Palenie papierosów oraz inne czynniki ryzyka chorób układu

PRACE ORYGINALNE
Zdzis³awa CHMIEL-PO£EÆ1
Idalia CYBULSKA1,2
Palenie papierosów oraz inne czynniki ryzyka
chorób uk³adu sercowo-naczyniowego,
zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ têtnic, wœród
m³odzie¿y
Smoking and other risk factors of cardiovascular
diseases, connected with arteriosclerosis among youth
1
Instytut Pielêgniarstwa i Po³o¿nictwa, Wydzia³
Medyczny, Uniwersytet Rzeszowski
Dyrektor Instytutu:
Prof. dr hab. n. med. Pawe³ Januszewicz
Instytut Kardiologii w Warszawie
Dyrektor: Prof. dr hab. Zbigniew Religa
2
Dodatkowe s³owa kluczowe:
mia¿d¿yca
palenie papierosów
nadciœnienie têtnicze
BMI
rodzinne ryzyko
m³odzie¿
Additional key words:
arterial sclerosis
smoking
hypertension
BMI
Hereditary
youth
Adres do korespondencji:
Zdzis³awa Chmiel-Po³eæ
Instytut Pielêgniarstwa i Po³o¿nictwa
Uniwersytet Rzeszowski
35-321 Rzeszów, ul. Warzywna 1
Tel.: (+17) 872 33 60
e-mail: [email protected]
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
Œwiatowa Organizacja Zdrowia
(WHO) mówi o „drugiej fali” epidemii
chorób
sercowo-naczyniowych
(ChSN), zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ têtnic i przewiduje, ¿e w roku 2020 ChSN
bêd¹ prawdopodobnie pierwsz¹ przyczyn¹ zgonów na œwiecie. Rozwój
zmian mia¿d¿ycowych zaczyna siê ju¿
w dzieciñstwie i postêpuje z wiekiem,
a jej nasilenie zale¿y od czynników ryzyka, do których nale¿¹: palenie tytoniu, nadciœnienie têtnicze, nadwaga i
oty³oœæ oraz zaburzenia gospodarki lipidowej i wêglowodanowej. Wiele
czynników ryzyka mia¿d¿ycy, które
mog¹ wyprzedzaæ ujawnienie siê choroby u doros³ych, stwierdza siê w wieku rozwojowym. Celem pracy by³a
ocena rozpowszechnienia palenia papierosów oraz innych czynników ryzyka chorób uk³adu sercowo - naczyniowego, takich jak: obci¹¿enie rodzinne
oraz podwy¿szone wartoœci ciœnienia
têtniczego i wskaŸnika masy cia³a
(BMI), wœród m³odzie¿y ponadgimnazjalnej w województwie podkarpackim. Badania przeprowadzono w okresie od listopada 2007 roku do marca
2008 roku, wœród 193 ochotników,
uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych, w
wieku od 16 do 20 roku ¿ycia. W badaniach wykorzystano sonda¿ diagnostyczny oraz pomiary ciœnienia têtniczego krwi, wykonane metod¹ os³uchow¹, a tak¿e pomiary antropometryczne, w tym ocenê wzrostu i masy
cia³a. Podstaw¹ oceny wartoœci ciœnienia têtniczego krwi by³a œrednia z
dwóch pomiarów wykonanych w warunkach podstawowych. Wyniki poddano analizie statystycznej, w której
wykorzystano test niezale¿noœci chi2
Persona, przyjmuj¹c za poziom znamiennoœci a=0,05. Badania wykaza³y,
¿e 23,31% m³odzie¿y pali papierosy, z
czego 64,44% stanowi¹ dziewczêta, a
35,56% ch³opcy. Regularnie po papierosy siêga 12,14% pal¹cych dziewcz¹t
i 15,09% ch³opców, a okazjonalnie odpowiednio: 8,57% i 15,09%. Ponad po³owa pal¹cej m³odzie¿y z na³ogiem
zwi¹zana jest d³u¿ej ni¿ 2 lata, a wiek
The World Health Organization
(WHO) conference on a "second wave"
epidemic of cardiovascular diseases
connected with arterial sclerosis (AS)
foresee that in 2020 cardiovascular
diseases will most likely be the leading cause of death in the world. The
development of AS begins in youth and
progresses with age. It's intensity depends on the risk factors involved,
such as: smoking, hypertension, obesity and fat and sugar disorder in a
body. Many of these risk factors, manifesting themselves as diseases in
adults, can be found during adolescence. The aim of this study was to
establish the spread of smoking and
other risk factors of cardiovascular
diseases, like: hereditary and increasing incidence hypertension and body
mass index (BMI), among youth of upper gymnasium school in Podkarpacie.
The research was conducted between
November 2007 and March 2008, using 193 volunteer students from upper
and lower gymnasium schools, aged
between 16-20 years. Our research
methods included: diagnostic questionnaire, measurement of blood pressure (BP) through the use of sphygmomanometer, as well as anthropometric measurements including high,
weight and body mass estimation. BP
was established by obtaining an average between two measurements taken
under normal conditions. The results
were statistically analyzed, in with
the in dependent test chi- Parson
square, the level of changes a = 0,05
- was used. The research showed that
23.31% of respondents smoke, that's
64.44% girls, and 35.56% boys. 12.41%
of the girls and 15.09% of boys smoke
on regular basis. And 8.57% girls and
15.09% boys smoke from time to time.
More than half of young smokers
(51.10%) smoked for longer than 2
years, and the initiations of smoking
starts at the age of 15 (26.67%) and the
age of 16 (26.67%). 10 and more cigarettes a day smoke 26.67% of boys and
13.79% girls. 75.74% of respondents
437
inicjacji palenia przypada g³ównie na 15 (26,67%) i 16
(26,67%) rok ¿ycia. Wœród ch³opców 26,67% wypala dziennie 10 i wiêcej sztuk papierosów, a wœród dziewcz¹t 13,79%. Ogó³em 75,74% badanych przyznaje, ¿e s¹ nara¿eni na palenie bierne. U 17,61% badanej m³odzie¿y, w wiêkszoœci u ch³opców (64,70%) stwierdzono podwy¿szone
wartoœci ciœnienia têtniczego, z czego w 82,35% dotyczy³y
ciœnienia skurczowego. W grupie osób z podwy¿szonym
ciœnieniem nadciœnienie skurczowe wykazano w 35,72%,
a rozkurczowe w 16,66% przypadków, tylko u dziewcz¹t.
Zdecydowana wiêkszoœæ badanych z podwy¿szonymi wartoœciami zarówno ciœnienia skurczowego (75,00%), jaki rozkurczowego (83,00%) pali³a papierosy. Nadwagê lub oty³oœæ stwierdzono u 12, 43% badanych osób. Podwy¿szone
wartoœci ciœnienia skurczowego i rozkurczowego by³y bardziej charakterystyczne dla osób z oty³oœci¹ (odpowiednio: 50,00%, 10,00%) ni¿ z prawid³owym BMI (12,91%,
5,81%). Rodzinne obci¹¿enie mia¿d¿ycowymi czynnikami
ryzyka, ze strony ojca, stwierdzono u 33,67% m³odzie¿y,
natomiast ze strony matki u 23,31%. Wœród rodziców badanych osób najczêœciej wystêpowa³o nadciœnienia têtniczego (u ojców 18,65%, u matek 10,36%) oraz nadwaga lub
oty³oœæ (odpowiednio: 15,03%, 13,99%), a u ojców w znacznym stopniu (14,51%) tak¿e hiperlipidemia. Przypadki cukrzycy odnotowano jedynie u matek (2,07%), u których z
kolei, w przeciwieñstwie do ojców (2,07%), nie stwierdzono zawa³u miêœnia sercowego. Wœród badanych w 43,52%
przypadków wykazano obecnoœæ jednego z czynników ryzyka mia¿d¿ycy, natomiast u ponad po³owy (56,48%), odnotowano wspó³istnienie 2 i wiêcej czynników, w tym kolejno: 30,57% - 2 , 19,18% - 3, 5,70% - 4 i 1,03%- 5 czynników ryzyka. U wszystkich badanych osób stwierdzono co
najmniej jeden z czynników ryzyka mia¿d¿ycy, a ponad
po³owy wspó³istnia³o dwa i wiêcej czynników. Obci¹¿enie
rodzinne (33,67% - ze strony ojca i 23,31% ze strony matki)
oraz palenie tytoniu (23,31%) by³o najczêstszymi czynnikami ryzyka mia¿d¿ycy wystêpuj¹cymi wœród m³odzie¿y, a
podwy¿szone wartoœci ciœnienia oraz wskaŸnika BMI
stwierdzono u istotnego (odpowiednio: 17,61%, 12,43%) odsetka respondentów
Wstêp
Jednym z priorytetowych zadañ opieki
zdrowotnej w krajach rozwiniêtych jest
zmniejszenie œmiertelnoœci z powodu ChSN
i ich nastêpstw [18]. Mimo obserwowanego, w niektórych krajach wysoko uprzemys³owionych, istotnego spadku zapadalnoœci
na chorobê niedokrwienn¹ serca i inne schorzenia spowodowane mia¿d¿yc¹, w skali
œwiatowej epidemia chorób uk³adu kr¹¿enia
pozostaje naczelnym problemem zdrowotnym [38]. W Polsce, podobnie, jak na œwiecie, choroba wieñcowa i jej powik³ania stanowi¹ jedn¹ z najczêstszych przyczyn zachorowalnoœci i œmiertelnoœci [18], a ChSN
s¹ powodem oko³o 50% wszystkich zgonów
oraz najczêstsz¹ przyczyn¹ hospitalizacji i
trwa³ej niezdolnoœci do pracy [17]. Ocenia
siê, ¿e w Polsce na chorobê wieñcow¹ choruje od 1 do 1,5 miliona ludzi, a niemal 80
tysiêcy osób, od rozpoznania choroby, przebywa zawa³ serca w ci¹gu pierwszych 12
miesiêcy. Co roku choroba wieñcowa i jej
nastêpstwa s¹ przyczyn¹ 50 tysiêcy zgonów,
w tym 40% zgonów mê¿czyzn w œrednim
wieku. U kobiet natomiast choroby uk³adu
kr¹¿enia s¹ drug¹ przyczyn¹ œmierci po
nowotworach z³oœliwych [6].
