Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość.

Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość.
Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość przez
osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji i wyłaniającej się dorosłości.
Konrad Piotrowski1
Wydział Psychologii SWPS w Warszawie
Anna Izabela Brzezińska
Instytut Psychologii UAM w Poznaniu
Abstrakt
W badaniach poszukiwano predyktorów zadowolenia z dotychczasowego życia oraz z perspektyw na
przyszłość wśród osób niepełnosprawnych w okresie adolescencji (16-17 lat), wyłaniającej się
dorosłości (18-25 lat) oraz wczesnej dorosłości (26-30 lat). Wyniki wskazały, że zadowolenie z
dotychczasowego oraz przyszłego życia wiąże się z różnymi predyktorami. W przypadku pierwszej z
tych zmiennych duże znacznie ma ogólna ocena swojego zdrowia, a w przypadku osób z dwóch
starszych grup także kontynuowanie edukacji. Zadowolenie z własnej przyszłości jest uwarunkowane
przede wszystkim zadowalającą sytuacją finansową własnej rodziny oraz relacjami z innymi niż
członkowie rodziny ludźmi.
Past, present, future.
Predictors of assessment of present life and future prospects among people
with disabilities in their adolescence and emerging adulthood.
The aim of the study was to identify the predictors of satisfaction with present life and prospects for the
future among people with disabilities in their adolescence (16-17 years of age), emerging adulthood
(18-25 years) and early adulthood (26-30 years). The results indicate that satisfaction with present as
well as future life is linked to various predictors. In the case of the first variable, the general
assessment of one’s health is of major significance whereas in the case of the two subsequent age
groups continuation of education is also important. Satisfaction with future prospects is determined,
above all, by satisfactory financial situation of one’s family and relations with people other than family
members.
1
Kontakt z autorami: [email protected]; [email protected]
1
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Wprowadzenie i problem badań
Jednym z częściej poruszanych problemów w badaniach nad sytuacją osób z
niepełnosprawnością jest jakość ich życia (quality of life; QoL), definiowane przez
Światową Organizację Zdrowia jako „percepcja przez jednostki ich pozycji w życiu w
kontekście kultury i systemu wartości, w jakim żyją w odniesieniu do celów,
oczekiwań, standardów i tego, co ich dotyczy2 (WHOQOL, 1997, s. 1). W definicji tej
podkreśla się wagę indywidualnej oceny swojej sytuacji życiowej oraz odczuwanie
mniejszej bądź większej satysfakcji z różnych obszarów życia.
Dokonując pomiaru jakości życia badacze zwracają uwagę na dwie grupy
czynników: obiektywne, które mogą być zaobserwowane przez zewnętrznego
obserwatora, jak np. wysokość dochodów, warunki mieszkaniowe i standard życia,
posiadanie pracy zawodowej czy posiadanie partnera oraz czynniki subiektywne czyli
związane z indywidualną oceną życia, jak np. zadowolenie z uzyskiwanych
dochodów, satysfakcja z pracy, ocena posiadanych relacji interpersonalnych. Oba te
obszary (tj. obiektywne kryteria i subiektywna ocena różnych sfer życia) składają się
na ogólną ocenę jakości życia jednostki (Miller, Chan, 2008).
Osoby z niepełnosprawnością często gorzej oceniają swoje życie i jego jakość
niż osoby sprawne (Barker, Kendall i in., 2009), choć jak wynika z niektórych badań
(Cummins, 2005) niższe oceny dotyczyć mogą przede wszystkim obiektywnych
kryteriów (dochodów, posiadania sieci znajomych czy doświadczania trudności
zdrowotnych), podczas gdy w sferze subiektywnej różnice są znacznie mniejsze
bądź nawet nieistotne. W badaniach (Wynia i in., 2008; także Verbunt, Pernot,
Smeets, 2008), w których poszukiwano predyktorów jakości życia osób ze
stwardnieniem rozsianym stwierdzono, że najsilniejszy wpływ miało ograniczenie
zdolności umysłowych, ale istotne okazały się także ograniczenia związane z
uczestniczeniem w życiu społecznym, brak lub niskie wsparcie zewnętrzne,
ograniczone możliwości wykonywania codziennych czynności i trudności w
poruszaniu się. Także realizacja takich podstawowych zadań okresu dorosłości, jak
aktywność zawodowa, kształcenie się czy posiadanie partnera prowadzi do wyższej
oceny własnego życia (McCrone, Heslin, Knapp, Bull, Thompson, 2008; Barker,
2
W oryginale: “individuals’ perception of their position in life in the context of the culture and value
systems in which they live and in relation to their goals, expectations, standards and concerns”.
2
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Kendall i in., 2009). Dobrze udokumentowany jest także związek pomiędzy jakością
życia a uzyskiwanymi dochodami. Niskie dochody to istotny czynnik mający
negatywny wpływ na relacje w rodzinie (Elder, Nguyen, Caspi, 1985), na
nadużywanie substancji psychoaktywnych oraz zagrożenie przemocą (Park,
Turnbull, Turnbull, 2002). Niski status materialny wiązać się może z mniejszymi
możliwościami radzenia sobie z trudnościami takimi, jak chociażby opieka nad
niepełnosprawnym dzieckiem (Turnbull, Turnbull, 2001).
Dla jakości życia nie mniej ważny jest stopień niepełnosprawności oraz
trudności, z jakimi wszyscy członkowie rodziny osoby niepełnosprawnej muszą sobie
radzić. Im poważniejsze jest zaburzenie możliwości codziennego funkcjonowania tym
niższa jakość życia rodziny. W badaniach Wang, Turnbull i in. (2004) wykazano, że
zarówno niskie dochody, jak i znaczne ograniczenie sprawności wiązało się z niższą
jakością życia rodziców dzieci z niepełnosprawnością. Również w badaniach, jakie
zrealizowali Stuifbergen, Brown i Phillips (2009) wykazano, że jakość życia osób
niepełnosprawnych wzrasta wraz z doświadczanym wsparciem, a zmniejsza się, gdy
jednostka doświadcza znacznych ograniczeń w swoim funkcjonowaniu.
