pełny tekst - Copernicus
Transkrypt
pełny tekst - Copernicus
ed ibu tio np roh ibit Instytut Psychologii Uniwersytet Wrocławski ly - dis tr Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy. Badania wÊród dorastajàcej młodzie˝y Najcz´Êciej wÊród młodzie˝y – najliczniejszej i najaktywniejszej grupy u˝ytkowników internetu – stwierdza si´ przypadki zaburzenia zdolnoÊci samoregulowania indywidualnego zaanga˝owania w okreÊlone aktywnoÊci internetowe. Zaburzenia te majà cechy nałogu. OkreÊla si´ je jako uzale˝nienie od internetu lub problematyczne u˝ywanie internetu (PUI). Symptomy PUI to: 1) trudnoÊci z kontrolà aktywnoÊci w internecie, 2) kompulsywne, obsesyjne owładni´cie, 3) utrata satysfakcji i wzmagajàca si´ potrzeba, 4) narastajàce szkody i konflikty, 5) zaniedbywanie innych aktywnoÊci i relacji, 6) nałogowa ucieczka od stresu oraz 7) obrona nałogu. Stosownie do przyj´tych kryteriów diagnostycznych opracowano narz´dzie pomiaru PUI – Test Korzystania z Internetu (TKI). W próbie 654 internatów (54% dziewczàt i 46% chłopców) w wieku 15–19 lat przeprowadzono badanie nad wartoÊcià psychometrycznà narz´dzia. Potwierdzono trafnoÊç teoretycznà konstruktu PUI i wykazano wysokie walory psychometryczne TKI. Obliczono normy i oszacowano rozpowszechnienie problemu. Około 2% nastoletnich internautów jest problematycznymi u˝ytkownikami internetu. Problem ten dotyka głównie młodych m´˝czyzn. Stwierdzono te˝ ró˝nice mi´dzypłciowe w uwarunkowaniach PUI. Omawiane sà kontrowersje i ograniczenia dotyczàce badaƒ i diagnozy PUI. se for pe rso na lu This copy is for personal use only - distribution prohibited. - is c op y is Słowa kluczowe: internet, uzale˝nienie, symptomy, pomiar, ocena psychometryczna, dorastajàcy Adres do korespondencji: Ryszard Poprawa: e-mail: [email protected], Instytut Psychologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Dawida 1, 50-527 Wrocław, tel. 071-3671814 Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Psychologia JakoÊci ˚ycia Psychology of Quality of Life 2012, tom 11, nr 1 (57–82) on This copy is for personal use only - distribution - Ryszard Poprawa - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 57 ed ibu tio np roh ibit 58 Ryszard Poprawa is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Pomimo licznych dobrodziejstw zwiàzanych z rozwojem internetu i ogromnej jego Êwiatowej ekspansji oraz coraz wi´kszej potrzeby jego wykorzystywania, wÊród młodych wiekiem i zarazem najliczniejszej grupy u˝ytkowników stwierdza si´ przypadki dysfunkcjonalnego u˝ywania internetu, czyli takiego korzystania, które zamiast êródłem indywidualnych korzyÊci, staje si´ zaburzonym zachowaniem (Cao, Su, 2006; Johansson, Götestam, 2004; Kaltiala-Heino, Lintonen, Rimpela, 2004; Leung, 2004; Morahan-Martin, Schumacher, 2000; Poprawa, 2007; 2011a; 2011b; Siomos i in., 2008; Thatcher, Goolam, 2005). Chodzi tu o zaburzenie zdolnoÊci samoregulowania indywidualnego zaanga˝owania w okreÊlone aktywnoÊci internetowe niezwiàzane z naukà czy pracà, które powoduje psychologiczne, społeczne oraz zdrowotne problemy i szkody w funkcjonowaniu jednostki w ró˝nych, pozawirtualnych obszarach ˝yciowej aktywnoÊci. Zaburzenie to okreÊla si´ najcz´Êciej jako uzale˝nienie od internetu (Internet Addiction Disorder), patologiczne u˝ywanie internetu (Pathologic Internet Use), kompulsywne u˝ywanie internetu (Compulsive Internet Use) lub coraz cz´Êciej jako problematyczne u˝ywanie internetu (Problematic Internet Use) (por. Beard, Wolf, 2001; Caplan, 2010; Griffiths, 2000; Davis, 2001; Douglas i in., 2008; Kaliszewska, 2007a; Morahan-Martin, 2005; Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2010; Shapira i in., 2003; Shaw, Black, 2008; Yellowless, Marks, 2007; Young, 1998a; 1999; przeglàd patrz: Poprawa, 2009a; 2011c). Indywidualne problemy zwiàzane z zaanga˝owaniem w korzystanie z internetu majà zło˝onà behawioralno-poznawczo-emocjonalnà natur´ i etiologi´ (Caplan, 2010; Davis, 2001; Kaliszewska, 2007a; Poprawa, 2006; 2009a; 2010; 2011c). Nie sà one do tej pory jednoznacznie uj´te w oficjalne klasyfikacje nozologiczne zaburzeƒ (ICD-10 czy DSMIV-TR). W literaturze omawiane sà liczne kontrowersje co do ich charakteru, przebiegu, trwałoÊci oraz ró˝nicowania z innymi, pierwotnymi zaburzeniami (Grochol, 1999; Morahan-Martin, 2005; Poprawa, 2009a; 2011c; Shaffer, Hall, Bilt, 2000; Shapira i in., 2003; Yellowless, Marks, 2007). W badaniach wykorzystywane sà ró˝ne metody ich pomiaru, nie zawsze bazujàce na spójnym systemie kryteriów diagnostycznych, stàd te˝ uzyskiwane sà rozbie˝ne rezultaty dotyczàce rozpowszechnienia problemu, nawet w tych samych populacjach (patrz na ten temat: Ogiƒska-Bulik, 2010; Poprawa, 2011b). Jednak˝e, pomimo tych trudnoÊci i niejasnoÊci, wielu badaczy przedstawia bardzo podobny i spójny opis problemów zwiàzanych z dysfunkcjonalnym zaanga˝owaniem w u˝ywanie internetu. Problemy te ujmuje si´ na wzór zaburzeƒ kontroli nawyków i pop´dów (szczególnie patologicznego hazardu) oraz uzale˝nieƒ, o bardzo podobnych symptomach i operacjonalizuje w zbie˝ne pytania diagnostyczne (por. Beard, Wolf, 2001; 2005; Caplan, 2002; 2010; Griffiths, 2000; Davis, 2001; Douglas i in., 2008; Kaliszewska, 2007a; Morahan-Martin, 2005; Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2010; Poprawa, 2011a; 2011c; Shapira i in., 2003; Shaw, Black, 2008; Woronowicz, 2009; Yellowless, Marks, 2007; Young, 1998a; 1999). Co wi´cej, uzyskuje si´ doÊç zbie˝ne rezultaty badaƒ nad korelatami problematycznego u˝ywa- Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 58 ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… 59 is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr nia internetu i zarysowuje si´ doÊç spójny obraz jego mechanizmów etiologicznych (por. Cao, Su, 2006; Caplan, 2010; Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2010; Morahan-Martin, Schumacher, 2000; Ogiƒska-Bulik, 2010; Poprawa, 2006; 2007; 2009b; 2010; 2011a; Song i in., 2004). Z tych powodów pojawia si´ coraz wi´cej głosów za włàczeniem omawianych problemów do oficjalnych klasyfikacji nozologicznych zaburzeƒ zachowania, jako jednego z uzale˝nieƒ behawioralnych, okreÊlanych te˝ jako zachowania nałogowe (Block, 2008; Dowling, Quirk, 2009; Woronowicz, 2009). Zachowania nałogowe (addictive behaviour), ogólnie ujmujàc, dotyczà tych czynnoÊci, które sà silnie emocjonalnie anga˝ujàce, gdy˝ wpływajà na funkcjonowanie emocjonalne jednostki, dostarczajà szybko silnych, chocia˝ krótkotrwałych gratyfikacji. Przez to wyzwalajà silne pragnienie ich powtarzania i trudnoÊç z ich kontrolowaniem, a w konsekwencji prowadzà do odległych w czasie, długotrwałych szkód. Pod wpływem powtarzania tych silnie emocjonalnie anga˝ujàcych czynnoÊci u pewnych szczególnie predysponowanych jednostek rozwija si´ nałóg. Predyspozycje te, najogólniej mówiàc, polegajà na posiadaniu pewnych deficytów czy defektów psychologicznych i neurobiologicznych mechanizmów samoregulacji emocjonalnej i behawioralnej oraz zwiàzane sà z deficytami zasobów radzenia sobie z szeroko poj´tym stresem. CzynnoÊci te uzale˝niajà, gdy˝ kompensujà podmiotowe deficyty czy odwracajà uwag´ od defektów, dajàc szybkie, chocia˝ krótkotrwałe nagrody, ale zarazem blokujàc szanse na konstruktywnà zmian´ i rozwój jednostki (Poprawa, 2006; 2009b; 2010; 2011c; por. Marlatt i in., 1988). Na podstawie analizy bogatej literatury tematu i wyników dotychczasowych badaƒ (m.in. Beard, Wolf, 2001; Griffiths, 2000; Davis, 2001; Morahan-Martin, 2005; Douglas i in., 2008; Caplan, 2010; Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2010; Poprawa, 2010; 2011a; 2011b; Shapira i in., 2003; Shaw, Black, 2008; Woronowicz, 2009; Yellowless, Marks, 2007; Young, 1998a; 1999) proponuje si´ okreÊlaç problemy zwiàzane z nałogowym zaanga˝owaniem w korzystanie z internetu mianem problematycznego u˝ywania internetu (PUI). Jest to termin najbardziej neutralny na obecnym etapie badaƒ. Nie przesàdza charakteru problemu ani jego trwałoÊci, o której nadal wiemy najmniej. Nie wià˝e go bezpoÊrednio z ˝adnà nozologià psychiatrycznà. OkreÊlenie to natomiast wyraênie podkreÊla problematyczny charakter zaanga˝owania w u˝ywanie internetu, czyli rodzàcy szeroko rozumiane problemy, trudnoÊci w funkcjonowaniu jednostki, zarówno behawioralne, przystosowawcze, emocjonalne, jak i zdrowotne. Co