Mia¿d¿yca le¿¹ca u podstaw wiêkszo438
agree that they are victims of passive smoking. Through
17.61% of respondents (mostly boys 64.70%) we found increasing incidence of hypertension, and 82.35% were related to systolic BP. In the group of people with higher BP
systolic hypertension demonstrated itself in 35.72% of positive cases, while diastolic hypertension related to 16.66%
of the population and was present mainly among adolescence girls. Most of respondents with higher systolic
(75.00%) and diastolic (83.00%) BP were found to be present
in those with an obesity problem (50.00%, 10.00%) than in
those with correct BMI (12.91%, 5.81%).Hereditary risk factors of AS, from father side, was found among 33.67% of
respondents, and mother side, through 23.31% of respondents. Through respondents parents we found quite often:
hypertension (fathers 18.65%, mothers 10.36%) and overweight and obesity (fathers 15.03%, mothers 13.99%)
also through fathers we found hiperlipidemia (14.51%).
Through mothers only, we found cases of diabetes (2.07%)
but we didn't find heart stroke cases, which were found
through fathers only (2.07%). Among respondents, 43.52%
cases, we found one of risk factor of AS and more than
half of respondents (56.48%) we found co -existence of
2 and more factors, including: 30.57% - 2, 19.18% - 3,
5.70% - 4, 1.03% - 5 risk factors. Through all respondents
we found the existence of at least one of the risk factor of
AS and through more than half of them, co-existence of
two and more risk factors. Hereditary (33.67%- father
side, 23.31% - mother side) and smoking (23.31%) were the
common risk factors of AS in youth. An increase of hypertension and an increase incidence of BMI were present in
(17.61%, 12.43%) respondents.
œci schorzeñ uk³adu sercowo - naczyniowego jest metaboliczn¹ chorob¹ o wielu czynnikach przyczynowych i z³o¿onej patogenezie [6]. Rozwija siê w b³onie wewnêtrznej
œcian naczyñ têtniczych, doprowadzaj¹c do
ich zwê¿enia wskutek tworzenia siê blaszek
mia¿d¿ycowych, zawieraj¹cych g³ównie
cholesterol i jego estry. Wstêpnym jej etapem jest uszkodzenie komórek œródb³onka,
uruchomienie procesów krzepniêcia oraz
rozwój zapalenia [25,18]. Pocz¹tkowe zmiany mia¿d¿ycowe w têtnicach mog¹ wystêpowaæ ju¿ we wczesnym dzieciñstwie, a ich
nasilenie, podobnie, jak u doros³ych, zale¿y
od klasycznych czynników ryzyka. Obok niezale¿nych czynników nara¿enia takich jak:
postêpuj¹cy wiek, p³eæ mêska i obci¹¿enia
genetyczne, dochodz¹ kolejne, które mo¿na modyfikowaæ i skutecznie leczyæ [36].
Jednym z nich jest palenie papierosów, które w istotny sposób zwiêksza ryzyko przedwczesnej mia¿d¿ycy, choroby wieñcowej,
zawa³u i nag³ej œmierci sercowej [8]. Nikotynizm stanowi obecnie najwiêkszy pojedynczy czynnik sprzyjaj¹cy rozwojowi ChSN.
Ryzyko wyst¹pienia zawa³u miêœnia sercowego jest wiêksze u pal¹cych z niewielkimi
zmianami w naczyniach wieñcowych, ni¿ u
niepal¹cych z bardziej zaawansowanymi
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
zmianami mia¿d¿ycowymi, a po zaprzestaniu palenia ryzyko choroby wieñcowej
zmniejsza siê o po³owê [35]. Do innych czynników, sprzyjaj¹cych powstawaniu z³ogów
cholesterolowych w têtnicach wieñcowych,
nale¿¹ czêsto wspó³istniej¹ce ze sob¹ oty³oœæ, nadciœnienie têtnicze i dyslipidemia, a
tak¿e cukrzyca [13]. Skojarzone wystêpowanie wiêkszej liczby czynników ryzyka wi¹¿e
siê z nasileniem chorób uk³adu kr¹¿enia [6].
Do niedawna mia¿d¿ycorodne oddzia³ywanie czynników ryzyka wi¹zano g³ównie
z wiekiem dojrza³ym, chocia¿ ju¿ dawno
odkryto wystêpowanie dyskretnych zmian
mia¿d¿ycowych w wieku rozwojowym [37].
Obecnie istnieje coraz wiêcej dowodów
wskazuj¹cych na znaczne rozpowszechnienie czynników ryzyka mia¿d¿ycy tak¿e u ludzi m³odych. St¹d wa¿ne jest objêcie dzia³aniami prewencyjnymi nie tylko populacji
ludzi doros³ych, ale tak¿e dzieci i m³odzie¿.
Ustalenie strategii dzia³añ prewencyjnych
nale¿y rozpocz¹æ od wyselekcjonowania
osób z podwy¿szonym ryzykiem zachorowania. W zwi¹zku z powy¿szym podjêliœmy
próbê identyfikacji wybranych czynników
ryzyka ChSN, zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹
wœród m³odzie¿y ponadgimnazjalnej.
Z. Chmiel-Po³eæ i wsp.
Materia³ i metoda
Badania przeprowadzono w okresie od listopada
2007 roku do marca 2008 roku, wœród 193 ochotników,
uczniów szkó³ ponadgimnazjalnych, w wieku od 16 do
20 roku ¿ycia.
Warunkiem uczestniczenia w badaniach by³o wyra¿enie zgody przez ochotnika oraz jego rodziców lub
prawnych opiekunów w formie pisemnej.
W realizacji badañ wykorzystano metodê sonda¿u
diagnostycznego oraz pomiary antropometryczne i pomiary ciœnienia têtniczego krwi. Pytania w Autorskim
Kwestionariuszu Ankiety dla m³odzie¿y i ich rodziców
skierowane by³y na sytuacjê socjodemograficzn¹ respondentów, ich biografiê zdrowotn¹, wybrane zachowania
zdrowotne oraz genezê wystêpowania chorób w rodzinie. Badanie ciœnienia têtniczego krwi wykonano metod¹ os³uchow¹, za pomoc¹ aparatu rtêciowego oraz stetoskopu, z zachowaniem metodyki pomiaru. Podstaw¹
oceny wartoœci ciœnienia by³a œrednia z dwóch pomiarów wykonanych w warunkach podstawowych. Pomiaru wzrostu i masy cia³a dokonano przy u¿yciu wagi lekarskiej ze wzrostomierzem. Do interpretacji wyników
pomiarów wykorzystano aktualne normy, tabele i siatki
centylowe, z uwzglêdnieniem wieku oraz p³ci badanych
osób. Klasyfikacjê ciœnienia têtniczego krwi u m³odzie¿y
poni¿ej 18 roku ¿ycia wykonano wed³ug 4 Raportu Grupy Roboczej (NHBPEP) [31,39], natomiast u osób od
18 roku ¿ycia - wed³ug wytycznych Polskiego Towarzystwa Nadciœnienia Têtniczego (PTNT) [32] oraz European Society of Hypertension (ESH), European Society
of Cardiology (ESC) [21]. Centyl wzrostu, wagi oraz
wskaŸnika masy cia³a – BMI u osób do 18 roku ¿ycia
okreœlono na podstawie tabel i siatek centylowych dzieci i m³odzie¿y warszawskiej [27]. U respondentów powy¿ej 18 roku ¿ycia klasyfikacje BMI przeprowadzono
wed³ug wytycznych Œwiatowej Organizacji Zdrowia [14].