Tak więc wśród istotnych predyktorów jakości życia osób niepełnosprawnych
znajdują się zarówno czynniki związane z (1) aktywnością społeczną, w tym z
posiadaniem pracy czy partnera, (2) stanem zdrowia oraz (3) doświadczeniami w
zakresie relacji interpersonalnych takimi, jak doświadczanie wsparcia społecznego i
satysfakcjonujące relacje z innymi ludźmi.
Znacznie mniej wiadomo na temat predyktorów pozytywnych oczekiwań na
przyszłość, czyli zadowolenia z przewidywanych dla siebie perspektyw, który to
obszar odgrywa ważną rolę w sferze motywacyjnej. Pozytywna wizja przyszłości
wiąże się, między innymi, z mniejszym zaangażowaniem osób cierpiących na
depresję w rozmyślaniu nad samobójstwem (Hirsch i in., 2007) czy mniejszym
ryzykiem nadużywania substancji psychoaktywnych przez młodzież (Haegerich,
Tolan, 2008). Orientacja przyszłościowa czyli zakres, w jakim młodzi ludzie tworzą
obraz własnej, pozytywnej lub negatywnej przyszłości (Seginer, 2008) okazuje się
być związana także z jakością procesu rozwoju. Posiadanie spójnej i pozytywnej wizji
przyszłości motywuje młodych ludzi do osiągania założonych celów i sprzyja
rozwojowi w takich obszarach, jak kariera zawodowa, czy relacje interpersonalne
(Adamson, Ferrer-Wreder, Kerpelman, 2007), podczas gdy negatywny obraz
3
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
przyszłości wiąże się z takimi charakterystykami, jak niska samoocena, poczucie
osamotnienia czy nastrój depresyjny (Nurmi, Salmela-Aro, 1997).
Wynika z tego, że nie tylko zaangażowanie w tworzenie wizji przyszłości, ale
także jej pozytywny lub negatywny obraz mają istotne znaczenie w rozpatrywaniu
przebiegu procesu wkraczania w dorosłość. W związku z trudnościami z
podejmowaniem dorosłych ról społecznych przez osoby niepełnosprawne (Wells,
Sandefur,
Hogan,
2003;
Piotrowski,
2010)
w
ich
przypadku
zagrożenie
występowaniem negatywnej wizji przyszłości wydaje się większe. Jak wskazują U.
Bartnikowska i A. Żyta (2007), osoby niepełnosprawne w wieku od 19 do 38 lat
mówiąc o przyszłości często zwracają uwagę na swoje obawy dotyczące tego, czy
poradzą sobie z wymaganiami otoczenia, w tym z koniecznością znalezienia pracy w
związku z realną możliwością pogorszenia się stanu ich zdrowia.
Zbudowanie pozytywnej wizji przyszłości ma nie tylko walor motywujący do
działania (wykazano na przykład, że przykładanie dużej wagi do celów związanych z
pracą zawodową wiąże się z mniejszym prawdopodobieństwem doświadczania
bezrobocia po zakończeniu edukacji - Nurmi, Salmela-Aro, Koivisto, 2002), ale
stanowi także istotny składnik tożsamości jednostki. Identyfikowanie się z planami i
postrzeganie ich jako spełniających standardy i oczekiwania jednostki to ważny
czynnik
przeciwdziałający
tożsamości
(Luyckx,
doświadczaniu
Schwartz,
trudności
Berzonsky,
z
Soenens,
budowaniem
własnej
Vansteenkiste,
Smits,
Goosens, 2008).
Ze względu na znaczącą rolę w rozwoju osób niepełnosprawnych zarówno
satysfakcji z obecnego życia, jak i z perspektyw na przyszłość postanowiono
sprawdzić, jakie czynniki stanowią najważniejsze predyktory satysfakcji odczuwanej
w tych dwóch obszarach. W dostępnych badaniach obie te sfery (dotychczasowe
życie i perspektywy na przyszłość) są na ogół analizowane niezależnie i z udziałem
różnych grup osób, co utrudnia porównywanie wyników. W prezentowanym tutaj
opracowaniu ten sam zestaw predyktorów został użyty w celu oceny ich wpływu
zarówno na zadowolenie z dotychczasowego życia jako całości, jak i zadowolenia z
perspektyw na przyszłość. Podstawowy problem badawczy dotyczył tego, czy te
same predyktory pozwalają przewidzieć (1) ocenę dotychczasowego życia oraz (2)
ocenę własnych perspektyw na przyszłość w grupie osób niepełnosprawnych.
4
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Kolejnym pytaniem, na jakie poszukiwano odpowiedzi było to, czy predyktory
dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość zmieniają się wraz z
wiekiem. Można zakładać, że wpływ pracy zawodowej na jakość życia będzie
silniejszy wśród osób starszych - znajdujących się we wczesnej dorosłości (od 25/26
roku życia), kiedy ta forma aktywności społecznej staje się powszechna, podczas
gdy edukacja będzie ważniejsza dla osób młodszych (por. Piotrowski, 2010).
