docNorbert Żaba - Jerzy Giedroyć
download 
Reklamacja Transkrypt
Norbert Żaba - Jerzy Giedroyć
� ������� ��������� Polonia Suecia �������������� tidskriften för kultur och information �������� ������������� �������� ����������������� ������������� ��������������������������� ����������������������� �������������� | kwartalnik kulturalno-informacyjny �������������������� ��������� ��������� ���������������� ������������ ����������� �������������� ������������� ���������� ��������������� �������������������� ������������ ��� ��������� �������� Rok Herberta Zbigniew Herberts år Zbigniew Herbert wydaje się poetą lekkim łatwym i przyjem nym est to lekkość monumentalna patetyczna łatwość – zwod nicza przyjemność – zdradliwa kończąca się jak po wypiciu zbyt wielu butelek przedniego wina rostota języka i wersyfi kacji sprawiają że wiersze są na pozór łatwo zrozumiałe i przejrzyste le okazjonalni admiratorzy twórczości erberta mylą pełne wewnętrznych napięć wiersze z umoralniającą pogadanką albo lekcją katechezy olsce poetę przywłaszczają sobie wszystkie obozy polityczne a komuny był ikoną opozycji demokratycznej liberalnochrześcijańskolewicowej taka była specjalność pols kiego życia umysłowego hybrydyzacja myśli eraz usiłuje wessać erberta skrajna prawica spomina o tym krytyk rzysztof asłoń w swoim artykule którym otwieramy dzisiejszy numer oncentruje się jednak na erberciepoecie czytanym przez wszystkich ale czy też rozumianym omik an ogito jest zdaniem asłonia przełomem w poezji polskiej ubiegłego stulecia może nie tylko polskiej gromna większość wierszy erberta jest przełożona na szwedzki tym numerze rozpoczynamy cykl o erbercie i jego twórczości obejmującej teżznakomite eseje i dramaty które zaprezentujemy w naszych kolejnych tegorocznych wydaniach Zbigniew Herberts poesi förefaller lätt enkel och trevlig ättheten är monumental patetisk enkelheten – förledande trevnaden – bedräglig efteråt känns det som om man hade druckit alltför många flaskor utsökt vin et okomplicerade språket och den obundna versen gör att dikterna ger sken av att vara lättfattliga och genomskådliga en tillfälliga beundrare av erberts författarskap brukar för växla de lidelsefulla dikterna med moralförbättrande föredrag eller katekeslektioner olen lägger alla politiska läger beslag på poeten nder kommunismen var han en ikon för den demokratiska opposi tionen den kristna liberalvänstern det var de polska intellektuellas specialitet hybridisering av idéer u försöker extremhögern att roffa åt sig erbert m det skriver litteraturkritikern rzysztof asłoń i sin artikel som öppnar detta nummer an fokuserar dock på erbert som poet – läst av alla men är han förstådd av alla iktsamlingen err ogito var enligt asłoń vändpunkten för det förra seklets polska poesi en det gäller kanske inte bara den polska poesin e flesta av erberts dikter finns i svensk översättning detta nummer börjar en serie om erbert och hans författarskap som också omfat tar utmärkta essäer och dramer som skall presenteras i kommande nummer detta år Do trzech razy sztuka Tre gånger gillt Mika Larsson – dziennikarka – dwukrotnie, już za nowej Polski, była attache kulturalną Ambasady Królestwa Szwecji w Warszawie: w latach - i -, po czym attachat zlikwidowano. Jest osobą wybitnie zasłużoną dla rozwoju polsko-szwedzkich stosunków kulturalnych. Ostatnio wzięła udział w dyskusji na temat nowej koncepcji działania Instytutu Polskiego w Sztokholmie. Mika Larsson, journalist till yrket har vid två tillfällen i det nya olen - och - varit veriges kulturattaché vid den svenska ambassaden i arszawa varefter tjänsten avskaf fades on har gjort förtjänstfulla insatser i det polsksvenska kulturutbytet å sistone har hon deltagit i diskussionen kring det nya olska nstitutets utformning „Decyzja o zlikwidowaniu etatu attache kulturalnego w szwedzkiej Ambasadzie w Warszawie dwukrotnie była o krok od zrealizowania. Również dwukrotnie, dzięki protestom udało się tę decyzję odwlec. Za trzecim razem to się nie powiodło i w dniu dzisiejszym szwedzko-polska wymiana kulturalna w dużej mierze zależy od Instytutu Polskiego w Sztokholmie. To Instytut Polski nadaje jej tempo. vå gånger var beslutet mycket nära att kapa kulturrådstjäns ten vid veriges ambassad i arszawa vå gånger lyckades pro tester stoppa beslutet en tredje gången gick det inte och idag är det svenskpolska kultursamarbetet i hög grad beroende av olska nstitutet i tockholm et är som driver på et är här idéerna skapas och här som framtiden kan få draghjälp Dlaczego jednak Królestwo Szwecji cały ciężar współpracy kulturalnej między oboma krajami składa na barki Polskiego Instytutu? A może z rachunku zysków i strat Szwecji wychodzi, że straty z kulturalnej wymiany przewyższają zyski? Na te i inne pytania Mika Larsson odpowie nam w następnym numerze. arför lägger verige hela bördan av kultursamarbetet mellan länderna på olska nstitutets axlar anske har resultaträkningen visat att kulturutbytets förluster överstiger vinsterna nästa nummer kommer ika arsson att ta sig an dennna och andra frågor Miałem szczęście, kupiłem ostatni egzemplarz „Pana Cogito” Zbigniewa Herberta. Najwybitniejszy tom poezji polskiej, jaki wyszedł za mojego życia. Po dziś dzień. Czytaj na str. Jag hade tur, jag köpte det sista exemplaret av Herr Cogito av Zbigniew Herbert. Den främsta polska diktsamlingen som givits ut under min livstid. Så är det än i dag. Se sid. ��� ��������� �������� Rysunek/teckning av Zbigniew Herbert Suecia Polonia Innehåll / Spis treści se ödet rakt i ögonen – om Zbigniew Herbert | Krzysztof Masłoń spoglądać losowi prosto w oczy – o Zbigniewie Herbercie | Krzysztof Masłoń Resa iväg med sin fiol. Adam Wiernik | Leszek Leo Kanto Wyjechać ze skrzypcami. Adam Wiernik | Leszek Leo Kantor Norbert Żaba. Wspomnienie | Katarzyna Gruber Norbert Żaba. Minnesteckning | Katarzyna Gruber Norbert Żaba - Jerzy Giedroyć: svenska affärer | Janusz Korek Norbert Żaba - Jerzy Giedroyć: szwedzkie sprawy | Janusz Korek Svensk Barabbas på Polenbesök | Jolanta Szutkiewicz Szwedzki Barabasz przywędrował do Polski | Jolanta Szutkiewicz Vardag & kulturevenemang Życie codzienne i artystyczne väg mot ett virtuellt polskt kulturinstitut? WPåstronę polskiego instytutu wirtualnego? Insändare Listy do redakcji Nanas krönika | Nana Håkansson Nanafelieton | Nana Håkansson Omslaget: Linoleumsnitt av Dorota Krakowska Okładka: Linoryt Doroty Krakowskiej Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande numren av Suecia Polonia så sätt in SEK på plusgiro -. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet . Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne numery Suecii Polonii wpłać SEK na plusgiro -. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. ��� ��������� �������� spoglądać losowi prosto w oczy se ödet rakt i ögonen Krzysztof Masłoń B D – est życie literackie i jest literatura o pierwsze jest nic nie warte ta druga – zawiesił głos – może być właśnie taka ic więcej nie mam wam do powiedzenia − et finns litterärt liv och det finns litteratur et första är värdelöst det andra – sade han och funderade ett slag – kan vara som det här et är allt jag har att säga o zajęciach pojechałem do księgarni iałem szczęście kupi łem ostatni egzemplarz ana ogito bigniewa erberta ajwy bitniejszy tom poezji polskiej jaki wyszedł za mojego życia o dziś dzień fter lektionerna sprang jag till bokhandeln ag hade tur jag köpte det sista exemplaret av err ogito av bigniew erbert en främsta polska diktsamlingen som givits ut under min livstid å är det än i dag ie znajduję innego odpowiedniego określenia na mój ówczesny odbiór tych wierszy jak olśnienie ym większe że erbert nie był wcale ulubieńcem mojego pokolenia ego wtedy pięćdziesięcioletniego poetę uważaliśmy za żywego klasyka zanurzonego w antyku roz strząsającego problemy moralne właściwe raczej bogom i herosom niż ludziom już zwłaszcza ludziom żyjącym tu i teraz w owskiej krainie mającej się już lada dzień już za chwilę zmienić w drugą olskę ag kan inte säga annat än att jag blev drabbad av plötslig insikt esto mer som erbert inte tillhörde min generations favoriter å betraktade vi den femtioårige poeten som en levande klassiker försjunken i antiken uppslukad av gudarnas och de mytologiska hjältarnas moraliska problem snarare än människornas syn nerhet som människorna levde här och nu i ett kommunistiskt olen som vilken dag som helst vilket ögonblick som helst skulle omvandlas till det andra olen „zapasy ze światem” przeciw biegniewa erberta wobec totalitaryzmu jego udział w opozycji demokratycznej nie były tajemnicą le postawa poety nie przekładała się wprost na jego twórczość tak przynajmniej uważało wielu z nas zczytem nieporozumienia jeśli tak to można nazwać było zaatakowanie erberta przez uliana ornhausera w firmowanym wspólnie z damem agajewskim publicystyczno krytycznym tomie wiat nie przedstawiony ) ornhauser świetnie zapowiadający się w tamte dni młody poeta w szkicu erbert z odległej prowincji zarzucał autorowi tudium przed miotu oderwanie się od rzeczywistości i opisywanie jej poprzez brottas med världen bigniew erberts motstånd mot diktaturen och hans engage mang i den demokratiska oppositionen var ingen hemlighet en poetens förhållningssätt återspeglades inte i hans skapande det var åtminstone vad många av oss ansåg etta missförstånd kul minerade om man nu kan säga så i en attack på erbert gemen samt undertecknad av ulian ornhauser och dam agajewski i den kritiska debattboken wiat nie przedstawiony essän erbert från en avlägsen provins anklagade ornhauser då mycket lovande ung poet erbert för att i tudium av objek tet ha ärmat sig från verkligheten och beskrivit den med ył rok a zajęcia drugiego roku polonistyki nazwane współczesnym życiem literackim zwykle średnio ciekawe prowadzący magister arian liwi ński przyszedł jak zwykle z książką pod pachą ruk nął zień dobry i od razu zaczął czytać iersz po wierszu d początku do końca przeczytał całą książkę niezbyt długą zresztą otem popatrzył na nas siedzących w sali postukał palcem w okładkę tomiku i powiedział et var arian liwiński kom som vanligt med en bok under armen ans föreläsningar på andra årets polska litteraturkurs om samtiden i littera turen var oftast måttligt intressanta u mumla de han god dag och började läsa ikt efter dikt an läste hela boken som för övrigt inte var särskilt lång från början till slut edan tittade han upp trummade med fingret mot bokomslaget och sade 4 en historisk förklädnad essutom menade ornhauser använde erbert symboler istället för att vara mer konkret och var alltför naivt fascinerad av den västerländska kulturen som han skenbart betraktade ur landsortsbons synvinkel historyczny kostium operowanie symbolem a nie konkretem olimpij skość a przy tym mocno naiwne zauroczenie kulturą achodu rze komo widzianą – właśnie – oczyma prowincjusza ożna to skomentować jedynie przywołując erbertowskie określenie swoich podróży na achód – zapasy ze światem o i były to zapasy także i w sensie dosłownym biorąc pod uwagę sytuację materialną poety który w pierwsze podróże na achód wyruszał ze dolarami w kieszeni achodu tego czuł się pełnoprawnym dziedzicem i pewnie dlatego nie pozostawał wobec niego bezkrytyczny o zresztą charakterystyczne dla autora ana ogito że opowiadając się zawsze za wartościami demokratycznymi i nienawidząc komunizmu dostrzegał ujemne strony antagonistycznego systemu całą bezduszność kapitalizmu jälv kommenterade erbert sina resor i äst som brottning med världen ch han fick verkligen brottas särskilt när man tänker på att han under sina första resor till äst aldrig reste med mer än dollar på fickan an kände sig som ästerlandets rättmätige arvtagare och det var säkert därför han inte alltid för höll sig okritisk et som för övrigt kännetecknade err ogitos författare är att han trots sitt fulla stöd för demokratin och sin avsky för kommunismen ändå kunde se den andra sidans negativa sidor kapitalismens hela själlöshet an bör komma ihåg när och var och under vilka omständighe ter err ogito skrevs et var i slutet på i där erbert föreläste på niversity of alifornia et akademiska merika var omskakat av vänsterns ungdomsrevolt en polske poeten valde att försvara de traditionella värden som han trodde på å effektivt att en grupp studenter publicerade en litterär tidskrift med titeln r ogito tillägnad erbert förstås ależy pamiętać kiedy i gdzie w jakich okolicznościach powstawał an ogito tóż miało to miejsce w tanach jednoczonych gdzie erbert w końcu roku zaczął wykładać na tanowym niwersytecie alifornijskim akademickiej meryce wstrząsanej akurat młodzieżową lewicową rewoltą polski poeta stanął zdecy dowanie po stronie drogich mu tradycyjnych wartości czynił to tak skutecznie że grupa studentów wydała pismo literackie r ogito dedykowane oczywiście erbertowi ade poeten emellertid i den då rådande sinnesstämningen framfört sina åsikter öppet skulle han ha setts som en oförbät terlig reaktionär främmande bland de progressivt grimaserande amerikanska intellektuella stället uppfann erbert err ogito en mogen arvtagare till den cartesianska tanken litet gammalmo dig självbetraktande starkt skeptisk till bland annat popmusik och svärmerier för det ockulta tamtej atmosferze jednakże gdyby poeta wprost prezentował swoje poglądy zostałby pewnie uznany za niereformowalnego wstecznika i nie miałby czego szukać wśród robiących postępowe miny amerykańskich intelektualistów le erbert wymyślił sobie ana ogito dojrzałego spadkobiercę myśli kartezjańskiej kogoś nieco staroświeckiego ze skłonnością do autorefleksji zacho wującego daleko posunięty sceptycyzm w stosunku do min muzyki rockowej fascynacji gnozą i magią Litterära släktingar rtur andauer har hävdat att erberts err ogito är besläktad med aul alérys err este och han har rent av anklagat den polske poeten för epigoneri ndra kritiker började använda an dauers tes som ett axiom och föreslog andra förebilder ichaux recht liot eller ound ven yszard rzybylski som verkade ha drabbats av insikt under läsningen av de dikterna i er berts svit har letat efter diverse föredömen rzybylski betonar err ogitos heroiska drag erberts diktsamling avslutar den humanistiskt orienterade efterkrigspoesins förtvivlade och stor artade kamp för människan och individen ör err ogito är ju inte bara den rena tanken han är människa av kött och blod men trots att han talar en del om det kroppsliga är det omöjligt att gestalta honom et vore förödande att förflytta err ogito till scenen vilket för övrigt är en historia för sig et mest kända försöket gjordes av regissören adeusz alak som ville sätta upp dikterna i en föreställning på tary eatr i rakow et visade sig omöjligt erbert hade skrivit på emorial en protest mot planerna att ändra olens konstitution som skulle göra olen ännu mer beroende av ovjetunionen och hade ålagts tidsbegränsat publiceringsförbud fram till mars öreställ ningen hade premiär först under fackföreningen olidaritets storhetstid en då var redan err ogitos testamente den dikt man oftast läste på olidaritets möten och författaren på god väg att anta nationalskaldens roll Literaccy krewniacy rtur andauer orzekł że erbertowski an ogito jest krewnym ana este aula aleryego a nawet bezceremonialnie zarzucił polskiemu poecie naśladowniwo nni krytycy powtarzając tezę andauera niczym aksjomat podsuwali inne wzory a to ichaux to znów rechta liota czy ounda awet yszard rzybylski którego – zdaje się – ten cykl wierszy erberta rzeczywiście olśnił poszukiwał rozmaitych patronów tej poezji le to rzy bylski podkreślił heroiczny rys tej liryki pisząc om erberta wieńczy rozpaczliwą i wspaniałą walkę całego humanistycznego nurtu naszej powojennej poezji o człowiekaosobę tóż właśnie an ogito nie jest czystą myślą to człowiek z krwi i kości z tym że choć niemało mówi o swojej fizyczności nie da się jej przedstawić latego karkołomnym zadaniem było przeniesienie ana ogito na scenę co zresztą ma swą odrębną historię ajbardziej znany jest tu przypadek adeusza alaka reżysera który w roku chciał przedstawić te wiersze w spektaklu w tarym eatrze w rakowie kazało się to niemożliwe erbert po podpi saniu emoriału protestu przeciw planowanym zmianom w onstytucji jeszcze ściślej wiążących olskę ze wiązkiem owieckim objęty został czasowym do marca r zakazem druku o premiery przedstawienia owrót ana ogito doszło dopiero w roku w okresie karnawału olidarności le wtedy rzesłanie ana ogito stało się już najczęściej deklamowanym na solidarnościowych wiecach wierszem a jego autor awansował do roli poety narodowego escartes ägnade sig åt tänkandet erbert ville komplettera hans filosofi med moraliska frågor det avseendet är dikterna 5 artezjusz zajmował się myśleniem erbert postanowił swoją poezją dopełnić jego filo zofię o problemy moralności tego punktu widzenia najważniejsze w tomie są dwa wier sze an ogito o postawie wyprostowanej i rzesłanie ana ogito pierwszym z nich an ogito wciela się w mieszkańca starożytnej tyki której obywatele nie chcą się bronić i uczęszczają na przyspieszone kursy padania na kolana tyka – jak wie my – została w wieku zniszczona przez rabów erbertowski an ogito wie że straci życie jak inni mieszkańcy pragnie jed nak zadecydować o pozycji w której chce umrzeć ozumie że kiedy wszyscy klęczą trwanie w pozycji wyprostowanej może jedynie przyspieszyć ostateczny wyrok ale chciałby stanąć na wysokości sytuacji to znaczy spojrzeć losowi prosto w oczy rzesłanie ana ogito zamykało tom erberta momencie edycji zbioru było już wierszem nieźle znanym jego pierwodruk miał bowiem miejsce na początku roku w ygodniku owszechnym i niewątpliwie zaostrzył czytelniczy apetyt na tę poezję amiętać warto że erbert na którym nie zawsze poznawali się krytycy chociaż najlepsze studium o nim napisał rtur andauer – autor odnoszący się często bardzo krytycznie do poety miał niewielką może ale znaczącą i wierną publiczność która niecierpliwie oczekiwała jego każdego nowego tomu poeta nie rozpieszczał miłośników swej twórczości ocząwszy od debiutanckiej truny światła po ostatni wydany zaledwie dwa miesiące przed śmiercią autora w roku pilog burzy opublikował tylko dziewięć tomów poetyckich an ogito był piątym z kolei err ogito om att stå upprätt och err ogitos testamente viktigast den första förkroppsligar err ogito en invånare i antikens tica där medborgarna inte vill försvara sig och går på snabbkurs i konsten att falla på knä i vet att tica blev förstört av araberna på talet ven err ogito vet att han i likhet med andra invånare kom mer att mista livet men önskar bestämma om den ställning som han skulle vilja dö i an förstår att när alla andra fallit på knä kan hans upprätta kroppsställning bara påskynda den slutgiltiga domen men han skulle vilja bli situationen vuxen det vill säga se ödet rakt i ögonen err ogitos testamente avslutar erberts diktsamling är den gavs ut var dikten Foto: I. Skarzynski redan ganska välkänd den publicerades för första gången i ygodnik owszechny i början på och ökade tveklöst läsarnas aptit på erberts poesi et är värt att komma ihåg att erbert som inte alltid uppskattades av kritikerna fast den bästa kritiska texten om honom är av rtur andauer hade en kanske inte så stor men betydelsefull och trogen publik som otåligt väntade på varje ny diktsamling en poeten skämde inte bort sina läsare an gav ut sammanlagt nio diktsamlingar kom debutboken n sträng av ljus och knappt två måna der före författarens död kom hans sista diktsamling pilog till stormen err ogito var nummer fem i ordningen Tom himmel och tio budord inför -talets slut ikten err ogitos testamente stärkte polackerna under krigs tillståndets svåra dagar och ingav förhoppningar och mod umera i det fria olen upprepas den till leda framför allt i skolorna i åtskilliga skolföreställningar till erberts ära och på skumma erbertfestivaler som poppar upp på olens litterära karta själva verket innehåller dikten tio budord inför talets slut io profana budord – vill jag fastställa med en gång – den liturgiska formen till trots eligionen och förhållandet till ud i erberts diktning är för övrigt komplicerade frågor oeten sökte säkert i hela sitt liv efter vägen till ud men huruvida han hade hittat den tvistar man om än idag n del anser att hans poesi är urtypen för den religiösa bekännelsepoesin essän err ogitos tomma himmel beskriver emellertid aweł isicki ett möte med erbert någon gång under i en av arszawas kyrkor som under krigstillståndet och strax därefter hade förvandlats till en scen för okuvliga konstnärer an minns hur han trots den högtidliga andäktiga och patriotiska stämningen trots den utsträckta stränga ristusfiguren på det gotiska korset trots ti digare gemensamma böner inte kunde låta bli att tänka att det han lyssnade på just då det vill säga erberts poesi lät okristligt och opassande i en sådan miljö Puste niebo i dekalog XX stulecia rzesłanie ana ogito wiersz który krzepił olaków w trud nych dniach stanu wojennego dodawał otuchy i odwagi a który – niestety – w wolnej olsce jest zdecydowanie nadużywany przede wszystkim przez szkołę rozmaite akademie na cześć i po dejrzane erbertiady festiwale poetyckie ku czci erberta które rozmnożyły się na polskiej mapie literackiej – jest w gruncie rzeczy dekalogiem schyłku stulecia ekalogiem – powiedzmy to od razu – świeckim mimo swojej formy nawiązującej do poezji religijnej eligia stosunek do oga w twórczości bigniewa erberta to skądinąd zagadnienie skomplikowane oeta z pewno ścią przez całe życie szukał drogi do oga ale co do tego czy ją znalazł po dziś dzień trwają spory daniem niektórych ta poezja to modelowy wręcz wzór poezji konfesyjnej z kolei aweł isicki w eseju uste niebo ana ogito ) wspomina spotkanie z poetą w roku w jednym z warszawskich kościołów – które w latach stanu wojennego i bezpośrednio po nim zamieniły się w sce nę dla niepokornych artystów – kiedy to pomimo całej atmosfery podniosłej nabożnej patriotycznej pomimo wyciągniętej na krzy żu gotycko surowej postaci hrystusa mimo wcześniejszych wspól nych modlitw w żaden sposób nie mógł się pozbyć wrażenia że to co słyszy czyli poezja erberta jest niechrześcijańskie że nie pasuje do tego otoczenia rågor om sin egen religiositet brukade erbert skämta bort ag är romersk katolik fast mer romersk än katolsk ans vän rzysztof arasek också poet uttrycker saken på följande sätt an hade egen dekalog och egna påbud som författare ag minns de här«var alltid med dem som är färre eller var alltid med dem som blir slagna am erbert pytany o swą religijność wykręcał się żartem a jestem rzymski katolik tyle że bardziej rzymski niż katolik 6 err ogitos testamente använder bigniew erbert