Wyniki poddano analizie statystycznej, w której wykorzystano test niezale¿noœci chi-kwadrat Persona, przyjmuj¹c za poziom znamiennoœci a = 0,05.
Wyniki
Wœród badanej populacji 72,23% stanowi³y dziewczêta, a 27,46% ch³opcy.
Najwiêksza grupa to m³odzie¿ 17-letnia
(35,85%), oraz 18-letnia (30,30%), nastêpnie kolejno: 16-letnia (16,16%), 19-letnia
(10,10%) oraz 20-letnia (7,57%).
Analiza wyników wykaza³a, ¿e wiêkszoœæ dziewcz¹t (73,57%) oraz ponad po³owa ch³opców (62,26%) nie pali³a papierosów, co stanowi³o 70,46% ogó³u badanych,
natomiast do palenia w ogóle przyzna³o siê
29,53% badanych. Po nikotynê w przesz³oœci siêgnê³o 7,55% ch³opców i 5,71% dziewcz¹t, natomiast w okresie przeprowadzania
badañ pali³o 23,31% respondentów, w tym
12,96% regularnie, a 10,36% okazjonalnie.
Wœród dziewcz¹t pali³o 20,71%, w tym
12,14% stanowi³y osoby pal¹ce regularnie,
a 8,57% pal¹ce w sposób okazjonalny.
Ch³opców natomiast pali³o 30,18%, z czego jedna po³owa w sposób regularny, a druga w sposób okazjonalny. P³eæ nie ró¿nicowa³a (p>0,05) badanych osób w zakresie
palenia papierosów (rycina 1).
W grupie osób pal¹cych w przesz³oœci
50,00% wypala³o tygodniowo od 1 do 5
sztuk papierosów, drug¹ w kolejnoœci grupê (25%) stanowi³y równorzêdnie osoby,
które pali³y od 10 do 35 sztuk oraz 70 i wiêcej papierosów w ci¹gu tygodnia. Wœród
dziewcz¹t, maj¹cych czynny kontakt z nikotyn¹ w przesz³oœci, ponad po³owa
(62,50%) wypala³a od 1 do 5 sztuk papierosów tygodniowo, a pozosta³e 37,50% pali³o
zdecydowanie wiêcej, bo 70 sztuk powy¿ej.
Natomiast ch³opcy z tej grupy w wiêkszoœci
(75,00%) wypalali od 10 do 35 sztuk, a poPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
14 0
70 ,46%
12 0
10 0
80
12 ,95%
12,14% 10 ,36%
6,12 % 5,71%
7,5 5%
15 ,09%
60
40
20
0
73 ,57%
62 ,26%
8,57 %
15 ,0 9%
ta k, w p r z e sz ³ o œc i
t ak, r e g ul ar n i e
ta k, o ka z jo n a ln ie
nie
12
25
20
1 36
dz ie w cz êt a
8
17
12
1 03
ch ³o p cy
4
8
8
33
og ó³e m
p* > 0,05;
*p - dla testu Persona - ró¿nica (ZS - znamiennoœæ statystyczna) w sposobie palenia papierosów w
zakresie p³ci
Rycina 1
Deklaracja palenia papierosów z uwzglêdnieniem systematycznoœci oraz p³ci badanej m³odzie¿y.
Declaration of smoking in compliance with regularity and sex of respondents.
26 ,67 %
15
2 2,22%
12
5 8,33% 15,56 %
9
3
0
11 ,1 1%
6,67%
25 ,0 0%
1 6,6 7%
6
0%
1 - 6m
1 7,77%
0%
0%
0 ,5 - 1 r o k u 1 - 1,5 r o k u 2 - 2 ,5 r o k u
3 - 4 lata
5 -7 lat
w p r z e s z ³o œ ci
0
7
2
3
0
0
w tr ak cie r e aliz acji b ad añ
12
7
3
5
10
8
Rycina 2
Okres palenia papierosów wœród pal¹cej m³odzie¿y.
The period of smoking within smoking respondents.
14
26,6 7%
12
26,6 7%
10
8
13,3 3%
6
4
1 1,12%
8,8 9%
4 ,4 4%
4 ,44%
1 1 la t
1 2 la t
1 3 lat
1 4 lat
15 la t
1 6 la t
2
2
6
4
12
12
2,2 2%
2,22 %
1 7 la t
1 8 lat
19 lat
5
1
1
2
0
w ar to œ æ
Rycina 3
Wiek inicjacji palenia papierosów przez m³odzie¿.
Age of smoking initiation among youth.
80
70
60
70
76
36, 27 %
39 ,3 7%
50
40
30
20
10
47
2 4,36 %
0
ta k , cz ê s to
ta k , cz as am i
r acze j n ie
Rycina 4
Palenie bierne wœród respondentów.
Passive smoking among respondents.
439
zostali (25%) od 1 do 5 papierosów tygodniowo. Wœród osób, deklaruj¹cych palenie w okresie przeprowadzanych badañ, najwiêksz¹ grupê (35,55%) stanowili ankietowani, którzy wypalali tygodniowo od 10 do
35 sztuk papierosów, czyli oko³o 1-5 sztuk
dziennie. Taka iloœæ wypalanych papierosów
by³a charakterystyczna dla 41,38% dziewcz¹t i 26,67% ch³opców. Drug¹ w kolejnoœci (22,22%) grupê stanowi³y osoby pal¹ce
tygodniowo 1-5 sztuk papierosów, z tak¹
czêstotliwoœci¹ po nikotynê siêga³o 27,59%,
ankietowanych dziewcz¹t i 13,33% ch³opców, kolejne grupy przedstawia³y siê nastêpuj¹co: 17,77% wypala³o 70 sztuk i wiêcej
(odpowiednio: 13,75% i 26,67%), 15,55% 5-10 sztuk (10,34% i 26,67%), a 8,88% od
35 do 70 papierosów (6,90% i 13,33%). Zaobserwowano istotn¹ (p<0,05) ró¿nicê statystyczn¹ pomiêdzy p³ci¹ a iloœci¹ wypalanych tygodniowo papierosów przez osoby
pal¹ce w przesz³oœci, natomiast nie stwierdzono podobnej zale¿noœci (p>0,05) u osób
maj¹cych czynny kontakt z nikotyn¹ w okresie realizacji badañ (tabela I).
Wœród osób deklaruj¹cych palenie papierosów, w trakcie realizacji badañ, a¿ po³owa z tej grupy (51,10%) zwi¹zana by³a z
na³ogiem d³u¿ej ni¿ 2 lata, w tym 22,22%
przez okres 3-4 lat, 17,77% - 5-7 lat, a
11,11% przez 2-3 lata. Pozosta³a grupa
(48,90%) pali³a papierosy krócej, w tym
42,23% do roku czasu, a 6,67% powy¿ej
tego okresu. Wœród osób, które pali³y w
przesz³oœci ponad po³owa (58,33%) nie pali³a d³u¿ej ni¿ rok czasu, a u pozosta³ych
41,67% kontakt z na³ogiem nie przekroczy³
2,5 roku (rycina 2).
Ponad po³owa ankietowanych (53,34%)
pierwsze próby palenia papierosów podjê³a
w czasie nauki w gimnazjum, maj¹c 15
(26,67%) i 16 (26,67%) lat. Drug¹ grupê stanowi³y osoby, które rozpoczê³y palenie w 13
roku ¿ycia (13,33%), nastêpnie w wieku 17
- (11,12%) i 14 - (8,89%) lat. Dla 4 osób
(8,88%) wiekiem inicjacji palenia papierosów by³ 11 lub 12 rok ¿ycia, natomiast najmniejszy odsetek (4,44%) badanej m³odzie¿y stanowili respondenci, którzy rozpoczêli
palenie papierosów w wieku 18 i 19 lat (rycina 3).