Narzędzia badawcze
W badaniach wykorzystano Kwestionariusz Badań Społecznych – KBS
(Brzezińska, Piotrowski, Pluta, Sijko, 2009). Narzędzie to pozwala na pomiar wielu
szczegółowych zmiennych, zarówno społeczno-demograficznych, związanych z
niepełnosprawnością, jak i różnych charakterystyk psychologicznych. Na potrzeby tej
pracy wykorzystano pozycje mierzące następujące zmienne:
(1) Zadowolenie z dotychczasowego życia: „Jak Pan/Pani ocenia całe swoje
dotychczasowe życie, czy mógł(a)by Pan/i powiedzieć, że było ono…? Badani
dokonywali oceny na skali od 1 - zdecydowanie nieszczęśliwe do 7 - bardzo
szczęśliwe.
(2) Zadowolenie z perspektyw na przyszłość: „Czy jest Pan/Pani obecnie
zadowolony/a czy też nie z perspektyw na przyszłość?” Badani dokonywali oceny
na skali od 1 - bardzo niezadowolony do 5 - bardzo zadowolony.
(3) Ogólna ocena zdrowia: „Jak ogólnie ocenia Pan/Pani stan swojego zdrowia?
Czy jest on…? Badani dokonywali oceny na skali od 1 - bardzo zły do 5 - bardzo
dobry.
(4) Ograniczenie wykonywania codziennych czynności: ”Czy z powodu
problemów zdrowotnych ma Pan/Pani trudności w wykonywaniu codziennych
czynności lub zadań, typowych dla ludzi w Pana/Pani wieku? Chodzi o trudności
trwające 6 miesięcy lub dłużej.” Badani mogli wybrać jedną z trzech odpowiedzi:
„Tak, do pewnego stopnia/Nie, nie mam”, „Tak, poważnie”, „Tak, całkowicie”.
(5) Zadowolenie ze stosunków we własnej rodzinie: „Czy jest Pan/Pani obecnie
zadowolony/a czy też nie ze stosunków we własnej rodzinie?” Badani dokonywali
oceny na skali od 1 - bardzo niezadowolony do 5 - bardzo zadowolony.
(6) Zadowolenie ze stosunków z innymi ludźmi: „Czy jest Pan/Pani obecnie
zadowolony/a czy też nie ze stosunków z innymi ludźmi?” Badani dokonywali
oceny na skali od 1 - bardzo niezadowolony do 5 - bardzo zadowolony; pytanie to
zamieszczone było w kwestionariuszu obok poprzedniego (5) tak, aby badani
mieli świadomość, że w tym przypadku „inni ludzie” oznaczają „osoby spoza
rodziny”.
(7) Zadowolenie z sytuacji finansowej własnej rodziny: „Czy jest Pan/Pani
obecnie zadowolony/a czy też nie z obecnej sytuacji finansowej własnej rodziny?”
5
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Badani dokonywali oceny na skali od 1 - bardzo niezadowolony do 5 - bardzo
zadowolony.
Oprócz tego pytano także uczestników badania o ich: (1) aktywność
zawodową: pracuje vs. nie pracuje; (2) aktywność edukacyjną: uczy się vs. nie
uczy się; (3) stan cywilny: posiada partnera (małżeństwo lub wolny związek) vs. nie
posiada partnera. W prezentowanych tu analizach wykorzystano zmienne opisane
powyżej oraz przedstawione na Rys. 1.
Aktywność społeczna (kryteria obiektywne)
(1) Aktywność zawodowa: 0 - bezrobotny; 1- pracujący
(2) Aktywność edukacyjna: 0 - nie uczy się; 1- uczy się
(3) Stan cywilny: 0 - posiada partnera; 1- nie posiada partnera
Stan zdrowia (kryteria subiektywne)
(1) Ogólna ocena zdrowia (skala 1-5)
(2) Ograniczenie zdolności wykonywania codziennych czynności:
0 - Tak do pewnego stopnia/Nie nie mam
1 - Tak, całkowicie
Ocena dotychczasowego
życia
Ocena perspektyw na
przyszłość
Relacje społeczne (kryteria subiektywne)
(1) Zadowolenie ze stosunków we własnej rodzinie (skala 1- 5)
(2) Zadowolenie ze stosunków z innymi ludźmi (skala 1 - 5)
Sytuacja finansowa (kryteria subiektywne)
(1) Zadowolenie z sytuacji finansowej własnej rodziny (skala 1- 5)
Rys. 1. Predyktory zadowolenia z dotychczasowego życia oraz z perspektyw na przyszłość
analizowane w niniejszej pracy
Osoby badane
Prezentowane wyniki stanowią część projektu badawczego3 w którym wzięło
udział ponad 100 tys. osób niepełnosprawnych i ich rodzin z całej Polski (wiek
uczestników projektu zawierał się w przedziale od 16 do 64 lat). Z tej grupy, na
potrzeby niniejszego artykułu, wyodrębniono łącznie 3 353 osoby w wieku od 16 do
30
lat,
z
których
każda
posiadała
w
momencie
badania
orzeczenie
o
niepełnosprawności oraz mogła samodzielnie udzielać odpowiedzi na pytania
3
Systemowy projekt badawczy finansowany ze środków Unii Europejskiej - nr WND-POKL-01.03.0600-041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych na lata
2008-2010. Lider projektu to Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, a partner
naukowy - SWPS w Warszawie. Kierownik Zespołu Badawczego SWPS: prof. dr hab. Anna Izabela
Brzezińska. Informacje o projekcie: www.aktywizacja2.swps.pl
6
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
kwestionariusza. Ze względu na eksploracyjny charakter badania, zdecydowano się
nie porównywać osób z odmiennymi rodzajami niepełnosprawności, ale włączyć do
analiz osoby z różnymi trudnościami zdrowotnymi i różnymi ograniczeniami
sprawności.