impe rativet för att tala om för nittonhundratalsmänniskan hur hon bör leva on bör leva – i en kamp som sannerligen inte alltid innebär ett löfte om seger en att ge upp är ändå ett nederlag därför återstår ingen annan väg för den dygdige ch den dygdige vet att kungariket utan ände och staden av aska skall försvaras från barbarerna ego przyjaciel rzysztof arasek – też poeta rzecz ujmuje nastę pująco iał swój dekalog i swoje przykazania pisarskie z których przypominam sobie takie «bądź zawsze z tymi których jest mniej i «bądź zawsze z tymi których biją» rzesłaniu bigniew erbert w formie nakazowej przeka zywał człowiekowi końca wieku wskazania jak ten winien żyć żyć powinien – w walce która bynajmniej nie niesie ze sobą zapowiedzi zwycięstwa le poddanie się oznacza pewną klęskę więc dla cnotliwego nie ma innej drogi cnotliwy wie że królestwa bez kresu i miasta popiołów trzeba bronić przed barbarzyńcami Ironi kontra djupare mening etta lysande pedagogiska verk skrevs liksom i protest mot ett an nat idag litet bortglömt poem från tt barn av uropa av erberts store rival zesław iłosz en grundläggande skillna den mellan dikterna är att iłosz är ironisk och ger spetsfundiga råd om vad man inte skall göra – för att överleva lska inget land evara inga minnen och så vidare värtemot erberts käcka och godhjärtade uppmaningar ar trogen å ar modig aka Ironia kontra głębsze znaczenie en znakomity utwór dydaktyczny – bo nim jest w istocie – powstał niejako w opozycji do innego zapomnianego dziś nieco poematu wielkiego poetyckiego rywala erberta – ziecięcia uropy zesława iłosza asadnicza różnica między obyd woma utworami polega na tym że iłosz był ironiczny doradzał przewrotnie czego – by przetrwać – robić nie należy ie kochaj żadnego kraju ie przechowuj pamiątek itd erbert prze ciwnie po harcersku prostodusznie nakazywał ądź wierny dź ądź odważny zuwaj err ogitos testamente är också en av många dikter med klart uttalade antikommunistiska och romantiska motiv edan när diktsamlingen tudium av objektet gavs ut skrev an ozef ipski erbert är nog den ende bland sina jämnåriga polska poeter som betraktar nationens öde och problem som sitt viktigaste och mest personliga tema rzesłanie ana ogito to też jeden z tych wierszy bigniewa erberta które mają wyraźny niepodległościowy i romantyczny rodowód uż w roku po wydaniu tomu tudium przed miotu an ózef ipski pisał erbert jest bodajże jedynym w olsce poetą pośród swych rówieśników i twórców młodszych dla którego jedną ze spraw najważniejszych i najbardziej oso bistych jest los narodu i w ogóle problem narodu et patos som finns i err ogitos testamente hade varit out härdligt utan diktens rollfigur en storartade herr ogito är en owtórzę tu patos rzesłania byłby nie do zniesienia gdyby za wierszem tym nie stała kreacja ielka kreacja ana ogito o czym często nie pamiętają ci którzy uparli się z poezji autora ovigo uczynić sztandar le koniecznie trzeba zauważyć że kreacja – pomyślana przecież jako jednorazowa – okazała się na tyle wygodna i pojemna że nie rozstał się z nią poeta do końca swoich dni uż w następnym po anu ogito tomie – aporcie z oblężo nego iasta znajdujemy jakże inną w tonie odlitwę ana ogito – podróżnika gdzie autor dziękuje ogu że pozwolił mu być w miejscach które nie były miejscami codziennej udręki i za to że stworzył świat tak piękny i różny en nieco franciszkański uderzający czytelnika swą łagodnością utwór stoi w aporcie w pewnej opozycji do tekstu an ogito – powrót tym wierszu chyba pierwszym w całym cyklu można pokusić się o postawienie znaku równości między anem ogito a autorem który – jak wiadomo – po zdelegalizowaniu przez komunistów olidarności zdecydował się wrócić do kraju na kamienne łono ojczyzny może po to żeby dać odpowiedź na podszepty strachu na szczęście niemożliwe na uderzenie znienacka na podstępne pytanie ovigo ( ( zgodnie z tytułem odpowiada an ogito na zadany temat «rzyjaciele odchodzą» kolei w pilogu burzy erbert odwołał się niemal wprost do swojej życiowej kreacji nazywając ją w wierszu an ogito ekcja kaligrafii – projekcją 7 roll vilket ofta glöms bort av dem som envisas göra erberts poesi till slagord ollfiguren som från början var påtänkt för en enda bok visade sig dock så användbar och innehållsrik att poeten levde med den ända till slutet av sina dagar osobowości w innym wierszu tej jak wtedy można się było jeszcze łudzić nieskończonej serii – an ogito ktualna pozycja duszy pisał o gotowości do śmierci ył świadomy tego że dni jego są policzone le jeszcze wtedy z przewrotnym jakże typowym dla siebie poczuciem humoru – w tym przypadku czarnego – wysłał ana ogito w zaświaty by ten stamtąd stwierdził że tutaj nie wszystko idzie dobrze przecież klaruje poeta nästa diktsamling apport från en belägrad stad i övers av gneta leijel och aniel ronski hörs ett annat tonläge dikten esenären err ogitos bön tackar författaren ud för att ha låtit mig vistas på platser som inte var platser för min dagliga plåga och för att ha skapat världen skön och mycket skiftande enna litet franciskanskt kontemplativa och påfallande försonliga dikt står i kontrast mot err ogito – återkomsten är frestas man kan ske för första gången i boken att sätta likhetstecken mellan err ogito och författaren bigniew erbert återvände som bekant till olen efter att fackföreningsrörelsen olidaritet förbjudits ver ka err ogitohar beslutat återvändatill fosterlandetssköte står det i dikten kanske för att ge svarpå rädslans ingivelserpå lyckans omöjlighetpå det oförmodade slagetpå den dödande frågan czy Pan Cogito nie tłumaczył cierpliwie że nie należało podpisywać traktatu ze złoczyńcą ani oczekiwać że dobre intencje prowokują nieodmiennie korzyst ne skutki varen kom i ovigo i dikten med titeln err ogito om hemuppgiften ännerna går bort en annan dikt hänvisar erbert direkt till sin rollfigur och kallar honom för en projektion av personligheten ch i ytterligare en dikt i denna då till synes oändliga serie – err ogito jälens befintliga läge – skriver erbert om att förlika sig med tanken på att dö an var medveten om att hans dagar var räknade err ogitos andra värld har han med sitt sedvanliga sinne för spetsfundig humor i det här fallet svart skickat err ogito till hinsidan för att låta honom konstatera att härär inte alltsom det ska ndå säger poeten ani tysiąca innych zaleceń ogólnych i ich szczegółowych zast osowań więc nadal sufluje władcom świata swoje dobre rady har inte Herr Cogito tålmodigt förklarat att man inte ska skriva avtal med skurken inte förvänta sig att goda syften jak zawsze zawsze bez skutku olacy wsłuchiwali się w głos swojego poety a że nie zawsze stosowali się do jego zaleceń to już inna sprawa 8 alltid medför goda resultat inte heller otaliga andra allmänna direktiv och deras detaljerade tillämpning så han viskar än sina goda råd till världens härskare som alltid som alltid förgäves olackerna lyssnade uppmärksamt på poetens röst men följde inte alltid hans råd fast det är en annan sak vå månader före sin död blev erbert erbjuden att närvara vid en poesiafton på ationalteatern i arszawa an var alltför sjuk för att vara med men hade förberett ett detaljerat program som han kallade för en sjunde ängeln örutom sina egna dikter hade han valt ut sex polska poeter som stod honom nära bland annat två unga poeter från krigsgenerationen adeusz ajcy och rzysztof amil aczyński åda var tjugotvå år gamla och sol dater i emmaarmén när de stupade under arszawaupproret i augusti m aczyński skrev erbert min närmastejag känner hans varma andetag i nackenvaktavlösningsedan måste vi ta en plats i stafettenrzysztof amil aczyński dikten gav erbert svaret på frågan som han så ofta fick varför skriver du o av pliktkänsla för dem som offrat sitt liv för olen an själv då nnu en gång svarade erbert med err ogitos ord wa miesiące przed śmiercią otrzymał erbert propozycję od bycia wieczoru poezji w eatrze arodowym w arszawie tan zdrowia nie pozwolił poecie uczestniczyć w nim ale przygotował scenariusz szczegółowy plan tego spotkania które zatytułował iódmy anioł dołączając swoje wiersze do utworów sześciu wybranych przez siebie najbliższych mu poetów polskich śród nich znaleźli się dwaj młodzi poeci wojennej generacji letni żołnierze rmii rajowej którzy zginęli w sierpniu roku w ogarniętej powstaniem arszawie adeusz ajcy i rzysztof amil aczyński tym ostatnim pisał ój najbliższy tak że czuję gorący oddech na karku zmiana warty po której trzeba było zająć miejsce w sztafecie rzysztof amil aczyński rawie wprost odpowiedział wtedy na często stawiane mu pytanie dlaczego pisze tóż z poczucia obowiązku wobec tych właśnie którzy za olskę oddali życie on sam nowu odparł słowami z rzesłania ana ogito du har inte överlevt för att leva du har litet tid du måst e vittna versättning rena rönberg Ja ocalałem nie po to aby żyć mało mam czasu trzeba dać świadewo Krzysztof Masłoń, krytyk literacki, pisarz, pracuje w dzienniku „Rzeczpospolita“ w Warszawie litteraturkritikern, författare, arbetar på dagstidningen ”Rzeczpospolita” i Warszawa Ilustracje w artykule to niepublikowane dotychczas rysunki Zbigniewa Herberta Bilder i artikel är hittills icke publicerade teckningar av Zbigniew Herbert 9 Leszek Leo Kantor Wyjechać ze skrzypcami Resa iväg med sin ol Bland de människor som lämnade Polen efter de så kallade marshändelserna 1968 fanns 500 byråchefer i olika ministerier, 492 universitetslärare och 29 professorer, ett par tusen studenter, 219 journalister och publicister samt 90 artister och musiker, varav tre violinister. (Ur inrikesministeriets rapport.) I vårt marsnummer berättade Leo Kantor om Olo Spiro. Idag kommer historien om den andra violinisten. Po tak zwanych wypadkach marcowych w roku Polskę opuściło między innymi naczelników różnych ministerialnych wydziałów, pracowników naukowych i profesorów, parę tysięcy studentów, dziennikarzy i publicystów i artystów i muzyków, w tym trzech skrzypków (z raportu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych). W poprzednim marcowym numerze Leo Kantor opowiedział o Olu Spirze. Dzisiaj historia drugiego skrzypka. Adam Wiernik J esienią dzwoni znajoma że umarł dam iernik czy wiem kiedy i gdzie będzie pogrzeb zwonię do imy żony dama i pytam kiedy i na jakim cmentarzu żydowskim będzie pogrzeb bo są dwa takie słyszałem trochę zdzi wiony że na mentarzu ółnocnym w ztokholmie est to wprawdzie jeden z najpiękniejszych cmentarzy na świecie ale protestancki howa się tam teraz ludzi szczególnie w zwecji zasłużonych iedziałem że dam urodził się w arszawie i że cała jego rodzina zginęła we czasie okupacji że pracował z legendarną aktorką laureatką scara za klep przy ulicy łównej – dą amińską też wyjechała w pisał dla jej teatru muzykę często grał na skrzypcach razem z ostatnim klezmerem zeczypospolitej ozłowskim wydał kilka albumów piosenek żydowskich był kochany przez całą artystyczną olskę miał tysiąc przyjaciół ale w roku postanowił zostawić to wszystko i emigrować do zwecji ojnę jak wielu przeżył w osji grał w zespole di osnera wtedy uwielbianego jazzmana rzez całą wojnę jeździli po froncie ezwolenia na granie jazzu udzielił pierwszy sekretarz iałorusi tam też w ińsku powstał zespół oskwie zlustrowano zespół poproszono żeby zagrał koncert przyszła jedna osoba towarzysz ózef talin o wysłuchaniu spodobała mu się ta gra wyszedł widać z założenia że w owietach ma być wesoło bo czasy ciężkie di osner miał grać też dla wojska ego zespół całą wojnę noszono na rękach był legendą jak ouis rmstrong w dam był bardzo zaprzyjaźniony z dim ak rancuzi – po latach – kręcili film o dim osnerze przyjechali porozmawiać do dama do ztokholmu ak przeżył wojnę piękną aktorką rosyjską imą przyjechał do olski w roku a śniadanie skromne wynagrodzenie i nocleg w rakowie grał w jakimś hotelu jego dziewięcioosobowej rodziny nikt się nie uratował oprócz siostry pianistki nny iernik która przeżyła uschwitz i w młodym wieku zmarła na gruźlicę dam nigdy ani jednym słowem nie mówił dzieciom urkowi i anecie o tych czasach iedyś tylko w ztokholmie siedząc zamyślony w fotelu nagle wspomniał młodszego bra 10 H östen ringer en bekant och berättar att dam iernik är död och undrar om jag vet var och när begravningen blir av ag ringer dams fru ima och frågar om tidpunkten och på vilken av de judiska begravningsplatserna för det finns ju två ill min häpnad får jag höra att begravningen ska äga rum på orra kyr kogården i tockholm isserligen är det en av världens vackraste kyrkogårdar men den är ju kristen och protestantisk är begravs särskilt framstående svenskar ag visste att dam föddes i ar szawa och att hela hans familj dog under den tyska ockupationen att han hade arbetat med den legendariska skådespelerskan da amińska som en gång blev scarsnominerad som bästa skåde spelerska för sin roll i utiken vid torgatan och som även hon emigrerade an hade skrivit musik till hennes teater han spelade ofta fiol tillsammans med olens sista äkta klezmermu siker eopold ozłowski han gjorde några skivor med judiska sånger var älskad av hela det kulturintresserade olen hade tu sentals vänner men bestämde sig för att lämna allt detta och emigrera till verige om många andra överlevde han kriget genom att fly till yss land där han spelade i den beundrade jazzmusikerns di osners grupp e uppträdde vid fronten ögste partiledaren i itryska sovjetrepubliken gav dem tillstånd att spela jazz och gruppen bil dades i insk oskva genomgick de en granskning de bjöds in att ge en konsert där den ende åhöraren var kamrat osef talin an tyckte om deras musik tydligen ansåg han att ovjetunionen behövde lite underhållning i dessa svåra tider ch di osner skulle även spela för armén nder hela kriget var deras grupp mycket omhuldad han blev en legend som ouis rmstrong i dam var en nära vän till di är det många år senare gjordes en fransk film om di osner kom filmmakarna till tockholm för att tala med dam dam överlevde alltså kriget an kom till olen med den vackra ryska skådespelerskan ima an spelade på ett hotell i raków för husrum frukost och ett anspråkslöst gage v hans fa milj på nio personer hade ingen överlevt utom systern pianisten nna iernik som visserligen överlevde uschwitz men dog ung i tuberkolos dam sade ingenting till sina barn urek och aneta om den tiden inte ett ord ara en gång i tockholm satt han i sin fåtölj försänkt i tankar och kom plötsligt att tänka på sin yngre bror och sade till urek att det var tråkigt att han inte hade fått med sig brodern till yssland er vet vi inte om hans familj ch det finns ingen som vet mer urek en spontan aktiv munter man som kan liva upp vilket sällskap som helst säger något fruktans värt till mig att han är en människa utan historia för han har aldrig haft varken far eller morföräldrar fter kriget grundar dam sin första orkester och är dirigent för olska radions orkester och kör i raków blir han konstnär lig ledare för olska krigsmaktens centrala artistensemble an är den ende civile i denna stora ensemble och flyttar till arszawa nga problem var för svåra för dam an hjälpte alla musiker som ville komma undan militärtjänsten an arbetade med stor passion musiken var som luften han andades han komponerade musik skrev kammarmusik och visor ed sin examen från musikhögskolan i arszawa skulle han ha gjort en solokarriär men han bytte ut stråken mot dirigentpinnen arszawa bodde familjen iernik i en trerumslägenhet vid lac bawiciela i cen trala staden olens siste klezmermusiker eopold ozłowski kom ibland och hälsade på och sov hos dem i kökssoffan lockan två på natten kunde skådespelaren bigniew ybulski titta in an dra regelbundna besökare var sångare musiker och artister som rena antor zesław iemen ojtek łynarski och gnieszka siecka samma trappuppgång bodde den blivande generalen och kommunistpartiledaren ojciech aruzelski med sin fru asia i ett rum och kök an kom och hälsade på ett par gånger i veckan ofta bjöds han på potatis med surmjölk et var den rätt han tyckte bäst om minns ima iernik bland fick urek rida på hans axlar ans dotter onika ser än idag urek som en bror ennes far talade ofta om familjen iernik och föräldrarnas ge mensamma trappuppgång blev grunden för en stark vänskap som varar än idag ör övrigt har fadern sagt till onika att han än idag känner sig illa till mods när han tänker på sitt kyliga avsked till familjen iernik dam var oumbärlig för melodifestivalerna i opot och pole han blev musikalisk chef för dem båda två nder festivalen i pole gungade hela staden i takt med amfiteaterscenen och alla restaurangerna rådhuset och det gamla tornet et fanns mer Adam Wiernik Foto: Familjen Wierniks arkiv ciszka mówiąc urkowi że szkoda że nie pociągnął go za sobą do osji tylko tyle wiemy o jego rodzinie nikt nie wie więcej urek – spontaniczny uczynny wesoły dusza każdego towarzystwa – mówi mi rzecz straszna że jest człowiekiem bez przeszłości bo nigdy nie miał żadnej babci ani dziadka o wojnie dam organizuje pierwszą orkiestrę i jest dyrygentem rkiestry i hóru adiowego w rakowie a w r zostaje yrektorem rtystycznym entralnego espołu ieśni i ańca ojska olskiego edyny cywil w tym wielkim zespole przenosi się do arszawy otrafi ł załatwić najtrudniejsze sprawy po magał wszystkim muzykom którzy chcieli uciec od wojska racuje z ogromną pasją oddycha muzyką komponuje muzykę pisze muzykę kameralną i piosenki bsolwent yższej zkoły uzycznej w arszawie miał robić karierę wirtuozowską ale zamienił smyczek na batutę dyrygencką arszawie mieszkali iernikowie w trzypokojowym mieszkaniu na lacu bawiciela rzyjeżdżał z rakowa eopold ozłowski ostatni klezmer zeczypospolitej który spał u nich na kozetce w kuchni padał o drugiej w nocy byszek ybulski bywała rena antor zesław iemen ojtek łynarski gnieszka siecka a tej samej klatce schodowej mieszkał ojciech aruzelski z żoną asią ale w pokoju z kuchnią rzychodził do nich parę razy w tygodniu najchętniej na zsiadłe mleko i kartofle o danie lubił najbardziej wspomina ima iernik urka czasem nosił na barana onika aruzelska traktuje do dzisiaj urka jak brata jciec często mówił o iernikach i ta wspólna klatka schodowa rodziców związała ich dzisiaj mocną przyjaźnią resztą ojciec mówił onice że do dzisiaj nie czuje się specjalnie – tak chłodno pożegnał się z iernikami dam był filarem festiwali w opocie a potem w polu został dyrektorem muzycznym tych wielkich imprez czasie festiwali w polu miasto kołysało się razem z amfiteatrem i wszystkimi restauracjami ratuszem i wieżą piastowską lkoholu było więcej niż wody w drze a przyjęciu w ratuszu stoły uginały się pod sałatkami jarzynowymi ze śledziem śledziami pod sałatką śledziami na jajku szczupakiem sandaczem i schabem w galarecie rezydent miasta arol usiał wyjątkowo trzeźwy swoim charak terystycznym chwiejącym się krokiem obchodził rynek rano czy wszystko jest w porządku i oczekiwał dama bo bez niego festiwal nie mógłby się odbyć on na kilka dni przed festiwalem przyjeżdżał ogromnym błękitnym hevroletem kupionym za chałtury z w samochód widmo ponieważ dam był bardzo niskiego wzrostu i nie było go wcale widać za kiero wnicą akonnice opolskie żegnały się z przerażenia amochód ledwo mieścił się na rynku więc omenda ojewódzka wysyłała na rogatki miasta dwóch motocyklistów żeby pilotowali dyrektora muzycznego festiwalu do centrum miasta polu bywał sam szef omitetu adia i elewizji łodzimierz okorski lubił tam przyjeżdżać siedział na próbach i swoimi małymi oczkami wyłapywał najpiękniejsze piosenkarki ylko ucjan ydryński – konferansjer – był zawsze trzeźwy edynie dam iernik potrafił w ciągu paru dni zorganizo wać osobowy zespół połączonych rkiestr olskiego adia i elewizji w arszawie i atowicach ystrzeliwano tyle rakiet że kiedyś stopił się dach wieży piastowskiej a nikt tego nie zauważył la władzy ludowej najważniejszy był argument że festiwal powinien odbyć się w polu bo jak nawet jedna gazeta niemiecka napisze 11 że festiwal polskiej piosenki jest właśnie w tym mieście to propagandowo zwróci się cała wielomilionowa kasa i pieniędzy nie żałowano al trwał roku w polu też było hucznie aleko od arszawy gdzie rozpoczęły się już zwolnienia ydów z pracy i nie tylko w ministerstwach redakcjach muzeach wydawni wach i centralnych urzędach ale również w fabrykach w rsusie i na eraniu iepokoje doszły nawet do amfiteatru an alewski poeta świetny autor tekstów piosenek dziennikarz rójki olskiego adia i jeden z członków biura organizacyjnego festiwalu wpadł w panikę bo właśnie w czerwcu r zakończyła się wojna dniowa w zraelu w ciągu dni zrael rozgromił wojska arabskie olacy triumfowali bo nasze ydki rozbiły ruskich a ktoś puścił w amfiteatrze pogłoskę że alewski napisał hymn giptu i wziął do tego syjonistycznego spisku jedną z lepszych piosenkarek oannę awik bo tekst był po co nam to było po co nam to było jeszcze nic się nie zaczęło a już się skończyło edwo zapłonęło jedną krótką nocą po co nam to było po co nam to było po co an alewski syjonistycznego pochodzenia wpadł w panikę i chociaż zwolniono go potem w ramach czystek z pracy w cim muzycznym pro gramie olskiego adia nie wyjechał nigdy z olski iosenkę rtura iszera rzyjedź mamo na przysięgę przerobiono na rzyjedź mamo na przysięgę granat mi rozerwał rękę rtura iszera świetnego współorganizatora festiwalu znawcę muzyki rozrywkowej również redaktora programu olskiego adia zwolniono z pracy za całokształt twórczości i wyemigrował on do zraela ała sala śpiewa z nami erzego ołomskiego uzupełniano ała sala śpiewa z nami precz z ydami precz z ydami ale ołomski był za popularny żeby go ruszać a poza tym nie uczestniczył w syjonistycznym spisku przeciwko władzy ludowej i wiązkowi adzieckiemu alkohol än det fanns vatten i floden dra å mottagningen i stadshuset bågnade borden under olika sillsallader sill med ägg gädda gös och fl äskkotlett i gelé tadens kände borgmästare a rol usioł gick varje morgon runt på stadens centrala torg nykter för en gångs skull med sin karakteristiska svajande gångstil för att kontrollera att allt var i sin ordning ch han väntade på dam för utan honom blev det ingen festival dan brukade komma några dagar före festivalen i sin enorma blå hevrolet som han köpt i för lite extrapengar han hade fått av den statliga artistagenturen a gart et såg ut som en spökbil för dam var så kort att han inte ens syntes bakom ratten poles nunnor gjorde korstecknet i skräck ilen fick knappt plats på torget så två motorcykelpoliser skickades ut till stadens utkanter för att eskortera festivalens musikaliska chef in till centrum olens radio och chef łodzimierz okorski var alltid på plats han gillade att sitta med på repetitionerna och glodde intensivt på de vackraste sångerskorna med sina smala springor till