Z badañ wynika, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ ankietowanych (75,74%) by³a nara¿ona na palenie bierne, w tym 36,27% – czêsto, natomiast 39,37% badanych – czasami. Pozostali respondenci (24,36%) uznali,
¿e raczej nie s¹ biernymi palaczami, poniewa¿ na ogó³ nie przebywaj¹ w towarzystwie
osób pal¹cych papierosy (rycina 4).
Analiza wyników wykaza³a, ¿e u 17, 61%
badanej m³odzie¿y wystêpuj¹ podwy¿szone
wartoœci ciœnienia têtniczego (CT) krwi, pozosta³a grupa (82,38%) charakteryzuje siê
prawid³owym ciœnieniem têtniczym (rycina 5).
W zakresie ciœnienia skurczowego (CS)
ogó³em podwy¿szone wartoœci tego parametru wystêpowa³y w 28 przypadkach, z
czego niemal dwie trzecie (64,28%) to stan
przednadciœnieniowy, pozosta³e 35,72% to
nadciœnienie ³agodne (28,57%) i umiarkowane (7,14%). Stan przednadciœnieniowy
w zdecydowanej wiêkszoœci (83,33%), wystêpowa³ u ch³opców natomiast zarówno
nadciœnienie ³agodne, jak i umiarkowane
stwierdzono u równej czêœci u obu p³ci. W
440
8 2,3 8%
2 00
1 60
17 ,6 1%
1 20
80
40
0
Pr a w id ³o w e C T
Po d w y ¿ s z o n e w ar t o œ ci C T
1 59
34
w ar t o œ æ
Rycina 5
Czêstoœæ wystêpowania podwy¿szonych wartoœci ciœnienia têtniczego.
The frequency of increased hypertension.
16 0
7 9,27%
14 0
12 0
10 0
80
60
8 ,2 9 %
40
20
0
5 ,18 %
7 ,25 %
n ie d ow aga
p r aw id ³ow a
n ad w aga
o ty³oœ æ
16
1 53
14
10
w ar to œ æ
Rycina 6
WskaŸnik wzglêdnej masy cia³a (BMI) wœród m³odzie¿y.
Ratio of relative BMI through youth.
43 ,02 %
100
33 ,67 %
80
23 ,3 1%
60
40
20
0
z e s t r o n y o jc a
z e s t r o n y m at k i
b rak
65
45
83
w ar t o œ æ
Rycina 7
Obci¹¿enie genetycznymi czynnikami ryzyka badanej m³odzie¿y.
Genetic depended risk factors of respondents
40
1 8,6 5 %
35
1 3,9 9 %
30
25
1 4,5 1 %
1 5,03 %
1 0,3 6 %
20
3,63 %
15
10
2 ,0 7%
1 ,04 % 2 ,07 %
0 ,0 0%
5
0
1 ,55 %
0 ,52 %
0 ,00 %
0 ,00 %
Z S p r z e d 35
Z S m i êd z y
r¿
3 5 a 5 9 r¿
4
0
0
0
1
3
NT
N lu b O
Ch W
H
C
u m a tk i
20
27
2
7
u o j ca
36
29
4
28
NT - nadciœnienie têtnicze; N lub O - nadwaga lub oty³oœæ; ChW - choroba wieñcowa; H - hiperlipidemia;
C- cukrzyca; ZS - zawa³ serca
Rycina 8
Czynniki ryzyka chorób uk³adu sercowo - naczyniowego (ChSN) u rodziców badanej m³odzie¿y.
Risk factors of cardiovascular diseases through respondents parents.
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
Z. Chmiel-Po³eæ i wsp.
zakresie ciœnienia rozkurczowego, wœród
podwy¿szonych wartoœci tego parametru,
równie¿ dominowa³ stan przednadcisnieniowy (83,33%), czêœciej wystêpuj¹cy wœród
dziewcz¹t (60,00%), ani¿eli ch³opców
(40,00%), natomiast w pozosta³ych 16,66%
stwierdzono nadciœnienie ³agodne. Wœród
ch³opców stan przednadciœnieniowy charakteryzowa³ 28,30% badanych, w zakresie ciœnienia skurczowego i 7,55% w zakresie ciœnienia rozkurczowego, natomiast
nadciœnienie ³agodne i umiarkowane, w tej
grupie, dotyczy³o tylko ciœnienia skurczowego, odpowiednio: 7,55% i 1,89%. Wœród
dziewcz¹t stan przednadcisnieniowy wystêpowa³ u 2,14% respondentek w zakresie ciœnienia skurczowego i 4,29% w zakresie ciœnienia rozkurczowego, a nadciœnienie ³agodne odpowiednio: 2,86%, 1,43%. Natomiast nadciœnienie umiarkowane stwierdzono wœród 1,43% dziewcz¹t i dotyczy³o ono
tylko ciœnienia rozkurczowego. P³eæ, w sposób istotny statystycznie (p<0,001), ró¿nicowa³a badane osoby w zakresie wartoœci
ciœnienia skurczowego, natomiast nie
stwierdzono istotnej zale¿noœci statystycznej (p>0,05) pomiêdzy p³ci¹ a wartoœciami
ciœnienia rozkurczowego (tabela II).
Wœród osób z prawid³owym ciœnieniem
zarówno skurczowym, jak i rozkurczowym
wiêkszoœæ (odpowiednio: 78,18% i 74,03%)
nigdy nie pali³a tytoniu. Natomiast zdecydowana grupa badanych z podwy¿szonymi wartoœciami, ciœnienia skurczowego
(75,00%) i rozkurczowego (83,00%) pali³a
papierosy. Obie osoby ze skurczowym nadciœnieniem umiarkowanym by³y dotkniête
na³ogiem nikotynizmu, a z nadciœnieniem
³agodnym i stanem przednadciœnieniowym
na³óg ten dotyczy³ odpowiednio: 75,00% i
72,22% tej grupy respondentów. U badanych charakteryzuj¹cych siê stanem przednadciœnieniowym oraz nadciœnieniem ³agodnym w zakresie ciœnienia rozkurczowego palenie papierosów stwierdzono odpowiednio w 80,00% i 100,00% przypadków.
Zaobserwowano istotne ró¿nice w zakresie wartoœci ciœnienia skurczowego (p<0,05)
100%
200
150
100
43,52%
30,57%
19,18%
50
0
1,03%
5,70%
1 i w iê cej
c z yn n i ków
1 c z yn n i k
2 cz yn n ik i
3 cz y n n ik i
4 c z y n n i ki
5 c z yn n i ków
83
59
37
11
2
1 93
w a r to œ æ
Rycina 9
Wystêpowanie mia¿d¿ycowych czynników ryzyka chorób uk³adu sercowo-naczyniowego wœród m³odzie¿y.
Existence of arterial sclerosis risk factors of cardiovascular diseases through youth.
Tabela I
Iloœæ wypalanych tygodniowo papierosów z uwzglêdnieniem p³ci pal¹cej m³odzie¿y.
The quantity of cigarettes smoked weekly in compliance with respondents' sex.
Iloœæ w y palany ch papierosów przez osoby pal¹ce w przesz³oœci
IloϾ w y palany ch
papierosów
ty godniow o
P³eæ
Ch³opcy
p - dla
testu
Persona*
Dziew czêta
N
%
N
%
Razem
N
%
1 - 5 sztuk
1
25,00
5
62,50
6
50,00
5 - 10 sztuk
0
0,00
0
0,00
0
0,00
10 - 35 sztuk
3
75,00
0
0,00
3
25,00
35 -70 sztuk
0
0,00
0
0,00
0
0,00
70 sztuk i w iêcej
0
0,00
3
37,50
3
25,00
p<0,05
Iloœæ w y palany ch papierosów przez osoby deklaruj¹ce palenie w czasie realizacji badañ
1 - 5 sztuk
2
13,33
8
27,59
10
22,22
5 - 10 sztuk
4
26,67
3
10,34
7
15,55
10 - 35 sztuk
4
26,67
12
41,38
16
35,55
35 -70 sztuk
2
13,33
2
6,90
4
8,88
70 sztuk i w iêcej
4
26,67
4
13,79
8
17,77
p>0,05
* ró¿nica (ZS) w sposobie palenia papierosów w zakresie p³ci
Tabela II
Klasyfikacja ciœnienia têtniczego skurczowego i rozkurczowego z uwzglêdnieniem podzia³u na p³eæ.