Badani zostali podzieleni na trzy grupy wiekowe: (1) 16-17 lat (M=16,53;
sd=0,49); (2) 18-25 lat (M=21,49; sd=2,36); (3) 26-30 lat (M=28,02; sd=1,46). Ten
sposób podziału na grupy wiekowe został podyktowany chęcią porównania osób w
okresie adolescencji (grupa 1), wyłaniającej się dorosłości (grupa 2; por. Arnett,
2000; Piotrowski, 2010) oraz wczesnej dorosłości (grupa 3). Liczebności osób w
poszczególnych grupach przedstawia Tab. 1.
Tab. 1. Liczebności w poszczególnych grupach wiekowych
Grupa wiekowa
n
16-17 lat
%
297
8,9
18 - 25 lat
1 745
52,0
26 - 30 lat
1 311
39,1
Razem
3 353
100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników z projektu nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.:
Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych
W każdej z grup wiekowych znalazła się podobna liczba kobiet i mężczyzn
(Tab. 2.). Zmienne „edukacja”, „praca” i „stan cywilny”, jako silnie związane z
wiekiem, zmieniają liczebność poszczególnych podgrup w grupach wiekowych. Im
starsi byli uczestnicy badania tym, co oczywiste, mniej osób uczących się, a więcej
pracujących i posiadających partnera.
Pod względem posiadania znacznych ograniczeń w zakresie wykonywania
codziennych czynności (sprzątanie, robienie zakupów itd.) nieco ponad 80%
badanych w każdej grupie wiekowej twierdziło, że takich ograniczeń nie posiada.
Tab. 2. Społeczno-demograficzna charakterystyka osób badanych
Zmienne
16-17 lat
18-25 lat
26-30 lat
kobieta
149 (50,2%)
899 (51,5%)
669 (51,0%)
mężczyzna
148 (49,8%)
846 (48,5%)
642 (48,0%)
nie uczy się
34 (16,4%)
891 (66,2%)
982 (94,8%)
uczy się
173 (83,6%)
455 (33,8%)
54 (5,2%)
nie pracuje
289 (97,3%)
1432 (82,1%)
875 (66,7%)
Płeć
Edukacja
Praca
7
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
pracuje
nie posiada partnera
8 (2,7%)
313 (17,9%)
436 (33,3%)
205 (99,5%)
1164 (86,9%)
693 (67,5%)
1 (0,5%)
176 (13,1%)
333 (32,5%)
257 (86,5%)
1432 (82,2%)
1085 (82,9%)
40 (13,5%)
310 (17,8%)
222 (17,0%)
Stan cywilny
posiada partnera
Ograniczenie
zdolności wykonywania codziennych
czynności
nie/poważnie
całkowicie
Uwaga: liczebności w poszczególnych kategoriach nie odpowiadają ogólnej liczbie osób badanych ze
względu na występujące braki danych. Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników z projektu
nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób
niepełnosprawnych
Analiza wyników
Pierwszym
krokiem
była
ocena
istotności
różnic
między
trzema
porównywanymi grupami wiekowymi pod względem 6 zmiennych ilościowych.
Następnie w każdej grupie oddzielnie przeprowadzono analizę predyktorów oceny
dotychczasowego życia i perspektyw na przyszłość. Stworzono kilka hierarchicznych
modeli regresji, dla każdej grupy wiekowej oddzielnie, w których jako zmienne
zależne traktowano: (1) ocenę dotychczasowego życia lub (2) ocenę perspektyw na
przyszłość. Predyktory wprowadzano do modeli w kolejności przedstawionej na Rys.
1., tj. najpierw włączano tylko zmienne dotyczące aktywności społecznej, w kolejnym
modelu uwzględniano także zmienne dotyczące stanu zdrowia4, a w modelu trzecim
dodawano zmienne dotyczące oceny relacji społecznych oraz satysfakcji sytuacji
finansowej własnej rodziny.
W przypadku dwóch starszych grup wiekowych, tj. 18-25 lat oraz 26-30 lat
powstały po trzy modele: 1. Aktywność społeczna; 2. Aktywność społeczna i stan
zdrowia; 3. Aktywność społeczna, stan zdrowia oraz ocena relacji społecznych i
sytuacji finansowej, dotyczące oceny dotychczasowego życia i perspektyw na
przyszłość. W grupie osób najmłodszych (16-17 lat), ze względu na to, że po
pierwsze, osób pracujących, nie uczących się oraz posiadających partnera było
bardzo mało, a po drugie, brak było istotnych korelacji pomiędzy tymi predyktorami a
4
Analizy wykazały, że osoby, które na pytanie ”Czy z powodu problemów zdrowotnych ma Pan/Pani
trudności w wykonywaniu codziennych czynności lub zadań, typowych dla ludzi w Pana/Pani wieku?
Chodzi o trudności trwające 6 miesięcy lub dłużej” wybierają odpowiedź „Tak do pewnego
stopnia/nie, nie mam” są pod względem większości zmiennych podobne do badanych wybierających
odpowiedź: „Tak, poważnie”. Z tego też względu w tym opracowaniu postanowiono połączyć obie te
grupy („Tak do pewnego stopnia/nie, nie mam” oraz „Tak, poważnie”) dzięki czemu możliwe było
zbudowanie zmiennej dwukategorialnej.
8
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
zmiennymi zależnymi zrezygnowano z predyktorów związanych z aktywnością
społeczną i stworzono po dwa modele w przypadku obu zmiennych zależnych:
1. Stan zdrowia oraz 2. Stan zdrowia oraz ocena relacji społecznych i sytuacji
finansowej.
Różnice między porównywanymi grupami wiekowymi
Na początku przyjrzyjmy się różnicom pomiędzy grupami wiekowymi pod
względem wszystkich analizowanych w tej pracy zmiennych ilościowych (Tab. 3).