ögon en ende som alltid var nykter var konferenci eren ucjan ydryński ara dam iernik kunde på ett par dagar få ihop de musi kerna i olens radio och s två orkestrar från atowice och ars zawa till en fungerande enhet an sköt så mycket fyrverkerier att det medeltida tornets tak en gång började smälta utan att någon märkte det ör de kommunistiska makthavarna var det allra vikti gaste argumentet för festivalen att den ägde rum just i pole för om bara en enda västtysk tidning skrev att den polska melodifestivalen ägde rum i det tidigare tyska pole skulle propagandasegern vara värd alla miljoner som lades ned på festivalen ch jippot fortsatte ven var det en överdådig fest ångt från arszawa där man just hade börjat avskeda judar från deras arbeten inte bara i statlig administration på medieredaktioner museer och bokförlag utan också i traktorfabriken rsus och bilfabriken i erań ron nådde ända fram till amfiteatern i pole ojechali najpierw do iednia potem przez łochy mieli jechać do a dzieci później dojechałyby ale urek założył w zwecji zespół muzyczny ezerterzy z dwoma dezerterami z ietnamu i matka wpadła w panikę że w ich zlinczują imo że rodzice mieli wizę do meryki – przyjechali do zwecji an alewski var poet utmärkt sångtextförfattare journalist vid olska radions program och en av medlemmarna i festiva lens organisationskommitté an fick panik för just i juni hade sexdagarskriget utspelats på sex dagar hade srael krossat de arabiska arméerna och polackerna jublade för våra alltså från olen utvandrade judar hade spöat ryssarna – och i amfiteatern spred sig ryktet att alewski hade skrivit en hymn till gyptenoch i denna sionistiska konspiration dragit in en av de bästa sånger skorna oanna awik ångtexten lät nämligen ungefär och varför gjorde vi det och varför gjorde vi det det har inte hunnit börja och det är redan slut et flammade till en enda kort natt varför gjorde vi det varför gjorde vi det varför an alewski hade sionistiskt ursprung så han fick panik men fast han senare under utrensningarna avskedades från sitt arbete i olska radions musikkanal program lämnade han aldrig olen rtur iszers sång om hit mamma när jag svär soldateden gjordes om till om hit mamma när jag svär soldateden en granat har slitit av mig handen rtur iszer var en av festivalens utmärkta organisa törer och populärmusikkännare även han redaktör på program an avskedades på grund av en negativ helhetsbedömning av hans arbete och emigrerade till srael dam dostał szybko pracę grał w jednym z najlepszych prywatnych teatrów scarsteatern zaczął komponować i jego utwory zaczęto grać w nglii w i w szwedzkim radio erzy ołomskis sång ela salen sjunger med oss skrevs om till ela salen sjunger med oss ned med judarna ned med judarna men ołomski var alltför populär för att röras och dessutom deltog dama iernika nikt nie wyrzucał bo nie był na żadnym etacie ajpierw wyjechała aneta urek mówi że jak wsiadał do pociągu płakał trzy godziny jciec pożyczył od ozłowskiego dolarów schował je do butów bo wolno było wywieźć oficjalnie w walizce miał trochę koszul i skarpetki la dama i imy sytuacja psychicznie była nie do wytrzymania dopiero lata po wojnie i po agładzie a już rodzina rozbita dzieci już nie ma w olsce rzed wyjazdem w r rozmawiał z ojciechem aruzelskim który w międzyczasie przeniósł się na inną ulicę bo dostał pokojowe mieszkanie enerał powiedział mu że nie ma wpływu na żadne decyzje jeśli już złożył papiery bagażem nie było kłopotów bo nic nie mieli a skrzypce nie były takie stare 12 han ju inte i den sionistiska konspirationen mot arbetarstaten och ovjetunionen dam iernik behövde man inte ens avskeda för han hade ingen fast tjänst någonstans aneta var den första som reste urek säger att när han steg på tåget grät han i tre timmar adern hade lånat dollar av ozłowski och stoppade ner dem i skorna för officiellt fick man bara föra ut dollar resväskan hade han några skjortor och strumpor ör dam och ima var hela situationen psykiskt out härdlig det vara bara år efter kriget och förintelsen och redan var familjen splittrad och barnen fanns inte kvar i olen öre avresan hade han ett samtal med ojciech aruzelski som under tiden hade flyttat till en annan gata eftersom han hade fått en trerummare eneralen sade att han inte kunde påverka saken eftersom dam redan hade lämnat in sina utresepapper et var inget problem med bagaget för de ägde ingenting och fiolen var inte så gammal att den kunde ses som en antikvitet szybko wpisał się na listę szwedzkich uznanych kompozytorów a festiwalu filmów o tematyce artystycznej w r otrzymuje rand rix za muzykę do filmu o szwedzkim artyście indströmie ył pracą kompozytorską do olski miał żal ogromny rzez ponad dwadzieścia lat nie wpuszczano ydów potem już nie było za wiele sil ył dwa razy rótko zasem do zwecji dzwonili do niego ojtek łynarski reżyser anek zeszewski czy ucjan ydryński ostała notatka w iionary of nternational iography wydanej w ambridge w nglii z krótki życiorysem dama trochę zdjęć ma örst åkte de till ien därefter skulle de ta sig till via talien och barnen skulle komma efter senare men urek hade grundat mu sikgruppen esertörerna i verige med två amerikanska ietnamde sertörer och hans mor fick panik och trodde de skulle bli lynchade i å föräldrarna kom till verige fast de hade amerikanskt visum dam fick snabbt arbete han spelade på en av de bästa privat teatrarna scarsteatern han började komponera och hans verk spelades i ngland på i veriges radio han blev snabbt en av veriges erkända kompositörer å en festival för konstfilmer fick han pris för musiken till filmen om konstnären engt indström an levde på sitt komponerande dam kände en enorm bitterhet mot olen å nästan tjugo år släpptes inga utvandrade judar in i olen senare hade han inte mycket krafter kvar an kom bara dit på två korta besök bland ringde ojciech łynarski till honom i verige eller regissören an zeszewski eller ucjan ydryński et som finns kvar efter dam är en kort biografi över honom i iionary of nternational iography utgi ven i ambridge och så några foton i ureks ägo urek bor numera i arszawa och ima i tockholm å kyrkogården pratade jag med prästen som begravde dam de var nära vänner prästen var passionerad musikvän och brukade föra långa samtal med honom ag frågade hur det kom sig att dam fem år före sin död konverterade till den protestantiska kris tendomen – an kom till mig och bad om det förklarade prästen och berättade att han inte ville dö som jude för på judiska begrav ningar spelas ingen musik å jag hjälpte honom – ller kanske han inte vill dö som jude för att den judiske guden vände sig bort från de miljoner mördade judarna – et tror jag med svarade prästen ag visste och han visste att nu kunde man spela et var den oktober oftast är det en sorgsen månad i verige men solen sken speciellt för dam denna dag de gula löven började falla från träden som en påminnelse om alltings förgänglighet et var inte många människor på kyrkogården kapellet spelades musik – ohann ebastian ach dödsannonsen figurerade varken davidsstjärnan eller det kristna korset i stället var det en fiol och budskapet dam iernik f januari i arszawa d september i tockholm ❖ 13 Foto: Anna Skwarcan Bidakowska urek mieszka teraz w arszawie i ima w ztokholmie a cmentarzu podszedłem do pastora który chował dama byli bardzo zaprzyjaźnieni pastor pasjonował się muzyką i prowadził z damem długie dyskusje apytałem jak to się stało że dam przeszedł pięć lat przed śmiercią na protestantyzm rzyszedł do mnie z prośbą mówił pastor i opowiedział że nie chce umierać jako żyd bo na pogrzebach żydowskich nie grają muzyki ięc mu pomogłem – może nie chciał umierać jako żyd dlatego że żydowski óg odwrócił się od milionów zamordowanych ydów a też tak myślę odpowiedział pastor iedziałem i on wiedział że teraz już można grać ył października zazwyczaj jest to już smutny miesiąc w zwecji ale dla dama zaświeciło tego dnia słońce zaczęły już opadać żółte liście z drzew przypominając że wszystko przemija a cmentarzu nie było wiele osob rała muzyka w kaplicy – ana ebastiana acha nekrologu w gazecie nie było ani gwiazdy avida ani protestanckiego krzyżyka były skrzypki i napis dam iernik ur stycznia w arszawie zmarł wrzesnia w ztokholmie ❖ Leo Kantor politolog, publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury, emigrant marcowy. Politolog, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum, marsutvandrare. Katarzyna Gruber NORBERT ŻABA - Foto: z ksiazki/ur boken Polacy w Szwecji w latach II wojny swiatowej av Andrzej Nils Uggla Nieco skrócony tekst wspomnień Katarzyny Gruberowej na spotkaniu poświęconym Norbertowi Żabie w Instytucie Polskim w Sztokholmie czerwca roku. En något kortad text om Katarzyna Grubers minnen av Norbert Żaba, från ett möte på Polska institutet i Stockholm juni . P oznałam orberta abę w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych na spotkaniu towarzyszenia rzy jaciół ultury paryskiej które stworzył i bardzo aktywnie przez wiele lat prowadził ile dobrze pamiętam było to spotkanie z anem owakiem eziorańskim potkań z różnymi ciekawymi ludźmi organizowanych przez orberta było wiele min z ładysławem artoszewskim adeuszem owakowskim ustawem erlingiem rudzińskim ławomirem rożkiem damem agajewskim a wiele z tych spotkań kademia zwedzka życzliwie użyczała nam lokalu yło wiele fal emigracji polskiej do zwecji i wiele organizacji ale tylko na spotkania ultury przychodzili różni ludzie niezależnie od tego kiedy i w jakich okolicznościach przybyli do zwecji i jakie mieli poglądy – to była niewątpliwie zasługa właśnie pana orberta ktory miał dar łączenia ludzi racowałam już wtedy od kilku lat w ibliotece obla kademii zwedzkiej kompletowałam zasoby działu słowiańskiego rowadziłam też min dział wymiany bibliotecznej iedy o tym powiedziałam panu abie od razu zaproponował dostarczanie książek na ten cel z zasobów przez niego posiadanych ył przed stawicielem nstytutu iterackiego w zwecji przyjmował prenumeratę ultury sprzedawał książki wydawane przez nstytut stale miał także poważny zasób książek wydawanych na emigracji w językach krajów zza żelaznej kurtyny ziałające w meryce entrum iteratury iedzynarodowej kupo wało część nakładów tych książek od wydawców emigracyjnych i przeznaczało je na wysyłanie do poszczególnych krajów tak się zaczeła moja wieloletnia współpraca z panem orbertem wa trzy razy w miesiącu odwiedzałam pana orberta w jego skromnym mieszkaniu przeglądaliśmy nowości nadsyłane z wydawniw i dwie torby pełne książek niosłam do iblioteki zasami pan orbert przynosił sam nowości do iblioteki idzę o jeszcze dziś jak coraz starszy i coraz słabszy ale pełen energii i zaangażowania cieszy się że właśnie otrzymał kolejne paczki z nowościami i chciał mi je dostarczyć jak najszybciej ubiłam wizyty w jego mikroskopijnym zapełnionym książkami i papierami mieszkanku awsze czekała 14 J ag lärde känna orbert orbert aba i början av sjuttiotalet på ett möte med öreningen för tidskriften ulturas vän ner som han hade bildat och under många år var mycket aktiv i m jag minns rätt var det ett möte med an owak eziorański orbert organiserade många sådana möten med olika intressanta människor bla ładysław artoszewski adeusz owakowski ustaw erling rudziński ławomir rożek och dam aga jewski venska akademien var vänliga nog att låna oss lokaler till flera av dessa möten et har funnits flera emigrationsvågor till verige och många organisationer men det var bara till ulturas möten som det kom så olika människor oberoende av när och un der vilka omständigheter de kommit till verige och vilka åsikter de hade – och det var tveklöst orbert aba förtjänst han hade en förmåga att förena människor ag hade redan arbetat några år på obelbibliotek med att kom plettera den slaviska avdelningens samling ag ledde också bla avdelningen för biblioteksutbyte är jag berättade det för orbert aba erbjöd han oss genast böcker ur det lager han förfogade över an företrädde förlaget nstytut iteracki itteraturinstitutet i verige tog emot prenumerationer på tidskriften ultura sålde böcker som nstitutet gav ut och hade jämt en omfattande samling böcker utgivna i exil på språk från andra sidan järnridån nterna tionellt litteraturcentrum som var verksamt i köpte delar av upplagor av exilförläggare och skickade till olika länder å inleddes mitt mångåriga samarbete med orbert vå tre gånger i månaden besökte jag honom i hans enkla lägenhet vi tittade igenom det nya som kommit från förlagen och så bar jag med mig två kassar fulla med böcker till obelbiblioteket et är så jag fortfarande ser ho nom allt äldre och allt svagare men full av energi och engagemang och så glad över ytterligare ett paket med nya böcker som han ville ge mig så fort som möjligt ag tyckte om dessa besök i hans pyttelilla lägenhet belamrad med böcker och papper an väntade alltid på mig med kaffe och ofta ett glas hemgjord likör öckerna som vi fick av orbert skickades med obelbibliote kets försorg och min chefs chefsbibliotekarie nders ybergs medgivande till några bibliotek i olen jeckoslovakien ngern och även till två centralbibliotek i ovjetunionen inom ramen för biblioteksutbyte nder åttiotalet var intresset för olen stort i verige ånga författare litteraturkritiker och kulturellt verksamma personer kom till tockholm tt besök hos venska akademien och på obelbiblioteket var så gott som tradition ånga av dessa personer fick de förbjudna böcker av mig eller direkt av orbert och smugglade dem till olen utan att bry sig om eventuella problem med tullen nder ett besök på agiellon ska biblioteket i raków fick jag veta att under en period var jag deras enda leverantör av ultura och exilböcker ådana nyheter gladde orbert enormt mycket orbert aba var erzy iedroyc företrädare i verige erzy iedroyc grundade nstytut iteracki och var chefredaktör för exiltidskriftenultura som gavs ut i aris sin levnadsteckning skriver aba mycket om sin nära kontakt med erzy iedroyc redan före kriget eras vänskap överlevde kriget nte bara representerade orbert nstytut literacki i verige han vidare befordrade också nödvändig information till aris och iedroyc om situationen i olen – information han fick av polacker som kom till verige nder många år skrev han en svensk krönika i ultura ågonstans runt bad erzy iedroyc orbert aba i ett brev att han skulle fråga atarzyna ruber om vad som krävdes för att zesław iłosz skulle finnas med bland kandidaterna till obelpriset i litteratur iedroyc var sålunda den första personen som tänkte på det ag informerade honom naturligtvis om vad man enligt mitt vetande borde och i huvudsak inte borde göra ör obelbibliotekets räkning fick jag från aris de böcker nstytut literacki givit ut däribland zesław iłosz samlade produktion edaktörens fråga inspirerade mig till att ihärdigt söka efter texter av iłosz på framför allt de språk som medlemmarna i kademien behärskade et var inte lätt det fanns på den tiden förhållande vis få texter publicerade och de var utspridda i olika tidskrifter ag fick hjälp av både iedroyc och aba r planerade orbert aba och jag att bjuda in zesław iłosz till tockholm och vi fick till och med hjälp av venska institutet som skickade en inbjudan och lovade att täcka en del av kostnaderna yvärr blev besöket aldrig av på grund av att iłosz hustru blev sjuk är så iłosz fick obelpriset och kom till tockholm för att hämta priset var orbert på rlanda flygplats och välkomnade honom å de polackers vägnar som var bosatta i tockholm i arrangerade även ett stort möte för över personer mellan iłosz och polacker bosatta i verige i kademiens lokaler orbert aba var outtröttlig i sin verksamhet fta fick han besök i sin lägenhet av flera personer dagligen an tog hjärtligt emot alla och han hjälpte ibland de som befann sig i ekonomisk nöd trots att han själv inte hade så mycket nder en av mina vis telser i ew ork besökte jag på orberts begäran nternationellt litteraturcentrum som försåg oss med böcker ag berättade om vårt samarbete och om vilken betydelse dessa böcker hade för de länder som mottog dem ag fick bland annat frågan om orbert verkligen klarade av detta arbete som krävde betydande fysisk 15 tam na mnie kawa a często i kieliszeczek własnej roboty nalewki siążki otrzymywane od orberta wędrowały za pośredni wem mojej biblioteki i za zgodą mojego szefa dyrektora iblioteki ndersa yberga w ramach wymiany do kilku bibliotek w olsce do zechosłowacji na ęgry a także do dwóch centralnych biblio tek w wiązku adzieckim ata osiemdziesiąte były w zwecji okresem wielkiego zainteresowania olską o ztokholmu przyjeżdżało wielu pisarzy krytyków literackich działaczy kultury tało się niemal tradycją odwiedzanie kademii i iblio teki oblowskiej iele z tych osób ode mnie lub bezpośrednio od p orberta otrzymywało te zakazane książki i nie zwracając uwagi na możliwe kłopoty na cle przemycało je do olski czasie mojej wizyty w ibliotece agiellońskiej dowiedziałam się np że w pewnym okresie byłam jedynym dostawcą ultury i książek emigracyjnych dla tej biblioteki akie wiadomości ogromnie cieszyły pana orberta orbert aba był przedstawicielem erzego iedroycia w zwecji swoim życiorysie dużo pisze o swoich bliskich związkach z erzym iedroyciem jeszcze przed wojną a przyjaźń przetrwała wojnę ie tylko reprezentował nstytut iteracki w zwecji ale i przekazywał do aryża tak potrzebne edaktorowi informacje o sytuacji w olsce uzyskiwane od przybywających do zwecji olaków rzez wiele lat publikował w ulturze kronikę szwedzką dzieś około roku erzy iedroyć w liście do orberta prosił by ten dowiedział się od ruberowej co trzeba zrobić by zesław iłosz znalazł się na liście kandydatów do agrody obla ył zatem iedroyć pierwszą osobą która pomyślała o tym oinformowałam oczywiście edaktora co wedle mojej ówczesnej wiedzy trzeba i głównie – czego nie należy robić aryża otrzy mywałam dla iblioteki wydawni wa nstytutu w tym wszystkie książki iłosza ytanie edaktora zainspirowało mnie do pil niejszego poszukiwania dla iblioteki publikacji iłosza przede wszystkim w dostępnych dla członków kademii językach ie było to łatwe publikacji takich było wówczas stosunkowo mało i były rozproszone w różnych czasopismach omagał mi w tym iedroyć i pan orbert roku planowaliśmy wspólnie z orbertem zaproszenie zesława iłosza do ztokholmu i nawet uzyskaliśmy w tej sprawie pomoc nstytutu zwedzkiego który wysłał zaproszenie i obiecał pokryć część kosztów iestety wizyta nie doszła do skutku na skutek choroby żony iłosza iedy już iłosz otrzymał agrodę obla i przyjechał po jej odbiór do ztokholmu pan orbert w imieniu olonii sztokholmskiej witał go na sztokholmskim lotnisku rganizowaliśmy też wspólnie wielkie ponad osób spotkanie iłosza ze szwedzką olonią w lokalu kademii orbert aba był niestrudzony w swojej działalności ego miesz kanie odwiedzało czasem kilka osób dziennie szystkich przyjmował serdecznie wspierał niekiedy materialnie potrzebujących choć sam niewiele posiadał czasie któregoś z moich pobytów w tanach odwiedziłam w owym orku – na prośbę pana orberta – entrum iteratury iędzynarodowej to które dostar czało nam książki opowiedziałam o naszej współpracy i o zna czeniu jakie te książki mają dla krajówadresatów adano mi styrka han var ju redan gammal och det fanns yngre kandidater ag svarade att det skulle vara ett hårt slag för orbert om han fråntogs sitt arbete å vitt jag vet fördes frågan aldrig mer på tal orbert hade många trogna vänner han fick presenter av dem i form av grodor i alla storlekar żaba betyder groda på polska – öa han hade en hel samling jag undrar vad som hände med den Norbert Żaba (w okularach/ i glasögon) Foto: z ksiazki/ ur boken Polacy w Szwecji w latach II wojny swiatowej av Andrzej Nils Uggla nder flera år försökte jag övertala orbert att resa till olen som han inte sett på trettio år ag erbjöd mig att organisera besöket med hjälp av mottagarna av de böcker vi skickade till arszawa och raków itteraturforskningsinstitutet atio nalbiblioteket agiellonska biblioteket förlaget nak mfl an avböjde alltid an hävdade att han föredrog att behålla bilden av olen i minnet så som det hade sett ut när han lämnade landet det olen där han hade arbetat och haft sina vänner an kände inte det nya olen han var en orubblig motståndare till regimen detta var före an var entusiastisk till förändringarna som hade inträffat i olen olidaritet fria fackföreningar ja allt som hade hänt under åttiotalet men åka dit ville han inte min pytanie czy orbert daje sobie radę z tą pracą wymaga ona bowiem znacznego wysiłku fizycznego a on już jest stary i że są młodsi kandydaci dpowiedziałam odebranie tej pracy orbertowi abie byłoby dla niego ciosem równym śmierci ile wiem nie było więcej o tym mowy iał pan orbert wielu wiernych przyjaciół – otrzymywał od nich prezenty – maleńkie większe i dość duże żabki i żaby miał ich całą kolekcję ciekawe co się z nimi stało rzez kilka lat namawiałam orberta abę do podróży do olski której nie widział od lat trzydziestych roponowałam zor ganizowanie pobytu przy pomocy odbiorców wysyłanych przez nas książek w arszawie i rakowie nstytut adań iterackich iblioteka arodowa iblioteka agiellońska nak itp awsze odmawiał wierdził że woli zachować w pamięci obraz olski takiej jaką zostawił w której pracował miał przyjaciół ej nowej olski nie znał nie rozumiał nie lubił może nawet trochę się jej bał był zdecydowanym przeciwnikiem reżimu było to przed r ył entuzjastą zmian zachodzących w olsce olidarności wolnych związków wszystkiego co się w olsce w latach osiemdziesiątych działo ale jechać tam nie chciał ędąc świadkiem tego co robił uważałam że powinien zostać po nim ślad oprosiłam go o napisanie życiorysu który stałby się podstawą artykułu o im owstał tekst na siedmiu gęsto zadrukowanych stronach odręcznym napisem niepoprawiony brulion życiorysu tylko do wiadomości pani atarzyny ruber ie zachowałam tego tekstu tylko dla siebie i myślę że orbert mi to wybaczył ryginał życiorysu wraz z moim własnym małym archiwum z pracy w ibliotece obla przekazałam do uzeum istorii iteratury w arszawie opię oczywiście zachowałam wracałam się z propozycją napisania artykułu do kilku osób i wresz cie trafiłam na ygmunta arczyka ozmowa opublikowana w kra kowskim ygodniku owszechnym nosi tytuł ochwała inności 16 om vittne till allt han åstadkom ansåg jag att det borde finnas något kvar efter honom ag bad honom om en levnadsteckning som kunde utgöra underlag för en artikel et blev en text på åtta tättskrivna sidor med en not för hand orättat utkast till en lev nadsteckning endast för atarzyna rubers kännedom ag behöll inte texten för mig själv och jag tror att orbert förlå ter mig riginalet till levnadsteckningen tillsammans