NOWY WYMIAR FUNKCJONOWANIA BIBLIOTEK

Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
Grażyna Piotrowicz
Biblioteka Uniwersytecka
Wrocław
e-mail: [email protected]
NOWY WYMIAR FUNKCJONOWANIA BIBLIOTEK
JAKO INSTYTUCJI KULTURY W SPOŁECZEŃSTWIE INFORMACYJNYM
[NEW DIMENSION OF THE PERFORMANCE OF LIBRARIES AS CULTURAL INSTITUTIONS
IN INFORMATION SOCIETY]
Abstrakt: Określono zakres zadań bibliotek uczelnianych w dziedzinie kultury i metody ich realizowania. Przedstawiono wpływ rozwoju społeczeństwa informacyjnego na przeobrażenia dokonujące się w bibliotekach i w formach ich działalności. Zaprezentowano aktualne plany bibliotek w dziedzinie ochrony dziedzictwa kulturowego
(dygitalizacja materiałów drukowanych, budowa bibliotek elektronicznych i repozytoriów cyfrowych). Wskazano na
pojawiające się problemy z: gromadzeniem, zarządzaniem oraz zabezpieczaniem dziedzictwa cyfrowego i zaproponowano sposoby ich rozwiązań.
BIBLIOTEKI AKADEMICKIE – DIGITALIZACJA – DZIEDZICTWO CYFROWE – INTERNET – SPOŁECZEŃSTWO
INFORMACYJNE.
Abstract: The author defines the tasks of academic libraries in the field of culture and the methods of their accomplishing. The influence of the development of information society on transformations, which are taking place
in libraries, and the forms of library activities are presented. Furthermore, present plans of libraries aimed at protecting cultural heritage (digitization of printed materials, creation of electronic libraries and digital repositories) are
discussed. Also some problems connected with collecting, managing and preserving digital heritage are indicated
and some solutions are proposed.
ACADEMIC LIBRARIES – DIGITIZATION – DIGITAL HERITAGE – INTERNET – INFORMATION SOCIETY
*
*
*
Wprowadzenie
Biblioteki, podobnie jak muzea i archiwa, należą do instytucji kultury. Dotyczy to także bibliotek uczelnianych. Każda z nich, oprócz podstawowej działalności, związanej z obsługą procesów dydaktycznych i naukowobadawczych na uczelni, pełni też funkcję ogólnodostępnej biblioteki publicznej i jest instytucją kultury, zobowiązaną m. in. do gromadzenia, zabezpieczania, udostępniania i popularyzacji dziedzictwa kultury. Największą
aktywność w tym zakresie wykazują biblioteki uniwersyteckie, posiadające księgozbiory o charakterze uniwersalnym oraz bogate, często unikatowe, kolekcje historyczne (rękopisy, inkunabuły itp.).
Jeszcze do końca lat 80. ubiegłego wieku większość polskich bibliotek funkcjonowała w sposób zdecydowanie konwencjonalny, udostępniając zbiory, prowadząc tradycyjną działalność informacyjną, popularyzatorską
40
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
i naukowo-badawczą. Dopiero rozwój technologii teleinformatycznych w ostatniej dekadzie XX wieku – otworzył przed nimi zupełnie nowe możliwości działania.
Biblioteki w drodze do społeczeństwa informacyjnego
Nowe technologie informatyczne przełomu lat 80. i 90. zmieniły techniczne podstawy funkcjonowania telekomunikacji. Cyfrowe kodowanie, przesyłanie i transmitowanie otworzyło drogę: kablom światłowodowym,
transmisji satelitarnej i mikrofalowej. Cyfrowa transformacja telekomunikacji umożliwia obsługę transmisji audiowizualnej i multimedialnej [Dobrowolski 1998]. Obok konwencjonalnych serwisów telekomunikacyjnych
(telefon, telegraf, teleks) rozwinęły się nowe: sieci komutacji pakietów, faks, teletekst i wideotekst, telewizja
kablowa i telefonia bezprzewodowa. Prowadzone są prace nad bardzo szybką transmisją danych komputerowych
w czasie rzeczywistym, kolorowym telefaksem, wideofonią, wideokonferencjami i telewizją wysokiej jakości
HDTV (High Definition Television) [Bem 2000, s. 15]. Konwergencja telekomunikacji, technologii komputerowej i audiowizualnej określana mianem rewolucji telematycznej [Babik 1998, s. 69], stała się jednym z najważniejszych etapów tworzenia podstaw telekomunikacyjnych społeczeństwa informacyjnego, w którym informacja
i wiedza, stając się zasobami strategicznymi, wywołują wzrost zapotrzebowania społecznego na otwarty do nich
dostęp, nieograniczony przez czas i lokalizację.