Classification of systolic and diastolic BP in compliance with sex.
Klasy fikacja w artoœci
ciœnienia têtniczego
Ciœnienie skurczow e
Ogó³em
N
%
Ciœnienie Praw id³ow e
165
85,49
Stan
przednadciœnieniow y
18
9,33
Nadciœnienie ³agodne
8
4,15
Nadciœnienie um iarkow ane
2
1,04
Klasy fikacja w artoœci
ciœnienia têtniczego
p- dla
testu
Persona *
p < 0,001
Ciœnienie rozkurczow e
Ch³opcy
Dziew czêta
Ogó³em
N
%
N
%
N
%
33
62,26
132
9428
181
93,78
15
28,30
3
2,14
10
5,18
4
7,55
4
2,86
2
1,04
1
1,89
1
0,71
0
0,00
Ciœnienie skurczow e
Ogó³em
N
%
Ciœnienie Praw id³ow e
165
85,49
Stan przednadciœnieniow y
18
9,33
Nadciœnienie ³agodne
8
4,15
Nadciœnienie um iarkow ane
2
1,04
p- dla
testu
Persona *
p < 0,001
p > 0,05
Ch³opcy
Dziew czêta
N
%
N
%
49
92,45
132
94,28
4
7,55
6
4,29
0
0,00
2
1,43
0
0,00
0
0,00
Ciœnienie rozkurczow e
Ch³opcy
N
p- dla
testu
Persona *
Dziew czêta
Ogó³em
%
N
%
N
%
33
62,26
132
9428
181
93,78
15
28,30
3
2,14
10
5,18
4
7,55
4
2,86
2
1,04
1
1,89
1
0,71
0
0,00
p- dla
testu
Persona *
p > 0,05
Ch³opcy
Dziew czêta
N
%
N
%
49
92,45
132
94,28
4
7,55
6
4,29
0
0,00
2
1,43
0
0,00
0
0,00
* ró¿nica (ZS) w wartoœciach ciœnienia têtniczego w zakresie p³ci
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
441
i rozkurczowego (p<0,05) pomiêdzy osobami pal¹cymi papierosy i tymi, u których na³óg ten nie wystêpowa³ (tabela III).
Nieprawid³owoœci dotycz¹ce masy cia³a wystêpowa³y u 20,73% badanej m³odzie¿y. Wœród respondentów 8,29% mia³o niedowagê, natomiast 12,43% charakteryzowa³o siê nadmiern¹ mas¹ cia³a, w zakresie której 7,25% mia³o nadwagê a 5,18% oty³oœæ
(rycina 6).
U wiêkszoœci ch³opców (75,47%), jak i
dziewcz¹t (80,71%) stwierdzono prawid³owy wskaŸnik wzglêdnej masy cia³a (BMI).
Oty³oœæ i nadwaga czêœciej dotyczy³a ch³opców ni¿ dziewcz¹t (odpowiednio: 9,43%
ch³opców, 3,57% dziewcz¹t), (7,55% ch³opców i 7,14% dziewcz¹t), natomiast niedowagê stwierdzono w nieco wiêkszym odsetku wœród dziewcz¹t (8,57%), ani¿eli ch³opców (7,55%). P³eæ nie ró¿nicowa³a badanych osób w zakresie BMI (tabela IV).
U osób z prawid³ow¹ mas¹ cia³a podwy¿szone wartoœci ciœnienia skurczowego
stwierdzono w 12,91%, w tym w 9,03% by³
to stan przednadcisnieniowy, w 3,23% - nadciœnienie ³agodne, a w 0,65% nadciœnienie
umiarkowane, natomiast w grupie osób z
nadwag¹ podwy¿szone wartoœci ciœnienia
zaobserwowano ju¿ w 21,42% przypadków,
odpowiednio:7,14%, 7,14% 7,14%. Wœród
respondentów z oty³oœci¹ a¿ po³owa badanych (50%) mia³a podwy¿szone wartoœci ciœnienia, w tym 30,00% – stan przednadcisnieniowy, a 20,00% – nadciœnienie ³agodne. WskaŸnik BMI ró¿nicowa³ badanych w
zakresie wartoœci ciœnienia skurczowego w
sposób istotny statystycznie (p<0,05), im
wy¿szy wskaŸnik masy cia³a, tym wiêksza
czêstoœæ wystêpowania podwy¿szonych wartoœci ciœnienia skurczowego. Podobn¹ zale¿noœæ (p<0,05) zaobserwowano pomiêdzy
BMI a ciœnieniem rozkurczowym. W tym
przypadku stan przednadciœnieniowy wystêpowa³ czêœciej u osób z nadwag¹ (7,14%),
ani¿eli z prawid³ow¹ mas¹ cia³a (5,81%),
natomiast nadciœnienie ³agodne mia³o
10,00% osób oty³ych oraz 6,25% respondentów z niedowag¹ (tabela V).
U ponad po³owy (56,98%) badanej m³odzie¿y stwierdzono rodzinne obci¹¿enie
czynnikami ryzyka chorób uk³adu sercowo
- naczyniowego, w tym w 33,67% ze strony
ojca, a 23,31% ze strony matki, natomiast
w 43,02% przypadków nie odnotowano dodatniego wywiadu rodzinnego w tym zakresie (rycina 7).
Najczêœciej wystêpuj¹cym czynnikiem
ryzyka ChSN, zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹,
wœród ojców badanej m³odzie¿y, by³o nadciœnienie têtnicze (18,65%), nastêpnie kolejno: nadwaga lub oty³oœæ-15,03%, hiperlipidemia-14,51%, choroba wieñcowa 2,07%
oraz zawa³ miêœnia sercowego miêdzy 35 a
59 rokiem ¿ycia -1,55% i przed 35 r¿.
(0,52%). Natomiast wœród matek najczêœciej
(13,99%) wystêpowa³a nadwaga lub oty³oœæ,
w dalszej kolejnoœci nadciœnienie têtnicze
(10,36%), hiperlipidemia (3,63%), cukrzyca
(2,07%) oraz choroba wieñcowa (1,04%)
(rycina 8).
Analiza badañ wykaza³a, ¿e prawie po³owê badanych (43,52%) charakteryzuje jeden z mia¿d¿ycowych czynników ryzyka,
w 30,57% przypadków odnotowano dwa, a
w 19,18% trzy ró¿ne czynniki. Wspó³istnie442
Tabela III
Skurczowe i rozkurczowe ciœnienie krwi a palenie papierosów.
Systolic and diastolic BP and smoking.
Klasy fikacja skurczow ego ciœnienia têtniczego
Palenie papierosów
Stan przednadci
œnieniow y
Ciœnienie praw id³ow e
Nie, nigdy
Palenie papierosów
Nie, nigdy
%
N
%
N
%
N
%
129
78,18
5
27,78
2
25,00
0
0,00
36
21,81
13
72,22
6
75,00
2
100,00
N
%
N
%
N
%
N
%
134
74,03
2
20,00
0
0,00
0
0,00
2
100,00
0
0,00
p<0,05
Klasy fikacja rozkurczow ego ciœnienia têtniczego
p - dla testu Persona
Tak
Nadciœnienie
um iarkow ane
N
p - dla testu Persona
Tak
Nadciœnienie ³agodne
p<0,05
47
25,96
8
80,00
* ró¿nica (ZS) w wartoœciach ciœnienia têtniczego pomiêdzy osobami pal¹cymi papierosy, a tymi, u których na³óg ten
nie wystêpowa³
Tabela IV
WskaŸnik wzglêdnej masy cia³a wœród m³odzie¿y z uwzglêdnieniem podzia³u na p³eæ.
Ratio of relative BMI in compliance with sex.
BM I
p- dla
testu
Persona *
Ogó³em
N
%
Niedow aga
16
8,29
Praw id³ow a m asa cia³a
153
79,27
Nadw aga
14
7,25
Oty ³oœæ
10
5,18
p>0,05
Ch³opcy
Dziew czêta
N
%
N
%
4
7,55
12
8,57
40
75,47
113
80,71
4
7,55
10
7,14
5
9,43
5
3,57
* ró¿nica (ZS) w wartoœciach BMI w zakresie p³ci
Tabela V
Skurczowe i rozkurczowe ciœnienie têtnicze krwi a wskaŸnik masy cia³a respondentów.
Systolic and diastolic BP and ratio of body mass of respondents.