Tylko ocena zadowolenia ze stosunków z innymi ludźmi była podobna we wszystkich
trzech grupach wiekowych. W przypadku pozostałych zmiennych najczęściej
ujawniała się istotna różnica pomiędzy osobami w okresie adolescencji (grupa 1), a
dwiema pozostałymi, starszymi, grupami. Osoby najmłodsze w każdym przypadku
dokonywały ocen wyższych niż osoby z obu starszych grup, które w żadnym
przypadku nie różniły się od siebie istotnie.
Tab. 3. Różnice pod względem zmiennych ilościowych w poszczególnych grupach wiekowych
grupa 1
16-17 lat
adolescencja
grupa 2
18-25 lat
wyłaniająca się
dorosłość
grupa 3
26-35 lat
wczesna
dorosłość
F
Ocena dotychczasowego
życia
M = 5,06 (a)
sd = 1,11
M = 4,77 (b)
sd = 1,36
M = 4,71 (b)
sd = 1,32
8,46
p<0,001
Zadowolenie z perspektyw
na przyszłość
M = 3,36 (a)
sd = 0,87
M = 2,98 (b)
sd = 1,03
M = 2,92 (b)
sd = 1,00
23,30
p<0,001
Ogólna ocena zdrowia
M = 2,90 (a)
sd = 0,99
M = 2,83 (a,b)
sd = 0,97
M = 2,81 (b)
sd = 0,92
3,16
p<0,05
Zadowolenie ze stosunków
w rodzinie
M=3,92 (a)
sd = 0,74
M = 3,74 (b)
sd = 0,95
M = 3,76 (b)
sd = 0,88
4,90
p<0,01
Zadowolenie ze stosunków
z innymi ludźmi
M=3,81
sd = 0,77
M=3,69
sd=0,94
M = 3,70
sd=0,85
2,31
p>0,05
Zmienne
M = 3,12 (a)
M = 2,86 (b)
M = 2,90 (b)
7,23
sd = 0,95
sd=1,09
sd=1,04
p<0,01
Uwaga: odmienne symbole (a) i (b), umieszczone obok wartości średnich, oznaczają istotne różnice
pomiędzy poszczególnymi grupami 1 - 2 - 3 (test post-hoc: Tukey HSD). Źródło: opracowanie własne
na podstawie wyników z projektu nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.: Ogólnopolskie badanie
sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych.
Zadowolenie z sytuacji
finansowej
Wyniki wskazują więc na to, że w okresie adolescencji jakość życia osób
niepełnosprawnych jest istotnie wyższa niż w fazie wyłaniającej się i wczesnej
dorosłości.
Predyktory oceny dotychczasowego życia i perspektyw na przyszłość w
okresie adolescencji (16-17 lat)
9
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Ocena
dotychczasowego
życia
osób
niepełnosprawnych
w
okresie
adolescencji najsilniej związana jest z ogólną oceną zdrowia. Jest to jedyny
predyktor, który okazał się istotnie przewidywać poziom tej zmiennej zależnej. Siła
związku pomiędzy ogólną oceną zdrowia a oceną dotychczasowego życia nie
zmienia się wyraźnie nawet przy uwzględnieniu w modelu zmiennej „satysfakcja z
relacji społecznych oraz z sytuacji finansowej”. Predyktory te okazały się nieistotne, a
ich wpływ na zmienną zależną był podobny (β = 0,10 - 0,13). Także ograniczenie
zdolności
wykonywania
codziennych
czynności
nie
wiązało
się
z
oceną
dotychczasowego życia.
Tab. 4. Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość:
wiek 16-17 lat
Predyktory
Ogólna ocena zdrowia
Ograniczenie zdolności wykonywania codziennych czynności
Ocena dotychczasowego
życia
Model 1
Model 2
β
β
Ocena perspektyw na
przyszłość
Model 1
Model 2
β
β
0,41***
0,38***
0,31**
0,22**
-0,04
-0,03
- 0,12
-0,06
Zadowolenie ze stosunków
we własnej rodzinie
0,10
0,03
Zadowolenie ze stosunków
z innymi ludźmi
0,13
0,19*
Zadowolenie z sytuacji
finansowej
0,11
0,46***
R2
0,17
0,20
0,13
0,37
F
14,13
p<0,001
7,47
p<0,001
10,23
p<0,001
15,40
p<0,001
* p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników z projektu nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.:
Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych.
Ogólna ocena stanu zdrowia jest istotna także dla oceny perspektyw na
przyszłość, jednak wpływ ten jest mniejszy niż w poprzednim przypadku. Niemniej,
im niżej osoby badane oceniały swoje zdrowie tym mniej były zadowolone z
perspektyw na przyszłość. W przeciwieństwie do oceny dotychczasowego życia,
ocena przyszłości jest wyższa wśród osób wysoko oceniających relacje łączące je z
innymi ludźmi (zadowolenie z relacji w rodzinie okazało się nieistotne). Jednak
najsilniejszym predyktorem tej zmiennej zależnej okazało się zadowolenie z sytuacji
10
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
finansowej własnej rodziny (β = 0,46), które w znacznie mniejszym stopniu wpływa
na ocenę dotychczasowego życia.