wi´cej, poniewa˝ problem dysfunkcjonalnego, nałogowego wykorzystywania internetu głównie dotyczy ludzi młodych, w okresie dynamicznego rozwoju osobowego, okreÊlenie to nie stygmatyzuje patologià i nie przesàdza o gł´bokoÊci i trwałoÊci problemu. Problematyczne u˝ywanie internetu (PUI) to nadmierne, rodzàce problemy psychologiczne, społeczne i zdrowotne, zaanga˝owanie w korzystanie z pewnych aplikacji internetu (głównie zwiàzanych z interaktywnoÊcià), majàce wyraêne cechy zachowania nałogowego. PUI rozpoznajemy na podstawie współwyst´powania Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 59 ed ibu tio np roh ibit 60 Ryszard Poprawa pe rso na lu se on ly - dis tr konstelacji behawioralnych, poznawczych i emocjonalnych symptomów, które wyst´pujà w okresie dłu˝szym ni˝ czas wymagany dla ka˝dego poczàtkujàcego u˝ytkownika do opanowania tej technologii i zaspokojenia pierwszej naturalnej fascynacji mo˝liwoÊciami, jakie ona stwarza. Poczàtkowy okres u˝ywania internetu dla ka˝dego nowego u˝ytkownika jest czasem tzw. oswajania technologii, fascynacji nowoÊcià, czyli nabywania wprawy w posługiwaniu si´ tym medium, co samo w sobie mo˝e byç niezmiernie anga˝ujàce, emocjonalnie ekscytujàce, czasochłonne i rodzàce stres z braku kompetencji. Stàd te˝ trudno w tym poczàtkowym okresie nabywania wprawy rozpoznawaç problematyczne u˝ywanie internetu. Trudno jest okreÊliç, ile ma trwaç czas nabywania wprawy, ale obserwacje poczàtkujàcych, młodych wiekiem, nastoletnich u˝ytkowników internetu wskazujà, ˝e trwa to wzgl´dnie krótko, od kilku tygodni do kilku miesi´cy (Poprawa, 2011a; 2011c). Tym niemniej PUI mo˝e rozwijaç si´ przez wiele miesi´cy, ale mo˝e te˝ w szczególnie sprzyjajàcych warunkach pojawiaç si´ bardzo szybko, szczególnie u predysponowanych jednostek (por. Woronowicz, 2009). Proponowany opis symptomów PUI w znaczàcym stopniu nawiàzuje do kilku êródeł. Przede wszystkim do jednego z najwczeÊniejszych i najpopularniejszych i te˝ najcz´Êciej wykorzystywanych w badaniach opisów kryteriów diagnostycznych patologicznego (problematycznego) u˝ywania internetu Kimberly Young (1998a, 1999, z modyfikacjami Beard i Wolf, 2001), które autorka wzorowała głównie na symptomach patologicznego hazardu. Ponadto zainspirowany jest behawioralno-poznawczà koncepcjà zgeneralizowanego problematycznego u˝ywania internetu Richarda Davisa (2001; Davis, Flett, Besser, 2002; rozwijanej obecnie przez Caplana, 2002; 2010). Nawiàzuje te˝ do koncepcji i opisu symptomów uzale˝nieƒ technologicznych Marka Griffisha (2000; 2004). Uwzgl´dnia równie˝ rodzimà propozycj´ Bohdana Woronowicza (2009), opisu tzw. siecioholizmu, nawiàzujàcà do kryteriów diagnostycznych uzale˝nieƒ według ICD-10. Symptomy PUI obejmujà: is c op y is for 1) nasilajàce si´ trudnoÊci w sprawowaniu kontroli nad własnà aktywnoÊcià w internecie (jego czasem i formà), które ujawniajà si´ szczególnie przy próbach zmiany, ograniczenia czy zaprzestania u˝ywania internetu (trudnoÊci z kontrolà); 2) kompulsywny przymus korzystania z okreÊlonych aplikacji internetu. Jest to poczucie owładni´cia silnym, trudnym do opanowania pragnieniem wykonywania okreÊlonych aktywnoÊci w internecie, wr´cz obsesyjne skoncentrowanie na tych aktywnoÊciach (kompulsywny przymus i obsesyjne owładni´cie); 3) doÊwiadczanie istotnych z subiektywnego punktu widzenia zmian nastroju i pobudzenia emocjonalnego zwiàzanych z podejmowaniem lub/i ograniczaniem aktywnoÊci w internecie. W momencie podejmowania internetowych aktywnoÊci wyraêna ulga, podwy˝szenie nastroju i wzmo˝enie pozytywnych emocji, a w sytuacji ograniczenia dost´pu irytacja, złoÊç, niepokój i przygn´bienie (zmiany nastroju uzale˝nione od aktywnoÊci w internecie); Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 60 ed ibu tio np roh ibit pe rso na lu se on ly - dis tr 4) utrata satysfakcji połàczona ze wzmagajàcà si´ potrzebà coraz intensywniejszego korzystania z okreÊlonych aplikacji internetu. Jest to wzmagajàca si´ potrzeba powracania do aktywnoÊci w internecie i ich przedłu˝ania, co staje si´ warunkiem osiàgni´cia satysfakcji (utrata satysfakcji/wzmagajàca si´ potrzeba); 5) wzmagajàce si´ osobiste szkody i konflikty zwiàzane z zaanga˝owaniem w internet. Zaabsorbowanie internetem coraz bardziej staje si´ êródłem problemów, konfliktów i szkód zarówno osobistych, jak i w relacjach społecznych, w ró˝nych obszarach tych relacji (rodzinnych, zawodowych/szkolnych) (narastajàce szkody i konflikty); 6) narastajàce zaniedbywanie alternatywnych êródeł relacji, przyjemnoÊci lub dotychczasowych zainteresowaƒ na rzecz zaanga˝owania w okreÊlone aktywnoÊci w internecie (zaniedbywanie innych aktywnoÊci i relacji); 7) korzystanie z internetu coraz bardziej zaczyna słu˝yç radzeniu sobie ze stresem, ucieczce od problemów, łagodzeniu dysforii (poczucia winy, niepokoju, smutku, złoÊci, poczucia bezradnoÊci, itp.). Ucieczka emocjonalna w aktywnoÊci internetowe dotyczy codziennych problemów ˝yciowych, ale przede wszystkim problemów wynikajàcych z nadmiernego zaabsorbowania właÊnie w te aktywnoÊci. Przejawia si´ ona m.in. w zwlekaniu z podejmowaniem i wykonywaniem innych aktywnoÊci ˝yciowych (nałogowa ucieczka od stresu); 8) nasilenie psychologicznych obron w celu unikni´cia uÊwiadomienia i „utraty” rozwijajàcego si´ nałogu, poczàtkowo przynoszàcego proksymalne i krótkotrwałe korzyÊci, a dopiero po pewnym czasie dystalne, długotrwałe szkody i straty. Chodzi tu o wzmagajàce si´ posługiwanie ró˝nymi formami psychologicznej obrony, aby ukryç prawd´ o własnym nadmiernym zaabsorbowaniu aktywnoÊcià w internecie i podtrzymaç t´ aktywnoÊç ze wzgl´du na oczekiwane iluzoryczne korzyÊci pomimo rzeczywistych szkód (najprostsze to kłamanie i ukrywanie informacji na temat własnego zaabsorbowania internetem) (obrona nałogu) (Poprawa, 2011a; 2011c). y is Metoda badaƒ Cel badaƒ is c op Stosownie do przyj´tych kryteriów rozpoznawania PUI podj´to prace nad opracowaniem kwestionariuszowego narz´dzia jego pomiaru. Celem artykułu jest prezentacja wyników badaƒ nad wartoÊcià psychometrycznà opracowanego narz´dzia i charakterystyka tego problemu wÊród dorastajàcej młodzie˝y, na próbie której prowadzono badania. Przygotowujàc nowe narz´dzie pomiaru, autor wyszedł od przeglàdu i krytycznej analizy istniejàcych metod pomiaru. W szczególnoÊci poddano analizie jednà Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 61 for This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 61 ed ibu tio np roh ibit 62 Ryszard Poprawa rso na lu se on ly - dis tr z najpopularniejszych i dobrze opracowanych psychometrycznie metod, Internet Addiction Test (IAT) autorstwa Young (1998b) (Poprawa, 2011b). Głównà słaboÊcià IAT jest po pierwsze to, ˝e jego stwierdzenia (items) nie w pełni i równomiernie pokrywajà si´ z zaproponowanymi przez autork´ symptomami, po drugie niektóre ze stwierdzeƒ majà bardzo niskà moc dyskryminujàcà i po trzecie, w ró˝nych badaniach ma niestabilnà struktur´ czynnikowà wskazujàcà na niehomogenicznoÊç badanego konstruktu (Chang, Law, 2008; Khazaal i in., 2008; Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2006; Poprawa, 2011b; Widyanto, McMurran, 2004). Obie dotychczasowe adaptacje tego narz´dzia, zarówno wczeÊniejsza, wierna oryginałowi adaptacja (Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2006), jak i póêniejsza nieznacznie zmodyfikowana wobec oryginału nie usun´ły jego niedociàgni´ç (Poprawa, 2011b). Kolejnà z istotnych słaboÊci wykorzystywanych w badaniach PUI narz´dzi (np. Davis, Flett, Besser, 2002; Kaliszewska, 2007b) jest to, ˝e koncentrujà si´ nie tylko na objawach PUI, ale równie˝ i na jego przyczynach, mieszajàc w pomiarze zaburzenia jego symptomy z potencjalnymi przyczynami (patrz omówienie: Poprawa, 2011b). Co wi´cej, brakuje rodzimej, oryginalnej metody pomiaru PUI. Metody, która nie tylko miałaby wysokie walory psychometryczne, ale przede wszystkim byłaby opracowana na bazie jednoznacznej definicji problemu i wywiedzionych z niej jasno opisanych symptomów. Pozycje narz´dzia pomiaru PUI muszà adekwatnie i proporcjonalnie operacjonalizowaç zało˝one symptomy. Zgodnie z wynikami dotychczasowych badaƒ nad korelatami (uwarunkowaniami) PUI (patrz przeglàd: Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2010; Poprawa, 2009a; 2011c) zało˝ono, ˝e powinno ono byç: op y is for pe • pozytywnie i silniej zwiàzane z płcià m´skà ni˝ kobiecà, czyli powinno byç istotnie wy˝sze u chłopców ni˝ u dziewczàt; • pozytywnie zwiàzane z cz´stoÊcià korzystania z internetu i czasem dobowej aktywnoÊci on-line; • pozytywnie i najsilniej powiàzane z preferencjami tych rodzajów aktywnoÊci internetowych, które sà silnie emocjonalnie anga˝ujàce i mogàce kompensowaç pewne deficyty i pomagaç ukrywaç defekty. Jak dowodzà dotychczasowe badania, sà to przede wszystkim aktywnoÊci wià˝àce si´ z interakcjà, nawiàzywaniem, poszukiwaniem i wchodzeniem w kontakty interpersonalne (u obu płci) oraz z grami interaktywnymi i erotykà (głównie u chłopców) (Caplan, 2010; Poprawa, 2009a; 2011c). is c Potwierdzenie powy˝szych zało˝eƒ byłoby wskaênikiem trafnoÊci opracowanego narz´dzia pomiaru PUI. Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 62 ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… Badania wst´pne – pilota˝owe 63 y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Na poczàtku prac nad opracowaniem narz´dzia pomiaru PUI odpowiadajàcego powy˝szej definicji problemu i opisowi jego symptomów oraz niepowielajàcego słaboÊci ju˝ istniejàcych narz´dzi, w kierowanym przez autora zespole1, przeanalizowano treÊç pozycji metod dost´pnych i rzetelnie opisanych w literaturze. Czerpano głównie z trzech êródeł: z Testu Problematycznego U˝ywania Internetu – b´dàcego zmodyfikowanà adaptacjà Internet Addiction Test Young w opracowaniu Poprawy (2011b), z Online Cognition Scale (OCS) Davisa, Fletta, Bessera (2002) i opracowanego przez Rowiƒskiego (2006) do pomiaru symptomów PUI wg Young kwestionariusza o nazwie AktywnoÊç w internecie. Opracowano te˝ własne stwierdzenia (pozycje). W ostatecznoÊci zapo˝yczono, wybrano i samodzielnie opracowano 45 stwierdzeƒ, odnoszàcych si´ w miar´ proporcjonalnie do ka˝dego z 8 symptomów (po 5 do 6 stwierdzeƒ na symptom). Do zbioru stwierdzeƒ umieszczonych w losowej kolejnoÊci dołàczono stosownà instrukcj´ dla osób badanych oraz 6-punktowà skal´ odpowiedzi, z opisanymi wszystkimi punktami od 0 – nigdy, do 5 – zawsze. CałoÊç opatrzono przyjaênie brzmiàcà nazwà: Test Korzystania z Internetu (TKI). Tak stworzonà eksperymentalnà wersjà Testu Korzystania z Internetu przeprowadzono badania pilota˝owe na próbie młodzie˝y, uczniów 2 szkół ponadgimnazjalnych i studentów ró˝nych kierunków studiów (N = 221). Na zebranych danych przeprowadzono eksploracyjnà analiz´ czynnikowà metodà składowych głównych i obliczono moc dyskryminacyjnà ka˝dej pozycji. Przeprowadzone analizy wykazały koniecznoÊç usuni´cia 5 stwierdzeƒ zakłócajàcych homogenicznoÊç struktury narz´dzia i majàcych najsłabszà moc dyskryminacyjnà. Dodatkowo 4 niezale˝nych s´dziów kompetentnych oceniło dopasowanie ka˝dego stwierdzenia do opisów ka˝dego z 8 symptomów. Przyj´to, ˝e do ostatecznej wersji TKI mogà wejÊç te pozycje, które uzyskajà co najmniej 60% zgodnoÊci dopasowania. Trzy stwierdzenia nie spełniły tego kryterium i równie˝ zdecydowano o ich usuni´ciu z TKI. Analiza ta potwierdziła trafnoÊç treÊciowà metody. Ostatecznie do badaƒ właÊciwych przygotowano 37-pozycyjny Test Korzystania z Internetu (patrz: tabela 1). op Badania właÊciwe. Osoby badane i organizacja badaƒ is c Badania właÊciwe przeprowadzono metodà klasycznà papier-ołówek w próbie 654 u˝ytkowników internetu (54% dziewczàt i 46% chłopców), w wieku 15–19 lat (ze Êrednià wieku = 16,6), uczniów kilku szkół ponadgimnazjalnych z Wrocławia oraz Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 63 1 W zespole tym byli magistranci, mgr Przemysław Nowicki, mgr Krzysztof Sochal i Szymon Hamera. ed ibu tio np roh ibit 64 Ryszard Poprawa jednego gimnazjum z Nowej Soli2. Udział w badaniach był dobrowolny i poparty biernà zgodà rodziców3 oraz aktywnà zgodà wychowawców. Badania przeprowadzili wyszkoleni ankieterzy zbiorowo na terenie szkół w klasach, bez obecnoÊci nauczycieli. Badania były anonimowe. dis tr Metody badaƒ Wyniki badaƒ rso na lu se on ly - Poza Testem Korzystania z Internetu (patrz: tabela 1) – słu˝àcym do pomiaru problematycznego u˝ywania internetu i jego symptomów – w badaniach wykorzystano te˝ specjalnie opracowanà Ankiet´ na temat AktywnoÊci w Internecie4. Za jej pomocà zbierano podstawowe informacje demograficzne (wiek, płeç) oraz dane na temat: a) sta˝u bycia internautà (skala odpowiedzi od 1– „krócej ni˝ miesiàc”, do 6 – „od ponad 5 lat”), b) samooceny kompetencji w posługiwaniu si´ internetem (skala odpowiedzi od 1 – „bardzo niskie, jestem poczàtkujàcy/-a i mało kompetentny/-a”, do 5 – „bardzo wysokie, mo˝na uznaç mnie za eksperta/-tk´ w tej dziedzinie”), c) cz´stotliwoÊci korzystania z internetu (skala odpowiedzi od 1 – „kilka razy dziennie”, do 5 – „rzadziej”), d) czasu przeci´tnej dobowej aktywnoÊci w internecie (okreÊlanej liczbà godzin i/lub minut, przeliczanej na minuty) oraz e) preferencji 26 rodzajów aktywnoÊci w internecie (skala odpowiedzi od 0 – „nigdy”, do 3 – „za ka˝dym razem, kiedy jestem w sieci”). pe Analiza rzetelnoÊci i trafnoÊci pomiaru PUI is c op y is for Na zebranych TKI danych przeprowadzono eksploracyjnà analiz´ czynnikowà, metodà czynników głównych (patrz: tabela 1) i test osypiska. Analizy te wykazały jednoczynnikowà struktur´ narz´dzia, co potwierdza jego trafnoÊç teoretycznà. Wyodr´bniony czynnik ma wysokà wartoÊç własnà i wysokie ładunki czynnikowe tworzàcych go pozycji, które łàcznie wyjaÊniajà prawie 44% wariancji wyników testu. Obliczono moc dyskryminacyjnà pozycji, wskaênik spójnoÊci wewn´trznej α Cronbacha i rzetelnoÊci połówkowej, które okazały si´ wysokie lub bardzo wysokie. Wyniki te wskazujà, ˝e TKI bardzo rzetelnie mierzy homogeniczny konstrukt, jakim jest problematyczne u˝ywanie internetu. 2 Włàczono tu te˝ cz´Êç danych pochodzàcych od uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych z próby pilo- ta˝owej. 3 Rodzice mieli mo˝liwoÊç odmówiç udziału swojego dziecka w tych badaniach. 4 W opracowaniu tej Ankiety brali udział ww. magistranci. Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 64 Nr poz. ed TreÊç pozycji Ładunki 11 Próbowałem bez powodzenia zredukowaç długoÊç trwania moich sesji w Internecie. rti –0,617 0,609 1 0,576 0,828 0,686 –0,716 0,699 0,652 36* Próbuj´ sp´dzaç mniej czasu w Sieci, ale to mi si´ nie udaje. –0,659 0,642 0,709 ly - 29* Korzystanie z Internetu wydaje si´ byç poza mojà kontrolà. 6 UÊwiadamiam sobie, ˝e myÊl´ o tym, kiedy znów b´d´ w sieci. 2 7 Obawiam si´, ˝e moje ˝ycie bez Internetu –0,617 0,606 byłoby nudne, puste i pozbawione radoÊci. 0,612 8 Trac´ panowanie nad sobà lub krzycz´, gdy ktoÊ przeszkadza mi, gdy jestem on-line. –0,615 0,602 0,635 9* Czuje si´ zaabsorbowany Internetem, gdy –0,662 0,641 jestem off-line, i fantazjuj´ na temat bycia on-line. 0,635 14* Czuj´ si´ poirytowany, nerwowy lub przygn´biony, gdy jestem off-line, ale uczucia te znikajà, gdy wracam do sieci. –0,634 0,608 0,672 16* Czuj´ si´ niespokojny, poirytowany czy –0,666 0,650 przygn´biony myÊlà o koniecznoÊci ograniczenia korzystania z Internetu. 0,660 20 Zdarza mi si´ myÊleç o czymÊ, czego doÊwiadczyłem w Internecie, na długo po tym, jak odszedłem od komputera. –0,653 0,642 0,611 26* Czuj´ narastajàce napi´cie, kiedy nie mog´ –0,720 0,702 korzystaç z Internetu. 0,726 31* Kiedy nie jestem w sieci, myÊl´ o Internecie. –0,761 0,737 0,714 y is for pe rso na lu se –0,652 0,641 is c op 17 Zauwa˝am, ˝e musz´ wydłu˝aç czas sp´–0,677 0,651 dzany w Internecie, aby osiàgnàç satysfakcj´ z korzystania z sieci. 3 0,666 0,892 0,679 0,870 22* Zauwa˝yłem, ˝e potrzebuj´ coraz dłu˝ej –0,715 0,694 byç on-line, aby osiàgnàç to, co potrzebuj´. 0,704 33* Coraz bardziej czuj´ si´ nienasycony mojà aktywnoÊcià on-line. 0,790 –0,784 0,756 65 kat. rti poz. α symp. w kat. w kat. dis tr 18* Nie jestem w stanie ograniczyç korzystania –0,661 0,649 z Internetu, mimo ˝e czasami chciałbym. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - ibu tio np roh ibit Tabela 1. Wyniki analizy czynnikowej i rzetelnoÊci pomiaru TKI on This copy is for personal use only - distribution - Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 65 ed cd. tabeli 1 Nr poz. TreÊç pozycji Ładunki 37* Zauwa˝am, ˝e coraz trudniej jest mi czuç si´ usatysfakcjonowanym z mojej aktywnoÊci w Internecie. Zaniedbuj´ obowiàzki domowe na rzecz dłu˝szego przebywania on-line. –0,682 0,654 3 –0,535 0,535 4 0,731 0,870 0,651 0,852 –0,601 0,596 0,621 5* Z powodu zbyt długiego czasu sp´dzanego –0,649 0,643 w sieci nara˝am na szwank moje wyniki w pracy/szkole. 