego, zakres i tytuł odpowiedzialności Skarbu Państwa,
gwarancje tego uprawnienia wyrażone w przepisach Konstytucji RP (art.
41 ust. 5) i Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (art. 5 ust. 5) - to okoliczności uzasadniające powinność pouczania o sposobie zgłoszenia żądania o odszkodowanie. Przemawia za tym w równym stopniu uzasadniona moralnie powinność organu procesowego państwa prawnego. Pouczenie osoby, która w wyniku działania organu ścigania lub organu wymiaru sprawiedliwości doznała szkody i krzywdy wyrządzonej pozbawieniem jej wolności, o prawie i sposobie zgłoszenia żądania odszkodowania i zadośćuczynienia
jest w tych wypadkach spełnieniem minimalnego oczekiwania i ważnym
aspektem dostępności uprawnienia. W wielu wypadkach brak pouczenia może być przyczyną niepożądanego, dalszego pokrzywdzenia. W
każdym razie brak obowiązku pouczenia rażąco kontrastuje z rangą
prawnych gwarancji uprawnienia do zgłoszenia żądania46.
Brak obowiązku pouczenia strony o terminie i sposobie zgłoszenia żądania odszkodowania przysługującego na podstawie art. 552 § 1-4
k.p.k. nie może stanowić przyczyny oddalenia jej wniosku wyłącznie w
konsekwencji stosowania reguły ignorantia iuris nocet , jeżeli organ
procesowy albo sędzia lub prokurator w piśmie skierowanym do strony
pouczył ją błędnie lub udzielił informacji, która mogła spowodować
błędne przekonanie co do terminu wykonania czynności; sąd ma wów46
Por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2002 r., IV KK 172/02, OSNKW 2003, nr 1-2, poz.
19.
30
czas obowiązek rozważenia znaczenia tej okoliczności - oraz ustalenia,
czy nie usprawiedliwia ona uchybienia i nie nakazuje nieuwzględnienia
zarzutu przedawnienia, jako uczynionego sprzecznie z zasadą wyrażoną
w art. 5 k.c.
47
Właściwość i skład sądu oraz inne kwestie proceduralne
związane z dochodzeniem odszkodowania
Wniosek uprawnionego podmiotu stanowi podstawę prawną postępowania odszkodowawczego przed sądem. Musi on odpowiadać wymogom pisma procesowego i zawierać żądanie odszkodowania. Zasądzenie odszkodowania nie następuje zatem nigdy z urzędu, lecz na żądanie uprawnionego podmiotu48.
Wymogi pisma procesowego określone są w art. 119 § 1 k.p.k., który
stanowi, że pismo procesowe powinno zawierać:
1) oznaczenie organu, do którego jest skierowane, oraz sprawy, której
dotyczy,
2) oznaczenie oraz adres wnoszącego pismo,
3) treść wniosku lub oświadczenia, w miarę potrzeby z uzasadnieniem,
4) datę i podpis składającego pismo.
W przypadku złożenia przez poszkodowanego pisma, które nie odpowiada wymogom formalnym w pierwszej kolejności należy go wezwać
do usunięcia tych braków w terminie 7 dni – art. 120 § 1 k.p.k., ze skutkami z § 2 wskazanego artykułu. Wymogi formalne w odniesieniu do
wniosków o odszkodowanie nie są tak rygorystycznie egzekwowane
przez sądy i jeżeli są to braki bez usunięcia, których jest możliwe nadanie biegu sprawie, to nie wzywa się wnioskodawcy do ich usunięcia. Jak
47
Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 11 lipca 2002 r., IV KK 172/02, OSNÓW 2003, nr 1-2, poz. 19.
S. Stachowiak, Odszkodowanie za niesłuszne skazanie, tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie w kodeksie postępowania karnego, „Prokuratura i Prawo” 1999, nr 1, s. 67.
48
31
wykazuje praktyka sądowa w większości spraw poszkodowani ograniczają się do wskazania sprawy, w której byli tymczasowo aresztowani i
określenia łącznej kwoty odszkodowania, jakiej się domagają.
Sądem właściwym rzeczowo do rozpoznawania spraw o odszkodowanie z tytułu niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania
lub zatrzymania jest w myśl art. 554 § 1 k.p.k. sąd okręgowy. Miejscowo
zaś właściwy jest ten sąd okręgowy, w którego okręgu nastąpiło zwolnienie tymczasowo aresztowanego lub zatrzymanego. Chodzi tu jednak
nie o sąd miejsca zakładu karnego (aresztu śledczego), z którego zwolniono oskarżonego lecz sąd, w którego okręgu zapadła decyzja procesowa w oparciu, o którą nastąpiło zwolnienie poszkodowanego 49.
W wypadku gdy decyzja o uchyleniu tymczasowego aresztowania wydana została przez Sąd Najwyższy, właściwy do rozpoznania wniosku o
odszkodowanie za oczywiście niesłuszne tymczasowe aresztowanie
( art. 488 § 1 k.p.k. [ obecnie art. 552 § 4 k.p.k. przypis autora]) jest ten
sąd wojewódzki ( obecnie okręgowy przyp. aut.), w którego okręgu nastąpiło faktycznie zwolnienie z tymczasowego aresztowania 50.