Predyktory oceny dotychczasowego życia i perspektyw na przyszłość
w okresie wyłaniającej się dorosłości (18-25 lat)
Spośród zmiennych należących do grupy nazwanej „aktywność społeczna”
(Model 1) najważniejszym predyktorem zadowolenia z dotychczasowego życia był
fakt kontynuowania edukacji (Tab. 5). Predyktor ten pozostał istotny nawet przy
uwzględnieniu innych czynników. W pierwszym modelu istotna okazała się także
aktywność zawodowa, ale związek ten znacząco zmniejszył się, gdy włączono inne
zmienne. Tak, jak w poprzedniej grupie znaczący wpływ na ocenę dotychczasowego
życia miał stan zdrowia, zwłaszcza ogólna jego ocena, ale również ograniczenie
możliwości wykonywania codziennych czynności. Najsilniejszym predyktorem
dotychczasowego życia była jednak jakość kontaktów z innymi ludźmi. Nieco słabszy
związek wystąpił w przypadku relacji w rodzinie oraz zadowolenia z sytuacji
finansowej.
Tab. 5. Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość: 18-25 lat
Ocena dotychczasowego
życia
Predyktory
Ocena perspektyw na
przyszłość
Model 1
Model 2
Model 3
Model 1
Model 2
Model 3
β
β
β
β
β
β
Edukacja
0,28***
0,12**
0,09*
0,23***
0,08*
0,05
Praca
0,20***
0,04
0,04
0,26***
0,12**
0,10**
-0,08
-0,06
-0,04
0,03
0,02
-0,02
0,49***
0,25***
0,44***
0,16***
-0,12**
-0,10**
-0,12**
-0,04
Stan cywilny
Ogólna ocena zdrowia
Ograniczenie zdolności
wykonywa-nia codziennych
czynności
Zadowolenie ze stosunków we
własnej rodzinie
0,16***
-0,06
Zadowolenie ze stosunków z
innymi ludźmi
0,28***
0,27***
Zadowolenie z sytuacji
finansowej
0,16***
0,45***
R2
0,12
25,38
p<0,001
* p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001
F
0,37
0,56
0,11
0,33
0,56
68,76
p<0,001
86,51
p<0,001
23,82
p<0,001
54,24
p<0,001
86,50
p<0,001
11
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników z projektu nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.:
Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych.
W przypadku oceny perspektyw na przyszłość sytuacja wygląda odmiennie.
Wykonywanie pracy zawodowej wiąże się z tą zmienną silniej niż edukacja i
pozostaje istotna nawet przy uwzględnieniu pozostałych predyktorów. Mniejszy jest
także w tym przypadku wpływ sytuacji zdrowotnej, a zadowolenie z relacji w rodzinie
jest zupełnie nieistotne. Najważniejszymi wyznacznikami satysfakcji z perspektyw na
przyszłość jest natomiast zadowolenie z: (1) kontaktów z innymi ludźmi oraz (2)
sytuacji finansowej rodziny. Posiadanie lub nieposiadanie partnera w żadnym
przypadku nie okazało się istotnie wpływać na zmienne zależne.
Warto zauważyć, że ta stosunkowo niewielka liczba predyktorów wyjaśniała w
obu przypadkach ponad 50% wariancji zmiennych zależnych.
Predyktory oceny dotychczasowego życia i perspektyw na przyszłość
w okresie wczesnej dorosłości (26-30 lat)
W okresie wczesnej dorosłości posiadanie pracy staje się jednym z
ważniejszych predyktorów oceny dotychczasowego życia oraz (a może przede
wszystkim) zadowolenia z perspektyw na przyszłość. Kontynuowanie edukacji w tym
okresie ma mniejsze znaczenie, choć jest wciąż istotnym wyznacznikiem
zadowolenia z perspektyw na przyszłość. Stan cywilny, podobnie jak w poprzedniej
grupie, okazał się nieistotny.
Warto zauważyć pewną różnicę pomiędzy osobami w okresie wyłaniającej się
(grupa 2) i wczesnej dorosłości (grupa 3) pod względem wpływu aktywności
edukacyjnej na ich oceny. W okresie 18-25 lat kontynuowanie edukacji wiązało się
przede wszystkim z oceną dotychczasowego życia i miało mniejszy wpływ na ocenę
perspektyw na przyszłość. We wczesnej dorosłości sytuacja się zmienia, a edukacja
zaczyna wiązać się silniej właśnie z perspektywami na przyszłość.
Tab. 6. Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość: 26-30 lat
Predyktory
Ocena
dotychczasowego życia
Model 1 Model 2 Model 3
β
β
β
Ocena
perspektyw na przyszłość
Model 1 Model 2 Model 3
β
β
β
Edukacja
0,10*
0,05
0,02
0,13**
0,11*
0,11*
Praca
0,10*
0,08*
0,09*
0,37***
0,27***
0,16***
12
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Stan cywilny
-0,04
0,07
0,07
Ogólna ocena zdrowia
0,45***
Ograniczenie zdolności wykonywania codziennych czynności
- 0,16**
0,01
-0,02
-0,04
0,30***
0,28***
0,10*
- 0,15**
- 0,05
- 0,06
Zadowolenie ze stosunków we
własnej rodzinie
0,15**
0,03
Zadowolenie ze stosunków z
innymi ludźmi
0,33**
0,16**
Zadowolenie z sytuacji
finansowej
0,09*
0,52***
R2
0,02
0,26
0,46
0,16
0,23
0,54
F
3,37
p<0,05
29,00
p<0,001
42,68
p<0,001
24,94
p<0,001
24,77
p<0,001
58,76
p<0,001
* p < 0,05, ** p < 0,01, *** p < 0,001
Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników z projektu nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 pt.:
Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych.
W wieku 18-25 lat osoby niepełnosprawne wydają się w mniejszym stopniu
traktować kształcenie jako swego rodzaju przepustkę do satysfakcjonującej
przyszłości. Dzieje się tak, być może, w związku z wiedzą na temat trudności, jakich
na rynku pracy doświadczają osoby niepełnosprawne. W późniejszym okresie (26-30
lat), kiedy większość osób kontynuujących edukację decyduje się na studia zaoczne,
bądź kursy doszkalające dominuje już raczej postrzeganie tego jako ważnego kroku
w kierunku przyszłego, bardziej satysfakcjonującego życia.