0,782 10 Moje osiàgni´cia w pracy/szkole cierpià z powodu zbyt długiego czasu sp´dzanego przeze mnie w sieci. –0,687 0,681 0,766 350 34* Czuj´ si´ winna/y z powodu czasu poÊwi´- –0,657 0,645 canego dla bycia on-line. 0,513 ly - 4* Osoby z mojego otoczenia skar˝à si´ na iloÊç czasu, który sp´dzam on-line. se Wybieram podekscytowanie zwiàzane z Internetem, zamiast bliskoÊci mojego/mojej partnera/partnerki, przyjaciół lub rodziny. –0,568 0,555 3 Tworz´ nowe zwiàzki z współu˝ytkownika- –0,543 0,527 mi sieci kosztem zwiàzków z osobami z poza sieci. 0,554 13* Wybieram sp´dzanie czasu w sieci zamiast –0,686 0,669 spotykania si´ z przyjaciółmi lub rodzinà. 0,622 25* Relacje zawarte w Internecie mogà byç bardziej satysfakcjonujàce ni˝ te zawarte w „prawdziwym ˝yciu”. –0,643 0,625 0,568 32* Zauwa˝yłem, ˝e od pewnego czasu, gdy stałem si´ internautà, zarzuciłem moje inne zainteresowania i zaanga˝owania. –0,736 0,719 0,595 15 Bycie on-line pozwala mi uÊmierzyç moje negatywne uczucia (np. beznadziejnoÊci, smutku, przygn´bienia, l´ku czy winy). –0,631 0,614 5 op y is for pe rso na lu 2 6 0,555 0,791 0,644 0,876 0,564 23* Kiedy jestem w Internecie, moje troski i problemy schodzà na dalszy plan. –0,683 0,665 0,716 –0,685 0,670 0,742 is c 19 Korzystam z Internetu, aby uniknàç ko–0,611 0,605 niecznoÊci robienia nieprzyjemnych rzeczy. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - kat. rti poz. α symp. w kat. w kat. rti dis tr 1 ibu tio np roh ibit Ryszard Poprawa on This copy is for personal use only - distribution - 66 - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 66 28* Korzystanie z Internetu mnie uspokaja ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… cd. tabeli 1 Nr poz. TreÊç pozycji Ładunki rti 6 0,669 0,876 –0,711 0,694 12* Próbuj´ ukrywaç przed innymi, jak długo przebywam w sieci. –0,615 0,602 21 MyÊl´, ˝e lepiej jest, gdy moi bliscy i znajomi nie wiedzà, ile czasu poÊwi´cam na Internet. –0,597 0,581 0,700 0,742 ly - dis tr 35* Kiedy jestem w złym nastroju, czuj´ si´ przygn´biony, wchodz´ do Internetu, aby poczuç si´ lepiej. –0,704 0,689 se 24* Nie mówi´ do koƒca prawdy, gdy ktoÊ z moich bliskich pyta mnie o czas sp´dzany w sieci. –0,692 0,678 7 0,763 0,630 0,854 0,731 na lu 27* Staram si´ nie mówiç, ile czasu sp´dzam w Internecie, aby nie denerwowaç mojej rodziny. 67 kat. rti poz. α symp. w kat. w kat. on 30 Korzystanie z Internetu to sposób na to, by –0,659 0,652 zapomnieç o rzeczach, które musz´, ale nie mam ochoty zrobiç. rso * – pozycje wchodzàce do skróconej wersji TKI23 èródło: opracowanie własne. is c op y is for pe Poniewa˝ zało˝ono 8 symptomów PUI, przeprowadzono seri´ konfirmacyjnych analiz czynnikowych celem potwierdzenia dopasowania uzyskanego rozkładu empirycznego do teoretycznie zało˝onej struktury 8 symptomów PUI. Wyniki tych analiz wykazały, ˝e najlepsze dopasowanie uzyskuje si´ przy połàczeniu pozycji b´dàcych wskaênikami symptomów 2 (kompulsywny przymus i obsesyjne owładni´cie) i 3 (zmiany nastroju uzale˝nione od aktywnoÊci w internecie) w jednà kategori´. Zło˝ony z siedmiu symptomów model PUI uzyskał zadowalajàce parametry dopasowania: funkcja rozbie˝noÊci = 0,154; Chi2 = 32,81, St.swobody = 14, p = 0,003, reszty stand. = 0,029, RMSEA = 0,079, Niecentr.McDonalda = 0,957, GFI = 0,956, AGFI = 0,912. Parametry Êcie˝kowe ka˝dego symptomu sà bardzo wysokie, od 0,769 do 0,901, i wszystkie istotne statystycznie z p < 0,001 (patrz: rycina 1). Najsilniejszym wskaênikiem PUI jest symptom 2) obsesyjne owładni´cie i zmiany nastroju uzale˝nione od aktywnoÊci w internecie (0,901), a najsłabszym 4) narastanie szkód i konfliktów zwiàzane z zaanga˝owaniem w internet (0,769). Poniewa˝ na PUI mierzone TKI składa si´ ostatecznie z 7 kategorii symptomów, ka˝dà z tych kategorii mo˝na potraktowaç jako niezale˝nà podskal´ testu. Zało˝e- Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 67 ed ibu tio np roh ibit 68 Ryszard Poprawa Trudności z samokontrolą Obsesyjne, kompulsywne owładnięcie 0,831*** Problematyczne używanie Internetu 0,820*** 0,769*** Szkody i konflikty on 0,876*** ly - Utrata satysfakcji dis tr 0,834*** Ucieczka od stresu Zaniedbywanie alternatyw. aktywności se lu rso na Rycina 1. Wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej symptomów składajàcych si´ na PUI. èródło: opracowanie własne. Legenda: ***p<0,001 is c op y is for pe nie to potwierdzajà analizy spójnoÊci wewn´trznej i mocy dyskryminacyjnej pozycji składajàcych si´ na ka˝dà z podskal (szczegółowe wyniki analiz prezentuje tabela 1 – dwie ostatnie kolumny). TKI jest doÊç długi (ma 37 pozycji), ale ma bardzo wysokà rzetelnoÊç połówkowà, co sugeruje mo˝liwoÊç jego skrócenia. W tym celu wybrano 23 pozycje o najlepszych parametrach (po 3 na symptom, z wyjàtkiem symptomu 2, gdzie wybrano 5 pozycji) i przeprowadzono analiz´ właÊciwoÊci psychometrycznych tak skróconej wersji TKI23. Analiza czynnikowa metodà czynników głównych wykazała jednoznacznie jednoczynnikowà struktur´ skróconej wersji TKI23, z ładunkami czynnikowymi od –0,575 do –0,818. W skróconej wersji 23 pozycje wyjaÊniajà ponad 47% wariancji wyniku testu. Wyniki analizy rzetelnoÊci (patrz: tabela 1 – prawy dolny róg) wskazujà na równie wysokie właÊciwoÊci psychometryczne wersji skróconej tak jak pełnej. Moc dyskryminacyjna poszczególnych pozycji jest wysoka i wahała si´ od 0,566 do 0,787. Rezultaty te pozwalajà rekomendowaç TKI23 jako rzetelne i trafne narz´dzie pomiaru PUI, szczególnie wÊród nastoletnich i nieskłonnych do długotrwałego wysiłku u˝ytkowników internetu. Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - Obrona nałogu 0,867*** 0,901*** - This copy is for personal use only - distribution prohibited. - This copy is for personal use only - distribution PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 68 ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… 69 Normalizacja i szacowanie rozpowszechnienia PUI is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Jednym z celów opracowania TKI jest uzyskanie mo˝liwoÊci przeprowadzenia diagnozy indywidualnej pod kàtem stopnia nasilenia symptomów problematycznego u˝ywania internetu. Z tego powodu konieczne sà normy. Tabela 2 prezentuje opis statystyczny wyniku ogólnego pełnej wersji TKI i wersji skróconej (TKI23), w całej badanej próbie (N = 654) oraz próbie dziewczàt (N = 354) i chłopców (N = 300). W tabeli tej znajdujà si´ te˝ wyniki testu normalnoÊci rozkładu oraz wyniki testu istotnoÊci ró˝nic mi´dzypłciowych. Test dopasowania rozkładu wyników uzyskanego w TKI/TKI23 do rozkładu normalnego nie potwierdza hipotezy zerowej o zgodnoÊci z tym rozkładem. Rozkład wyników w TKI/TKI23 jest prawostronnie asymetryczny i bardziej wysmukły ni˝ normalny. Oznacza to, ˝e wi´cej jest wyników niskich i skoncentrowanych wokół Êredniej ni˝ wysokich. Proporcjonalnie wi´cej badanych, zarówno dziewczàt, jak i chłopców uzyskuje w TKI/TKI23 wyniki niskie i przeci´tne ni˝ wysokie. Analiza ró˝nic mi´dzypłciowych wykazała, ˝e dziewcz´ta ró˝nià si´ istotnie od chłopców w nasileniu wyniku ogólnego TKI/TKI23. Młodzi m´˝czyêni sà istotnie silniej problematycznie zaanga˝owani w korzystanie z internetu ni˝ młode kobiety. Przeprowadzono procedur´ normalizacji uzyskanego rozkładu wyników surowych i przeliczono je na skal´ standardowà (patrz rezultaty: tabela 3). Wybrano tu jako skal´ standardowà skal´ T. Po pierwsze dlatego, ˝e zakres wyników TKI jest bardzo szeroki, a skala T jest najszersza z u˝ywanych (101 jednostek). Po drugie, celem testu jest dobre ró˝nicowanie w zakresie patologii, wi´c skala T najlepiej si´ do tego nadaje, gdy˝ najlepiej ró˝nicuje w zakresie kraƒcowych, bardzo wysokich i bardzo niskich wyników (Hornowska, 2009). Przyjmujàc typologi´ norm standardowych przedstawionà przez Hornowskà (2009) mo˝na przyjàç, ˝e ok. 13% zbadanych adolescentów nale˝y do grupy podwy˝szonego ryzyka PUI, natomiast prawie 2% przejawia w wysokim stopniu symptomy PUI (por. Poprawa, 2011b). WÊród chłopców zagro˝onych jest 16%, a 3% to problematyczni u˝ytkownicy internetu. Natomiast wÊród dziewczàt zagro˝onych jest ok. 10%, a problematycznych u˝ytkowniczek jest niewiele ponad 1%. Aby potwierdziç zasadnoÊç przedstawionych tu szacunków