Czynne uczestnictwo całego sektora edukacyjnego w powstającej globalnej infrastrukturze informacyjnej
wymusiło na bibliotekach nie tylko wykorzystywanie nowych metod do prezentacji i udostępniania własnych
zbiorów, ale także konieczność zapewnienia swoim użytkownikom dostępu do zdalnych, wirtualnych źródeł
informacji, które dzięki powstaniu nowoczesnych „technik informacyjnych” „stały się łatwiej osiągalne i możliwe do wykorzystywania 24 godziny na dobę, przez 7 dni w tygodniu” [Christi 1999, p. 47]. „Nowe technologie
bowiem zmieniły naturę publikacji, transmisji i sposób wykorzystania informacji. World Wide Web, choć jest
zasobem ogólnie dostępnym dopiero od dekady, już wyraźnie przekształcił zachowanie się informacji” [Brophy,
p. XV].
W ten sposób rozpoczął się i trwa „proces transformacji bibliotek ze zorientowanych na zbiory, ku – zorientowanym na dostęp” [Simon 1998, p.53]. Dzięki niemu tradycyjne biblioteki poszerzają zakres swych usług
i zasobów poza fizycznie istniejącą instytucję oraz określone godziny otwarcia [Kovacs 1999, p. 8] i ewoluują
od bibliotek zautomatyzowanych, poprzez hybrydowe, elektroniczne (cyfrowe) ku – wirtualnym. Ponadto, odchodząc od organizacyjnej samowystarczalności i współpracując sieciowo – tworzą rodzaj megabibliotek, gwarantujących swym użytkownikom dostęp do zasobów, systemów i usług, jakich – pojedyncza, tradycyjna biblioteka – nigdy nie byłaby w stanie wykreować, ani utrzymać.
Nowa forma dostępu do informacji
„Na przestrzeni dwóch ostatnich dekad biblioteki zaadaptowały różne media. Najpierw mikroformy,..., potem zbiory multimedialne (filmy, video), ..., a w końcu informacje elektroniczne” [ Thomas, p. 411]
„W latach 80. w bibliotekach pojawiły się publicznie dostępne katalogi online (tzw. OPAC- i)” [Thomas,
p. 409], które umożliwiały zdalny dostęp do informacji o zbiorach, a z czasem, po adaptacji ich interfejsów do
środowiska WWW, zapewniły możliwość docierania do pełnych tekstów materiałów bibliotecznych. Podobnie
41
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
ewoluowały sieciowe systemy informacyjne, które niejednokrotnie stworzyły doskonałe narzędzia kompleksowej obsługi informacyjnej użytkowników [Bertha 1998, p. 33]. W końcu lat 90., wydawcy i pośrednicy zaczęli
oferować bibliotekom, a te swoim użytkownikom, pełnotekstowe kolekcje czasopism elektronicznych i baz danych.
W oparciu o możliwości Webu, większość bibliotek stworzyła witryny internetowe, stanowiące rozbudowane multimedialne serwisy internetowe, które pozwalają im na prezentację własnych zbiorów w formie multimedialnej, graficznej, czy pełnotekstowej. Poprzez system hiperlinków – porządkowanych i opisanych na stronach
internetowych własnych bibliotek, możliwe stało się zorganizowanie dostępu do kolekcji, wirtualnie wykreowanych przez personel biblioteczny, na potrzeby użytkowników.
Wiele bibliotek współpracuje sieciowo przy tworzeniu pełnotekstowych bibliotek-repozytoriów, pozwalających wirtualnie skompletować w jednym miejscu zabytki piśmiennictwa rozproszone w skali świata. Podobnie
dzieje się w przypadku eksponatów muzealnych i archiwaliów. W ten sposób dobra kultury w postaci cyfrowej
stają się łatwiej dostępne i odgrywają ważną rolę edukacyjną.
Jednak działania związane z tworzeniem bibliotek elektronicznych (cyfrowych) wymagają ogromnych nakładów finansowych i często realizowane są przy współudziale wielu instytucji, np. PANDORA (Preserving and
Accessing Networked Documentary Resources of Australia) [Webb, dok. elektr.], NEDLIB (Networked European Deposit Library Project [Werf, dok. elektr.], wspólny program bibliotek narodowych Wielkiej Brytanii, Francji, Holandii I Australii [Beagrie, dok. elektr.], czy też NDIIPP (National Digital Information Infrastructure and
Preservation Program). Ten ostatni projekt, z sumą 100 mln USD, rozpoczęła w 2000 r. Biblioteka Kongresu,
proponując, aby instytucje powiązane z sektorem edukacji i nauki oraz ośrodki badawcze przejęły na siebie
główną odpowiedzialność za gromadzenie, ochronę i zabezpieczanie własnych zbiorów, zwłaszcza tych nie objętych prawem autorskim [Cain 2003, p. 408].