Istotny jest stan zdrowia, ale znacznie silniejsze związki wystąpiły w
przypadku oceny dotychczasowego życia niż oceny perspektyw na przyszłość. Tak,
jak we wszystkich pozostałych grupach nieistotne dla oceny własnej przyszłości jest
zadowolenie z relacji w rodzinie. Ważniejsi są w tym przypadku inni ludzie i
satysfakcjonujące relacje z nimi. Jednak najważniejszym predyktorem zadowolenia z
własnej przyszłość jest sytuacja finansowa rodziny, mająca jednocześnie bardzo
mały wpływ na ocenę dotychczasowego życia.
Dyskusja wyników
Ocena
własnego
(dotychczasowego)
życia
oraz
zadowolenie
z
przewidywanych dla siebie perspektyw na przyszłość wiążą się zarówno z
działaniami podejmowanymi przez osoby niepełnosprawne, jak i ze stanem ich
zdrowia oraz oceną różnych obszarów ich codziennych doświadczeń. Nasze badania
potwierdzają także opisane wcześniej zależności sugerujące obniżanie się jakości
13
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
życia osób niepełnosprawnych wraz z wiekiem, szczególnie w okresie postadolescencyjnym, kiedy to w życiu osób niepełnosprawnych pojawia się szereg
nowych wyzwań, takich jak poszukiwanie i podejmowanie pracy, uzyskiwanie
niezależności osobistej i finansowej, budowanie bliskich związków, w przypadku
których osoby niepełnosprawne doświadczają znacznych trudności z ich realizacją
(Brzezińska, Piotrowski, 2010; Piotrowski, 2010; Wells, Sandefur, Hogan, 2003).
Przedstawione tu wyniki wskazują jednak, że ogólne oceny swojego życia
dokonywane przez osoby niepełnosprawne nie wiążą się ze wszystkimi z
analizowanych w tej pracy obszarów w tym samym stopniu, co wskazywać może na
pewne różnice pod względem istotnych predyktorów w zależności od wieku czy
okresu rozwojowego. Na różne uwarunkowania satysfakcji z obecnego i przyszłego
życia wskazują także niskie oraz umiarkowane korelacje pomiędzy obiema tymi
zmiennymi (r = 0,38 w wieku 16-17 lat; r = 0,50 w wieku 18-25; r = 0,43 w wieku 2630 lat).
Osoby w okresie adolescencji oceniając swoje dotychczasowe życie w
największym stopniu uwzględniają stan swojego zdrowia. Im jest on lepszy tym
wyższe zadowolenie z dotychczasowego życia. Wyraźnie mniej istotne są
satysfakcjonujące relacje interpersonalne oraz sytuacja finansowa rodziny. Okres
adolescencji to czas, w którym własne ciało nabiera znacznie większego niż
wcześniej (a także później) znaczenia dla człowieka (Brzezińska, 2007). Młodzi
ludzie przywiązują do niego duże znaczenie, a jakiekolwiek ułomności mogą
stanowić poważne źródło stresu. Być może to właśnie jest przyczyną tak znaczącego
wpływu stanu zdrowia w ocenie całego dotychczasowego życia w tym okresie życia,
tuż przed startem w dorosłość.
Kiedy jednak osoby dorastające koncentrują się na swojej przyszłości oraz
oceniają rysujące się przed nimi perspektywy zaczynają wyraźniej brać pod uwagę
czynniki tkwiące w otoczeniu. Największe znaczenie ma w tym przypadku sytuacja
finansowa rodziny oraz relacje z osobami spoza rodziny. Oba te czynniki mogą
wiązać się z przewidywaną szansą usamodzielnienia się, co jest jednym z częściej
wspominanych przez osoby niepełnosprawne oczekiwań na przyszłość (Hogansen i
in., 2008).
Także w kolejnych latach ocena stanu zdrowia wyznacza raczej ocenę
dotychczasowego niż przyszłego życia. W okresie wyłaniającej się i wczesnej
14
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
dorosłości osoby niepełnosprawne silniej natomiast niż w okresie adolescencji wiążą
ocenę swojego życia z satysfakcjonującymi relacjami z członkami rodziny oraz z
innymi ludźmi.
Co ciekawe relacje rodzinne we wszystkich grupach są stosunkowo
niezależne od zadowolenia z własnej przyszłości. Badani oceniając tę sferę nie
zwracają uwagi na to, czy kontakty w rodzinie są dobre czy złe, ale raczej na to, na
ile rodzina jest w stanie wesprzeć ich finansowo w realizacji zamierzeń. Przemawia
za tym także fakt, że aktywność zawodowa (a być może przede wszystkim
uzyskiwane
dzięki
niej
środki
finansowe)
jest
traktowana
przez
osoby
niepełnosprawne przede wszystkim jako czynnik wyznaczający satysfakcjonującą
wizję przyszłości.
Analizy, które tu przedstawiono dotyczą obszaru nieczęsto poruszanego w
pracach naukowych - określenia predyktorów dotychczasowego i przyszłego życia.
W przyszłych badaniach nad tą problematyką należałoby zwrócić uwagę na kilka
elementów. Po pierwsze, warto sprawdzić, czy uzyskane zależności występują wśród
osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Należałoby także bardziej precyzyjnie
określić termin „perspektywy na przyszłość”, które w naszych badaniach było
traktowane bardzo ogólnie, podczas gdy np. Oettingen i Meyer (2002) zwracają
uwagę, że w badaniach nad sposobami myślenia o własnej przyszłości trzeba
zwrócić uwagę na dwa jego rodzaje: oczekiwania (expectations) oraz fantazje
(fantasies). W naszych badaniach tego zabrakło. Oczywiście, jak w większości
badań porównujących osoby w różnym wieku, wyniki należałoby także zweryfikować
w badaniach podłużnych.