Stosownie do art. 554 § 2 k.p.k. sprawy te rozpoznawane są na
rozprawie w składzie trzech sędziów zawodowych, a orzeczenie zapada
w formie wyroku. Powyższe rozwiązanie umożliwia wniesienie kasacji
od prawomocnego wyroku sądu odwoławczego – art. 519 k.p.k. Sprawy
te powinny być w miarę możliwości rozpoznawane w pierwszej kolejności, a postępowanie jest wolne od kosztów (art. 554 § 2 k.p.k.). Wnioskodawca-poszkodowany ponosi jednak koszty ustanowienia pełnomocnika. Oznacza to, że nie przysługuje mu od Skarbu Państwa zwrot kosztów ustanowienia adwokata z wyboru51.
49
Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 listopada 1972 r., III KO 59/72, OSNKW 1973, z. 2-3, poz. 38.
Uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 24 października 1985 r., VI KZP 33/85, OSNKW 1986, z. 3-4, poz.
16.
51
Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1992 r., III KZ 1/92, OSNKW 1992, z 7-8, poz. 58.
50
32
Cywilnoprawny charakter roszczeń odszkodowawczych dochodzonych
w postępowaniu karnym w oparciu o przepisy rozdziału 58 k.p.k. powoduje, że w wyroku sąd okręgowy zasądza odszkodowanie bądź dochodząc do przekonania, że żądanie nie jest zasadne wniosek oddala 52.
Postępowanie to zatem różni się od zwykłego postępowania karnego.
Nie występuje w nim także oskarżony tylko wnioskodawca, wobec czego nie jest konieczny jego udział na rozprawie pod warunkiem jego prawidłowego zawiadomienia o terminie. W przypadku jednak gdy wnioskodawca usprawiedliwił swoją nieobecność i wyraził chęć wzięcia
udziału w rozprawie wnosząc o jej odroczenie, sąd obowiązany jest ją
odroczyć53. Prokurator występujący na rozprawie nie jest przedstawicielem Skarbu Państwa, czy też jego pełnomocnikiem, stąd nie jest możliwe zawarcie np. ugody. O terminie rozprawy należy zawiadomić prokuratora, wnioskodawcę i pełnomocnika o ile jest ustanowiony w sprawie.
Dla rozpoczęcia przewodu sądowego nie jest konieczne odczytanie
wniosku o odszkodowanie, nie jest to, bowiem akt oskarżenia, co do
którego tylko przewidziany jest taki wymóg - art. 385 § 1 k.p.k.
Dowody przeprowadza się na rozprawie na zasadach ogólnych przewidzianych w kodeksie postępowania karnego. W kwestiach nie uregulowanych w kodeksie postępowania karnego stosuje się przepisy kodeksu
postępowania cywilnego – art. 558 k.p.k. Wnioskodawca składa zeznania, a nie wyjaśnienia, ponieważ nie jest oskarżonym tylko poszkodowanym.
Wyrok ogłaszany jest ustnie na rozprawie i od tej daty biegną dla
stron terminy jego zaskarżenia. Jeżeli jednak wnioskodawca był pozbawiony wolności i nie był obecny przy jego ogłoszeniu, a nie miał pełno-
52
53
Por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 14 lipca 1999 r., II AKz 173/99, Apel. –Lub. 1999/3/25.
Por. postanowienie Sadu Najwyższego z dnia 14 maja 1982 r., II KZ 38/82, OSNKW 1982, z. 9, poz. 63.
33
mocnika to zgodnie z art. 419 § 2 k.p.k. należy doręczyć mu odpis wyroku wraz z pouczeniem o trybie
i sposobie jego zaskarżenia. Termin wówczas do zaskarżenia wyroku
biegnie od daty jego doręczenia. Apelacja od wyroku, która nie pochodzi od prokuratora powinna być sporządzona i podpisana przez adwokata albowiem jest to apelacja od wyroku sądu okręgowego – art. 446 §
1 k.p.k.
Przepisy rozdziału 58 k.p.k. mają w myśl art. 559 k.p.k. zastosowanie do cudzoziemców na zasadzie wzajemności. Oznacza to, że obywatelowi państwa obcego będzie przysługiwało odszkodowanie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie jeżeli
państwo obce, którego poszkodowany jest obywatelem w oparciu o
umowę dwustronną lub wielostronną, zapewnia obywatelom polskim
odszkodowanie w takim zakresie jak jest to przewidziane w polskim kodeksie postępowania karnego.
Uregulowania kwestii odszkodowania i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę związanego z niewątpliwie niesłusznym zatrzymaniem w ramach kodeksu postępowania w sprawach o wykroczenia.
Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia w art. 114 § 2
przewiduje odpowiednie rozwiązanie do określonego w art. 552 § 4
k.p.k.