med mitt eget lilla arkiv från arbetet på obelbiblioteket överlämnade jag till itteraturhistoriska museet i arszawa ag har naturligtvis behållit en kopia ag föreslog några personer att skriva en artikel och till slut stötte jag på ygmunt arczyk tt samtal mellan dem publicerades i tidskriften ygodnik owszechny med ti teln ovsång till särarten är berättar orbert om sitt livs alla skiften om sin familj studietid vänner och sin syn på livet ans far ulian var polack kapten i tsarens armé modern lara kom från en estnisk familj med svenska rötter orbert föddes för hundra år sedan den juli i allinn ina första språk i barndomen – skriver han – var tyska ryska och estniska och jag talade dem alla flytande örst skickades jag till familjen i o len och till skolan itt öde var typiskt för många polska familjer som bodde utanför de gränser olen haft innan delningarna in särart respekterades bland de baltiska lutheranska familjerna inte heller i skolan råkade jag ut för några tråkigheter stland och esterna var mycket toleranta stland var det första landet som införde kulturell autonomi någon chauvinism antisemitism eller några religiösa konflikter fanns inte i dåtidens estniska sam hälle inte heller i min familj – vare sig i den estniska delen eller i den polska ag var socialt engagerad redan under mina studier i ien och än idag är det min passion liksom politik i synnerhet utrikespolitik nder första halvan av trettiotalet gjorde orbert yrkeskarriär först inom journalistik och från mitten av trettiotalet även inom diplomati an beskriver den perioden detaljerat nämner många namn däribland början på bekantskapen och samarbetet med erzy iedroyc ycket intressant är hans minnen från den svåra perioden efter krigsutbrottet som inföll när han var på den polska beskickningen i anmark ärefter var han i inland och verige törre delen av mitt arbete på den polska beskickningen i tockholm och där efter – skriver han – gick ut på att propagera för polsk litteratur och sprida kunskap om olen ack vare orberts insatser kom det under kriget ut flera böcker om olen bla en antologi med polsk litteratur om kriget et kämpande olen och jä lar i fångenskap av zesław iłosz an var teateragent åt rtur aria winarski och itold ombrowicz eaterdagbok publicerades korrespondens mellan itold ombrowicz och orbert aba från åren - orbert opowiada w niej o kolejach swojego życia swojej rodzinie latach nauki pracy przyjaciołach o swoich poglądach na życie jciec ulian był olakiem kapitanem armii carskiej matka lara pochodziła z rodziny estońskiej ze szwedzkimi korzeniami orbert urodził się sto lat temu lipca roku w allinie oimi pierwszymi językami w dzieciństwie – pisze – były niemiecki rosyjski i estoński którymi mówiłem biegle d początku wpajano mi że jestem olakiem choć po polsku nie mówiłem o olski wysłano mnie do rodziny i do szkół dopiero w roku ój los był był typowy dla wielu polskich rodzin mieszkających poza granicami olski przedrozbiorowej śród rodziny bałtyckiej luterańskiej respektowano moją odrębność podobnie w szkole nigdy nie miałem przykrości stonia i stończycy byli bardzo tolerancyjni stonia była pierwszym krajem który wprowadził autonomię kulturalnąnie było w ówczesnym społeczeństwie estońskim szowinizmu anty semityzmu konfliktów religijnych nie było też tego w mojej rodzinie – ani w tej estońskiej części ani w polskiej połecznie zacząłem pracować już w iedniu na studiach i do dnia dzi siejszego to moja pasja podobnie jak polityka zwłaszcza polityka zagraniczna ata trzydzieste to aktywna działalność pana orberta w pracy zawodowej w dziennikarstwie a od połowy lat trzydziestych również dyplomatyczna pisuje ten okres b szczegółowo wspo idare skriver han ag har aldrig utnyttjat bidrag eller svensk socialhjälp ag var uppfostrad till att klara mig själv att utnyttja socialhjälp och allmosor ansågs inte hedervärt jag ville inte vara misslyckad ch när blev dags övergav jag politiken och journa listiken – jag blev turistguide och försörjde mig själv ag arbetade över nästan hela äst och ydeuropa jag anser att det var en mycket intressant period i mitt liv och att det i stor utsträckning ökade min allmänbildning in detaljerade levnadsteckning avslutar han på följande sätt ag har haft ett intressant fruktbart och strävsamt liv ag har aldrig insjuknat i xenofobi eller rasism tvärtom har allt som va rit annorlunda och exotiskt människor med olika hudfärg och mindre kända kulturer dragit till sig min nyfiken tt jag sedan barnsben kunnat tre språk och gradvis lärde mig fyra till har lett till att jag har känt mig som hemma överallt att jag har kunnat ta kontakt och få vänner bland de mest skilda folk religioner och kulturer olack blev jag inte bara av en slump när jag föddes utan det var mitt eget val tre kulturer stod ju öppna för mig ag anser att nationell och kulturell tillhörighet som är ett resultat av ett val skapar en starkare och beständigare patriotism än en slumpmässig tillhörighet ett enat uropa ser jag olens framtid räddningen undan en annektering ☛cd na str yvärr var jag inte i verige när han dog ag besökte honom några gånger på begravningsplatsen edan var det ett långt up pehåll örra året när jag besökte min mans grav på orra be gravningsplatsen bestämde jag mig för att leta reda på orberts grav et var inte så lätt visade det sig v en händelse stötte jag på några polacker som hjälpte mig och en kvinna med ett för mig okänt namn rensade graven från ogräs vi planterade lite blommor an vilar i det katolska kvarteret löm inte honom ❖ Katarzyna Gruber Gruber, under nästan år bibliotekarie i Svenska Akademiens Nobelbibliotek i Stockholm / przez prawie lat bibliotekarka w Bibliotece Noblowskiej Akademii Szwedzkiej w Sztokholmie Foto: Anna Skwarcan Bidakowska ag vet att orbert beredde sig på att skriva en bok om sitt liv som varit så händelserikt ag försökte enträget att övertala ho nom ag vet att han till och med gjorde några inledande utkast och anteckningar – tyvärr hann han inte avsluta det projektet upptagen som han var ända fram till slutet med sitt kall et är mycket synd 17 Janusz Korek Norbert Żaba Jerzy Giedroyć Svenska affärer sprawy szwedzkie Norbert Żaba urodził się w lipcu roku w allinie dzisiej szej stolicy stonii miasto to nazywało się wtedy eval lub ewel a zmarł w lipcu roku w ztokholmie jciec jego ulian był olakiem służącym w stopniu kapitana w pułku armii carskiej stacjonującym w evalu roku walczył już jednak jako zastępca dowódcy półku z bolszewikami w armii ózefa iłsudskiego by stanąć także po jego stronie w zamachu majowym atka orberta lara klon pochodziła z rodziny zamożnych chłopów estońskich pochodzenia szwedzkiego rzybyli oni do stonii wtedy prowincji szwedzkiej w czasie panowania arola ziadkowie orberta jednak po szwedzku już nie mówili iędzy sobą rozmawiali po estońsku aczkolwiek dzieci wychowywali w kulturze i języku niemieckim i rosyjskim ęzy kami dzieciństwa były więc dla niego niemiecki rosyjski oraz estoński i wszystkimi posługiwał się biegle olskę odwiedził po raz pierwszy w roku przyjeżdżając z wizytą do babia – rodzinnego majątku abów leżącego w powiecie brasławskim d najmłodszych lat mimo że nie mówił jeszcze po polsku wpajano w niego – jak wspominał – że jest olakiem utaj ważną rolę odegrał także jego katolicyzm respektowany zarówno w szkole jak i w rodzinie mimo że jej bałtycka gałąź była luterańska dy olska nawiązała stosunki dyplomatyczne z stonią - orbert i jego młodszy brat otrzymali polskie obywatelstwo i paszporty ieszkał jednak i uczęsz czał do gimnazjum niemieckiego w stonii jeżdżąc do olski tylko na wakcje am korepetytorzy uczyli go języka przerabiali z nim historię olski i historię jej literatury roku rozpoczął studia w iedniu w renomowanej szkole öchschule für elthandel którą ukończyło wielu polskich ekonomistów wysokich urzędni ków państwowych i dyplomatów m in ózef eck o jej ukoń czeniu w roku rozpoczął pracę w anku andlowym w arszawie gdzie prowadził konta klientów zagranicznych Na początku lat tych przeniósł się do ilna gdzie krótko pracował w wydziale prasowym nstytutu schodniego tedy napisał swój pierwszy artykuł który ukazał się w urierze ileńskim otem współpracował z krakowskim zasem oraz ziennikiem oznańskim ilnie poznał owmunda iłsudskiego i erzego iedroycia ich pierwszym spotkaniu w roku pisał co następuje „darzyło się w one czasy że przybyło do ilna dwóch mędrców jednemu było na imię owmund iłsudski a dru giemu erzy iedroyć ygłosili przemówienia raczej owmund swoim krasomówstwem mnie porwał stąpiłem do yśli ocarstowej bo idea jagiellońska mnie wychowanemu w wie 18 Norbert Żaba föddes i juli i allinn stlands nuvarande huvudstad dåvarande eval och dog i juli i tockholm ans far ulian var polack med en kaptens grad i tsarens armé och statio nerad i eval r stred han dock redan i egenskap av regemen tets vice befälhavare mot bolsjevikerna i ózef iłsudskis armé för att även ställa sig på hans sida i majkuppen orberts mor lara klon kom från en familj av välbärgade estniska bönder med svenskt ursprung amiljen hade kommit till stland som då hör de till verige under arl regeringstid orberts morföräldrar talade dock inte längre svenska e talade estniska med varandra och ryska och tyska med barnen som de även uppfostrade i de båda språkens kultur ans barndoms språk var således tyska ryska och estniska och han behärskade dem alla flytande olen besökte orbert aba för första gången då han kom på besök till babie familjen abas egendom i raslaodistriktet an mindes att han ända från barnsben blev inpräntad att han var polack trots att han ännu inte talade polska n viktig roll spelade här även hans katolska tro som respekterades såväl i skolan som inom familjen trots att den baltiska grenen var lutheransk är olen upprättade diplomatiska förbindelser med stland fick orbert och hans yngre bror polskt medborgarskap och pass an bodde dock i stland där han gick i tyskt läroverk och bara åkte till olen på loven är lärde han sig språket av olika språklärare som undervisade honom i olens historia och polsk litteraturhistoria r påbörjade han studier i ien på den välrenommerade skolan öchschule für elthandel där många polska ekonomer höga statliga tjänsteman och diplomater bla ózef eck senare utrikesminister hade gått fter studierna bör jade han år att arbeta på andelsbanken i arszawa där han skötte utländska kunders konton I början av trettiotalet flyttade orbert aba till ilno där han för en kort tid arbetade på stinstitutets pressavdelning an skrev sin första artikel som trycktes i urier ileński ilnokuri ren ärefter samarbetade han med zas iden i raków och ziennik oznański oznans dagsblad ilno lärde han känna owmund iłsudski och erzy iedroyc eras första möte år har han beskrivit på följande sätt å hände det sig att det kom två vise män till ilno den ena hette owmund iłsudski och den andre erzy iedroyc e höll ett tal i synnerhet owmund hänförde mig med sin vältalighet ag gick med i organisationen tormaktstanken eftersom den jagiellońska idén i högsta grad tilltalade mig som var uppfostrad i flerspråkiga län der skolor universitet och familjer en när han avslöjade sina planer att eftersom överste ławeks vänsterflygel styrde i ezpartyjny lok spółpracy z ządem artilösa blocket för samarbete med regeringen – öa var man tvungen att gå samman med egion łodych e ungas legion för att hålla sig ovanför ytan är marskalken ózef iłsudski dör skulle det räcka att ha en kamptrupp av unga människor för efter hans död skulle det bli oreda och tack vare owmunds efternamn skulle man kunna gripa makten astän jag i livet är hetlevrad är jag förståndig när det gäller politik ag rusade till iedroyc och be rättade vad jag visste för jag hade redan tidigare genomskådad att han var den kloke och owmund hade talets gåva et var med tungt hjärta jag förrådde owmund et uppstod en schism och jag stod kvar vid iedroyc sida hela mitt liv orbert flyttade snart till arszawa och började skriva i tidskriften unt łodych e ungas revolt som redigerades av iedroyc iedroyc installerade honom som sekreterare på fi nans och jordbruksavdelningen på jordbruksministeriet orbert gick med i kademiska förbundet där han blev före ståndare för den skandinaviska och baltiska fakulteten an blev också korrespondent för de största estniska och ungerska tidskrifterna tmärkt med estniska öda korsets orden var han också sekreterare för olskestniska sällskapet samt sekreterare för den polskbaltiska pressgemenskapen å utrikesministeriets rekommendationer åkte han till ettland stland och inland för att sluta avtal om ferieutbyte och ömsesidigt samarbete mellan polska estniska lettiska och finska ungdomar n del av dem blev hans vänner för livet et kom väl till pass under kriget och bidrog till att det ibland ägde rum vad orbert själv kallade möten på högsta nivå i hans lägenhet i tockholm Om Norberts mycket konfidentiella och förtroliga förhål lande till iedroyc vittnar hans minnen av exempelvis deras samarbete när den polsktyska nonaggressionspakten skrevs under i januari innan nonaggressionspakten med itler skulle ingås organiserade jag i samråd med iedroyc en kamptrupp bestående av mina grabbar från kademiska förbundet med medverkan av e ungas legion och emokratisk ungdom itt på dagen skulle vi slå sönder fönsterrutor på tyska ambassaden på leje jazdowskie men i sista stund skulle jag ringa till iedroyc ag ringde iedroyc sade att det hade hänt något att situationen var helt förändrad allt skulle ställas in ch jag ställde in vå av mina grabbar kunde inte hålla sig de slog sönder några fönster på kvällen ela världspressen läste nyhetstelegrammet e dömdes till fängelse men tack vare iedroyc tillbringade de i själva verket den tiden på adziwiłłs egendom maj tillträdde orbert aba en befattning som pressat taché i elsingfors vilken han snart bytte mot ett arbete som kor respondent för i erlin agen före krigsutbrottet utnämndes han till korrespondent för och pressattaché i öpenhamn fter anmarks kapitulation återgick han till legationen i inland och därefter i verige fter kriget arbetade han för engelsmännen som korrespondent för aily ail och euter an skrev även för svensk press n betydande del av orberts verksamhet på beskickningen i tockholm gick ut på att propagera för polsk lit teratur och sprida nyheter om olen i verige nder åren – kom det ut ett flertal böcker som var understödda av 19 lojęzycznych krajach szkołach uniwersytetach rodzinach wielce do serca przemawiała owmund założył ster sic i do steru mnie wciągnął le gdy ujawnił mi swoje plany że wobec tego że w rządzi lewe skrzydło płk ławka trzeba iść razem z egionem łodych aby utrzymać się na powierzchni dy marszałek umrze wystarczy mieć bojówkę młodych ludzi bo będzie po śmierci bałagan i dzięki jego owmunda nazwisku można będzie uchwycić władzę hociaż w życiu jestem gorący w polityce rozważny oleciałem z tym do iedroycia bo już wcześ niej poznałem się na nim że to on ten mądry a owmund ma dar słowa o i z ciężkim sercem owmunda zdradziłem astąpił rozłam a ja do końca życia pozostałem przy iedroyciu” orbert przenosi się wkrótce znowu do arszawy i zaczyna pisać w redagowanym przez iedroycia uncie łodych iedroyć urządza go w inisterstwie olni wa jako sekretarza w wydziale finansoworolnym orbert wstępuje do igi kademickiej i zostaje tam kierownikiem wydziału skandynawskobałtyckiego taje się też korespondentem największych pism estońskich i węgierskich dznaczony estońskim orderem awaler rderu zerwonego rzyża jest też sekretarzem owarzystwa olskostońskiego oraz sekretarzem prasowego porozumienia polskobałtyckiego a polecenie wyjeżdża do otwy stonii i inlandi zawierając umowy w sprawie wymiany wakacyjnej i wzajemnej współpracy młodzieży polskiej estońskiej łotewskiej i fińskiej iektóre z za wartych wtedy przyjaźni przetrwały całe życie rzydały się bar dzo w czasie wojny i po jej zakończeniu przyczyniając się do tego że w sztokholmskim mieszkaniu orberta odbywały się czasami jak sam to nazywał spotkania na najwyższym szczeblu O bardzo poufnych i zażyłych związkach z iedrociem świad czą wspomnienia aby na temat na przykład ich współpracy w momencie podpisywania polskoniemieckiej deklaracji o nie agresji w styczniu roku „przed samym zawarciem paktu o nieagresji z itlerem w porozumieniu z iedroyciem zorga nizowałem bojówki z moich mołojców z igi kademickiej przy współudziale egionu łodych i łodzieży emokratycz nej ieliśmy w południe bić szyby w mbasadzie iemieckiej na lejach jazdowskich ale w ostatniej chwili miałem jeszcze tele fonować do iedroycia atelefonowałem erzy na to stało się coś sytuacja zupełnie inna odwołać wszystko odwołałem wóch moich mołojców nie wytrzymało wieczorem szyby wy bili ała prasa światowa podała depeszę ch niby skazano na więzienie ale w rzeczywistości dzięki iedroyciowi spędzili ten czas w majątku adziwiłła” maju roku aba objął stanowisko attache prasowego w elsinkach które zamienił wkrótce na pracę korespondenta w openhadze o kapitulacji anii wraca do poselstwa w in landii a potem zwecji o wojnie pracował dla nglików jako korespondent aily ail i eutera oraz publikował w prasie szwedzkiej naczna część działalności orberta na placówce w ztokholmie dotyczyła propagowania literatury polskiej i wiado mości o olsce w zwecji latach - ukazało się kilka książek subsydiowanych przez poselstwo orbert zawierał umowy z wydawnictwami skandynawskimi min domem wydawniczym atur och ultur gdzie ukazała się w roku antologia polskiej literatury wojennej – et ämpande olen Jerzy Giedroyć Foto: www.berlin.polemb.net olska alcząca spółpraca orberta z tym wydawni wem zaowocowała później wydaniem po szwedzku wartościowych dzieł iłosza czy wspomień ikołajczyka aba był także agentem teatralnym rtura arii winarskiego oraz itolda ombrowicza reprezentując ich na całą kandynawię ztuki winarskiego „lcestis” emitowana w zwedzkim adio oraz „chilles i anny” były pierwszymi polskimi sztukami teatralnymi z którymi szwedzka publiczność mogła się po wojnie zapoznać Po roku aba nie odwiedził olski i nie utrzymywał stosunków z władzami polskimi araz po wojnie kiedy jeszcze nie wiadomo było jak sprawy się w olsce potoczą padały pro pozycje powrotu do kraju ale nie dał się skusić remier ikołajczyk i minister informacji ot moi bezpośredni szefowie w ondynie proponowali mi powrót w ich towarzystwie i dobrą posadę w ozumiałem że na skutek nacisków alianckich eksepryment współrządzenia z komunistami był koniecznością ale jako człowiek pochodzący z uropy ółnocnoschodniej nie wierzyłem w możliwości udania się tego eksperymentu dmówiłem ontakt aby z iedroyciem był bliski długotrwały i w zasa dzie nieprzerwany awet w roku kiedy teren nieokupowanej przez hitlerowców uropy kurczył się dramatycznie a przedstawi cielstwa i instytucje przedwojennej olski znikały w zastraszającym tempie jak np ambasada w ukareszcie z którą iedroyć był wtedy związany obaj anowie korespondowali z sobą w prze myślny sposób ak wspomina iedroyć trzymywałem w tym czasie bardzo żywą korespondencję z orbertem abą który był na naszej placówce w inlandii orespondowaliśmy z powodzeniem używając atramentu sympatycznego d niego dowiedziałem się o rosnącej koncentracji wojsk niemieckich w inlandii iestety ta wiadomość została przyjęta z wielkim sceptycyzmem zarówno przy nglików jak przez naszą ambasadę w nkarze roku w liście do ombrowicza polecając abę iedroyć pisał orberta abę znam od lat chyba trzydziestu a duże stosunki i jest bardzo obrotny każdym razie jest to człowiek o wielkiej uczciwości i jestem z jego pracy jako przedstawiciela ultury na zwecję całkowicie zadowolony 20 Norbert Żaba Foto: Familjen Gruber arkiv beskickningen orbert slöt avtal med skandinaviska förlag bla bokförlaget atur ultur på vilket en antologi med polsk litte ratur om kriget et kämpande olen kom ut år orberts samarbete med förlaget resulterade senare i att värdefulla verk av zesław iłosz gavs ut liksom tanisław ikołajczyks memoa rer orbert aba var även teateragent åt rtur aria winiarski och itold ombrowicz och representerade dem i hela kandina vien winarskis pjäser lkestis som sändes i svensk radio och killes och jungfruarna var de första polska teaterpjäserna som den svenska publiken kunde bekanta sig med efter kriget Efter år besökte aldrig orbert aba olen igen och han upprätthöll inga förbindelser med de polska makthavarna trax efter kriget innan man ännu visste hur saker och ting skulle ut vecklas fick han erbjudanden om att återvända men lät sig inte frestas remiärminister ikołajczyk och informationsminister ot mina närmaste chefer i ondon erbjöd mig att återvända i deras sällskap samt en bra befattning på utrikesministeriet ag förstod att påtryckningar från de allierade gjorde det nödvän digt att försöka regera tillsammans med kommunisterna men i egenskap av någon från nordöstra uropa trodde jag inte att det experimentet hade några utsikter att lyckas ag tackade nej orbert aba hade nära kontakt med iedroyc och deras vän skap varade länge och i princip utan avbrott ill och med år när det område som inte var ockuperat av itler krympte drastiskt och örkrigspolens beskickningar och institutioner försvann i alarmerande fart som tex ambassaden i ukarest till vilken iedroyc var knuten brevväxlade de båda herrarna med varandra på ett sinnrikt sätt å här minns iedroyc det ag höll under den här tiden intensiv brevkontakt med orbert aba som fanns på vår beskickning i inland i brevväxlade framgångsrikt med hjälp av osynligt bläck rån honom jag fick reda på att de tyska truppsammandragningarna tilltog i inland yvärr emot togs den nyheten med stor skepsis såväl av engelsmän som av vår ambassad i nkara r skrev iedroyc i ett rekommendationsbrev till ombro wicz ag har nog känt orbert aba sedan trettiotalet an har många kontakter och är mycket företagsam alla fall är det en mycket rättskaffens människa och jag är fullkomligt nöjd med hans arbete som representant för ultura i verige Även en omfattande korrespondens samt artiklar och no tiser som publicerades i tidskriften bär vittnesmål om orbert abas samarbete med iedroyc ram till år var verige orbert abas huvudtema med särskild betoning på polska an gelägenheter och frågeställningar som rörde exilpolacker i verige ans texter publicerades sporadiskt när det hade inträffat någon intressant i den polsksvenska skärningspunkten etta förändra des efter år å inleddes den så kallade marsemigrationen till verige som framför allt bestod av flyktingar med judisk bak grund som kastats ut ur olkrepubliken olen orbert redogjorde på sitt torra telegrafiska sätt an kritiserade de grupper av polska emigranter som förhöll sig misstroget mot de nya emigranterna utan att bespara de nyanlända