rozpowszechnienia PUI wÊród adolescentów, przyj´to, ˝e o problematycznym u˝ywaniu internetu Êwiadczy wynik TKI stanowiàcy co najmniej 60% mo˝liwej do uzyskania sumy punktów. Kalkulacja ta wynika z reguły zawartej w 8-pytaniowym Kwestionariuszu Diagnostycznym Young (YDQ) (1998a), która uwzgl´dniana jest w wielu badaniach wykorzystujàcych t´ metod´ (Dowling, Quirk, 2009). A mianowicie, w YDQ przyjmuje si´, ˝e 5 odpowiedzi twierdzàcych (co stanowi dokładnie 62,5% wszystkich odpowiedzi) na 8 mo˝liwych (100%) wskazuje na problematyczne u˝ywanie internetu. Uwa˝a si´, ˝e to kryterium klasyfikacyjne jest bardzo surowe, a nawet zawy˝one, gdy˝ ju˝ nawet 4 odpowiedzi potwierdzajàce symptomy wskazujà na PUI (opr. cyt.). Uwzgl´dniajàc reguł´ YDQ i wynikajàce z niej proporcje mo˝na łatwo wyliczyç, ˝e wynik Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 69 - is c na lu 4 rso 19,93 14,5 4 8,5 16,63 pe 4 10 8 9 10,5 26 17 20 Me 18,42 30,99 26,33 28,82 SD se 30 19 22 49 35 40 Q3 - 96 98 98 151 147 151 Max. wynik w prób. 1,45 2,17 1,78 1,31 1,85 1,57 A 1,98 5,55 3,37 1,46 3,77 2,43 K 0,158** 0,196** 0,180** 0,136** 0,170** 0,152** Test K-S This copy is for personal use only - distribution prohibited. Z This copy is for personal use only - distribution –3,87*** –3,42*** - ly - on dis tr 70 Ryszard Poprawa ibu tio np roh ibit M – Êrednia; SD – odchylenie standardowe; Me – mediana; Q1 – dolny kwartyl; Q3 – górny kwartyl; A – asymetria; K – kurtoza; K-S – test Kołmogorowa-Smirnowa; Z – wartoÊç testu U Manna-Whitneya; **p < 0,01; ***p < 0,001 èródło: opracowanie własne. 19,92 Chłopcy 16,85 for 33,91 25,87 29,56 M 14,25 TKI23 0–115 y is op TKI 0–185 zakres pkt Dziewcz´ta Cała próba Chłopcy Dziewcz´ta Cała próba Wynik ogólny Th Q1 This copy is for personal use only - distribution prohibited. Tabela 2. Statystyka opisowa wyników TKI wersji pełnej i skróconej This copy is for personal use only - distribution prohibited. ed PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 70 ed Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… Tabela 3. Normy dla pełnej i skróconej wersji TKI T 18 28 bardzo niskie 2,75% 0 41 31 1 15 32 niskie 13,91% 1 39 37 2 17 35 2 38 3 23 37 3 32 4 18 39 4 41 5 18 40 5 6–7 21 41 6 8 25 42 przeci´tne 68,65% 7 9 23 43 8 10 16 44 11 15 45 12 31 46 13–14 22 47 15–16 22 48 17–18 26 49 19–21 31 50 22–24 25 51 25–27 29 52 28–29 23 30–32 22 39–46 30 45 22 46 25 48 9 17 49 10–11 38 50 12 17 51 13–14 30 52 15–16 21 53 17–18 27 54 19 19 55 20–21 24 56 22–25 22 57 53 26–29 20 58 54 30–31 15 59 for pe rso na lu se 47 55 32–35 18 60 22 56 36–37 11 61 23 57 38–40 14 62 17 58 41–44 13 63 is c 47–49 44 23 y is 36–38 50–53 17 59 45–47 10 64 54–59 17 60 48–51 6 65 12 61 52–55 8 66 60–64 wysokie 12,69% niskie 18,04% 42 22 op 33–35 % 40 ly - 0 WS dis tr f % on T Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. f WS 71 Wersja skrócona - Wersja pełna - ibu tio np roh ibit This copy is for personal use only - distribution PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 71 przeci´tne 67,43% wysokie 12,54% ed cd. tabeli 3 f WS Wersja pełna T 6 67 63 62–64 6 68 9 64 65–69 5 69 77–87 10 65 70–72 3 70 88–92 6 66 73–75 3 71 93–99 6 67 76–81 2 72 100> 7 68 82–88 106–108 4 69 89–90 109–114 3 70 91 115–125 3 71 126–128 2 72 129–134 2 73 135–137 2 74 138–139 1 76 140–146 1 77 147–150 1 78 151 > 1 81 bardzo wysokie 1,99% 73 1 74 1 75 1 76 93–95 1 77 96 1 78 97> 1 81 92 bardzo wysokie 1,99% ly 2 on 73–76 se 11 wysokie 12,54% dis tr 56–61 lu 68–72 wysokie 12,69% Wersja skrócona T % na 62 f WS rso 15 % pe 65–67 WS – wyniki surowe, f – liczebnoÊç, T – teny èródło: opracowanie własne. y is wskazujàcy na PUI w TKI powinien byç nie mniejszy ni˝ 115 punktów, co dokładnie pokrywa si´ z wyliczeniami opartymi na normalizacji rozkładu. op TrafnoÊç pomiaru is c Za trafnoÊcià pomiaru PUI za pomocà TKI przemawia zgodne z wynikami innych badaƒ wykazanie istotnej ró˝nicy w nasileniu PUI i jego symptomów w zale˝noÊci od płci (patrz: tabela 2). Co wi´cej, PUI i jego symptomy (z wyjàtkiem 6. symptomu – internetowej ucieczki od stresu) istotnie pozytywnie, chocia˝ bardzo słabo, korelujà z płcià m´skà (patrz: tabela 4). Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - ibu tio np roh ibit Ryszard Poprawa for This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 72 - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 72 Wynik ogólny ed kompetencje cz´stotliwoÊç a sta˝ . / 0,14*** –0,07 . / . / czas aktyw. . / 0,04 0,08 –0,11 0,26*** 0,08 0,36*** 0,30*** 0,09* 0,04 0,01 0,09 –0,12 0,31*** 0,02 0,34*** 0,20** 2) obsesyjne owładni´cie /zmiany nastroju 0,09* –0,06 0,09 0,06 –0,09 0,21*** 0,03 0,33*** 0,25*** 3) utrata sa- 0,17*** –0,19** –0,05 –0,00 –0,02 tysfakcji/ wzmagajàca si´ potrzeba ly - dis tr 1) trudnoÊci z kontrolà 0,12* 0,04 0,20*** 0,21** on This copy is for personal use only - distribution prohibited. Płeç .=0 /=1 PUI - se 0,02 0,11 –0,07 0,37*** 0,16* 0,39*** 0,40*** lu 0,01 0,17** 0,00 0,30*** 0,28*** 6) internetowa ucieczka od stresu –0,07 –0,00 0,07 –0,10 0,19** 0,10 0,26*** 0,21** 0,15* 0,06 rso na 5) zaniedbywa- 0,15*** –0,13* 0,08 0,05 –0,08 nie innych aktywnoÊci i relacji pe 4) narastajàce 0,14*** szkody i konflikty (distres) 7) obrona psy- 0,17*** –0,09 chologiczna nałogu 0,01 0,09 –0,16* 0,09 0,29*** 0,19** for This copy is for personal use only - distribution prohibited. ibu tio np roh ibit Tabela 4. Wyniki analizy korelacji PUI i jego symptomów ze zmiennymi wyjaÊniajàcymi w próbie dziewczàt (N=272) i chłopców (N=227). - y is *p < 0,05, ** p < 0,01, ***p < 0,001 èródło: opracowanie własne. a Odwrócono skal´ oceny cz´stotliwoÊci, tak aby wynik wysoki wskazywał na wysokà, a wynik niski op na niskà cz´stotliwoÊç korzystania z internetu. is c PUI i jego symptomy istotnie statystycznie słabo lub przeci´tnie wià˝à si´ z cz´stotliwoÊcià korzystania z internetu przez dziewcz´ta. Natomiast generalnie brak jest takich zwiàzków w grupie chłopców (szczegóły patrz: tabela 4). U chłopców jedynie zarysowała si´ bardzo słaba pozytywna korelacja cz´stotliwoÊci z symptomem 4 – narastajàcymi szkodami i konfliktami. Brak zwiàzków PUI z cz´stotliwoÊcià korzystania z internetu u chłopców wynika najpewniej z faktu, ˝e prawie 96% chłopców Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 73 Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… - This copy is for personal use only - distribution PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 73 ed ibu tio np roh ibit 74 Ryszard Poprawa is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr wskazuje, ˝e korzysta z internetu co najmniej raz dziennie, a tylko 1,3% badanych korzysta z internetu kilka razy w miesiàcu. ˚aden z badanych chłopców nie zaznaczył odpowiedzi „rzadziej ni˝ kilka razy w miesiàcu”. Tak wi´c jest bardzo małe ró˝nicowanie odpowiedzi chłopców dotyczàcych cz´stotliwoÊci korzystania z internetu. PUI i jego symptomy istotnie statystycznie pozytywnie korelujà z czasem dobowej aktywnoÊci on-line, zarówno u dziewczàt jak i u chłopców (szczegóły patrz: tabela 4). Oznacza to tendencj´, ˝e im wy˝sze nasilenie PUI i jego symptomów, tym dłu˝szy przeci´tny czas dobowej aktywnoÊci w sieci. Najsilniejsze korelacje czasu dobowej aktywnoÊci z symptomami PUI dotyczà, zarówno u dziewczàt, jak i u chłopców, narastajàcych szkód i konfliktów (symptom 4). Na słabe powiàzania PUI z czasem korzystania z internetu wskazywali te˝ inni badacze, co równie˝ przemawia za trafnoÊcià opracowanego narz´dzia pomiaru PUI. Sta˝ bycia internautà i samoocena kompetencji nie wià˝à si´ istotnie z PUI. Stwierdzono jedynie słabe istotne korelacje negatywne symptomu 3 i 5 u dziewczàt ze sta˝em oraz symptomu 7 u chłopców z samoocenà kompetencji (szczegóły patrz: tabela 4). Brak istotnych zwiàzków PUI ze sta˝em bycia internautà i z samoocenà kompetencji internetowych wynika stàd, ˝e przewa˝ajàca wi´kszoÊç badanych ma długi, ponad 5-letni sta˝ bycia internautà oraz wysoko ocenia swoje kompetencje posługiwania si´ tym medium. SpoÊród analizowanych 26 rodzajów aktywnoÊci internetowych a˝ 15 istotnie pozytywnie wià˝e si´ z PUI u dziewczàt (patrz: tabela 5). Najsilniej (statystycznie przeci´tnie) PUI wià˝e si´ z korzystaniem z serwisów randkowych. Na wysokim poziomie istotnoÊci PUI wià˝e si´ te˝ z Êciàganiem plików MP3/DvX, słuchaniem muzyki przez internet lub oglàdaniem filmów, Êciàganiem oprogramowania, korzystaniem z komunikatorów, uczestniczeniem w czatach i poszukiwaniem informacji zwiàzanych z erotykà/seksem. Na ni˝szym poziomie istotnoÊci, słabo PUI wià˝e si´ te˝ z graniem w gry sieciowe, uczestniczeniem w forach i komentowaniu oraz z hazardem. Na najni˝szym poziomie istotnoÊci i bardzo słabo PUI u dziewczàt wià˝e si´ z graniem w gry typu MMOG i mini grami, z przeglàdaniem zasobów sieci WWW oraz najsłabiej z telefonowaniem i robieniem zakupów przez internet. U chłopców PUI pozytywnie wià˝e si´ z 11 rodzajami aktywnoÊci (patrz: tabela 5). Najsilniej (statystycznie przeci´tnie) z graniem w gry sieciowe i MMORPG 5. Ponadto słabo, ale wysoce statystycznie istotnie z Êciàganiem plików MP3/DvX oraz uczestniczeniem w forach i komentowaniu. Na ni˝szym poziomie istotnoÊci i słabo PUI chłopców wià˝e si´ ze Êciàganiem oprogramowania, erotykà, grami MMOG i publikowaniem swojej twórczoÊci w sieci. Na najni˝szym poziomie istotnoÊci i bardzo słabo PUI u chłopców koreluje z uczestniczeniem w aukcjach internetowych, słuchaniem muzyki i oglàdaniem filmów oraz graniem w gry tradycyjne (karciane i planszowe). 