Stanowi mianowicie, że osobie niewątpliwie niesłusznie zatrzymanej
przysługuje od Skarbu Państwa odszkodowanie za poniesioną szkodę i
zadośćuczynienie za doznana krzywdę.
34
Poczynione, zatem wcześniej rozważania dotyczące oceny niewątpliwej
niesłuszności, charakteru prawnego roszczenia, ustalania wysokości odszkodowania i zadośćuczynienia w przypadku niewątpliwie niesłusznego zatrzymania w postępowaniu karnym mają odniesienie i do unormowania w art. 114 § 2 k.p.w. Przepis art. 114 § 2 k.p.w. odnosi się przy
tym wyłącznie do zatrzymania procesowego przewidzianego w kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia i nie ma zastosowania do
innych form zatrzymania np. porządkowego dokonanego przez organy
uprawnione do tego na podstawie pozakodeksowych przepisów.
W art. 115 § 2 k.p.w. określony został termin do zgłaszania roszczeń,
który wynosi sześć miesięcy od daty zwolnienia zatrzymanego. Jest to
cywilnoprawny termin przedawnienia i jego niedotrzymanie wywołuje
takie same skutki jak wskazano to już w przypadku roszczeń dochodzonych w trybie rozdziału 58 k.p.k.
Roszczenie należy zgłosić w sądzie okręgowym, w którego okręgu nastąpiło zwolnienie zatrzymanego.
Sąd orzeka na rozprawie w składzie jednoosobowym ( odmiennie niż w
trybie rozdziału 58 k.p.k., gdzie skład jest trzyosobowy) i wydaje wyrok.
Wnioskodawca może ustanowić pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Sposób procesowania sądu jest identyczny jak
przy rozpoznawaniu wniosku w trybie rozdziału 58 k.p.k. Od wyroku
przysługuje na zasadach ogólnych k.p.k. apelacja do sądu apelacyjnego.
Odmiennie niż w k.p.k.- art. 556 § 1 zakreślono krąg osób uprawnionych
do dochodzenia roszczeń w przypadku śmierci poszkodowanego. Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia przyjmuje, że roszczenia
odszkodowawcze w razie śmierci obwinionego przechodzą na jego małżonka, dzieci i rodziców, ale jedynie wówczas, gdy zmarły zgłosił swe
35
roszczenia za życia – art. 114 § 3. Wykluczone jest, zatem dochodzenie
roszczeń przez osoby wskazane w art. 114 § 3 k.p.w. w sytuacji gdy poszkodowany przed swoją śmiercią nie wystąpił o odszkodowanie i zadośćuczynienie. Roszczenie tych osób powstaje więc tylko w przypadku
wcześniejszego działania – zgłoszenia roszczeń przez poszkodowanego.
Przypomnieć tylko należy, iż w k.p.k. uprawnienia odszkodowawcze w
przypadku śmierci poszkodowanego ograniczono jedynie do tymczasowego aresztowania, wyłączając odpowiedzialność za zatrzymanie. Jest
to swoista niekonsekwencja albowiem te kwestie winny być unormowane jednolicie w k.p.k. i k.p.w.
Dodatkowo zwrócić należy uwagę, iż uprawnienia osób wskazanych w
art. 114 § 3 k.p.w. dotyczą tak odszkodowania jak i zadośćuczynienia.
Przy rozpoznawaniu roszczeń o odszkodowanie przewidziane w k.p.w.
stosuje się odpowiednio unormowania kodeksu postępowania karnego
zawarte w:
- art. 553 – wyłączenie odpowiedzialności Skarbu Państwa w przypadku,
gdy poszkodowany swoim celowym działaniem spowodował zatrzymanie i miarkowanie wysokości odszkodowania w przypadku przyczynienia się obwinionego,
- 556 § 4 - upoważnienie do obrony udzielone uprzednio obrońcy w
sprawie o wykroczenie zachowuje moc jako upoważnienie do działania
w charakterze pełnomocnika w sprawie o odszkodowanie. Odnosi to się
tylko do poszkodowanego, a nie osób uprawnionych po jego śmierci,
-
art. 557 – roszczenie zwrotne przysługujące Skarbowi Państwa w
przypadku naprawienia szkody do osób, które swoim bezprawnym działaniem spowodowały niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie,
- art. 558 – stosowanie w kwestiach nie uregulowanych przepisów kodeksu postępowania cywilnego,
36
- art. 559 – stosowanie do cudzoziemców przepisów k.p.w. o odszkodowaniu za niewątpliwie niesłuszne zatrzymanie w trybie k.p.w. na zasadzie wzajemności.
Przepisy dotyczące odszkodowania za niesłuszne ukaranie lub zatrzymanie wprowadziła ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 roku Kodeks postępowania w sprawach o wykroczeniach (Dz. U. Nr 106, poz. 1148), która
weszła w życie z dniem 17 października 2001 roku. Poprzednio obowiązujące regulacje prawne takich uregulowań nie zawierały.
37