sina beska påpekanden om att de undvek kontakt med andra grupper av polska emigranter orbert inte bara skrev om det han organiserade till exempel en diskus sionskväll i olska flyktingrådets lokaler där man diskuterade polsk antisemitism samt sovjetiseringen av olen År publicerades i ultura hans första vensk krönika som snabbt omvandlades till en stående rubrik nledningen till det snabba avancemanget anger orbert i krönikans första me ning verige blir allt viktigare som centrum för den unga polska intellligentians agerande och tack vare detta växer och utvecklas den grupp av politiska emigranter som kan hålla kontakt och skapa ömsesidigt samförstånd med oppositionen i olen vilket hittills inte förekommit ill detta bidrar olika faktorer att mångamarsemigranter bosatt sig i verige att amanuenser och studenter från polska universitet beviljats asyl att revisionister före detta marxister bosatt sig i verige närheten till olen bara en resa över havet med utmärkta förbindelser och framför allt att visumtvånget mellan olkrepubliken olen och verige har upp hävts llt detta skapar goda möjligheter för de senaste nyheterna från olen att snabbt nå verige ed tiden växte intresset för verige et var också ett resultat av den inställning som den dåvarande regeringen olika politiska grupperingar samt större delen av det svenska samhället hade gen temot den rådande politiska situationen i olkrepubliken olen samband med en demonstration under ett besök av olens utri kesminister mil ojtaszek i juni skrev orbert aba de demokratiska principerna och respekten för mänskliga rättigheter förklarar makthavarnas medgivande till den demonstration som hölls av flyktingar från steuropa mot laglösheten i deras länder som inte stördes av polisen och organiserades av steuropeiska olidaritetskommittén an antog två resolutioner och krävde att politiska fångar i olen ska friges att elsingforsdeklarationen ska följas att diskrimineringen av svenska medborgare födda i olen ska upphöra och att de fritt ska få resa till olen som turister an bör komma ihåg att under samma tid skrev ett tiotal svenska författare och intellektuella samt veriges studentkår under ett pro testbrev där man krävde att förföljelser av polska studenter skulle upphöra veriges socialdemokratiska ungdomsförbund uttryckte inte bara solidaritet med de demokratiska krafterna i olen utan krävde även att politiska fångar skulle friges att oppositionella organisationer skulle få agera fritt och att olen skulle följa el 21 Świadectwem współpracy Żaby z iedroyciem jest także spora korespondencja oraz artykuły i notatki orberta zamiesz czane na łamach pisma o roku głównym tematem aby była zwecja ze szczególnym naciskiem na sprawy polskie i pro blemy emigracji polskiej w zwecji ego teksty pojawiały się w piśmie sporadycznie gdy działy się interesujące wydarzenia na styku polskoszwedzkim o roku to się zmienia tedy do zwecji zaczęła przybywać wyrzucona z u tak zwana emigracja marcowa czyli przede wszystkim uchodźcy pochodzenia żydowskiego aba relacjonował ich pojawienie się na swój suchy telegraficzny sposób rytykował te grupy emigracji polskiej które z nieufnością odnosiły się do nowych emigrantów nie szczędząc jednak cierpkich uwag także pod adresem nowoprzybyłych za unikanie kontaktu z innymi polskimi środowiskami emigracyjnymi aba nie tylko pisał o tym ale zorganizował na przykład wieczór dyskusyjny w lokalu ady chodź wa olskiego na którym dyskutowano polski antysemityzm oraz zachodzącą w kraju sowietyzację W roku ukazała się w ulturze pierwsza ronika szwedzka która przekształciła się wkrótce w samodzielną rubrykę rzyczynę tego awansu podawał aba w pierwszym zdaniu tej kroniki zwecja staje się coraz bardziej ważnym ośrodkiem działalności polskiej młodej inteligencji dzięki temu następuje wzrost i rozwój emigracji politycznej która jest w stanie kontaktować z opozycją w kraju na płaszczyźnie takiego obopólnego porozumienia jakiego dotychczas jeszcze nie było kładają się na to różne powody liczne osiedlanie się w zwecji aktywistów marcowych udzielanie azylu asystentom i studentomuniwersytetów polskich osiedlanie się na terenie zwecji rewizjonistów byłych marksistów oraz bliskie sąsiedztwo z krajem tylko przez morze i doskonałe środki komunikacyjne a przede wszystkim zniesienie wiz między a zwecją tworzyło to dobre warunki dla szybkiego docierania najświeższych wiado mości z olski czasem zainteresowanie zwecją wzrastało ynikało to także z ówczesnego nastawienia rządu ugrupowań politycznych oraz wielkiej części spłeczeństwa szwedzkiego do panującej w u sytuacji politycznej związku z demonstracją w czasie wizyty w zwecji inistra praw agranicznych u mila ojtaszka w czerwcu roku aba pisał asady demokratyczne i poszanowanie praw człowieka w zwe cji tłumaczą zgodę władz na demonstracje uchodźców ze schodniej uropy przeciw bezprawiu w ich krajach ieczorem odbyła się demonstracja przed gmachem inisterstwa praw agranicznych nie zakłócona przez policję została zorganizowana przez st europeiska olidaritetskommittén omitet olidarności z uropą schodnią chwalono dwie rezolucje domagające się zwolnienia politycznych więźniów w olsce wypełnienia postanowień onferencji alsińskiej zaprzestania dyskryminacji obywateli szwedzkich urodzonych w olsce i wolnego dla nich turystycznego wstępu do olski spomnieć trzeba że w tym samym okresie kilkudziesięciu szwedzkich pisarzy i intelektualistów oraz rzeszenie tudentów zwecji podpisało list protestacyjny żądający zaprzestania prześ ladowań studentów polskich ongres łodzieżowej artii ocjaldemokratycznej wyraził nie tylko solidarność z siłami demokratycznymi w olsce ale domagał się zwolnienia więźniów singforsdeklarationen et är följaktligen svårt att förvånas över iedroyc växande intresse för svenska aff ärer an bör också komma ihåg det växande antalet prenumerationer på ultura vilket i stor utsträckning var ett resultat av den nya emigrations vågen orberts roll inte bara som ulturas korrespondent i verige utan som en person med tillgång till information och överblick över situationen i olen växte gradvis akthavarna i olen förlorar alltmer kontrollen över situationen i landet llmänheten upphör att vara rädd trots repression et råder förbittring i samhällets breda skikt ppositionen sprider sig trots arresteringar och annan repression och börjar organisera sig i hela landet an kan naturligtvis polemisera med orbert abas bedömning av allmänhetens beslutsamhet det ska dröja tre år innan olida ritet bildas men den generella överblick som han presenterade förefaller ur dagens perspektiv vara mycket träffande ia det vik tigaste polska emigrationscentret månadstidningen ultura som redigerades i aris av erzy iedroyc hade orbert aba således ett ansenligt inflytande på valet av alternativ och politiska strategier under sjuttiotalet ❖ politycznych swobodnego działania organizacji opozycyjnych oraz przestrzegania przez olskę układu elsińskiego rudno się zatem dziwić rosnącemu zainteresowaniu iedroycia dla spraw szwedzkich spomnieć także trzeba o wzroście prenumeraty ultury co było w dyżym stopniu wynikiem nowej fali emi gracji ola aby nie tylko jako korespondenta ultury ze zwecji ale jako osoby mającej dostęp do informacji oraz przegląd sytuacji w kraju stopniowo wzrastała ładza w olsce traci coraz bardziej kontrolę nad sytuacją w kraju połeczeństwo przestaje się bać pomimo represyj sic ozgoryczenie panuje w najszerszych warstwach omimo aresztowań i innych represji opozycja szerzy się i zaczyna się organizować w całym kraju ożna oczywiście polemizować na temat oceny stopnia deter minacji społeczeństwa polskiego dopiero za trzy lata powstała olidarność ale generalny przegląd sytuacji jaki prezentował aba wydaje się z perpektywy dzisiejszej bardzo trafny orbert aba miał zatem spory wpływ na wybór opcji i strategii politycznej w latach tych przez najważniejszy polski ośrodek emigracyjny tj miesięcznik ultura redagowany w aryżu przez erzego iedroycia ❖ Janusz Korek profesor w Centrum Studiów Bałtyckich i Wschodnioeuropejskich, Södertörns högskola. Historyk literatury, idei politycznych, tłumacz. Professor vid Centre for Baltic and East European Studies, Södertörns högskola. Litteratur- och idéhistoriker, översättare. 22 Jolanta Szutkiewicz Szwedzki Barabasz przywędrował do Polski Svensk Barabbas på Polenbesök „Misterium poszukiwania. Barabasz – opowieść o zbrodniarzu poszukującym wiary... nawiązuje do najlepszych dokonań zakopiańskiego teatru...” Dziennik Polski ”Sökandets mysterium. Barabbas – en berättelse om en brottsling, sökande efter en tro... anknyter till de bästa som presterats på teatern i Zakopane...” Dziennik Polski „ i stycznia r. odbyła się polska prapremiera spektaklu „Barabasz” Pära Lagerkvista, w przekładzie Jolanty Szutkiewicz i w reżyserii Andrzeja Dziuka, W Teatrze imienia St.I. Witkiewicza w Zakopanem, pod patronatem honorowym Ambasady Szwecji...” Polska Gazeta Krakowska. ”18 och 19 januari 2008 var det polsk urpremiär på uppsättningen av Pär Lagerkvists ”Barabbas” i översättning av Jolanta Szutkiewicz och i regi av Andrzej Dziuk, på Witkiewicz Teater i Zakopane under Svenska Ambassadens hederspatronat...” Polska Gazeta Krakowska. zytelnik polski zna ära agerkvista przede wszystkim jako autora powieści – przetłumaczonej na język polski niestety nie ze szwedzkiego lecz z francuskiego – arabasz na kanwie tej powieści oparty jest ostatni dramat arabaszarabbas z roku ało kto zna go jako krytyka teatralnego i dramatopisarza olsce tylko wąski krąg odbiorców dopiero niedawno miał możliwość poznania zaledwie niewielkiej części tej bogatej twór czości w tym esej eatr nowoczesnyodern teater w przekładzie z oryginału olanty zutkiewicz i nny arciniakymmer ialog nr , oraz wybrane dramaty w książce är agerkvist król kamień filozoficzny barabasz raków w przekładzie nny arciniakówny rólonungen i olanty zutkiewicz amień filozoficznye vises sten i arabasz arabbas siążka została wydana w niewielkim nakładzie przy finansowym wsparciu nstytutu zwedzkiego w ztokholmie przez sięgarnię kademicką we współpracy z atedrą ramatu niwersytetu agiellońskiego oraz gencją anga ank bszernym wstępem opatrzył ją ech okół skandynawista z nstytutu ztuki w arszawie en polske läsaren känner är agerkvist främst som författare av romanen arabbas – som tyvärr dock är översatt till polska från franska och inte från svenska å denna roman bygger hans sista dramatiska verk arabbas från en det är få som känner honom som teaterkritiker och pjäsförfattare olen är det bara en liten krets som helt nyligen har fått möjlighet att bekanta sig med en liten del av denna rika produktion genom essän eatr nowoczesny odern teater i översättning från originalet av olanta zutkiewicz och nna arciniakymmer ialog nr och ett urval dramer i boken är agerkvist ról amień filozoficzny arabasz är agerkvist onungen e vises sten och arabbas raków i översättning av nna arci niakówna rólonungen och olanta zutkiewicz amień fi lozoficznye vises sten och arabaszarabbas oken är utgiven i blygsam upplaga med fi nansieringsstöd från venska nstitutet i tockholm och sięgarnia kademicka i samarbete med rama fakulteten vid agellonska niversitetet samt gencja anga ank ör den omfattande inledningen svarade ech okół skandinavist vid onst institutet i arszawa i stycznia br w eatrze t itkiewicza w akopanem odbywała się przez dwa dni polska prapremiera arabasza według dramatu a nie powieści yła to w ogóle pierwsza polska prapremiera dramatu agerkvista który nie był nigdy wystawiany na polskiej scenie och januari var det polsk urpremiär på arabbas på it kiewiczteatern i akopane i dagarna två på grundval av pjäsen och inte romanen etta var över huvud taget den första polska urpremiären för agerkvists pjäs som aldrig tidigare spelats på någon polsk scen arabasz to postać z owego estamentu o on z mocy iłata zgodnie z wolą ludu został zamiast hrystusa ułaskawiony unikając śmierci przez ukrzyżowanie är agerkvist w swojej powieści arabbas är en gestalt hämtad från ya estamentet et var han som genom ilatus bemyndigande och i enlighet med folkets vilja blev benådad istället för ristus och undgick döden genom 23 korsfästning sin pjäs och i sin roman skildrar är agerkvist arabbas vidare öden i en fiktiv historia enne arabbas är en tragisk gestalt brännmärkt av essias död et är en människa som inte förmår tro fastän han skulle vilja som inte förmår älska fastän han skulle vilja an klarar inte att hantera den frihet som blivit honom given arabbas känner sig isolerad n oupphörlig ångest en ständig rädsla för döden och frågan som ansätter ho nom – vad döden är – gör att han känner sig vilsen i den värld där han tillåtits att leva vidare sin inledning till ovan nämnda bok formulerar ech okół saken på följande sätt arabbas är framför allt en kommentar eller kanske liknelse om den människas öde som får erfara ont snarare än gott som lever i tider där tron är i grunden ifrågasatt men som längtar efter en tro och en religion och det som dessa erbjuder en helhetsförklaring och meningsfullhet med en värld där det onda så lätt besegrar det goda och slutligen hopp och fräls ning anske ska hopp och frälsning visa sig vara samma sak änniskans vilsenhet i en värld där religionen ifrågasätts hen nes ensamhet rädsla och ångest inför döden är själva grunden för regin av dramat arabbas onsekvenserna av detta är att de sceniska lösningarna för pjäsen bestående av två akter och några scener blir – bilder å scenen dominerar det grå det är bara i den första scenen som vi även ser den blodröda färgen på kvinnornas kläder i glädjehuset itt och svart är färger som också har stor betydelse i denna föreställning vitt är en harmynta klädd hon som ser ngeln uppenbara sig vid risti grav en djupa svärtan däremot dyker upp flera gånger under föreställningen när all belysning släcks på scenen och i salongen å hörs en mansröst i dramacie przedstawia dalsze dzieje arabasza fikcyjną historię arabasz to postać tragiczna z piętnem śmierci esjasza o czło wiek który nie potrafi wierzyć choć chciałby nie potrafi kochać choć chciałby ie potrafi sobie poradzić z ofiarowaną mu wol nością arabasz czuje się osamotniony ieustanna trwoga i ciągły lęk przed śmiercią oraz nurtujące go pytanie – czym jest śmierć – sprawiają że czuje się zagubiony w świecie w którym pozwolono mu dalej żyć ech okół we wstępie do wspomnianej wyżej książki pisze na ten temat tak arabasz jest przede wszystkim komentarzem czy może przypowieścią o losie człowieka doświadczającego raczej zła niż dobra żyjącego w czasach wiary radykalnie zakwestio nowanej a spragnionego wiary i religii oraz tego co one ofiarują całościowego wyjaśnienia i nadania sensu światu w którym zło tak łatwo zwycięża nadziei i zbawienia yć może nadzieja i zbawienie okazują się tym samym agubienie człowieka w świecie zakwestionowanej religii jego osamotnienie oraz lęk i trwoga przed śmiercią to wykładnia reżyserska dramatu arabasz ej konsekwencję stanowią rozwią zania sceniczne sztuki składającej się z dwóch aktów i kilku scen – obrazów ominująca na scenie jest szarość tylko w pierwszej scenie pojawia się kolor krwistej czerwieni stroje kobiet w domu rozpusty iel i czerń to kolory które również mają duże zna czenie w tym spektaklu biel ubrana jest ajęcza arga która widzi pojawienie się nioła nad grobem hrystusa łęboka czerń natomiast pojawia się kilkakrotnie w trakcie spektaklu gdy gasną wszystkie światła na scenie i widowni tedy słychać męski głos śpiewający psalm o trwodze i lęku człowieka przed śmiercią Andrzej Bienias (Apostoł), Krzysztof Najbor(Barabasz) 24 Foto:Teatr im.S. I. Witkiewicza w Zakopanem arabasz na scenie eatru itkiewicza to prawdziwy maj stersztyk sztuki teatralnej pro stota środków artystycznego wy razu rezygnacja z dłużyzn w dia logach i drobiazgowych dida skaliów proponowanych przez agerkvista cenografi a afała awistowskiego to oszczędna deko racja mobilna składająca się ze stelaży i z materiału w róż nych odcieniach szarości telaże – rurki różnej długości łatwo zde montować przenieść w dowolne miejsce i ustawić na nowo a oczach widza zmienia się deko racja w sposób tak naturalny i tak zręczny że ma się wrażenie iż to co dzieje się na scenie w danym momencie jest wpisane w rolę aktorów Andrzej Bienias (Apostoł) Foto: Teatr im.S. I. Witkiewicza w Zakopanem sjungande en psalm om män niskans rädsla och ångest inför döden ktorzy grają swoje role w kon wencji realistycznej ażde słowo każde zdanie jest ważne czasem poszerza się perspektywa znacze niowa jak choćby w scenie trzeciej pierwszego aktu gdzie w dia logu arabasza rzysztof ajbor i obiety wanej ajęczą argą orota icoń aktorka pyta a zarazem stwierdza Kobieta: Widziałeś? chodzi o zmartwychwstanie hrystusa z grobu Barabasz: Widziałem? Kobieta: No tak! Barabasz: Ja nic nie widziałem. rzydział ról jest oszczędny przypadku krótszych dialogów postaci epizodycznych aktorzy grają po kilka ról jak ndrzej ienias skrzeszony w akcie i rokurator w ostatnim czy aga iemaszko remita obieta także kaleczony ównież rogram przedstawienia został świetnie opracowany graficznie elegancka czarna okładka książeczki przypominającej paszport a na niej złotymi literami wypisane tylko jedno słowo rud twórców spektaklu został nagrodzony gorącymi brawami owacjami na stojąco o spektaklu – ultura nagrała wy wiady z tłumaczką z autorem wstępu do książki z dramatami agerkvista profesorem echem okołem oraz z innymi oso bami związanymi z arabaszem ecenzje ukazały się w prasie lokalnej i w ogólnokrajowych prestiżowych pismach jak ygodnik owszechny to fragment jednej z nich czta dla oka i ucha niepokoje z którymi wychodzimy z teatru ytania które co jakiś czas warto sobie zadać ak mają żyć ci którym prawda nie została objawiona i którym dar wiary nie został dany aki sens ma śmierć o kryje się po drugiej stronie laczego óg ocala łotrów a nie ratuje tych którzy świadczą o nim tych którzy mu zawierzyli laczego óg pozwala na śmierć obiety 25 arabbas på itkiewicztea terns scen är ett riktigt mäs terstycke i teaterkonst med en enkelhet i de konstnärliga ut trycksmedlen undvikande av longörer i dialogen och de alltför detaljerade scenanvis ningar som agerkvist anvisat afał awistowskis scenografi består av en sparsmakad dekor mobil bestående av ställningar och material i olika nyanser av grått tällningarna – rör av olika längd lätta att demontera och flytta till valfri plats och bygga upp på nytt nför åskå darens ögon förändras dekoren på ett så naturligt och behändigt sätt att man får intrycket att det som sker på scenen i ett givet ögonblick är inskrivet i skåde spelarnas roller kådespelarna spelar sina roller i den realistiska konventionen arje ord och varje mening är viktigt och ibland vidgas det bety delsemässiga perspektivet som tex i tredje scenen i första akten i dialogen mellan arabbas rzysztof ajbor och vinnan som kallas en harmynta orota icoń där skådespelerskan frågar och samtidigt konstaterar Kvinnan: Du såg? handlar om risti återuppståndelse från graven Barabbas: Såg? Kobieta: Ja! Barabbas: Jag såg inget. ollbesättningen är sparsam de fall det handlar om kortare dialoger eller episodiska gestalter spelar samma skådespelare flera roller som ndrzej ienias azarus i första akten och rokura torn i den sista eller aga iemaszko remiten vinna och rymplingen ven programhäftet har fått en utmärkt grafisk form ett elegant litet häfte med svart omslag påminnande om ett pass och på framsidan med guldbokstäver bara ett enda ord et arbete som skaparna lagt ned på föreställningen belönades med varma applåder och stående ovationer fter föreställningen intervjuade – ultura översättaren och professor ech okoł som författat förordet till boken med agerkvists dramer samt flera andra personer som varit engagerade i arabbas ecensioner publicerades i lokalpressen och i prestigefyllda rikstidningar som ygodnik owszechny öljande citat är hämtat ur en av dessa n fest för ögat och örat ch den oro vi bär med oss ut från teatern rågorna som det är värt att ställa sig då och då ur ska de leva som inte har skådat sanningen e som inte har fått trons gåva ad är det för mening med döden ad döljer sig på andra sidan arför skonar ud skurkar men räddar inte dem som vittnar om honom de som kommit till tro på honom arför låter gud vinnan som kallas en harmynta dö varför tillåter han ör intelsen eller september ad är det för mening med lidandet r alla i stånd att bära den frihet som blivit honom given art går vi ad var det för mening med risti offer istorien om arabbas berättad av är agerkvist regisserad på scenen av ndrzej ziuk – sensibelt utan överflödig didaktism – tvingar en att ställa sig dessa frågor e behandlade problemen antar universella existentiella dimensioner etta förstärks av sce nografin och musiken afał awistowskis scenografi är en fest för ögat sparsam rentav asketisk skapar starka minnesbilder et är bara fyra färger som är med i spelet – grått dominerar med starka accenter av rött vitt och svart tt oupphörligt spel med ljus och mörker gott och ont kärlek och hat ch en rudimentär rekvisita som sätter fantasin i rörelse om en resa i tid och rymd är aweł teczkowskis musik fri kanska ljud tibetanska trumpeter skotska säckpipor meditativa sånger och moderna klanger samverkar på ett utomordentligt sätt fter föreställningen fi nns bilderna kvar den vackra scenen med stenkrossningen eller den mystiska avslutningsbilden med orsfästningen ch sången som upprepas som ett mantra av skådespelarna ud itt hjärta skälver inom mig och jag grips av rädsla inför döden akopanes arabbas spelar på associationer ahak och arabbas har i scenen med sten krossningen uniformer som man associerar med lägerfångarnas dräkter i uschwitz ansscenen till rytmen av modern musik är samtidigt en dans för halmkärvar från röllopet arabbas vart går du – denna fråga avslutar en av scenerna en ljuder någonstans i mörkret ch oroar ch även om frågan för tan karna till enryk ienkiewicz roman uo vadis som förenas med arabbas av utgångspunkten – tiden för kristendomens begynnelse men även av det faktum att båda författarna erhöll obelpriset för sina romaner så blir den på akopaneteaterns scen till en existentiell fråga ❖ Pär Lagerkvist (-), poet, prosaförfattare och dramatiker, den främste företrädaren för svensk -talslitteratur. Hans skrivande stod inledningsvis under påverkan av August Strindberg och expressionismen. Med tiden kom han att inta en mer realistisk och historielososk hållning. Pär Lagerkvist (-), poeta, prozaik i dramatopisarz, najwybitniejszy przedstawiciel szwedzkiej literatury XX wieku. Jego twórczość kształtowała się początkowo pod wpływem Augusta Strindberga i ekspresjonizmu, z czasem