Literatura
Adamson, L., Ferrer-Wreder, L., Kerpelman, J. (2007). Self-concept consistency and future
orientation during the transition to adulthood. Young. Nordic Journal of Youth
Research, 15 (1), 91-112.
Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood. A theory of development from the late teens
through the twenties. American Psychologist, 55 (5), 469-480.
Barker, R. N., Kendall, M. D., Amsters, D. I., Pershouse, K. J., Haines, T. P., Kuipers, P.
(2009). The relationship between quality of life and disability across the lifespan for
people with spinal cord injury. Spinal Cord, 47, 149-155.
Bartnikowska, U., Żyta, A. (2007). Żyjąc z niepełnosprawnością. Przeszłość, teraźniejszość,
przyszłość. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit.
15
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Brzezińska, A. (2007). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe
Scholar.
Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i
gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16 (2), 265274.
Brzezińska, A. I., Piotrowski, K., Pluta, J., Sijko, K. (2009). Badanie sytuacji osób
niepełnosprawnych. Sprawy Nauki, 5 (145), 31-40.
Cummins, R. A. (2005). Moving from the quality of life concept to a theory. Journal of
Intellectual Disability Research, 49 (10), 699-706.
Elder. G., Nguyen. T., Caspi. A. (1985). Linking family hardship to children's lives. Child
Development. 56, 361-375.
Haegerich, T. M., Tolan, P. H. (2008). Core competencies and the prevention of adolescent
substance use. In N. G. Guerra, C. P. Bradshaw (Eds.), Core competencies to prevent
problem behaviors and promote positive youth development. New Directions for Child
and Adolescent Development, 122, 47-60.
Hirsch, J. K., Duberstein, P. R., Conner, K. R., Heisel, M. J., Beckman, A., Franus, N.,
Conwell, Y. (2007). Future orientation moderates the relationship between functional
status and suicide ideation in depressed adults. Depression and Anxiety, 24, 196-201.
Hogansen, J. M., Powers, K., Geenen, S., Gil-Kashiwabara, E., Powers, L. (2008). Transition
goals and experiences of females with disabilities: youth, parents and professionals.
Exceptional Children, 74 (2), 215-234.
Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I.,
Goosens, L. (2008). Capturing ruminative exploration: Extending the four-dimensional
model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42,
58-82.
McCrone, P., Heslin, M., Knapp, M., Bull, P., Thompson, A. (2008). Multiple sclerosis in the
UK. Pharmacoeconomics, 26 (10), 847-860.
Miller, S. M., Chan, F. (2008). Predictors of life satisfaction in individuals with intellectual
disabilities. Journal of Intellectual Disability Research, 52 (12), 1039-1047.
Nurmi, J-E., Salmela-Aro, K.(1997). Social strategies and loneliness: a prospective study.
Personality and Individual Differences 23 (2), 205–215.
Nurmi, J-E., Salmela-Aro, K., Koivisto, P. (2002). Goal importance, and related agencybeliefs and emotions during the transition from vocational school to work: antecedents
and consequences. Journal of Vocational Behavior, 60, 241-261.
Oettingen, G., Mayer, D. (2002). The motivating function of thinking about the future:
expectations versus fantasies. Journal of Personality and Social Psychology, 83 (5),
1198-1212.
Park, J., Turnbull, A., Turnbull, H. R. (2002), Impacts of poverty on quality of life in families of
children with disabilities. Exceptional Children. 68 (2), 151-170.
Piotrowski, K. (2010). Wkraczanie w dorosłość. Tożsamość i poczucie dorosłość młodych
osób z ograniczeniami sprawności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Seginer, R. (2008). Future orientation in times of threat and challenge. How resilient
adolescents construct their future. International Journal of Behavioral Development, 32,
272-282.
16
Piotrowski, K., Brzezińska, A. I. (2012). Predyktory oceny dotychczasowego życia oraz perspektyw na przyszłość
przez osoby niepełnosprawne w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Polskie Forum
Psychologiczne, 1 (17), 44-61.
Stuifbergen, A., Brown, A., Phillips, L. (2009). Predictors and moderators of the disablement
process in persons with multiple sclerosis. NeuroRehabilitation, 24, 119-129.
Turnbull, A. P., Turnbull, H. R. (2001), Self-determination for individuals with significant
cognitive disabilities and their families. Journal of the Association for Persons with
Severe Handicaps, 26 (1), 56-62.
Verbunt, J. A., Pernot, D., Smeets, R. (2008). Disability and quality of life in patients with
fibromyalgia. Health and Quality of Life Outcomes, 6.
Wang, M., Turnbull, A. P., Summers, J. A., Little, T. D., Poston, D. J., Mannan, H., Turnbull,
R. (2004). Severity of disability and income as predictors of parents’ satisfaction with
their family quality of life during early childhood years. Research and Practice for
Persons with Severe Disabilities, 29 (2), 82-94.
Wells, T., Sandefur, G. D., Hogan, D. P. (2003). What happens after the high school years
among young persons with disabilities? Social Forces, 82 (2), 803-832.
WHOQOL (1997). Measuring quality of life. The World Health Organization Quality of Life
Instruments.
Wynia, K., Middel, B., Dijk van, J. P., Keyser de, J. H. A., Reijneveld, S. A. (2008). The
impact of disabilities on quality of life in people with multiple sclerosis. Multiple
Sclerosis, 14, 972-980.
17