BM I
Klasy fikacja ciœnienia
têtniczego krw i
p - dla
testu
Persona
Niedow aga
Praw id³ow a
m asa cia³a
Nadw aga
N
%
N
%
N
%
N
%
16
100,00
135
87,10
11
78,57
5
50,00
0
0,00
14
9,03
1
7,14
3
30,00
Oty ³oœæ
Ciœnienie skurczow e
Praw id³ow e
Stan przednadciœnieniow y
£agodne nadciœnienie
p<0,05
Um iarkow ane nadciœnienie
0
0,00
5
3,23
1
7,14
2
20,00
0
0,00
1
0,65
1
7,14
0
0,00
15
93,75
146
94,19
13
92,86
9
90,00
0
0,00
9
5,81
1
7,14
0
0,00
1
6,25
0
0,00
0
0,00
1
10,00
Ciœnienie rozkurczow e
Praw id³ow e
Stan przednadcisnieniow y
£agodne nadciœnienie
p<0,05
* ró¿nica (ZS) w wartoœciach ciœnienia têtniczego w zakresie wskaŸnika BMI
nie wiêkszej iloœci czynników stwierdzono w
6,73% przypadków, w tym 5,70% dotyczy³o
osób z czterema, a 1,03% z piêcioma czynnikami mia¿d¿ycowego ryzyka (rycina 9).
Dyskusja i omówienie
Niekorzystne zmiany stylu ¿ycia oraz
starzenie siê spo³eczeñstw spowodowa³y
zwiêkszone nara¿enia na choroby cywilizacyjne, wynikaj¹ce z uszkodzenia uk³adu
sercowo-naczyniowego (ChSN), w mechanizmie zmian mia¿d¿ycowych [6]. SchorzePrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
nia te s¹ wci¹¿ wa¿n¹ przyczyn¹ zgonów i
niepe³nosprawnoœci w krajach rozwiniêtych,
w tym tak¿e w Polsce [13,30]. Mia¿d¿yca
le¿¹ca u podstaw wiêkszoœci ChSN jest
przewlek³ym procesem zaczynaj¹cym siê
ju¿ w dzieciñstwie, uwarunkowanym wp³ywem czynników genetycznych i œrodowiskowych [18]. Ma stopniowy przebieg, postêpuj¹cy z wiekiem, a jej nasilenie zale¿y od
czynników ryzyka, do których nale¿¹ nadwaga i oty³oœæ, zaburzenia gospodarki lipidowej i wêglowodanowej, nadciœnienie têtZ. Chmiel-Po³eæ i wsp.
nicze oraz palenie tytoniu [36]. Znaczenie
wy¿ej wymienionych czynników w patogenezie mia¿d¿ycy u m³odych doros³ych potwierdzi³y wyniki wielooœrodkowych badañ
autopsyjnych PDAY (Pathological Determinant soft Atherosclerosis in Youth) [22].
Pierwsze prace poœwiêcone wystêpowaniu
czynników ryzyka mia¿d¿ycy w wieku rozwojowym (dzieci i m³odzi doroœli) równie¿
by³y badaniami sekcyjnymi, które wykaza³y,
¿e czêstoœæ wystêpowania nacieczeñ t³uszczowych i w³óknistych blaszek mia¿d¿ycowych wzrasta wraz z wiekiem [4,10].
Jednym z najwa¿niejszych czynników
ryzyka mia¿d¿ycy i choroby niedokrwiennej
serca jest palenie tytoniu, które zwiêksza
ryzyko wyst¹pienia choroby wieñcowej w
ka¿dym przedziale wieku, a szczególnie u
osób m³odych. Palenie papierosów jest
zwi¹zane z dwukrotnym wzrostem ryzyka
nag³ej œmierci sercowej u mê¿czyzn i piêciokrotnym wzrostem tego ryzyka u kobiet
[35]. Zidentyfikowano wiele sk³adników
dymu tytoniowego negatywnie oddzia³ywuj¹cych na uk³ad kr¹¿enia. Jednym z nich jest
pogorszenie profilu lipidowego oraz funkcjonowania œródb³onka naczyñ, co doprowadza do przyspieszenia nasilenia rozwoju
zmian mia¿d¿ycowych [15]. Nikotyna wykazuje tak¿e w³aœciwoœci sympatykomimetyczne, potencjalnie zwiêkszaj¹c w ten sposób
ryzyko chorób sercowo-naczyniowych [7].
Zmiany te pojawiaj¹ siê w ci¹gu 1-2 minut
po wypaleniu papierosa powoduj¹c zwiêkszenie zapotrzebowania miêœnia sercowego na tlen. Niedokrwienie miêœnia sercowego u palaczy wystêpuje piêciokrotnie czêœciej podczas palenia ni¿ w czasie przerw
miêdzy kolejnymi papierosami [35]. Zagro¿enie wyst¹pienia incydentu wieñcowego u
palaczy jest co najmniej dwukrotnie wiêksze ni¿ u osób niepal¹cych. Zawa³ serca
wystêpuje o 10 lat wczeœniej u pal¹cych
papierosy, chorzy zaœ po przebytym zawale, którzy przerwali palenie maj¹ o 50%
mniejsze ryzyko wyst¹pienia ponownego
zawa³u ni¿ osoby nadal pal¹ce [38]. Czêstoœæ palenia papierosów wœród populacji
polskiej wynosi oko³o 33%, na³óg ten dotyczy oko³o 25% kobiet i 41% mê¿czyzn [35].
Uzale¿nienie od tytoniu stanowi tak¿e coraz wiêkszy problem wœród dzieci i m³odzie¿y, w krajach europejskich w populacji 15 18 latków wystêpuje w 30-40% przypadków
[3]. Szacuje siê, ¿e w wieku 12 lat papierosy pali³o a¿ 24,4% dzieci, a w grupie 10 i 8 latków odpowiednio: 16,7% i 10,2% [9].
Wed³ug ankietowego badania przeprowadzonego w Warszawie u uczniów gimnazjów
w wieku 15-16 lat, codzienne papierosy pali
10,5% ch³opców i 12,3% dziewcz¹t [34]. W
badania w³asnych ogó³em do palenia papierosów przyzna³o siê 29,53% m³odzie¿y, z
czego 78,94% pali³o nadal, to jest w czasie
realizacji badañ. Wœród dziewcz¹t 12,14%
pali³o w sposób regularny, a 8,57% w sposób okazjonalny, co ogó³em stanowi³o
20,71% tej grupy, natomiast ch³opców pali³o 30,18%, a rozk³ad procentowy w sposobie palenia by³ równy (50,00%). Wyniki Slone i Vriz wskazuj¹, ¿e m³ode pal¹ce kobiety
maj¹ szczególnie wysokie ryzyko zawa³u
miêœnia sercowego w porównaniu do ich
niepal¹cych rówieœniczek. Wp³yw presyjny
palenia papierosów jest wiêkszy u osób m³oPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
dych, u których czêstsze ryzyko incydentów
sercowo-naczyniowych mo¿e byæ zwi¹zane z efektem hemodynamicznym palenia
papierosów [35]. Doniesienia naukowe dowodz¹, ¿e wiele dzieci, które rozpoczê³y palenie w wieku kilkunastu lat, czêsto w wieku
doros³ym jest uzale¿nionych od tytoniu z
wszystkimi konsekwencjami tego na³ogu [9].