przechodzi na pozycje bardziej realistyczne i historiozoficzne. Jolanta Szutkiewicz teatrolog, tłumaczka; członkini komisji kultury w gminie Huddinge. teatervetare, översättare; ledamot kultur- och fritidsnämnden samt gymnasienämnden i Huddinge kommun 26 zwanej ajęczą argą dlaczego pozwala na olocaust na września aki sens ma cierpienie zy każdy jest w stanie unieść dany mu dar wolności okąd zmierzamy aki sens miała ofiara hrystusa istoria arabasza opowiedziana przez ära agerkvista wyreży serowana na scenę przez ndrzeja ziuka – subtelnie bez zbędnego dydaktyzmu zmusza do postawienia sobie tych pytań oruszone problemy nabierają wymiaru uniwer salnego egzystencjalnego en wymiar potęgują scenografia i muzyka cenografia afała awistowskiego to uczta dla oka oszczędna wręcz ascetyczna mocno zapadająca w pamięć rają tylko cztery kolory – dominujący szary mocne akcenty czerwieni biel i czerń ieustanna gra światła i ciemności dobra ze złem miłości z nienawiścią szczątkowe rekwizyty które uruchamiają wyobraźnię ędrówką w czasie i przestrzeni jest muzyka awła tecz kowskiego rzmienia afrykańskie tybetańskie trąby szkockie kobzy śpiewy medytacyjne i brzmienia współczesne – znakomicie ze sobą współgrają Foto: J. Szutkiewicz Teatr w Zakopanem/Teatern i Zakopane o spektaklu w pamięci pozostają obrazy piękna scena tłucze nia kamieni czy końcowy mistyczny obraz krzyżowania jak mantra powtarzana przez aktorów pieśń oże oje serce drży we mnie i ogarnia mnie lęk przed śmiercią akopiański arabasz gra skojarzeniami ahak i arabasz w scenie tłucze nia kamieni mają uniformy kojarzące się ze strojami więźniów z święcimia cena tańca w rytmach muzyki współczesnej to jednocześnie taniec chocholi z naszego esela arabaszu dokąd idziesz – to pytanie kończy jedną ze scen rzmi gdzieś w ciemnościach iepokoi choć pytanie przywołuje powieść enryka ienkiewicza uo vadis którą z arabaszem łączy punkt wyjścia – czasy początków chrześcijaństwa a także fakt że obaj pisarze otrzymali za swe powieści agrody obla na scenie zakopiańskiego teatru staje się pytaniem egzystencjalnym ❖ życie codzienne i artystyczne vardag & kulturevenemang Y Villqist. Początek Ingmar Villqist, Lennart Ilke Mija właśnie lat odkąd nazwisko Ingmar Villqist pojawiło się nagle w polskiej dramaturgii. Nikt z kręgów tetralnych nie znał żadnego Villqista ani o nim nie słyszał . Tajemniczy debiutant napisał sztukę pt. „Oskar i Ruth”, która została wystawiona po raz pierwszy sierpnia w Grądzkiem, małej wsi o dwustu mieszkańcach na Mazurach w północno-wschodniej Polsce. Scena: stary wiatrak. Bardzo skromna, ale bardzo nastrojowa premiera dla ograniczonej liczby widzów. W wywiadzie z roku Villqist opisał ją tak: „Wyjechaliśmy na mazurskie bezludzie, żeby odwiedzić przyjaciół artystów nad jeziorem Gawlik. Dzień i noc pracowaliśmy z tekstem, otoczeni ciszą i z osobliwym poczuciem nierzeczywistości. W końcu przyszedł czas premiery: dla naszych gospodarzy, znajomych i mieszkańców wsi. Przedstawienie zagraliśmy w pięknym starym wiatraku oświetlonym dziesiątkami lamp naftowych. Zaaranżowaliśmy prowadzący do wiatraka pas do lądowania oznaczony pochodniami płonącymi w ciemności w nadziei, że wyląduje może jakiś helikopter. Nie wylądował. Natomiast podjąłem decyzję, która zmieniła całe moje dotychczasowe życie. Postanowiłem zostać dramaturgiem”. W listopadzie tej samej jesieni sztuka znalazła się w repertuarze Teatru Śląskiego Foto: Ilke arkiv w Katowicach, z tymi samymi aktorami i w reżyserii Villqista. Na ogół tę inscenizację podaje się jako praprmierę jego debiutanckiej sztuki. Również ja tak podałem w mojej pierwszej przekładowej książce Villqista „Noc Helvera i inne dramaty” z r. Dopiero przed wydaniem przekładu „Oskara i Ruth” autor uświadomił mi, że nie było to ścisłe. Jednak uzgodniłem z nim, że lista inscenizacji jego sztuk wydrukowana w pierwszej książce zgadza się. Z Villqistem tak już jest. Ingmar Villqist jest jak zwodniczy cień. Skandynawsko brzmiący pseudonim ukrywa profesora Jarosława Świerszcza, pracującego w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych i w galerii Zachęta. Pierwszą inscenizację „Oskara i Ruth” wystawił Teatr Kriket z Królewskiej Huty, chociaż nigdzie nie ma żadnej Królewskiej Huty. Jest natomiast śląskie rodzinne miasto autora, Chorzów, które przed wojną nazywało się Königshütte, czyli po polsku Królewska Huta. Fikcją jest również informacja, że sztuki powstały w Królewskiej Hucie, Ellmit czy Urnsjørnbörg, których nie ma na żadnej zwykłej mapie. Ellmit występuje jednak w wielu sztukach. To właśnie tę inscenizację, z Izabelą Walczybok i Robertem Stefaniakiem z Teatru Kriket, dwa lata później pokazano na festiwalu teatralnym Kontrapunkt w Szczecinie, gdzie zdobyła Grand Prix i kilka innych 27 wyróżnień. Wtedy druga sztuka Villqista, „Noc Helvera”, była już po świetnie przyjętej premierze, w listopadzie r., również w Teatrze Kriket, i odtąd wszystko poszło błyskawicznie. W roku „Noc Helvera” grana była w kilku teatrach w Warszawie, nowe inscenizacje wystawiono w Poznaniu i Rzeszowie (razem z „Oskar i Ruth”). „Noc Helvera” i nowsze sztuki czytano w Warszawie, Düsseldore, Poznaniu, Zürichu i Paryżu. „Noc Helvera” wystawiono również w polskim Teatrze Telewizji w reżyserii Barbary Sass we wrześniu r. Sztuka ta stała się najczęściej granym utworem Villqista. „Oskar i Ruth”, ze swoim lżejszym, humorystycznym tonem, została trochę przyćmiona. Tym, co mnie przekonało, że „Oskar i Ruth” powinna być przełożona i wystawiona w wielu krajach, było wspaniałe przedstawienie w Kathakombentheater w Essen, w Niemczech, wiosną r. Teraz kolej na Szwecję! Po dwóch czytaniach w Teatrze Miejskim w Uppsali: „Nocy Helvera” w listopadzie i „Fantoma” w październiku r. czas wreszcie na przedstawienie. Lennart Ilke Y Villqist. Begynnelsen Det är nu snart tio år sedan namnet Ingmar Villqist dök upp som ur ingenstans i den polska teatervärlden. Ingen i de gängse kulturkretsarna kände någon Villqist eller hade ens hört talas om honom. Den mystiske nykomlingen hade skrivit en pjäs som hette ”Oskar och Ruth” som första gången uppfördes augusti i Grądzkie, en liten by med tvåhundra invånare i Masurien i nordöstra Polen. Spelplats: den gamla väderkvarnen. En mycket blygsam, men desto mera stämningsfull premiär för en begränsad skara åskådare. I en tidningsintervju har Villqist beskrivit det så här: ”Vi for iväg ut i den masuriska obygden för att besöka konstnärsvänner vid sjön Gawlik. Dag och natt arbetade vi med texten, omgivna av tystnaden och i en besynnerlig życie codzienne i artystyczne känsla av overklighet. Till slut var det dags för premi är: för våra värdar, för bekanta och för byinnevånare. Föreställningen spelades i en vacker gammal väderkvarn, upplyst av tiotals fotogenlampor. Fram till väderkvarnen arrangerade vi en ”landningsbana”, kantad av lyktor som brann i mörkret; i hopp om att någon helikopter kanske skulle landa… Det gjorde det inte. Däremot fattade jag ett beslut som förändrade hela mitt liv. Jag bestämde mig för att bli teaterman”. I november samma höst hamnade pjäsen på Teatr Śląskis repertoar i Katowice, med samma skådespelare och i regi av Villqist. Detta brukar alltid anges som urpremiär för hans debutpjäs. Och det angav även jag in min första Villqistbok ”Helvers natt och andra dramer” . Det var först inför utgivningen av den här översättningen av ”Oskar och Ruth” som han påtalade att det inte var riktigt rätt. Då hade jag ändå stämt av med honom att listan över uppsättningar i den första boken stämde. Men det hör lite till bilden. Ingmar Villqist är lite som en gäckande skugga, som man inte riktigt vet var man har. Den skandinaviskt klingande pseudonymen var en täckmantel för konstprofessorn Jarosław Świerszcz, verksam vid Warszawas konstakademi och det välkända Zachętagalleriet. Den första uppsättningen av Oskar och Ruth spelades av ”Teater Kriket från Królewska Huta” trots att det ingenstans nns något Królewska Huta. Däremot författarens schlesiska hemstad Chorzów, som före kriget hette Königshütte, vilket blir Królewska Huta på polska. Till ktionen hör också att pjäserna uppges tillkomna i Królewska Huta, Ellmit eller Urnsjørnbörg (notera de medvetet olika ö:na), som inte nns på någon vanlig karta. Däremot är Ellmit en återkommande ort i era av pjäserna. Det var också den här uppsättningen, med Izabela Walczybok och Robert Stefaniak i Teatr Kriket, som två år senare spelades på teaterfestivalen Kontrapunkt i Szczecin och då erövrade såväl Grand Prix som ett par andra utmärkelser. Då hade Villqists andra pjäs ”Helvers natt” redan haft uppmärksammad premiär i november , även den med Y Teatr Kriket, och det gick nu rasande fort. Under spelades ”Helvers natt” på era olika teatrar i Warszawa, nya uppsättningar gjordes i Poznań och Rzeszów, där tillsammans med ”Oskar och Ruth”; readings av såväl ”Helvers natt” som nyare pjäser gjordes i Warszawa, Düsseldorf, Poznań, Zürich och Paris. Polsk TV-teater var också snabbt ute med ”Helvers natt” i regi av Barbara Sass i september . I framgångsvågen kom ”Helvers natt” snabbt att bli den mest spelade av Villqists pjäser, och ”Oskar och Ruth” kom lite i bakvatten med sin lättare och mera humoristiska ton. Det är lite synd på detta sorglustspel med allvarsam lek, med hjärta, smärta och svärta. Det som denitivt övertygade mig om att ”Oskar och Ruth” bör översättas och spelas i fler länder var den underbara uppsättningen på Katakombentheater i tyska Essen våren . Sverige nästa! Efter två readings på Uppsala stadsteater, ”Helvers natt” i november och ”Fantomen” i oktober , börjar det bli dags för en uppsättning. Lennart Ilke Y Wydawnictwo Ilke Tłumacz Lennart Ilke, w swoim własnym wydawnictwie, wydał ostatnio debiutancką sztukę polskiego dramaturga Ingmara Villqista (Jarosława Świerszcza) – „Oskar i Ruth”. Jest to już druga książka Villqista po szwedzku. Pierwsza, „Noc Helvera i inne dramaty”, również w wydawnictwie Ilke, wyszła w r. Zawierała ona, poza tytułowym utworem, także jednoaktówki z cyklu „Beztlenowce” oraz obszerny wywiad z autorem. 28 vardag & kulturevenemang Pierwszą pozycją Wydawnictwa Ilke była, wydana w r., „Antygona w Nowym Jorku i inne dramaty” Janusza Głowackiego. Tłumaczem wszystkich sztuk jest Lennart Ilke, który przekłada polską literaturę już prawie lat. Dzięki przekładom Ilkego, dwie sztuki Głowackiego zostały wystawione w Szwecji, zaś dwie sztuki Villqista były czytane w Teatrze Miejskim w Uppsali. W Wydawnictwie Ilke ukazał się również wybór wierszy Katarzyny Suchcickiej. Y Ilke bokförlag Via sitt eget ILKE Bokförlag har översättaren Lennart Ilke nu utgivit ”Oskar och Ruth” av den polske dramatikern Ingmar Villqist (Jarosław Św i e r s z c z ) . B o k e n innehåller författarens debutpjäs med samma namn från . Detta är Villqists andra bok på svenska. Den första, ”Helvers natt och andra dramer”, utgavs , också den av Ilke. Förutom ”Helvers natt” ingick fyra enaktare ur cykeln ”Anaeroberna” och en längre intervju med författaren. ILKE Bokförlag startades med utgivningen av Janusz Głowackis ”Antigone i New York och andra dramer”. Översättare av samtliga ingående pjäser är Lennart Ilke, som nu ägnat sig åt översättning av polsk litteratur till svenska i snart år. Översättningarna har lett till att två av Głowackis pjäser har spelats på svenska teatrar och två av Villqists pjäser har begåvats med readings på Uppsala Stadsteater. Förlaget har även utgivit ett litet urval dikter av Katarzyna Suchcicka. Y życie codzienne i artystyczne vardag & kulturevenemang Y Antropomachia, czyli taniec wojenny Według wybitnego francuskiego poety i teoretyka symbolizmu Stefana Mallarmé taniec to uproszczone znaki graczne – pismo ciała, składające się z zestawu znaków-symboli. To, o co chodzi w tańcu to nie psychologia postaci lecz właśnie owe graczne znaki. Dla Doroty Krakowskiej jako graczki ruch jest zyczną kreacją przestrzeni, w której mowa ciała znajduje się w centrum. W Muzeum Tańca w Sztokholmie odbywa się właśnie wystawa graki Doroty Krakowskiej i wideoinstalacji – pod tytułem „Antropomachia” – Leszka Danilczyka i Doroty Krakowskiej, dwojga artystów współpracujących ze sobą od r. Obecność na ekranie tancerki Miho Iwata nasuwa skojarzenia z teatrem bhuto. W rozwoju bhuto element dekoracyjny staje się coraz bardziej podporządkowany całościowej ekonomii ruchu, co charakteryzuje również przedstawienie w „Antropomachii”. Francuski krytyk Raphael de Gubernatis napisał kiedyś, że taniec bhuto przywodzi mu na myśl skandynawskie meble. Taniec jest formą, która nie potrzebuje słów. Jesteśmy przyzwyczajeni, że podstawowe prawa społeczne zawsze muszą być sformułowane w słowach i ideologiach – napisł Horace Engdahl we wstępie do książki „Zostawić ślad w powietrzu” Birgitty Åkesson. U Krakowskiej ruch jest wizualizowany potężnymi środkami graficznymi będącymi rezultatem żmudnych studiów ludzkiego ciała. Taniec nie ma żadnego własnego systemu zapisu; każdy może tworzyć swój własny. Joanna Ocias „Antropomachia” – Danilczyk/ Krakowska; realizacja ruchu: Miho Iwata, realizacja wideo: Maciej Fugas, postaci: Tomasz Bulat, Micho Iwata, muzyka: Maciej Jabłoński. Wystawa doszła do skutku dzięki współpracy Muzeum Tańca, Instytutu Polskiego i Joanny Ocias. Dorota Krakowska, ur. r. w Krakowie. Studia Akademia Sztuk Pięknych w Krakowie, Wydział Graki. Dyplom rok w Pracowni Wklęsłodruku (Prof. Andrzej Pietsch) i Pracowni Drzeworytu (Prof. Franciszek Bunsch). Liczne wystawy indywidualne i zbiorowe. „Antropomachia” jest jej pierwszą wystawą multimedialną. Mieszka i pracuje w Krakowie. Leszek Danilczyk, ur. . Ukończył historię sztuki w Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Historyk och en videoinstallation med titeln ”Antropomachia” av Leszek Danilczyk och Dorota Krakowska – tvе konstnärer som har samarbetat sedan . Närvaro av Miho Iwata leder tankar till bhutoteater. I butokonstens utveckling har de dekorativa elementen blivit allt mer underordnade total rörelseekonomi, vilket kännetecknar gestaltningen i Antropomachia. Den franske kritikern Raphael de Gubernatis skrev en gång att bhutodansen ck honom att tänka på skandinavisk möbeldesign. Dans är en form som inte behöver verbaliseras. Vi är vana vid att samhällets grundläggande övertygelser alltid måste formuleras i ord och ideologier – sa Horace Engdahl i en introduktion av Birgitt Åkessons bok ”Att ge spår i luften”. Hos Krakowska visualiseras rörelse i hennes kraftfulla graska formspråk som ett resultat av tidigare mödosamma studier av den mänskliga kroppen. Rörelsen visualiserades också i skisser när Birgitt Culberg demonstrerade koreogran i teckningar. Dans har inget notationssystem så alla har ett eget personligt notationssystem. Joanna Ocias i krytyk sztuki. Od kilku lat zajmuje się również malarstwem, głównie na obiektach trójwymiarowych oraz tworzy instalacje. Mieszka i pracuje w Krakowie. Y Antropomachia – en krigsdans ”Antropomachia” – Leszek Danilczyk/ Dorota Krakowska; rörelse: Miho Iwata, video: Maciej Fugas, dansare: Tomasz Bulat, Micho Iwata, musik: Maciej Jabłoński. Utställningen har kommit till stånd tack vare samarbete mellan Dansmuseet, Polska Institutet och Joanna Ocias. Dorota Krakowska, född i Krakow. Studier: Konstakademin i Krakow, grafik. Examensarbete En framstående fransk poet och symbolismens teoretiker, Stéphane Mallarmé, såg dans som ett graskt uttryck i en förenklad form, som ett register av ”karaktärer”. Dansen för Mallarmé var ett slags ”kroppslig skrift”. Det väsentliga i dansen är inte bara gestalternas psykologi, utan just dessa graska karaktärer, enligt Mallarmé. För Krakowska som graker betyder rörelse en fysisk gestaltning i rummet med kroppens uttryck i centrum. På Dansmuseet i Stockholm pågår just nu en grakutställning av Dorota Krakowska 29 , avdelningen för metallgravyr (prof. Andrzej Pietsch) och avdelningen för träsnitt (prof. Franciszek Bunsch). Flera individuella och samlingsutställningar. ”Antropomachia” är konstnärens första multimediautställning. Bor och arbetar i Krakow. Leszek Danilczyk, född . Examen i konsthistoria på Jagiellonska Universitetet i Krakow. Konsthistoriker och konstkritiker. Sedan några år ägnar sig även åt målning, huvudsakligen på tredimensionella objekt, samt åt att skapa installationer. Bor och arbetar i Krakow. Y życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang W stronę polskiego instytutu wirtualnego? På väg mot ett virtuellt polskt kulturinstitut? styczniu r. ocjalnie ogłoszono, że Instytut Polski wyprowadza się ze swojej siedziby przy Villagatan . Decyzja wzburzyła wielu przedstawicieli środowiska, jakie ukształtowało się wokół Instytutu. W I Głosy ich można podsumować mniej więcej tak: . koncepcja Katarzyny Tubylewicz, nowej (od roku) dyrektor instytutu, wyprowadzenia działalności promującej polską kulturę poza instytut jest bardzo dobra i przynosząca widoczne efekty, tzn. liczne materiały prasowe (w najważniejszych szwedzkich gazetach) na temat imprez organizowanych, czy, częściej, współorganizowanych albo współnansowanych przez Instytut. . działalność instytutu we własnej siedzibie mieszczącej, jak wiadomo, sale wystawowo-recepcyjno-wykładowe powinna być jednak utrzymana i rozwijana, między innymi dlatego, że własny lokal skupia środowisko, które jest niezbędnym elementem promocji kultury. Zamieszczamy niżej wypisy z wypowiedzi wybitnych pisarzy, publicystów, profesorów, tłumaczy, dziennikarzy, działaczy kultury i przedstawicieli różnych zawodów, przyjaciół Polski i kultury polskiej zaniepokojonych radykalną decyzją polskich władz. Redakcja zgadza się, w zasadzie, z opiniami streszczonymi w powyższych dwóch punktach. Na początku bieżącego roku były tygodnie, kiedy niemal codziennie w największych szwedzkich gazetach ukazywały się artykuły, recenzje, noty czy chciażby informacje lub/i anonsy na temat polskiej kultury, wydarzeń kulturalnych, za którymi stał Polski Instytut. Polska nareszcie była obecna w mediach. Nowatorska i skuteczna metoda promocji kultury polskiej Katarzyny Tubylewicz kryje w sobie jednak niebezpieczeństwa. Dorzucamy nasze trzy grosze: . Promocja bywa dość przypadkowa, bo nie zawsze kreujemy sami wydarzenia kulturalne, lecz przyłączamy się, z naszymi propozycjami i pieniędzmi, do inicjatyw innych. . Możemy zdemoralizować szwedzkich menedżerów kultury wyrabiając w nich nawyk, że, owszem, zaprezentują polskiego artystę, pokażą polski lm albo urządzą koncert polskiego zespołu, ale nie na własne ryzyko lecz jeśli Instytut za to z góry zapłaci. . Zamiast podkreślania polskiej oryginalności możemy być zmuszeni do podkreślania czegoś przeciwnego, że polska sztuka zawiera w sobie wszystkie te modne nurty, jakie występują gdzie indziej w Europie; w takim razie – po co pokazywać ją właśnie? To nie jest rzeczywistość – tylko zagrożenia. Aby ich uniknąć musimy pamiętać, że koncept Katarzyny Tubylewicz, chociaż się sprawdził, ma ograniczony termin przydatności do użycia. De kritiska rösterna kan sammanfattas enligt följande: . Idén som framförts av Institutets nya chef (från ) Katarzyna Tubylewicz att bedriva verksamheten som främjar polsk kultur utanför institutets väggar är mycket bra och visar synbara resultat i form av stor mängd material i pressen (i viktigaste svenska tidningar) innehållande information om kommande begivenheter, eller den oftare förekommande informationen om av Institutet gemensamt organiserade eller nansierade evenemang. . Verksamheten i de egna lokalerna, vilka som bekant inrymmer receptions- utställnings- och föreläsningssalar bör emellertid fortsätta och utvecklas. Anledningen är bl.a. att egna lokaler utgör en naturlig samlingspunkt för kretsen engagerade, vilket är oumbärligt för främjandet av kulturen. Nedan följer utdrag ur uttalanden från framstående författare, publicister, professorer, översättare, journalister, kulturarbetare och representanter för olika yrken, Polens och den polska kulturens vänner som oroas av den polska ledningens radikala beslut. Redaktionen delar i princip åsikterna som sammanfattas i de två punkterna ovan. I början av året förekom under vissa veckor i de viktigaste svenska tidningarna nästan dagligen en mängd artiklar, recensioner, notiser, information eller annonser om polsk kultur och kulturevenemang som stöttats av Polska Institutet. Polen blev äntligen synligt i media. Sättet på vilket Katarzyna Tubylewicz med sitt team valt at främja den polska kulturen är innovativt och effektivt men innehåller en del riskmoment. Här är våra tre aber: . Kulturfrämjande åtgärder infaller tämligen slumpmässigt, vilket är oundvikligt när vi inte själva gett upphov till kulturhändelser utan ansluter oss till andras initiativ med förslag och pengar. . På lång sikt kan svenska arrangörer vänja sig vid att villigt presentera polska artister, visa polsk lm eller arrangera konserter så länge de inte behöver bära risken utan får förskottsbetalning från polska institutioner. . Istället för att betona den polska egenarten kan vi tvingas till att fokusera på motsatsen, på att den polska konsten består av alla moderna trender som förekommer på andra platser i Europa. I sådant fall – varför visa den alls? Det här är inte bilden av dagens verklighet men väl en bild av smygande faror. De kan undvikas om vi erinrar oss att konceptet presenterat av Katarzyna Tubylewiczs, trots att det visat sig fungera, är försett med ett bäst före datum. 30 januari meddelades det ociellt att Polska Institutet kommer att ytta från sina nuvarande lokaler på Vilagatan . Beslutet upprörde era ur kretsen som formats kring Institutet. życie codzienne i artystyczne W stronę polskiego instytutu wirtualnego? . Polen har blivit ett känt begrepp för svenskarna. I synnerhet sedan dess frihetskamp och den triumfatoriska segern för demokratin -. Både före och efter dessa år har Polska Institutet varit en intressant impulsgivare och förmedlare av idéer, händelser och värderingar som kommer från Polen men är relevanta och aktuella också här i Sverige.