Wiele bibliotek, także polskich, podjęło ostatnio próby tworzenia kopii cyfrowych własnych zbiorów i budowania bibliotek-repozytoriów cyfrowych. Okazuje się jednak, że aby te prace przeprowadzić właściwie należy
poczynić odpowiednie przygotowania.
Problemy z dygitalizacją i zasobami cyfrowymi
Większość bibliotek funkcjonuje obecnie w środowisku mieszanym – zarówno rzeczywistym, jak i wirtualnym. Próbują one integrować tradycyjne zbiory drukowane z – elektronicznymi, a także samodzielnie budować
biblioteki (repozytoria) cyfrowe. Każde z tych działań wymaga „myślenia o: kosztach (gromadzenia, subsrypcji,
digitalizacji), metodach konwersji, strukturze informacji, metadanych, zabezpieczaniu, projektowaniu interfejsu
użytkowego i integracji z istniejącą strukturą” [Schwartz 2000, p. 386].
Dygitalizacja jest bowiem kosztownym przedsięwzięciem, wymagającym wysokich nakładów inwestycyjnych. Inwestycje te należą do wysoce ryzykownych, ze względu na możliwość zastosowania niewłaściwych
technologii i standardów. Może to w rezultacie prowadzić do tworzenia szybko starzejących się, bezużytecznych
zasobów. Na razie brakuje jednolitego podejścia do procesów digitalizacji i nie wypracowano jeszcze wspólnych
standardów technicznych. „Początkowo wydawało się, że biblioteki cyfrowe to tylko zasoby cyfrowe, techniczne
możliwości tworzenia, wyszukiwania i wykorzystywania informacji, metadane i społeczność użytkowników ze
swoimi potrzebami. Potem okazało się jednak, że ważnym elementem jest zarządzanie zbiorem informacji zapi-
42
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
sanych w formatach cyfrowych” [Saracevic 2000, p. 360]. Dodatkowym problemem, na który należy zwracać
baczną uwagę przy podejmowaniu się dygitalizacji jest przestrzeganie zaleceń dotyczących praw własności intelektualnej.
Dlatego, by dokonać wyboru właściwych metod postępowania należy stosować wytyczne opracowane przez
specjalistów i organizacje międzynarodowe oraz opierać się na szeroko rozumianej współpracy, wymianie doświadczeń i przejmowaniu dobrych wzorców.
Próby koordynacji działań
W celu ukierunkowania działań instytucji i władz, związanych z zabezpieczaniem informacji cyfrowych
oraz dla zdefiniowania standardów – w 2001 r. UNESCO zajęło się badaniem tych zagadnień. Organizacja ta
opracowała strategię upowszechniania projektów archiwizacji informacji cyfrowych, która koncentruje się na
a) szeroko rozumianych konsultacjach, b) upowszechnianiu zaleceń technicznych, c) wdrażaniu projektów pilotażowych oraz przyjęciu „Karty ochrony dziedzictwa cyfrowego”, której towarzyszą „Zalecenia”, opracowane,
na zlecenie UNESCO, przez Bibliotekę Narodową Australii i zawierające ogólne zasady konieczne do uwzględnienia w każdym programie ochrony dziedzictwa [Ochrona dziedzictwa 2003, s. 21].
Na poziomie europejskim – działań koordynacyjnych w zakresie dygitalizacji podjęła się Komisja Europejska. Po spotkaniu w 2001 r. w Lund w Szwecji reprezentantów i ekspertów krajów członkowskich UE – Komisja opublikowała tzw. „Raport z Lund”. Zawiera on podstawowe zasady prowadzenia prac związanych z ochroną i popularyzacją dóbr kultury, przy wykorzystaniu nowoczesnych technologii, a także plan działań koordynujacych, strategie i programy digitalizacji oraz ramowy zakres działań koordynacyjnych, dotyczących dygitalizacji w Europie [Raport 2003, s. 14].
Ponadto, szereg działań informacyjnych i koordynacyjnych realizowane jest przez międzynarodowe projekty, wspierane ze środków unijnych, np. Projekt DELOS lub Projekt MINERVA.
Uwagi końcowe
Internet stworzył zupełnie nowe środowisko, w którym funkcjonują strony Web, budowane są interfejsy
komunikacyjne, gdzie można stać się członkiem nowych społeczności w wirtualnej rzeczywistości. Ale tożsamość wirtualnego świata jest zazwyczaj wieloraka, dynamiczna i nierejestrowalna. Internet szybko zmienia
wszelkie założenia dotyczące konserwacji dygitalnej, ponieważ kreuje nowe środowiska prowadzące do tworzenia istotnych danych kulturowych poza organizacjami, które je gromadzą, konserwują oraz przyczyniają się do
zachowań i interakcji, które pozostawiają po nich trwały ślad [Ross 2003, s. 37].