Zapadalnoœæ na chorobê wieñcow¹ jak równie¿ ryzyko nag³ej œmierci jest od 2 do 4 razy
wy¿sze w grupie palaczy w porównaniu z
niepal¹cymi. Stopieñ zagro¿enia jest proporcjonalny do iloœci wypalanych papierosów,
co jest szczególnie widoczne wœród roczników m³odszych np. miêdzy 30-49 rokiem
¿ycia ryzyko zawa³u serca jest u palaczy a¿
5 razy wiêksze, na³óg ten jest przyczyn¹ 4 z
5 zawa³ów serca [8]. W przeprowadzonych
ostatnio badaniach w naszym kraju stwierdzono, ¿e oko³o 30% dzieci w wieku 13-15
lat, zarówno ch³opców, jak i dziewcz¹t, pali
co najmniej 1 papierosa na miesi¹c [9]. Badania w³asne wykaza³y, ¿e 26,67% ch³opców i 13,79% dziewcz¹t wypala tygodniowo 70 i wiêcej sztuk papierosów, a odpowiednio: 13,33% i 6,90% - 35-70 sztuk, co
daje oko³o 5-10 papierosów dziennie. Najwiêksza grupa pal¹cej m³odzie¿y (35,55%)
w ci¹gu dnia wypala oko³o 1 do 5 papierosów, wœród ch³opców iloœæ ta jest charakterystyczna dla 26,67%, a wœród dziewcz¹t
dla 41,38%. Liczne wielooœrodkowe badania jednoznacznie wykaza³y, ¿e u osób, które
zaprzesta³y palenia papierosów, spada ca³kowita œmiertelnoœæ oraz œmiertelnoœæ z
powodu choroby wieñcowej, a wiêksze korzyœci z rzucenia tego¿ na³ogu maj¹ osoby
m³ode z mniej zaawansowanymi zmianami
mia¿d¿ycowymi w naczyniach [8]. Oprócz
iloœci wypalanych papierosów wa¿ny jest
tak¿e czas ekspozycji na czynnik szkodliwy. Nawet krótkotrwa³a ekspozycja na dym
upoœledza tolerancjê wysi³ku ludzi zdrowych,
jak i chorych, po przebytym zawale serca
[8]. Wœród osób deklaruj¹cych palenie papierosów, w trakcie realizacji badañ, a¿ po³owa z tej grupy (51,10%) zwi¹zana by³a z
na³ogiem d³u¿ej ni¿ 2 lata, w tym 22,22%
przez okres 3-4 lat, 17,77% - 5-7 lat, a
11,11% przez 2-3 lata. Pozosta³a grupa
(48,90%) pali³a papierosy nieco krócej, w
tym 42,23% do roku czasu, a 6,67% powy¿ej tego okresu. Powszechnie wiadomo, ¿e
dzia³anie dymu tytoniowego mo¿e powodowaæ nieodwracalne zmiany w dojrzewaj¹cym organizmie, tym bardziej niepokoj¹cy
jest fakt, ¿e pierwsze próby podejmowania
palenia papierosów siêgaj¹ okresu dzieciñstwa i wczesnej m³odoœci. Ponad po³owa
ankietowanych (53,34%) wypali³a pierwszego papierosa w wieku 15 (26,67%) i 16
(26,67%) lat, kolejn¹ grupê stanowi³y osoby, rozpoczynaj¹ce palenie w 13 roku ¿ycia
(13,33%), nastêpnie w wieku 17 - (11,12%)
i 14 - (8,89%) lat, a dla 8,88% ankietowanych wiekiem inicjacji palenia papierosów
by³ 11 lub 12 rok ¿ycia.
American Heart Association uzna³o, ¿e
tzw. bierne palenie tak¿e stanowi istotny
czynnik ryzyka ChSN u osób doros³ych i u
dzieci. Oszacowano, ¿e co roku ponad sto
piêædziesi¹t tysiêcy „biernych palaczy” zapada na choroby serca. Badania kliniczne
wykaza³y, ¿e bierne wdychanie dymu powoduje wzrost czêstoœci pracy serca i warto-
œci ciœnienia têtniczego, a tak¿e wzrost rzutu serca, co jest konsekwencj¹ stymulacji
uk³adu adrenergicznego przez nikotynê [8].
Bierni palacze maj¹ podobne zmiany zarówno w krzepliwoœci krwi, jak i w zakresie lipidów w surowicy – co osoby aktywnie pal¹ce. Wieloletnie wdychanie dymu powoduje
zaburzenia w dostarczaniu tlenu do miokardium na skutek wczeœniejszego rozwoju
mia¿d¿ycy, kurczu naczyñ i powstawania
karboksyhemoglobiny. Zmiany te usposabiaj¹ do zawa³u serca w m³odym wieku, którego rozleg³oœæ jest proporcjonalna do czasu
ekspozycji na dym tytoniowy. Udowodniono, ¿e zarówno krótkotrwa³a, jak i przewlek³a ekspozycja na dym tytoniowy, wywiera
niekorzystny wp³yw na uk³ad kr¹¿enia i
zwiêksza ryzyko choroby wieñcowej [8]. W
badaniach w³asnych stwierdzono, ¿e zdecydowana wiêkszoœæ ankietowanych
(75,74%), z ró¿n¹ czêstotliwoœci¹ (36,27%
- czêsto, 39,37% - czasami) by³a nara¿ona
na palenie bierne.
Drugim wa¿nym czynnikiem ryzyka
mia¿d¿ycy jest nadciœnienie têtnicze (NT),
które miêdzy innymi doprowadza do uszkodzenia œródb³onka naczyniowego [6]. Jest
uznanym niezale¿nym czynnikiem, sprzyjaj¹cym rozwojowi wielu chorób uk³adu kr¹¿enia, wœród których na czo³o wysuwa siê
choroba niedokrwienna serca, zawa³ miêœnia sercowego oraz udar mózgu [25]. Szacuje siê, ¿e z powodu NT umiera corocznie
na œwiecie oko³o 3 milionów osób, co stanowi 6% wszystkich zgonów [12]. Rozpowszechnienie NT w Polsce (badanie NATPOL PLUS) wynosi 29%, co oznacza, ¿e
choruje 8,6 milionów osób. Kolejne 8,9 miliona osób jest zagro¿onych wyst¹pieniem
choroby nadciœnieniowej, poniewa¿ wystêpuje u nich ciœnienie wysokie prawid³owe
[35]. NT nale¿y do najistotniejszych problemów zdrowotno-spo³ecznych w Polsce, a
wyniki badañ epidemiologicznych wskazuj¹, ¿e u oko³o po³owy osób pozostaje nierozpoznane, a tylko co 3-4 osoba jest leczona skutecznie [12]. W badaniach Tendery stwierdzono nadciœnienie u 45,3% badanych, a tylko19,6% by³o efektywnie leczonych. Wed³ug badania POL-MONICA na NT
choruje 46% mê¿czyzn i 36% kobiet, a leczonych efektywnie jest 4% mê¿czyzn i 9%
kobiet. Badanie to wykaza³o równie¿, ¿e
nadciœnienie têtnicze obok hipercholesterolemii by³o jednym z dominuj¹cych czynników, maj¹cych mia¿d¿ycorodne oddzia³ywanie. Nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e s¹ to czynniki, których modyfikacja mo¿e dawaæ wyj¹tkowo korzystne wyniki. Obni¿aj¹c stê¿enie cholesterolu i ciœnienie têtnicze mo¿na
uzyskaæ znaczny spadek liczby incydentów
wieñcowych [38]. Badanie populacji Goeteborga wykaza³o na przyk³ad, ¿e obni¿aj¹c
stê¿enie cholesterolu i wartoœæ ciœnienia têtniczego, mo¿na uzyskaæ spadek liczby incydentów wieñcowych o 37% [40]. Ryzyko
zachorowania na chorobê niedokrwienn¹
serca u osób z nadciœnieniem têtniczym jest
2,5-krotnie wiêksze ni¿ u osób z ciœnieniem
prawid³owym. Schorzenie to powoduje tak¿e przerost lewej komory, który jest niezale¿nym czynnikiem predysponuj¹cym do
zawa³u serca i zgonu [38]. Samoistne nadciœnienie têtnicze równie¿ w populacji wie-
443
ku rozwojowego nie jest chorob¹ rzadk¹, a
jego rozpoznawalnoœæ wzrasta wraz z wiekiem Wystêpowanie NT w wieku rozwojowym wed³ug ró¿nych autorów waha siê od
1 - 11%. Wyszyñska szacuje czêstoœæ NT u
dzieci i m³odzie¿y na 1-2%, czyli 10-krotnie
rzadziej ni¿ u doros³ych [42]. Ponad to wykaza³a, ¿e wœród osób z podwy¿szonymi
wartoœciami ciœnienia têtniczego w 38%
przypadków nadciœnienie ma charakter graniczny, a ciê¿kie NT dotyczy oko³o 0,1% tej
populacji. Z badañ wykonanych w zespole
prof. Wyszyñskiej wynika równie¿, ¿e u 68%
dzieci z granicznym NT pierwotnym dochodzi w czasie 4 lat do utrwalenia siê nadciœnienia [19]. Wed³ug badania Krzy¿aniak i
wsp., przeprowadzonego w województwach
mazowieckim i wielkopolskim, nadciœnienie
skurczowe dotyczy³o 2,6-3,1%, a rozkurczowe 1,8-4,1% dzieci w wieku 7-18 lat [16]. W
naszych badaniach 17,61% m³odzie¿y mia³o podwy¿szone wartoœci ciœnienia têtniczego, natomiast nadciœnienie skurczowe wystêpowa³o w 5,19% a rozkurczowe w 1,04%
przypadków.