(...) Villan på Östermalm är en känd adress – låt den förbli så Polska stała się dla Szwedów znanym pojęciem. (...) Zarówno przed, jak i po cezurze tych lat [-] Instytut Polski dostarczał interesujących bodźców oraz pośredniczył w przekazywaniu myśli, wydarzeń i poglądów, które – choć na wskroś polskie – są istotne i aktualne również w Szwecji. (...) Villagatan w dzielnicy Östermalm to znany adres i pozwólcie, proszę, żeby takim pozostał. Kaj Engelhart, journalist/dziennikarz . Vi förordar att verksamheten öppnar sig så mycket som möjligt utåt, sker i samarbete, men: ett Polska institutet utan lokal, plats, rum, blir något abstrakt, osynligt. Wyrażamy swoje poparcie dla idei rozszerzenia działalności Instytutu „na zewnątrz” i współpracy z innymi instytucjami, jednak uważamy, że Instytut Polski pozbawiony własnego lokalu, miejsca i przestrzeni będzie czymś abstrakcyjnym i niewidocznym. Anders Bodegård, översättare, tłumacz; Maciej Zaremba, reporter, publicist/ reporter, publicysta; Ryszard Szulkin, professor i sociologi i Stockholm/profesor socjologii Uniwersytetu Sztokholmskiego . Polska Institutet har sedan era år haft en god och välbefäst tradition att varannan vecka anordna gratis lmvisningar. Visningarna upphörde förra året. I någon mån har de ersatts av biografen Zitas visningar, men långlmer på ett halvår är inte mycket i jämförelse med över lmer som visades på Institutet under ett år. W Instytucie Polskim utwierdziła się dobra vardag & kulturevenemang Y På väg mot ett virtuellt polskt kulturinstitut? wieloletnia tradycja bezpłatnych pokazów lmowych w odstępach -tygodniowych. Od ub.r. pokazy te nie są już organizowane. W jakimś stopniu zastępują je pokazy w kinie Zita, ale lmy fabularne na przestrzeni półrocza to niewiele w porównaniu z pokazaniem ponad lmów rocznie w kinie Instytutu. Aleksander Kwiatkowski, lmvetare, lmkritiker och kåsör/ lmoznawca, krytyk lmowy, felietonista . Polska Institutet i Stockholm har (...) särskilt under de senaste åren gjort en fantastisk insats för att främja kunskapen om och intresset för kultur från Polen - litteratur, historia, lm, musik, judisk kultur i Polen. Därvid har huset på Villagatan varit ett självklart och mycket inbjudande centrum. Instytut Polski w Sztokholmie (...) zwłaszcza w ciągu ostatnich dziewiętnastu lat, uczynił fantastyczny wkład w budzenie zainteresowania dla kultury polskiej – literatury, historii, lmu, muzyki oraz żydowskiej kultury w Polsce. Tym samym dom przy Villagatan był oczywistym i bardzo przyciągającym centrum kulturalnym. Kristian Gerner Gerner, professor i historia i Lund/ profesor historii Uniwersytetu w Lund . Ingen ska göra sig falska förhoppningar om att ytten från Villagatan kommer att öka möjligheter att befrämja Polen eller Polens kultur i Sverige! (Man säger att) Institutet inte är till för polacker i Sverige utan för svenskarna. Publikens enda uppgift är att innna sig. Var och en är en fullvärdig åhörare oberoende av härkomst. Institutets uppgift har alltid varit att organisera tillställningar som är tillgängliga även för alla dem som inte förstår polska. Man ska också koma ihåg att även åhörare av polsk härkomst utgör en del av det svenska samhället. Man bör uppskatta det faktum att de kommer och visar intresse. Däremot bör man bekymra sig om dem som inte kommer. Niech nikt się nie łudzi, że [opuszczenie bu- 31 dynku] powiększa możliwości promowania Polski czy kultury polskiej na terenie Szwecji! (Mówi się, że) Instytut nie jest dla Polonii, tylko dla SzwedówJedynym zadaniem publiczności jest przychodzić. Każdy jest pełnowartościowym słuchaczem, niezależnie od pochodzenia. Zadaniem Instytutu zawsze było organizować imprezy w taki sposób, żeby program był dostępny też dla tych, którzy nie rozumieją po polsku. Trzeba też pamiętać, że Polacy, którzy przychodzą na imprezy, są członkami szwedzkiego społeczeństwa. Należy doceniać sam fakt, że przychodzą i się interesują. Martwić się należy tymi, którzy nie przychodzą. Lennart Ilke, översättare av polsk litteratur, medlem i Svenska Författareförbundet och Sveriges Dramatikerförbund/tłumacz polskiej literatury, członek Szwedzkiego Związku Pisarzy i Szwedzkiego Związku Dramatopisarzy . Jag har gett mitt fulla stöd åt förändringsarbetet på Polska institutet i Stockholm från första början eftersom jag tycker att den polska kulturens närvaro i den svenska offentligheten och i de svenska medierna har varit eftersatt och att arbetet med att sprida kunskap om den ofta skett utifrån felformulerade premisser. I mångt och mycket tycker jag att [byggnaden vid Villagatan] är en kostsam och illa anpassad belastning för verksamheten. Det är det bättre att anordna evenemang på etablerade konserthallar, gallerier, biografer och andra mötesplatser som redan har sin publik. Förändringsarbetet på Polska institutet i Stockholm har tyvärr lidigt av vissa olyckliga kommunikationsmissar som gjordes mycket tidigt. Man lyckades vända en stor den av den exilpolska opinionen mot sig genom att kommunicera vad man hädanefter inte skulle göra istället för att meddela vad den nya verksamheten skulle gå ut på. Samma misstag verkar man ha begått igen. Nu meddelas att Polska institutets byggnad på Villagatan ska få en ny funktion życie codzienne i artystyczne W stronę polskiego instytutu wirtualnego? utan att samtidigt meddela hur man tänker sig Polska institutets lokaler och verksamhet i framtiden. Od samego początku zdecydowanie poparłem zmiany zachodzące w Instytucie Polskim w Sztokolmie, ponieważ uważam, że obecność polskiej kultury w szwedzkiej sferze publicznej oraz w szwedzkich mediach jest niedostateczna, a rozpowszechnianie wiedzy o niej często opiera się na błędnie sformułowanych założeniach. (...) Sądzę, że (...) [budynek przy Villagatan jest] dla Instytutu dość niepraktycznym i kosztownym obciążeniem. Możnaby (...) urządzać imprezy w istniejących już salach koncertowych, galeriach, kinach i innych miejscach, posiadających swoją publiczność. Niestety, proces zmian w Instytucie Polskim w Sztokholmie ucierpiał, już we wczesnym stadium, wskutek pewnych fatalnych uchybień w komunikacji. Koncentrując się na tym, z czego trzeba będzie zrezygnować – zamiast wyjaśniać, na czym ma polegać nowy model działania placówki – nowa dyrekcja Instytutu, mimowolnie, zraziła do siebie sporą część szwedzkiej Polonii. (...) obecnie znów popełniono ten sam błąd. Informując o zmianie przeznaczenia budynku przy Villagatan, nie poinformowano o zamierzeniach odnośnie nowego lokalu ani o planowanej działalności Instytutu. Stefan Ingvarsson, översättare, publicist/ tłumacz, publicysta . (...) vi anser att polska institutet skulle kunna bidra till att bredda och påverka kulturverksamheten i Stockholm, snarare än att bara haka på den etablerade kultur som redan nns representerad på svenska kulturinstitutioner. Som vi ser det, nns det en stor risk att tillfällen till att presentera polsk kultur då blir för sporadiska och att dessa evenemang inte kommer att kunna göra sig gällande, i det stora bruset av redan etablerad verksamhet. (...) uważamy, że Instytut Polski mógłby aktywnie przyczyniać się do poszerzania i kształtowania oferty kulturalnej w Sztokholmie, zamiast ”pasożytować” na dzialności już zasta- vardag & kulturevenemang Y På väg mot ett virtuellt polskt kulturinstitut? nej, prowadzonej przez szwedzkie instytucje kulturalne. Istnieje bowiem, w naszym przekonaniu, wielkie ryzyko, że, w przeciwnym razie, prezentacja polskiej kultury będzie zbyt rozproszona, oraz że próby takiej prezentacji najzwyczajniej utoną w zgiełku szwedzkiej, rutynowej działalności. Kerstin Perski, dramatiker och författare / powieścio- i dramatopisarka; Aleksander Perski, docent på Stockholms Universitet och, chef för Stressmottagningen vid Karolinska Institutet/docent na Uniwersytecie Sztokholmskim, szef Kliniki Stresu przy Instytucie Karolińskim . Polacker i Sverige, och i synnerhet de från blandande familjer, är utan tvekan en utomordentlig transmissionskanal för den polska kulturen till sina svenska vänner och familjemedlemmar. Att beröva dem möjligheten till relativt sammanhängande kontakt med polsk kultur under samma former som nu, är att åsamka dem en stor skada, det är också ett tecken på nonchalans mot de tusentals polacker som bor i Sverige. (…) Institutet har varit en naturlig mötesplats för polacker och de talrika polska judarna huvudsakligen från mars - emigrationen, men också för dem som kommit tidigare och inte förlorat kontakten med det polska språket. Avvecklandet av lokalen på Villagatan kommer att försvåra anordnandet av viktiga sammankomster som brukade dra till sig svenskar och inte sällan svenska medborgare av annan utländsk härkomst. Tutejsi Polacy, zwłaszcza ci z rodzin mieszanych, są niewątpliwie doskonałą transmisją kultury polskiej do ich szwedzkich rodzin i przyjaciół. Wydaje mi się, że pozbawienie ich możliwości w miarę stałego kontaktu z kulturą polską w takiej formie, jak dotychczas, to wyrządzenie im wielkiej krzywdy, jest też lekceważeniem wielotysięcznej tutejszej Polonii. (...) To właśnie w Instytucie mogli spotykać się Polacy i bardzo liczni tu polscy Żydzi, głównie z emigracji marcowej roku, a także ci, którzy przybyli do Szwecji wcześniej i nie stracili kontaktu z językiem 32 polskim. Likwidacja lokalu Instytutu utrudni organizowanie ważnych spotkań, które przyciągały Szwedów oraz nierzadko obywateli szwedzkich innych narodowości. Katarzyna Gruberowa, under nästan år bibliotekarie i Svenska Akademiens Nobelbibliotek i Stockholm/przez prawie lat bibliotekarka w Bibliotece Noblowskiej Akademii Szwedzkiej w Sztokholmie . Institutet bör ledas genom management. Argumentet är riktigt men inte tillräckligt som grund för beslutet om att avveckla Institutet. Last but not least skulle jag vilja protestera mot det ibland tysta, ibland tydligt uttalade föraktet för den äldre emigrationen, till vilken jag tyvärr själv måste börja räkna mig. Å ena sidan – och här berusas Republiken Polens nya regeringars propaganda av sitt eget hyckleri - behöver emigranter ( vänsterversionen) eller polacker utomlands (dagens uppdaterade version) utmärkas med förtjänstordnar, hedras med ärebetygelser, föräras privilegier, frikort, visas tacksamhet osv. Å andra sidan betraktas de polska kulturinstitutionernas lojalitet gentemot den äldre polska emigrationen (sedan många, många år) som en besvärande plump i Institutets verksamhet, om det så handlar om att i ytterst anspråkslös omfattning ägna den äldre emigrationen några kvällar per år. Jag noterar att man nu beslutat sig för att sätta pricken över ”iet“ och därmed bli av med inkräktaren, vilket jag anser både vara ovärdigt och ett misstag. Jag talar här om människor som stödde den demokratiska opositionen under Folkrepublikens tid, som offervilligt bistod oppositionen under krigstillståndet och engagerade sig i Institutets verksamhet, med början under Tomasz Jastruns mandatperiod. Jag vet att det rör sig om en liten och sinande grupp människor vars största defekt är att de har högre utbildning och drivs av intresse för polsk kultur. För att uttrycka det cyniskt: vore jag i beslutsfattarnas ställe skulle jag vänta några år med beslutet att avveckla Institutet: problemet kommer att lösa sig självt. życie codzienne i artystyczne W stronę polskiego instytutu wirtualnego? Instytut powinien być kierowany na sposób menadżerski. Uważam argument za słuszny, ale niewystarczający do podjęcia decyzji o likwidacji Instytutu. Last but not least, chciałbym zaprotestować przeciwko głośniej lub ciszej wyrażanej pogardzie dla starszej emigracji, do której, niestety, sam zaczynam się zaliczać. Otóż – i tu propaganda kolejnych rządów w RP zachłystuje się własną hipokryzją – trzeba Emigrantów (wersja bardziej lewicowa) czy Polaków zagranicą (wersja dzisiaj modniejsza) odznaczać, honorować, nadawać im przywileje, karty, wyrażać wdzięczność itp. Z drugiej strony, lojalność instytucji reprezentujących kulturę polską wobec emigracji starszej i w najskromniejszym zakresie poświęcenie jej choćby kilku wieczorów rocznie w Instytucie, traktowane jest (od lat) jako wstydliwa skaza na jego działaniu. Widzę, że obecnie postanowiono postawić kropkę nad „i“ i pozbyć się intruza. Uważam, że to jest błąd i niegodziwość, a mówię tu o ludziach, którzy wspomagali opozycję demokratyczną w czasach PRL, oarnie pomagali tej opozycji w okresie stanu wojennego i entuzjastycznie włączyli się w działania Instytutu, od dyrektury Tomasza Jastruna poczynając. Ja wiem, to jest niewielka, wykruszająca się grupa, której największą wadą jest wyższe wykształcenie i zainteresowanie kulturą polską. Powiem cynicznie, na miejscu decydentów poczekałbym z likwidacją Instytutu jeszcze kilka lat: problem sam się rozwiąże. Leonard Neuger Neuger, litteraturvetare, professor vid Stockholms Universitet/literaturoznawca, profesor Uniwersytetu Sztokholmskiego . Det är min starka övertygelse att Polska Institutet bör nnas kvar som förr och fortsätta leda kulturverksamheten såväl för polacker som för svenskar. Institutet är den polska kulturens levande visitkort i Sverige. Det är lätt att bomma igen viktiga institutioner, svårare att skapa nya. Stanowczo uważam, że Instytut Polski w Sztokholmie powinien istnieć i nadal, tak jak kiedyś, prowadzić swą działalność vardag & kulturevenemang Y På väg mot ett virtuellt polskt kulturinstitut? kulturalną, zarówno dla Polaków, jak i dla Szwedów. Jest to ośrodek stanowiący żywą wizytówkę polskiej kultury w Szwecji. Łatwo jest ważne instytucje zamykać, lecz trudno je tworzyć. Andrzej Nils Uggla, slavist, historiker, specialist inom polsk-svensk kulturforskning, professor vid Uppsala Universitet, Centre for Multiethnic Research, utgivare av tidskriften Acta Sueco-Polonica (fram till r.) / slawista, historyk, specjalista w zakresie pol-szw. badań kulturowych, profesor Uniwersytetu w Uppsali, Centre for Multiethnic Research, wydawca pisma Acta Sueco-Polonica (do r.) . För närvarande råder en stor aktivitet bland kulturhusen i Stockholm. Många erbjuder genom att presentera hemländernas kultur och samhällsdebatt ett så kvalicerat utbud att man ibland häpnar. Under det sista året har i synnerhet Rumänska kulturhuset, med förnämlig adress på Skeppsbron, på ett lysande sätt introducerat rumänsk kultur, musik, konst och loso och blivit en mötespunkt för många, såväl rumäner som en intresserad svensk publik, under sin driftige ledare Dan Shafran. Villagatan är en välkänd träffpunkt för både svenska polacker och den svenska publiken. Att just nu, när aktiviteten från andra länder så markant ökat i betydelse, låta det rymliga huset bli residens låter onekligen en smula befängt. Inser man kanske inte vilket nätverk som bland annat adressen har byggt upp i Sverige? W Sztokholmie działają obecnie bardzo prężnie różne ośrodki kultury. Wiele z nich wychodzi z ofertą kulturalną najwyższej próby, prezentując kulturę i debatę społeczną swoich krajów. W ciągu ostatniego roku uwagę zwrócił zwłaszcza Ośrodek Kultury Rumuńskiej (z zacną lokalizacją na Skeppsbron), który pod sprawnym kierownictwem Dana Shafrana wspaniale promuje rumuńską kulturę, muzykę, sztukę i lozoę, stając się miejscem spotkań zarówno dla Rumunów, jak i zainteresowanej publiczności szwedzkiej. 33 Villagatan to słynny punkt spotkań i Polaków mieszkających w Szwecji, i szwedzkiej publiczności. Właśnie teraz, kiedy działalność innych instytutów kultury wzmogła się i zyskała na znaczeniu, wydaje się trochę niedorzeczne przeznaczać obszerną wille jedynie na rezydencję. Czyżby nie zdawano sobie sprawy z faktu, iż sama lokalizacja, niezależnie od innych czynników, jest częścią systemu funkcjonowania kultury polskiej w Szwecji? Agneta Pleijel, författare, dramatiker, poet, regissör, publicist/pisarka, dramaturg, poetka, reżyser, publicystka . Detta oersättliga, öppna hus som med lika öppen famn tar emot svenska musik- och konstälskare som Stockholmsbaserade polacker, ska nu förvandlas till residens för ”utbytbara diplomater”. Med andra ord: allt som byggts upp under tjugo års rikligt fruktgivande arbete, och som slagit rot i stockholmarnas medvetande, ska nu med ett pennstreck förpassas till historien. Därför tycker jag att de polska myndigheterna bör tänka noga efter innan de fattar ett slutgiltigt beslut om att avveckla Polska Institutet i Stockholm. Det skulle vara en oersättlig förlust att ytta Institutets levande verksamhet till någon trång lokal belamrad med bleka datorskärmar utan plats för gästerna (…) Ten otwarty, niezastąpiony dom, który tak samo serdecznie przyjmuje szwedzkich melomanów i miłośników sztuki jak i sztokholmską Polonię, ma teraz stać się miejscem zamieszkania „wymienialnych dyplomatów”. Innymi słowy: wszystko, co podczas dwudziestu lat bogato owocującej pracy zostało tam zbudowane, zapuściło korzenie w świadomość sztokholmian, zakwitło i przyniosło owoce, ma zniknąć za jednym pociągnięciem pióra. Dlatego uważam, że polskie [władze] powinny dobrze zastanowić się zanim wydadzą ostateczny dekret zlikwidowania Instytutu Polskiego w Sztokholmie. Niepowetowaną stratą byłoby przeniesienie witalnej działaności życie codzienne i artystyczne Instytutu do jakiegoś ciasnego lokalu wypełnionego bladymi ekranikami komputerów, lokalu w którym nie byłoby miejsca dla gości (...) Rita Tornborg, författare och litteraturkritiker/pisarka i krytyk literacki Y Listy * Kristianstad, wigilia Wielkiejnocy Szanowny redaktorze Bidakowski Od jakiegoś roku przysyła mi Pan pismo Suecia Polonia. Nie wiem, dlaczego, ale czytałem je z zainteresowaniem, nawet jeśli często irytowały mnie niedbała redakcja i ogromna liczba literówek. Ale teraz po raz pierwszy zmuszony jestem zabrać głos na temat zawartości pisma. W nowym numerze, /, czytamy na okładce: „Polska . Żydzi wyjeżdżali ze swoimi skrzypcami. Z tej stacji.” Po takiej zapowiedzi nie spodziewam się znaleźć niczego pozytywnego, ponieważ jest ona wypełniona antysemickimi kliszami. Znani mi ludzie, którzy z powodu swojej żydowskiej tożsamości zostali zmuszeni do opuszczenia Polski w r. nie posiadają skrzypiec, ani nie grają na nich. Ale jako antysemicka klisza tytuł funkcjonuje dobrze. Ci grający na skrzypcach Żydzi wyjechali, powiada Pan. Zostali zmuszeni do opuszczenia swojej ojczyzny, stwierdziłbym raczej. Rozległy pogrom z roku skazał tych ludzi na przyszłość w odległych krajach, często w Szwecji. Wewnątrz numeru sam napisał Pan bardzo duży tekst o historii polskich Żydów, tekst który sięga do X w. i wyczerpująco opowiada o każdej ważnej epoce w żydowskiej historii Polski. Kiedy Y vardag & kulturevenemang zbliża się Pan do XX w. opisuje Pan „euforię asymilacyjną”, która miała wziąć się stąd, że żydowscy mieszkańcy polskiej stolicy rzeczywiście zaczęli nawiązywać przyjazne stosunki z innymi Polakami. Kiedy Polska odzyskuje niepodległość w r. przechodzi Pan szybko do okresu międzywojennego (przypuszczam, że ma Pan na myśli okres między pierwszą a drugą wojną światową). Po tym oczekiwałem, że przeczytam o Zagładzie i jej szczególnej odmianie w Polsce, łącznie z wielką masakrą w Jedwabnem w r., gdzie Żydów zostało zamordowanych przez swoich polskich sąsiadów. Komunistyczna Polska kłamała o tym, co się tam wydarzyło, tablica umieszczona na miejscu mówiła, że masakry dokonali Niemcy. Wszyscy wiedzieli, że to kłamstwo, ale nikt o tym nie mówił. Przeskakuje Pan cały ten dla polskich Żydów katastrofalny okres i przechodzi od razu do roku , kiedy to miał miejsce pogrom w Kielcach a następnie szybko do lat pięćdziesiątych. Jak można pisać historię polskich Żydów i milczeć o Zagładzie i Jedwabnym? Adam Michnik, polsko-żydowski dysydent i publicysta, tak pisał w roku , po ukazaniu się książki Jana Tomasza Grossa „Sąsiedzi”: „Jestem Polakiem i mój wstyd z powodu mordu w Jedwabnem jest polskim wstydem. Jednocześnie wiem, że zostałbym zamordowany jako Żyd, gdybym był tam, w Jedwabnym”. Podkreśla on, że nie wierzy w zbiorową winę, ale największą hańbą jest, gdy polscy intelektualiści dzisiaj „próbują usunąć Jedwabne z kontekstu tej epoki”. Uważam, że to właśnie Pan zrobił. Jest to haniebne. Thomas Nydahl pisarz i dziennikarz Dziękuję Thomasowi Nydahlowi i wyjaśniam, że: następujący lead stał w poprzednim numerze na początku tekstu Leo Kantora o grających na skrzypcach Żydach : „Po tak zwanych wypadkach marcowych w roku Polskę opuściło między innymi naczelników różnych ministerialnych wydziałów, 34 pracowników naukowych i profesorów, parę tysięcy studentów, dziennikarzy i publicystów i artystów i muzyków, w tym trzech skrzypków (z raportu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych).” I o tych właśnie trzech skrzypkach , konkretnych osobach, a nie symbolicznych gurach, jak „skrzypek na dachu”, piszemy w poprzednim, obecnym i następnym numerze Suecii Polonii. W poprzednim numerze jednak lead do opowieści Kantora był, w wersji szwedzkiej, inny niż w polskiej. I to był błąd redakcyjny, którego w tym numerze nie powtarzamy. Apelowałbym o nieszafowanie epitetem antysemicki w każdej sytuacji. Szydzi sobie z tego nasz współpracownik, oara Marca , który, kiedy popsuje mu się samochód, mówi: popatrz, co zrobili ci cholerni antysemici. Otóż klisza „Żyd ze skrzypcami” może być uznana za, powiedzmy, nadmiernie sentymentalną, ale dlaczego, na litość boską, antysemicką!? Tylko raz słowo Holocaust pojawia się w moim tekście (Po wojnie, po holocauście, w Polsce znajduje się tys. Żydów) bo jest on sprawą powszechnie znaną. Co wniosło by, gdybym w kilku linijkach powtórzył ogólnie znane informacje o obozach zagłady umiejscowionych przez niemieckich nazistów na ziemiach polskich, o liczbie Żydów z Polski i innych krajów, których w przemysłowy sposób tam zamordowano. Czy Nydahl jest zdania, że powinienem również wspomnieć o Żydach z Niemiec nie wpuszczonych do Szwecji (która na rządzie hitlerowskim wymogła stemplowania litery „J” w paszportach niemieckich obywateli Żydów, żeby było wiadomo, kogo nie wpuszczać) albo, już raz wpuszczonych i następnie wyrzuconych spowrotem do Niemiec, których droga zakończyła się w Auschwitz, czyli, po polsku, w Oświęcimiu? Pisanie w każdym kontekście o Holocauście, tej tragedii żydowskiej, polskiej i ogólnoludzkiej jest banalizowaniem, uzwyczajnia życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang niem Zagłady. A pisanie o Holocauście w kontekście Marca jest nieuprawnione. Nie wolno sugerować, że komunistyczna rozróba wykorzystująca żywe, niestety, w polskim społeczeństwie resentymenty antysemickie, była kolejnym rozdziałem Zagłady. O masowych mordach w Jedwabnym i sąsiednich miasteczkach, czyli wydarzeniach z czasów wojny ściśle związanych z Holocaustem nie wspomniałem z tego samego powodu, dla którego nie pisałem o „całym” Holocauście. Mój tekst nie miał na celu oświetlenia problematyki polskiej nienawiści, rasizmu, bandytyzmu skierowanych przeciwko Żydom. Miał raczej przybliżyć szwedzkiemu czytelnikowi fakty, procesy, postaci z polskiej historii całkowicie mu nieznane i ukazać splątanie polskich i żydowskich losów od X wieku, kiedy to pierwsi Żydzi przybywają do Polski (a w XIV w. było tu już osadnictwo masowe), do współczesności. Miałem nadzieję, że te sprawy mogą być dla szwedzkiego czytelnika interesujące przez swą egzotyczność. W szwedzkiej historii nie ma wątku