Wiadomo, że przyszła nauka zależy od zachowania i konserwacji zasobów cyfrowych w dostępnych i zrozumiałych kontekstach.
Dlatego „to czego obecnie szukamy, to strategia zapewniająca stały dostęp do zasobów cyfrowych, z ochroną spójności, funkcjonalności i znaczenia materiałów dygitalnych. Może mieć to miejsce tylko tam, gdzie gromadzenie i zarządzanie zasobami dygitalnymi jest kontrolowane, informacja o kontekście jest zabezpieczona,
a do źródła dołączone są metadane konserwacyjne, wystarczające do zapewnienia możliwości ich interpretacji
w przyszłości. Są to przede wszystkim wymagania techniczne, zaś ich skuteczność zależy od środowiska organi-
43
Seria III: ePublikacje Instytutu INiB UJ. Red. Maria Kocójowa
Nr 1. INFORMACJA O OBIEKTACH KULTURY I INTERNET 2005
zacyjnego i zarządzającego, w którym mają być przeprowadzone. Innymi słowy: strategie konserwacji cyfrowej
nie będą funkcjonować, jeśli nie będzie odpowiedniej polityki” [Ross 2003, s. 36].
Wykorzystane źródła i opracowania
Babik, W.; B. Rykaczewska-Wiorogórska (1998). Telematyka – koncepcja i wykorzystanie w społeczeństwie informacyjnym. Zagadnienia Informacji Naukowej Vol. 17, nr 1, s. 64–73.
Beagrie, N. [dok. elektr.] (2003). National Digital Preservation Initiatives: An Overview of Developments in Australia,
France, The Netherlands, and the United Kingdom and of Related International Activity, http://www.clir.org/pubs/reports/pub116/contents.html [odczyt: 18.02.2005].
Bem, D. J. (2000). Multimedialne usługi. [w:] VII Krajowa Konferencja Komputerowe Wspomaganie Badań Naukowych.
VII KK KOWBAN 2000. Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, s. 13–32.
Bertha, E. (1998). Comparison of pricing structures of information on various electronic media. Aslib Proceedings. Vol. 50,
No. 2, p. 32–36.
Brophy, P. (2001). The Library in the Twenty-First Century. New Services for the Information Age. London: Library Association Publishing, 219 pp.
Cain, M. (2003). Being a Library of Record in a Digital Age. The Journal of Academic Librarianship Vol. 29, No. 6, p. 405–
410.
Christie, A. (1999). Virtual universities and publishing revolution: a publisher’s viewpoint. Library HiTech Vol. 17, No. 1,
p. 46–49.
Dobrowolski, Z. (1998). Internet i biblioteka. Warszawa: Wydaw. SBP.
Kovacs, D.K. (1999). Electronic publishing in libraries: introduction. Library HiTech Vol. 17, No. 1, p. 8–10.
Ochrona dziedzictwa cyfrowego: Zalecenia.(2003). Oprac. National Library of Australia. Warszawa: Naczelna Dyrekcja
Archiwów Państwowych, 188 s.
Raport z Lund – koordynacja w zakresie dygitalizacji.(2003).Toruń: Wydaw. Kontekst, 30 s.
Ross, S. (2003). Przesiadka w Wigan: dygitalne zabezpieczanie i konserwacja zbiorów a przyszłość nauki. Toruń: Wydaw.
VIA, 63 s.
Saracevic, T. (2000). Digital Library Evaluation: Towards an Evolution of Concepts. Library Trends Vol. 49, No. 3, p. 350–
369.
Schwartz, C. (2000). Digital Libraries: An Overview. The Journal of Academic Librarianship Vol. 26, No. 6, p. 385–393.
Simon, E. (1998) Information professional – demands for new policies and new structures in the profession. Experiences and
programs in Eastern and Central Europe and the developing countries. Aslib Proceeedings Vol. 50, No. 3, p. 51–55.
Webb, C., dok. elektr. Digital Preservation – A Many – Layered Thing: Experience at the National Library of Australia. [In:]
The State of Digital Preservation. http://www.clir.org/pubs/reports/pub107/webb.html [odczyt: 18.02.2005].
Werf, T., dok. elektr. Experience of National Library of the Netherlands. [In:] The State of Digital Preservation.
http://www.clir.org/pubs/reports/pub107/vanderwerf.html [odczyt: 18.02.2005].
44