5 Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 74 MMORPG – ang. skr. Massively Multiplayer Online Role Playing Game ed 0,06 2) komunikatory 0,20*** 3) czat 0,20*** 4) fora i komentarze 0,19** 5) telefon 0,13* 6) przeglàdanie WWW 0,14* 7) nauka/praca 0,00 0,09 8) zakupy 0,13* 0,03 0,05 0,08 dis tr 0,03 ly - 0,08 14) MMOG rso 15) gry tradycyjne 16) hazard pe 17) Êciàganie oprogram. 18) MP3/DvX 22) bilety 0,15* 0,08 0,19** 0,34*** 0,12 0,31*** 0,16* 0,18** 0,07 0,13* 0,19** 0,09 0,24*** 0,21** 0,27*** 0,28*** 0,11 0,12 0,05 0,18** 0,27*** 0,15* –0,01 –0,06 0,09 0,01 24) społecznoÊç 0,11 0,00 25) randki 0,35*** 0,01 0,20*** 0,21** is c op 23) gazety y is 21) muzyka, film for 19) tworzenie strony/bloga 20) publikowanie 0,15* se lu na 13) MMORPG 26) erotyka Th *p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001 èródło: opracowanie własne. 0,09 –0,00 0,04 12) gry sieciowe 0,23*** –0,02 on 9) bank - This copy is for personal use only - distribution prohibited. / 1) e-mail This copy is for personal use only - distribution prohibited. - . Rodzaj aktywnoÊci: 11) minigry This copy is for personal use only - distribution prohibited. 75 Tabela 5. Wyniki analizy korelacji PUI z rodzajami preferowanych aktywnoÊci internetowych na próbie dziewczàt (N = 272) i chłopców (N = 227). 10) aukcje - ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… - This copy is for personal use only - distribution PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 75 ed ibu tio np roh ibit 76 Ryszard Poprawa y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Na zakoƒczenie przeprowadzono krokowà, post´pujàcà, wielokrotnà analiz´ regresji PUI ze wzgl´du na preferencje rodzajów aktywnoÊci internetowych. Analiza ta pozwoliła wyodr´bniç najistotniejsze, spoÊród analizowanych, układy rodzajów aktywnoÊci determinujàce PUI. PUI w grupie dziewczàt istotnie statystycznie determinuje, według kolejnoÊci siły oddziaływania, preferowanie takich aktywnoÊci, jak: korzystanie z serwisów randkowych (Beta = 0,268; p < 0,001), uczestniczenie w czatach (Beta = 0,143; p = 0,007), uprawianie gier hazardowych (Beta = 0,127; p = 0,01), wyszukiwanie muzyki, filmów do pobrania (Beta = 0,125; p = 0,04), słuchanie muzyki, oglàdanie teledysków (Beta = 0,123; p = 0,03), uczestnictwo w grach sieciowych (Beta = 0,122; p = 0,02). Na poziomie tendencji do istotnoÊci statystycznej, pozytywnie znaczenie ma równie˝ wyszukiwanie oprogramowania do pobrania (Beta = 0,100; p = 0,08). W układzie aktywnoÊci wchodzàcych do modelu wyjaÊniania PUI umiarkowane znaczenie ochronne (negatywne) wobec PUI mo˝e mieç zajmowanie si´ rezerwacjà biletów w internecie (Beta = –0,100; p = 0,06). Oznacza to, ˝e dziewcz´ta zagro˝one PUI raczej nie zajmujà si´ takà aktywnoÊcià w internecie. Model wyjaÊniania PUI wÊród dziewczàt jest istotny statystycznie (F (8,263) = 11,26; p < 0,001) i łàcznie wyjaÊnia ponad 27% wariancji wyniku ogólnego TKI. PUI przez chłopców pozytywnie determinujà, według kolejnoÊci siły oddziaływania, preferencje takich aktywnoÊci, jak: uczestnictwo w grach sieciowych (Beta = 0,209; p = 0,004) (np. takich, jak: Call of Duty, Quake, Counter Strike, Starcraft, itp.), uczestniczenie w grupach lub forach dyskusyjnych oraz czytanie i komentowanie wpisów internetowych (Beta = 0,200; p = 0,002), wyszukiwanie muzyki i filmów do pobrania (Beta = 0,195; p = 0,002) oraz granie w gry typu MMORPG (Beta = 0,169; p = 0,01). W wyodr´bnionym modelu determinujàcym PUI aktywnoÊci znaczenie ochronne ma niekorzystanie z portali społecznoÊciowych (Beta = –0,146; p = 0,02) oraz brak wykorzystywania internetu do telefonowania i wideokonferencji (np. poprzez Skype’a, itp.) (Beta = –0,131; p = 0,03). Model wyjaÊniania PUI wÊród chłopców jest istotny statystycznie (F (6,214) = 10,48; p < 0,001) i łàcznie wyjaÊnia prawie 23% wariancji wyniku ogólnego TKI. op Omówienie wyników badaƒ is c W artykule tym przedstawiono koncepcj´ rozumienia i definiowania problematycznego u˝ywania internetu, które inni nazywajà te˝ uzale˝nieniem od internetu. PUI jest to zachowanie nałogowe, czyli silnie utrwalony nawyk wykorzystywania pewnych aplikacji internetu, głównie zwiàzanych z interaktywnoÊcià, niepoddajàcy si´ pełnej samokontroli, wywołujàcy subiektywny przymus jego podtrzymywania, poczàtkowo dostarczajàcy silnych gratyfikacji, a w ostatecznoÊci prowadzàcy do po- Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 76 ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… ly - dis tr 1) trudnoÊci z samokontrolà, 2) obsesyjne, kompulsywne owładni´cie i zmiany nastroju uzale˝nione od aktywnoÊci w internecie, 3) utrata satysfakcji połàczona ze wzmagajàcà si´ potrzebà, 4) narastajàce szkody i konflikty (distres), 5) zaniedbywanie innych aktywnoÊci i relacji, 6) internetowa ucieczka od stresu, 7) wzmaganie si´ psychologicznych obron nałogu. is c op y is for pe rso na lu se on Zaproponowano opisane zachowanie nałogowe nazywaç problematycznym u˝ywaniem internetu, a nie uzale˝nieniem od internetu czy patologicznym u˝ywaniem internetu, z kliku powodów. Po pierwsze, nie mo˝na uzale˝niç si´ od całego internetu jako medium, lecz tylko od wykorzystywania pewnych jego aplikacji. Nie stwierdzono na przykład, aby uzale˝niajàce było poszukiwanie informacji potrzebnych do pracy lub nauki, wysyłanie poczty elektronicznej czy rezerwowanie biletów. Po drugie, nieznana jest trwałoÊç i gł´bokoÊç problemu, jakim jest dysfunkcjonalne, nałogowe korzystanie z internetu. Po trzecie, bazujemy tu na wynikach badaƒ kwestionariuszowych, poprzecznych, a nie na dogł´bnych analizach klinicznych i badaniach podłu˝nych. Po czwarte, w zwiàzku z brakiem takich badaƒ, trudno jest ró˝nicowaç PUI z innymi pierwotnymi problemami (zaburzeniami), których PUI mo˝e byç tylko wtórnà manifestacjà (por. Caplan, 2010; Dawis, 2001; Song i in., 2004; Poprawa, 2006; 2009a; 2009b; 2010; 2011c). Na podstawie przyj´tej koncepcji PUI opracowano kwestionariuszowe narz´dzie jego pomiaru – Test Korzystania z Internetu (TKI). W przeprowadzonych badaniach potwierdzono trafnoÊç narz´dzia i uzyskano bardzo wysokie parametry rzetelnoÊci. Wykorzystujàc procedur´ normalizacyjnà oszacowano, ˝e problematyczni u˝ytkownicy internetu w próbie polskich adolescentów w wieku od 15 do 19 lat stanowià ok. 2%, a zagro˝onych jest ok. 13%. W porównaniu z innymi szacunkami dost´pnymi w literaturze dotyczàcymi dorastajàcej młodzie˝y (por. Ogiƒska-Bulik, 2010; Siomos i in., 2008), te sà jednymi z najbardziej ostro˝nych. Pomimo ˝e przeprowadzone zostały z u˝yciem niezale˝nej, oryginalnej metody i procedury pomiaru, ich rezultaty sà zbie˝ne z wynikami innych badaƒ, ÊciÊle przestrzegajàcych rygorów metodologicznych, prowadzonych w ró˝nych cz´Êciach Êwiata (por. Cao, Su, 2006; Johansson, Götestam, 2004; Kaltiala-Heino, Lintonen, Rimpela, 2004). Jednak˝e z pewnoÊcià wyniki te wymagajà klinicznego potwierdzenia. Potwierdzono rezultat wielu wczeÊniejszych badaƒ, ˝e młodzi m´˝czyêni sà istotnie silniej zaanga˝owani i uwikłani w PUI ni˝ młode kobiety (por. Majchrzak, Ogiƒska-Bulik, 2010; Poprawa, 2009a; 2011c). Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 77 wa˝nych strat, szkód i konfliktów w realnym ˝yciu. W wyniku przeprowadzonych badaƒ ostatecznie wyodr´bniono siedem symptomów tego zaburzenia: - This copy is for personal use only - distribution PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 77 ed ibu tio np roh ibit 78 Ryszard Poprawa is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Z PUI generalnie nie wià˝e si´ ani sta˝ bycia internautà, ani samoocena kompetencji internetowych. Jednak˝e zarysowała si´ słaba tendencja, wskazujàca, ˝e im krótszy sta˝ bycia internautà u dziewczàt, tym wi´ksza u nich utrata satysfakcji i wzmagajàca si´ potrzeba korzystania z internetu oraz wi´ksze zaniedbywanie pozawirtualnych aktywnoÊci i relacji. Równie˝ zarysowała si´ słaba tendencja u chłopców, wskazujàca, ˝e im ni˝sza samoocena kompetencji internetowych, tym wi´ksze nasilenie obron psychologicznych podtrzymujàcych nałóg i ukrywajàcych prawd´ o zaabsorbowaniu internetem. Tak wi´c nie mo˝na wykluczyç, ˝e nabywanie wprawy, zdobywanie internetowego doÊwiadczenia przekłada si´ na sposób zaabsorbowania internetem i jego skutki. Rezultaty te potwierdzajà zasadnoÊç wyłàczania z kategorii problematycznie u˝ywajàcych internetu (w znaczeniu uzale˝nionych od internetu) osób poczàtkujàcych, o małej wprawie, budujàcych swoje kompetencje internetowe (por. Kraut i in., 2002; Leszczyƒska, 2006). Generalnie bardzo wysoka jest cz´stotliwoÊç korzystania z internetu zarówno dorastajàcych chłopców, jak i dziewczàt. Jedynie u dziewczàt wià˝e si´ ona pozytywnie z PUI. Wa˝nym dla obu płci wskaênikiem PUI jest czas dobowej aktywnoÊci on-line. Im jest on dłu˝szy, tym silniejsze PUI, szczególnie wyra˝ajàce si´ w nasileniu szkód i konfliktów. SpoÊród 26 analizowanych rodzajów aktywnoÊci internetowych u dziewczàt PUI najsilniej wià˝e si´ z randkowaniem w sieci, Êciàganiem muzyki i filmów i ich słuchaniem/oglàdaniem oraz Êciàganiem innego oprogramowania, korzystaniem z komunikatorów i czatowaniem oraz poszukiwaniem treÊci zwiàzanych z erotykà (to ostatnie jest zaskakujàce). Z kolei u chłopców PUI najsilniej wià˝e si´ z grami sieciowymi i MMORPG, Êciàganiem muzyki i filmów oraz uczestniczeniem w forach dyskusyjnych czy te˝ z czytaniem i komentowaniem wpisów internetowych. Przeprowadzone analizy pozwoliły wyodr´bniç niezale˝nie dla dziewczàt i dla chłopców modele determinujàcych PUI aktywnoÊci internetowych. U dziewczàt PUI determinuje przede wszystkim intensywne wykorzystywanie portali randkowych oraz intensywne czatowanie. Poprzez te aktywnoÊci najpewniej realizowane jest poszukiwanie kontaktów. Dołàcza si´ do tego uprawianie gier hazardowych i sieciowych, kolekcjonowanie muzyki i filmów oraz ich słuchanie i oglàdanie. Z kolei PUI chłopców determinuje przede wszystkim uprawianie interaktywnych gier sieciowych i polegajàcych na graniu ról w interpersonalnych interakcjach oraz uczestniczenie w forach dyskusyjnych i czytanie, komentowanie wpisów internetowych. Podobnie jak u dziewczàt, do modelu determinant PUI dołàcza si´ wyszukiwanie w sieci i kolekcjonowanie muzyki i filmów. Wyniki te potwierdzajà wczeÊniejsze rezultaty badaƒ i przyj´te zało˝enia, ˝e najbardziej wikłajàce w internetowy nałóg jest korzystanie z aplikacji silniej anga˝ujàcych emocjonalnie i umo˝liwiajàcych interpersonalne interakcje, które same w sobie sà niewàtpliwie bardzo emocjonalnie anga˝ujàce. W internecie najlepiej jest to realizowane za pomocà randek, czatów, gier i forów oraz przez komentowanie wpisów. WczeÊniej- Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 78 ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… 79 y is for pe rso na lu se on ly - dis tr sze badania wskazujà, ˝e uzale˝nienie od tych internetowych aktywnoÊci bazuje na mechanizmach kompensowania własnych deficytów i słaboÊci oraz budowania poczucia własnej wartoÊci (Caplan, 2010; Poprawa, 2009a; 2010; 2011a; 2011c). Zaproponowanym kryteriom opisowym PUI mo˝na by zarzuciç, ˝e nie sà pełne, gdy˝ nie obejmujà symptomu nawrotów, tak jak to proponuje na przykład Griffiths (2000). Nawrót jest nieodzownym elementem zachowaƒ nałogowych (uzale˝nieƒ). Konsekwentnie mo˝na zarzuciç TKI, ˝e nie pozwala na pełne rozpoznanie nawracajàcych symptomów problemu. Brak tego elementu w opisie problemu wynika z kilku przyczyn. Trudno jest rozpoznaç nawracanie problemu przy bardzo młodym wieku osób owładni´tych problematycznym u˝ywaniem internetu. U wielu młodych u˝ytkowników, którzy dopiero wchodzà w nałóg, nie przyniósł on jeszcze takich strat, aby zmuszał ich do silnych ograniczeƒ, diametralnej zmiany zachowaƒ. Wraz z powstawaniem nałogu rozwijajà si´ silne mechanizmy obronne, uniemo˝liwiajàce uÊwiadomienie sobie zakresu problemu. Korzystanie z internetu czy wr´cz bycie zaanga˝owanym internautà jest nie tylko modne, ale wr´cz społecznie oczekiwane i coraz bardziej konieczne ze wzgl´du na potrzeb´ dobrego przystosowania społecznego i osiàgni´cia powodzenia ˝yciowego (Krejtz, Nowak, 2009). Z tych powodów szczególnie u młodych u˝ytkowników trudno oczekiwaç uÊwiadomienia sobie zagro˝eƒ czy istniejàcych ju˝ problemów, wprowadzania jakichkolwiek zmian w u˝ywanie internetu, a tym bardziej samoograniczania nałogowych czynnoÊci. Z tych te˝ powodów problem nawrotów nie został uwzgl´dniony w zaproponowanym opisie PUI dorastajàcej młodzie˝y. Przedstawiona koncepcja PUI wymaga niewàtpliwie dalszych badaƒ weryfikacyjnych, w szczególnoÊci badaƒ klinicznych i podłu˝nych, potwierdzajàcych trafnoÊç rozpoznania, ró˝nicujàcych z innymi współwyst´pujàcymi i preegzystujàcymi zaburzeniami oraz okreÊlajàcych trwałoÊç i dynamik´ problemu oraz mo˝liwoÊci jego rozwiàzania. Zaproponowana w tym artykule koncepcja PUI, opis jego symptomów oraz narz´dzie ich pomiaru – TKI – mo˝e stanowiç dobrà podstaw´ do dalszych badaƒ nad problematycznym u˝ywaniem internetu. Wysokie walory psychometryczne TKI pozwalajà na rekomendowanie go do wst´pnego diagnozowania PUI wÊród młodzie˝y, stanowiàcej grup´ najintensywniejszych u˝ytkowników internetu. op Bibliografia is c Beard, K.W., Wolf, E.M. (2001). Modification in the proposed diagnostic criteria for internet addiction. CyberPsychology and Behavior, 4, 377–383. Block, J.J. (2008). Issues for DSM-V: Internet addiction. American Journal of Psychiatry, 165, 306–307. Cao, F., Su, L. (2006). Internet addiction among Chinese adolescents: prevalence and psychological features. Child: care, health and development, 33, 275–281. Caplan, S.E. (2002). Problematic internet use and psychosocial well-being: Development of a theory-based cognitive-behavioral measurement instrument. Computers in Human Behavior, 18, 553–575. Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 79 ed ibu tio np roh ibit 80 Ryszard Poprawa is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Caplan, S.E. (2010). Theory and measurement of generalized problematic internet use: A two-step approach. Computers in Human Behavior, 26, 1089–1097. Chang, M.K., Law S.P.M. (2008). Factor structure for Young`s Internet Addiction Test: A confirmatory study. Computers in Human Behavior, 24, 2597–2619. Douglas, A.C., Mills, J.E., Niang, M., Stepchenkova, S., Byun, S., Ruffini, C., Ki Lee, S., Loutfi, J., Lee, J-K., Atallah, M., Blanton, M. (2008). Internet addiction: Meta-synthesis of qualitative research for the decade 1996–2006. Computer in Human Behavior, 24, 3027–3044. Davis, R.A. (2001). A cognitive-behavioral model of pathological internet use. Computers in Human Behavior, 17, 187–195. Davis, R.A., Flett, G.L., Besser, A. (2002). Validation of new scale for measuring problematic internet use: implication for pre-employment screening. CyberPsychology and Behavior, 5, 331–345. Dowling, N., Quirk, K.L. (2009). Screening for internet dependence: Do the proposed diagnostic criteria differentiate normal from dependent internet use? CyberPsychology and Behavior, 12, 21–27. Griffiths, M. (2000). Internet addiction – time to be taken seriously? Addiction Research, 8, 413–418. Grochol, J. (1999). Too much time online: Internet addiction or healthy social interactions. CyberPsychology and Behavior, 2, 395–402. Johansson, A., Götestam, K.G. (2004). Internet addiction: Characteristics of a questionnaire and prevalence in Norwegian youth (12–18 years). Scandinavian Journal of Psychology, 45, 223–229. Kaliszewska, K. (2007a). Nadmierne u˝ywanie Internetu. Charakterystyka psychologiczna. Poznaƒ: Wydawnictwo Naukowe UAM. Kaliszewska, K. (2007b). Skale ryzyka nadmiernego u˝ywania Internetu. ASK, 16, 115–131. Khazaal, Y., Billieux, J., Thorens, G., Khan, R., Louati, Y., Scarlatti, E., Theintz, F., Lederrey, J., Van Der Linden, M., Zullino, D. (2008). French validation of the Internet Addiction Test. CyberPsychology and Behavior, 11, 703–706. Krejtz, K., Nowak, A. (2009). Znaczenie Internetu dla funkcjonowania jednostki w społeczeƒstwie informacyjnym. W: K. Krejtz (red.), Diagnoza Internetu 2009 (s. 7–16). Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne. Kraut, R., Kiesler, S., Boneva, B., Cummings, J.N., Helgeson, V., Crawford, A.M. (2002). Internet paradox revisited. Journal of Social Issues, 58, 49–74. Leszczyƒska, J. (2006). Czy internet odbiera nam szcz´Êcie? Wpływ korzystania z internetu na dobrostan psychiczny u˝ytkowników. W: D. Batorski, M.Marody, A.Nowak (red.), Społeczna przestrzeƒ internetu (s. 183–208). Warszawa: Wydawnictwo SWPS Academica. Leung, L. (2004). Net-Generation attributes and seductive properties of the internet as predictors of online activities and internet addiction. CyberPsychology and Behavior, 3, 333–348. Majchrzak, P., Ogiƒska-Bulik, N. (2006). Zachowania ryzykowne zwiàzane z cyberprzestrzenià – polska adaptacja Internet Addiction Test. W: N. Ogiƒska-Bulik (red.), Zachowania ryzykowne dzieci i młodzie˝y (s. 59–78). Łódê: Wydawnictwo Wy˝szej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Majchrzak, P., Ogiƒska-Bulik, N. (2010). Uzale˝nienie od internetu. Łódê: Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Marlatt, G.A., Baer, J.S., Donovan, D.M., Kivlahan, D.R. (1988) Addictive behaviors: Etiology and treatment. Annual Reviews in Psychology, 39, 223–252. Morahan-Martin, J. (2005). Internet abuse. Addiction? Disorder? Symptom? Alternative explanations? Social Science Computer Review, 23, 39–48. Morahan-Martin, J., Schumacher, P. (2000). Incidence and correlates of pathological internet use among college students. Computer in Human Behavior, 16, 13–29. Ogiƒska-Bulik, N. (2010). Uzale˝nienie od czynnoÊci. Mit czy rzeczywistoÊç? Warszawa: Difin. Poprawa, R. (2006). W poszukiwaniu psychologicznych mechanizmów problematycznego u˝ywania Internetu. W: M. Sokołowski (red.), Oblicza Internetu. Internet w przestrzeni komunikacyjnej XXI wieku (s. 113–124). Elblàg: Wydawnictwo PWSZ w Elblàgu. Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 80 ed ibu tio np roh ibit Problematyczne u˝ywanie internetu – symptomy i metoda diagnozy… 81 is c op y is for pe rso na lu se on ly - dis tr Poprawa, R. (2007). Charakterystyka problematycznego u˝ywania internetu wÊród polskich internautów. W: M. Sokołowski (red.), Oblicza Internetu. Architektura komunikacyjna Sieci (s. 35–49). Elblàg: Instytut Informatyki Stosowanej PWSZ w Elblàgu. Poprawa, R. (2009a). W pułapce internetu. Kontrowersje, fakty, mechanizmy. W: M. Jeziƒski (red.), Nowe media a media tradycyjne. Prasa, reklama, internet (s. 227–240). Toruƒ: Wydawnictwo Adam Marszałek. Poprawa, R. (2009b). Oczekiwania efektów korzystania z Internetu a problematyczne jego u˝ywanie. Psychologia JakoÊci ˚ycia, 1, 21–44. Poprawa, R. (2010). Samoocena potencjałów zdrowia i szcz´Êcia a ryzyko problematycznego u˝ywania internetu. W: N. Ogiƒska-Bulik (red.), Zachowania ryzykowne i szkodliwe dla zdrowia (s. 117–137). Łódê: Wydawnictwo Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi. Poprawa, R. (2011a). Oczekiwania efektów korzystania z internetu a ryzyko jego problematycznego u˝ywania wÊród licealistów. W: B. Szmigielska (red.), Edukacja w dwóch Êwiatach offline i online (s. 222–243). Kraków: WiR Partner. Poprawa, R. (2011b). Test problematycznego u˝ywania Internetu. Adaptacja i ocena psychometryczna Internet Addiction Test K. Young. Przeglàd Psychologiczny, 54, 193–216. Poprawa, R. (2011c). Problematyczne u˝ywanie Internetu – nowe wyzwanie dla psychologii zdrowia. W: M. Górnik-Durose i J. Mateusiak (red.), Psychologia zdrowia: konteksty i pogranicza (s. 215–243). Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Âlàskiego. Shaffer, H.J., Hall, M.N., Bilt, V.J. (2000). „Computer addiction”: a critical consideration. American Journal of Orthopsychiatry, 70, 162–168. Shapira, N.A., Lessig, M.C., Goldsmith, T.D., Szabo, S.T., Lazoritz, M., Gold, M.S., Stein, D.J. (2003). Problematic internet use: proposed classification and diagnostic criteria. Depression and Anxiety, 17, 207–216. Shaw, M., Black, D.W. (2008). Internet addiction. Definition, assessment, epidemiology and clinical management. CNS Drugs, 22, 353–365. Siomos, K.E., Dafouli, E.D., Braimiotis, D.A., Mouzas O.D., Angelopoulos, N.V. (2008). Internet addiction among Greek adolescent students. CyberPsychology and Behavior, 11, 653–657. Song, I., LaRose, R., Eastin, M.S., Lin, C.A. (2004). Internet gratification and internet addiction: On the uses and abuses of new media. CyberPsychology and Behavior, 7, 384–394. Thatcher, A. Goolam, S. (2005). Defining the south african internet „addict”: Prevalence and biographical profiling of problematic internet users in South Africa. South African Journal of Psychology, 35, 766–792. Widyanto, L., McMurran, M. (2004). The psychometric properties of the Internet Addiction Test. CyberPsychology and Behavior, 7, 443–450. Woronowicz, B.T. (2009). Uzale˝nienia. Geneza, terapia, powrót do zdrowia. Poznaƒ – Warszawa: Media Rodzina – PARPAMEDIA. Yellowless, P.M., Marks, S. (2007). Problematic internet use or internet addiction? Computer in Human Behavior, 23, 1447–1453. Young, K. (1998a). Internet addiction: the emergence of a new clinical disorder. CyberPsychology and Behavior, 1, 237–244. Young, K. (1998b). Caught in the net: how to recognize the signs of internet addiction and a winning strategy for recovery. New York: John Wiley and Sons. Young, K. (1999). Internet addiction: symptoms, evaluation and treatment. W: L. Van deCreek, T. Jackson (red.). Innovation in clinical practice: a source book (vol. 17, s. 19–31). Sarasota, Fl: Professional Resource Press. Th This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. This copy is for personal use only - distribution prohibited. - PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 81 ed Ryszard Poprawa Institute of Psychology University of Wrocław dis tr The Problematic Internet Use – Symptoms And Diagnostic Method. The Study With Teenagers Sample pe rso na lu se on ly - Youth are the most numerous and the most active group of the Internet users. Some of them experience difficulties in controlling their involvement with certain Internet activities. These disorders display characteristics of addiction. They are usually called Internet Addiction or Problematic Using of the Internet (PUI). The PUI symptoms are the following: 1) difficulties with control of the individual’s activity on the Internet, 2) Internet obsession, 3) loss of satisfaction and the deepening need of using the Internet, 4) growing damage and conflicts, 5) negligence of other activities and relationships in general, 6) compulsive escape from stress and 7) defence of the addiction. Pursuant to these diagnostic criteria the measure of PUI has been constructed - the Internet Using Test (IUT). In the sample of 654 Internet users (54% female and 46% male) in the age from 15 to 19 the psychometric value of this measure has been investigated. A theoretical validity of the PUI construct has been confirmed and the high psychometric reliability of IUT has been demonstrated. Norms have been calculated and the prevalence of the problem has been estimated. About 2% of the teenage Internet users are problematic users. It affects mainly young men. Also the gender differences were stated in PUI determinants. Controversies and restrictions concerning the research and PUI diagnoses are being discussed. is c op y is Key words: Internet, addiction, symptoms, measurement, psychometric evaluation, adolescent Th This copy is for personal use only - distribution prohibited. - ibu tio np roh ibit Ryszard Poprawa for This copy is for personal use only - distribution This copy is for personal use only - distribution prohibited. - 82 - This copy is for personal use only - distribution prohibited. PJZ 01 12_PJZ 01 12.qxp 3/22/13 1:52 PM Page 82