żydowskiego, a, w każdym razie, jest on bardzo nikły. Pierwsza rodzina żydowska mogła osiedlić się w Szwecji, bez konieczności przejścia na chrześcijaństwo, dopiero w r. W tym czasie w Polsce mieszkało, od wielu już pokoleń, tys. Żydów. Nie było w Polsce nigdy marranów, tzn. Żydów zmuszonych do chrztu, groźbą wygnania lub śmierci, którzy potajemnie pozostali przy swojej religii, jak w Hiszpanii za czasów Świętej Inkwizycji. Dziękuję Thomasowi Nydahlowi za sprowokowanie mnie do tej wypowiedzi, która będąc reakcją na jego list, jest też uzupełnieniem tekstu o polskich Żydach z poprzedniego numeru SP. Postawienie mnie pod palem hańby – obok komunistycznych władców Polski, którzy fałszowali historię, w tym historię zagłady Żydów na ziemiach polskich w czasie drugiej wojny światowej – przebaczam. Nieubłagana chęć czynienia dobra i wymierzania sprawiedliwości innym bierze się z poczucia własnej moralnej wyższości, pychy i innych emocji. Wierzę, że Nydahl jest w stanie nad nimi zapanować i używać chłodnego namysłu przy rozstrzyganiu spraw zawiłych i bolesnych. Przez kilka wieków Żydzi uciekali przed prześladowaniami nie z Polski tylko do Polski, gdzie znajdowali azyl, możność zachowania swojej religii, tradycji i rozwoju kultury. Zaplanowana i wykonana przez nazistów Zagłada sprawiła, że społeczność ta prawie zniknęła. Trauma ocalonych z Zagłady, którzy nie chcieli budować nowego życia na popiołach swego narodu i, przede wszystkim, polityka komunistów po drugiej wojnie światowej sprawiły, że ci, co przetrwali Holocaust, uciekli i z Polski. Kristianstad, påskafton . Zbigniew Bidakowski Y * Insändare Bäste redaktör Bidakowski Sedan något år tillbaka sänder du mig tidskriften Suecia Polonia. Jag vet inte varför, men jag har med intresse läst den, även om jag irriterat mig på den slarviga redigeringen och den extrema mängden korrekturfel. Men för första gången ser jag mig tvingad att ta till orda om det konkreta innehållet. Det nya numret, /, säger på omslaget: ”Polen 35 . Judarna reste iväg med sina oler. Från denna station.” Det är en rubrik som ger mig allt annat än positiva förväntningar, eftersom den är späckad med antisemitiska klichéer. De människor jag känner, som pga av sin judiska identitet tvingades lämna Polen vare sig äger eller spelar ol. Men som antisemitisk kliché fungerar rubriken. Dessa ”olspelande judar” reste iväg, säger du. De tvingades lämna sitt hemland, skulle jag vilja påstå. Den omfattande pogromen tvingade dessa människor till en framtid i ärran länder, inte sällan Sverige. Inne i numret har du själv skrivit en mycket stor text om de polska judarnas historia, en text som går tillbaka till -talet och som ingående berättar om varje viktig epok i Polens judiska historia. När du närmar dig -talet går du in på ”assimileringseuforin” som sägs ha uppstått i och med att den polska huvudstadens judiska befolkning verkligen började knyta vänskapsband med andra polacker. När Polen får sin självständighet tar du ett raskt steg fram till ”mellankrigstiden” (och jag antar att du menar tiden mellan första och andra världskriget). Efter det förväntade jag mig att få läsa om Förintelsen och dess säregna uttryck i Polen, inte minst den stora massakern i Jedwabne , då . judar mördades av sina polska grannar. Det kommunistiska Polen ljög om vad som hände där, och den minnesplakett som sattes upp sade att massakern utförts av tyskarna. Alla visste att det var lögn men ingen talade om det. Du hoppar över hela denna för de polska judarna katastrofala period och går direkt till , då en pogrom ägde rum i Kielce, och sedan fortsätter du raskt till -talet. Hur är det möjligt att skriva de polska judarnas historia och tiga om Förintelsen och Jedwabne? Adam Michnik, den polsk-judiske motståndsmannen och publicisten, skrev så här , sedan Jan Tomasz Gross bok ”Neighbors” utkommit: ”Jag är en polack, och min skam över morden i Jedwabne är en polsk skam. Samtidigt vet jag, att jag skulle ha mördats som jude om jag varit där, i Jedwabne”. Han understryker att han inte tror på kollektiv skuld, men att życie codzienne i artystyczne den allra största skammen är, om polska intellektuella idag ”försöker ta bort Jedbawne ur kontexten som rör denna epok”. Jag anser att detta är precis vad du gjort. Den är skamligt. Thomas Nydahl Jag tackar Thomas Nydahl och ber att få förtydliga att följande ingress stod att läsa i början av Leon Kantors text om ”olspelande judar”: ”Bland de människor som lämnade Polen efter de så kallade marshändelserna fanns byråchefer i olika ministerier, universitetslärare och professorer, ett par tusen studenter, journalister och publicister samt artister och musiker, varav tre violinister (ur inrikesministeriets rapport).” Det är dessa tre violinister, konkreta och inte symboliska personer som ”spelman på taket” som vi ägnar oss åt i föregående, detta och nästkommande nummer av Suecia Polonia. I förra numret var dock ingressen till Leon Kantors artikel i den svenska versionen en annan än i den polska. Och det var redaktionens fel, ett fel som vi inte kommer att upprepa i föreliggande nummer. Jag skulle vilja vädja om att inte i tid och otid missbrukade tillmälet „antisemit“. Vår medarbetare och ett av offren för marshändelserna brukar skämta när hans bil går sönder: Kolla vad de här antisemiterna har ställt till med! Schablonbilden „olspelande jude“ kan gå för att vara överdrivet sentimental, men varför för guds skull skulle den vara antisemitisk!? Ordet Holocaust förekommer bara en gång i min text (”Efter kriget och Holocaust nns fyrahundratusen judar kvar i Polen”) eftersom det är ett allmänt känt historiskt faktum. Vad hade det tillfört om jag på några rader upprepat allmänt kända fakta om koncentrationslägren som de tyska nazisterna Y vardag & kulturevenemang placerade i Polen, om antalet polska och andra judar som mördats där på industriell väg. Tycker Nydahl att jag också skulle ha nämnt de tyska judar som inte släpptes in i Sverige (vars regering begärde av den tyska regeringen att stämpla ett ”J” i de judiska passen för att bättre hålla reda på vem man inte skulle släppa in i landet), eller dem som när de väl kom in utlämnades tillbaka till Tyskland för at slutligen möta sitt öde i Auschwitz, på polska Oswiecim? Att i varje sammanhang skriva om Holocaust, denna judiska, polska och allmänmänskliga tragedi är att banalisera och trivialisera Förintelsen. Och att skriva om Holocaust i kontexten Mars saknar berättigande. Man får inte torgföra idén om att kommunisternas utnyttjande av den polska allmänhetens tyvärr levande antisemitiska ressentiment utgjorde ännu ett kapitel i Förintelsen. Av samma anledning som jag inte har skrivit om ”hela” Holocaust har jag heller inte nämnt massmorden i Jedwabne och dess grannbyar, dvs. händelser under kriget som utgör en del av Holocaust. Det har inte varit min avsikt att i texten belysa problemkomplexet som har att göra med polskt hat, rasism och skurkaktighet gentemot judarna. Snarare handlade det om att bekanta den svenska läsaren med för honom/henne föga kända fakta, händelser och historiska personer och samtidigt visa hur polska och judiska öden ätats ihop sedan -talet när de första judarna kom till Polen (för att anta proportioner av massinvandring under -talet), och fram till nutid. Jag hoppades att dessa historier skulle intressera den svenska läsaren i kraft av sin sällsamhet. Det judiska temat förekommer knappt i den svenska historien. Det var först som den första judiska familjen ck slå sig ner i Sverige utan att först behöva konvertera till kristendomen. Under den här tiden beboddes Polen sedan flera generationer av judar. 36 I Polen fanns det aldrig marraner, dvs. judar som under hot om dödstraff eller fördrivning tvingades gå över till kristendomen, men som i tysthet förblev sin religion trogna som det var fallet under Inkvisitionen i Spanien. Under några sekel ydde judar undan förföljelser inte från, utan till Polen där de fann skydd och ck behålla sin religion, sina traditioner och utveckla sin kultur. Nazisternas noggrant planerade och genomförda Förintelse resulterade i att nästan hela detta folk utplånades. De som lyckades överleva Förintelsen har sedan p.g.a. krigstraumat inte velat stanna kvar och återuppbygga sina liv på sitt folks gravplats, men framförallt lämnade de Polen p.g.a. kommunisternas politik efter andra världskriget. Jag vill tacka Thomas Nydahl för att han provocerat fram detta svar som förutom att vara en reaktion på hans brev, även får ses som en komplettering av artikeln om polska judar i förra numret av SP. Jag kan förlåta att Nydahl ställer mig vid samma skampåle som Polens kommunistiska makthavare som förfalskade historien, däribland Förintelsens historia under andra världskriget. Jag vet att enträgen vilja att göra gott och skipa rättvisa kommer från övertygelsen om sin egen moraliska överlägsenhet, från högmod och andra sinnesrörelser. Jag tror att Nydahl förmår behärska dem och är i stånd att hålla huvudet kallt när han behandlar komplicerade och smärtsamma frågor. Zbigniew Bidakowski Y Nanas krönika Nanafelieton Polski jest trudniejszy od chińskiego Polska är svårare än kinesiska C hcę nauczyć się polskiego, ale, szczerze mówiąc, nie idzie to najlepiej. Po semestrze wieczorowego kursu w dalszym ciągu nie umiem nawet policzyć do dziesięciu, o konwersacjach z Polakami nawet nie mówiąc. To żenujące wyznanie, ale tak jest. Żenujące i fascynujące. Bo jak właściwie trudny może być język – myślę sobie. Moje koleżanki i koledzy z kursu byli równie zafascynowani. Że polski będzie trudny to wiedzieliśmy, ale żeby aż tak! Kolega z ławki Mats, mężczyzna w średnim wieku mający polską żonę, jest zawiedziony. To niesprawiedliwe. Jego żona zna płynnie szwedzki i nauczyła się go w rok, a dla niego polski to niedostępna góra. Aha, mówię. Ale masz, w każdym razie, kogoś do pomocy przy wkuwaniu słówek, a ja nie. W prawdzie mój partner też uczy się polskiego, ale to nie jest jakaś większa pomoc. Twierdzi on zdecydowanie, że polski jest trudniejszy od chińskiego, którego uczył się kilka lat temu. Wszyscy jesteśmy przekonani, że polski jest fantastycznie pięknym językiem. Kiedy się go zna. W żaden sposób nie podważamy, że język ten ma mnóstwo niuansów. Cmokamy głośno z podziwem za każdym razem, gdy nauczyciel mówi: „tego słowa nie da się przetłumaczyć na szwedzki” albo „nie ma tu żadnych reguł, tak po prostu jest”. Tak, uczyć się nowego języka jest fascynujące, chociaż dużo bardziej fascynujący jest fakt, że ludzie chcą uczyć się jeszcze jednego języka, gdy znają już płynnie jeden. Moją teorią jest, że chodzi o miłość. Bo nie tylko mój ławkowy kolega, Mats, ma polską miłość. Wszyscy moi koledzy z kursu, oprócz mojego chłopaka, mają polską sympatię. Dążenie, by lepiej zrozumieć swoją ukochaną skłania ich do nauki całkiem nowego języka. Uważam, że to cudowne. I sama robię to samo. Uczę się nowego języka, żeby lepiej zrozumieć Polskę. Może nie mogę nazywać Polski swoją miłością, ale w każdym razie rozkwitającym zakochaniem. Im bardziej znam Polskę, tym więcej chcę. Opuszczam temat nauki języka, by pozostać przy temacie zakochanie. Muszę tu dodać, że na codzień pracuję z aktualnościami w Szwedzkim Radiu. W skrócie można powiedzieć, że spędzam dni na wybieraniu najbardziej interesujących wiadomości z nadchodzącego potoku, żeby zrobić z tego radiowy przekaz. Tu powstaje oczywiście pytanie: co jest najbardziej interesujące? Dość często wybuchają ożywione dyskusje, czasem kłótnie. Poglądy się rozchodzą i każdy w redakcji chce czego innego. Taką sprawą, o którą z jednym kolegą często się spieramy jest, które kraje są interesujące, żeby o nich informować, a które nie. Mój kolega jest, moim zdaniem, 37 ag vill lära mig polska men det går i ärlighetens namn inget vidare fter en termins kvällskurs kan jag fortfarande inte ens räkna till tio ännu mindre konversera med polacker a det är pinsamt att erkänna men så är det insamt och fascinerande ör hur svårt kan det egentligen vara tänker jag ina kurskamrater har varit lika fascinerade de tt polska skulle vara svårt hade vi alla räknat med men så här svårt in bänkkamrat ats en medelålders man med polsk fru har svurit agt att det är orättvist ans fru kan flytande svenska och det lärde hon sig på ett år men för honom är polskan ett obestigligt berg o säger jag en du har i alla fall någon att plugga glosor med det har inte jag ven min partner pluggar polska men det har inte varit till någon stor hjälp an hävdar bestämt att polska är svårare än kinesiska som han pluggade för några år sedan i är alla övertygade om att polska är ett fantastiskt vackert språk är man väl kan det tt det finns många nyanser i språket ifrågasätter vi inte på något vis i suckar högt varje gång vår lärare säger att det där ordet går inte att översätta till svenska eller det finns inga regler det bara är så a att lära sig nytt språk är fascinerande men ännu mer fascinerande är det faktum att folk väljer att lära sig ytterligare ett språk när de redan kan minst ett flytande in analys är att det handlar om kärlek ör det är inte bara min bänk kamrat ats som har en polsk kärlek lla mina kurskamrater förutom min pojkvän har en polsk hjärtevän ängtan efter att förstå sin kärlek bättre har fått dem att lära sig ett helt nytt språk ag tycker det är jät tevackert ch jag gör ju samma sak själv ag lär mig ett nytt språk för att förstå olen bättre ag kanske inte kan kalla olen för min kärlek men i alla fall en blommande förälskelse u mer jag lär känna olen desto mer vill jag ha ag lämnar nu temat språkinlärning för att fortsätta på ämnet förälskel se ill saken hör att jag till vardags jobbar med nyheter och aktualiteter på veriges adio ortfattat kan man säga att jag ägnar dagarna till att plocka ut det mest intressanta ur nyhetsflödet för att sedan göra radio av det å är naturligtvis frågan vad är det mest intressanta et blir ganska ofta livliga diskussioner ibland bråk sikterna går isär och viljorna inom redaktionen är många tt av ämnena som jag och en kollega ofta tvistar om är vilka länder som är intressanta att rapportera om och vilka som inte är det in kollega är enligt mig helt besatt av och vill allt som oftast göra en fördjupning på det amerikanska Nanas krönika Nanafelieton valet trots att vi redan gjort det enligt mig allt för många gånger ag tycker inte att det amerikanska valet är irrelevant för våra lyssnare men att det är tjatigt att prata om det hela tiden et är ju faktiskt ett bra tag till själva valet infaller säger jag an å andra sidan förstår inte mitt fokus på steuropa som enligt honom är består av helt ointressanta länder ad har de att erbjuda arken pengar kultur eller kändisar säger min kollega alla fall inte om man jämför med an tycker att det är sjukt att jag åker på semester till yssland och att jag läser en kvällskurs i polska tt jag ofta drömmer om umänien på nätterna har jag inte berättat han skulle ändå inte förstå et här har vi som sagt bråkat en del om en så hände något är jag kom till jobbet en dag så var det någon som upplyste mig om att vi skulle göra en sändning på temat rysk kultur j oj oj ad ska min kära kollega tycka om detta tänkte jag och log för mig själv ro det eller ej det visade sig att det hela var hans idé u är det så att min kollega råkar var lika intresserad av populärkultu rella fenomenkändisar som aris ilton och ritney pears som jag är av umänien och olen och i någon tidning hade han hittat en artikel om att yssland hade en egen aris ilton yssland har mycket att erbjuda men det var den ryska kändisen programledaren och designern seniya obchak som ibland går under smeknamnet aris iltonski som fick min kollega att intressera sig för yssland och rysk kultur ag måste erkänna att jag struntar i aris iltonski men min kollegas plötsliga ysslandsintresse gör mig glad ag skulle inte kalla det föräls kelse men nyfikenhet är en bra början ag förväntar mig inte att han ska gå på kvällskurser i ryska eller åka till yssland men han kommer helt klart vara lite mer intresserad nästa gång jag pratar om någon plats som ligger öster om tockholm u återstår bara två frågor inns det något som kan göra att jag blir mer intresserad av det ame rikanska valet całkowicie opętany przez i chce jak najczęściej pogłębiać temat amerykańskich wyborów, mimo że robiliśmy to już, według mnie, zbyt wiele razy. Nie twierdzę, że amerykańskie wybory nie obchodzą naszych słuchaczy, ale jest nudne mówić o tym przez cały czas. Przecież, tłumaczę, do samych wyborów jeszcze daleko. On, ze swojej strony, nie rozumie mojego zainteresowania Europą wschodnią, która, jego zdaniem, składa się z zupełnie nieinteresujących krajów. Co one mają do zaoferowania? Ani pieniędzy, ani kultury, ani celebrytów, mówi kolega. W każdym razie, jeśli porównać z . On uważa za chore, że jeżdżę na wakacje do Rosji i na wieczorowym kursie uczę się polskiego. Że nocami śni mi się Rumunia, nawet nie opowiadam, i tak by nie zrozumiał. O te sprawy więc spieraliśmy się sporo. Ale coś się stało. Któregoś dnia przyszłam do pracy i ktoś mi powiedział, że mamy zrobić audycję na temat kultury rosyjskiej. Ojojoj! Co mój drogi kolega na to powie, pomyślałam uśmiechając się do siebie. Wierzcie albo nie, ale okazało się, że to wszystko to był jego pomysł! Tak się składa, że mój kolega jest w podobnym stopniu zainteresowany fenomenem kultury popularnej i celebrytami, jak Paris Hilton i Britney Spears, co ja Rumunią i Polską. W jakimś piśmie znalazł artykuł o tym, że Rosja ma swoją własną Paris Hilton. Rosja ma bardzo dużo do zaoferowania, projektantka Ksenia Sobczak, występująca niekiedy pod pseudonimem „Paris Hiltońska”, sprawiła, że mój kolega zainteresował się Rosją i rosyjską kulturą. Muszę przyznać, że nie obchodzi mnie Paris Hiltońska, ale nagłe zainteresowanie Rosją u mojego kolegi bardzo mnie cieszy. Nie nazwałabym tego zakochaniem, ale zaciekawienie jest dobrym początkiem. Nie oczekuję, że pójdzie na wieczorowy kurs rosyjskiego albo że pojedzie do Rosji, ale z pewnością będzie trochę bardziej zainteresowany następnym razem, kiedy będzie mowa o jakimś miejscu leżącym na wschód od Sztokholmu. Pozostają jeszcze dwa pytania: . Czy jest coś, co może sprawić, że będę bardziej zainteresowana amerykańskimi wyborami? ur svårt kan det egentligen vara att lära sig polska ana åkansson . Jak trudna, właściwie, może być nauka polskiego? Nana Håkansson Redaktionen svarar på fråga nr : försök byta kurs. Redakcja odpowiada na pytanie nr : spróbuj zmienić kurs. 38 życie codzienne i artystyczne Y vardag & kulturevenemang Suecia Polonia nr 2(23)/2008 ”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia ☛ cd ze str mina wiele nazwisk w tym początek znajomości i współpracy z erzym iedroyciem ardzo interesujące są wspomnienia z trud nego okresu po wybuchu drugiej wojny światowej która zastała go na placówce w anii otem była inlandia i zwecja iększa część mojej pracy w poselstwie polskim w ztokholmie i potem – pisze dalej – polegała na propagowaniu literatury polskiej i wiedzy o olsce czasie wojny ukazało się w zwecji dzięki zabiegom pana orberta kilka książek o olsce min antologia polskiej literatury wojennej et kämpande olen r i niewolony umysł zesława iłosza ył agentem teatralnym rtura arii winars kiego i itolda ombrowicza amiętnik teatralny opublikował w roku kores pondencję ombrowicza z orbertem abą w latach – jeszcze pisze nigdy z «bidragów zapomóg socjalnych szwedzkich nie korzystałem ychowany byłem w duchu dawania sobie rady samemu korzystanie z pomocy społecznej i jałmużny uważano za niehonorowe nie chciałem stać się nieudacznikiem kiedy nadszedł czas porzuciłem politykę i dziennikarstwo – stałem się przewodnikiem turystycznym zarabiałem na siebie erenem mojej pracy była niemal cała uropa zachodnia i po łudniowa pracę turystyczną uważam za bardzo interesujący okres mojego życia który bardzo poważnie wzbogacił moją wiedzę ogólną wój szczegółowy opis życia kończy nastę pująco miałem ciekawe płodne i pracowite życie igdy nie chorowałem na ksenofobię czy rasizm wręcz przeciwnie – wszystko co odmienne egzotyczne ludzie różnych kolorów skóry i najmniej znane kultury pociągały moją ciekawość najomość od dzieciństwa trzech języków a stopniowo dalszych czterech powodowała że mogłem wszędzie czuć się jak u siebie w domu nawiązywać kontakty zdobywać przjaciół wśród najrozmaitszych narodów religii i kul tur igdy nie zamykałem się w ciasnej gminie powiecie województwie czy kraju olakiem stałem się nie tylko przypadkowo z urodzenia ale z wyboru stały przecież przede mną otworem trzy odmienne kul tury ważam że wybór przynależności narodowej i kulturowej stwarza mocniejszy i trwalszy patriotyzm od przynależności przypadkowej rzyszłość olski ratunek przed zaborem widzę w jednoczonej uropie iem że pan orbert przygotowywał się do napisania książki o swoim bogatym w ciekawe wydarzenia życiu orąco o do tego namawiałam iem że robił nawet wstępne szkice i notatki – niestety nie zdążył tego projektu zakończyć zajęty niemal do ostatniej chwili życia swoim posłanniwem ielka szkoda iestety nie byłam w zwecji kiedy umierał dwiedziłam o kilkakrotnie na cmentarzu otem była długa przerwa iedyś odwiedzając mojego męża na cmentarzu orra kyrkogården postanowiłam odnaleźć grób ana orberta kazało się to nie łatwe omogli mi przypadkowo spotkani tam olacy a nieznana mi z nazwiska ani oczyściła grób z chwastów posadziłyśmy trochę kwiatów eży w kwaterze katolickiej ie zapomnijcie ❖ atarzyna ruber 39 Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Översättningar/Tłumaczenia: Jarema Bielawski, Agnes Franzén, rena rönberg omas åkansson ennart lke Lisa Mendoza Åsberg Grafisk form/Opracowanie graficzne: Anna Bidakowska. Foto: Zbigniew Bidakowski, Familjen Gruber fotoarkiv, Familjen Wiernik fotoarkiv, Förlag, I. Skarzynski, Anna Skwarcan Bidakowska, Teatr im. S.I. Witkiewicza, Zakopane Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Himlabacken , Solna Tel/fax:+-()- , +-() e-mail: [email protected] Alla inbetalningar till Postgiro/ Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8 Föreningen Forum Suecia-Polonia Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogłoszeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. / : /: , , / , /: , , , / , , , . /, , , / „” , , / , . , /
Podobne dokumenty
Nr 1 (19) 2007 i PDF
En lista om Polen | Nana Håkansson
Polska lista | Nana Håkansson
jag gjorde bara det ett lejon ska göra - med Jonas
– priset till Bodegård, Ubywa Polaków, Allt färre polacker i Polen, Lem, Węzeł sztokholmski, Knutpunkt Stockholm,
Przedstawicielstwo Regionu Sztokholmskiego w Warszawie, Stockholmsregionens kontor ...