Badania epidemiologiczne pokazuj¹, ¿e
nadciœnieniu zazwyczaj towarzysz¹ lub te¿
nadciœnienie zazwyczaj towarzyszy innym
czynnikom ryzyka rozwoju mia¿d¿ycy i chorób uk³adu kr¹¿enia [25]. Wspó³istnienie NT
oraz palenia tytoniu stanowi szczególne nara¿enie na rozwój ChSN. Efekt podwy¿szonego ciœnienia i przyspieszonej akcji serca,
po wypaleniu papierosa, trwa co najmniej
30 min i mo¿e byæ przyczyn¹ wiêkszej czêstoœci wystêpowania udarów mózgu oraz
choroby wieñcowej u osób pal¹cych. Wzrost
ciœnienia têtniczego krwi w czasie palenia
papierosa jest wiêkszy u osób choruj¹cych
na nadciœnienie w porównaniu ze zdrowymi
[15]. W naszych badaniach zdecydowana
wiêkszoœæ m³odzie¿y, z podwy¿szonymi
wartoœciami, zarówno ciœnienia skurczowego (75,00%), jak i rozkurczowego (83,00%)
pali³a papierosy. Wœród osób z nadciœnieniem ³agodnym rozkurczowym oraz umiarkowanym skurczowym 100% ankietowanych by³o zwi¹zanych z nikotynowym na³ogiem. W pozosta³ych przedzia³ach ciœnienia têtniczego krwi, podwy¿szone wartoœci,
zarówno skurczowego i rozkurczowego ciœnienia, obserwowano zdecydowanie czêœciej u osób pal¹cych papierosy [stan przednadcisnieniowy (odpowiednio: 72,22%,
80,00%), nadciœnienie ³agodne skurczowe
– 75,00%], ani¿eli u osób wolnych od tego
na³ogu [stan przednadciœnieniowy (odpowiednio: 27,78%, 20,00%), nadciœnienie
skurczowe ³agodne – 25,00%].
Kolejnym wa¿nym czynnikiem, sprzyjaj¹cym rozwojowi mia¿d¿ycy i chorób uk³adu
kr¹¿enia jest oty³oœæ oraz nadwaga [36].
Zmiany cywilizacyjne, jakie dokona³y siê na
przestrzeni ostatniego pó³wiecza, spowodowa³y dramatyczny wzrost liczby osób z nadwag¹ i oty³oœci¹. Globalna epidemia oty³oœci jest problemem szczególnie szybko narastaj¹cym w spo³eczeñstwach wysoko rozwiniêtych [23]. Pomimo istnienia predyspozycji genetycznych do nadwagi i oty³oœci
dominuj¹c¹ rolê w powstawaniu tych niekorzystnych zmian odgrywaj¹ czynniki œrodowiskowe, zwi¹zane z zachowaniami antyzdrowotnymi takimi jak postêpuj¹cy spadek
aktywnoœci fizycznej oraz wzrost spo¿ycia
444
wysokokalorycznego po¿ywienia, w tym potraw typu „fast food” [23]. Szacuje siê, ¿e
obecnie na œwiecie ponad 1 mld ludzi ma
nadwagê, a oty³ych jest ponad 300 mln osób
[11]. Ocenia siê, ¿e w Europie ok. 10-20%
populacji ma cechy oty³oœci, natomiast w
USA ok. 20-30% populacji wykazuje nadwagê lub oty³oœæ [41]. W ostatnich latach
obserwuje siê znacz¹cy wzrost odsetka
dzieci z nadmiern¹ mas¹ cia³a, która charakteryzuje ponad 1/3 dzieci na œwiecie [11].
Oty³oœæ w tej grupie wiekowej jest obecnie
jednym z najwa¿niejszych zagro¿eñ zdrowotnych, zarówno epidemiologicznych, jak
i klinicznych. Znaczenie oty³oœci u dzieci i
m³odzie¿y, jako jednego z g³ównych czynników ryzyka sercowo-naczyniowego
uwzglêdniono w oficjalnych ustaleniach
American Heart Association i American Academy of Pediatrics dotycz¹cych prewencji i
leczenia tego schorzenia [33]. Badania prowadzone w ró¿nych krajach, zarówno wysokorozwiniêtych, jak i rozwijaj¹cych siê
wskazuj¹ na gwa³towny wzrost czêstoœci
wystêpowania tego zjawiska w ci¹gu ostatnich lat. Badanie National Health and Nutrition Examination Survey (NHANES III) wykaza³o, ¿e w Stanach Zjednoczonych problem oty³oœci dotyczy ponad 11% dzieci i
m³odzie¿y, a zagro¿onych oty³oœci¹ jest kolejne 14% populacji, co odpowiada trzykrotnemu wzrostowi zachorowalnoœci od lat 60
XX wieku [1]. Szacuje siê, ¿e oty³oœæ dotyczy blisko 1/3 ludnoœci œwiata w wieku oko³o 20 lat [7]. Dane dotycz¹ce czêstoœci wystêpowania oty³oœci pochodz¹ce z poszczególnych krajów ró¿ni¹ siê, sta³a natomiast
pozostaje tendencja narastania tego problemu [1]. W badaniu POL-MONICA Bis w 2001
roku wœród warszawskiej populacji w wieku
20-34 lat oty³oœæ stwierdzono u 14,7% mê¿czyzn i 9,6% kobiet, a nadwagê odpowiednio: 33,9% i 15,6%, natomiast w by³ym województwie tarnobrzeskim oty³oœæ charakteryzowa³a 4,8% mê¿czyzn i 8,1% kobiet,
zaœ nadwaga odpowiednio: 31,3% i 27,4%
[29]. Badania w³asne wykaza³y, ¿e 12,43%
respondentów charakteryzuje siê nadmiern¹ mas¹ cia³a, z czego 7,25% ma nadwagê, a 5,18% oty³oœæ. Oty³oœæ w wieku 12 lat
zapowiada w 75% przypadków wystêpowanie oty³oœci w wieku doros³ym [5], ogólnie
oko³o 40-80% oty³ych dzieci pozostaje oty³ymi w wieku dojrza³ym [28]. Istnieje szereg
dowodów dokumentuj¹cych zwi¹zek miêdzy
nadwag¹ i oty³oœci¹ stwierdzan¹ w dzieciñstwie a zwiêkszonym ryzykiem chorób cywilizacyjnych w póŸniejszym ¿yciu [1]. U
oko³o 60% dzieci z nadwag¹ stwierdza siê
jeden z biochemicznych czynników ryzyka
chorób sercowo-naczyniowych, a u oko³o
25% – dwa i wiêcej czynników [41]. Odsetek m³odych oty³ych osób wœród pacjentów
z chorob¹ wieñcow¹ siêga 30-58%. Jednoczeœnie wiadomo, ¿e u m³odych oty³ych
mê¿czyzn ryzyko wyst¹pienia zawa³u serca roœnie 2- krotnie, a wœród kobiet 2,5-krotnie [7]. Nadwaga i oty³oœæ wi¹¿¹ siê ze
zwiêkszonym prawdopodobieñstwem wyst¹pienia zaburzeñ gospodarki lipidowej i
wêglowodanowej oraz pierwotnego nadciœnienia têtniczego [36]. Oty³oœæ i podwy¿szone ciœnienie w dzieciñstwie oraz zwiêkszony BMI i dyslipidemia u m³odzie¿y s¹
wa¿nymi czynnikami ryzyka powstania z³oPrzegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
gów w têtnicach wieñcowych [13]. Odsetek
przypadków nadciœnienia têtniczego u dzieci, u których wskaŸnik BMI wynosi > 95c siêga a¿ 30% [39]. W naszych badaniach
wœród m³odzie¿y z oty³oœci¹ a¿ po³owa mia³a
podwy¿szone wartoœci ciœnienia skurczowego, w tym 20% charakteryzowa³o siê nadciœnieniem. W oparciu o kryteria ciœnienia rozkurczowego nadciœnienie stwierdzono w
10% przypadków. Podwy¿szone wartoœci ciœnienia rozkurczowego znacznie czêœciej
wystêpowa³y tak¿e wœród respondentów z
nadwag¹ (21,42%), ani¿eli prawid³ow¹
mas¹ cia³a (12,91%).
Pod³o¿em mia¿d¿ycy mo¿e byæ wiele
ró¿nych czynników, zarówno œrodowiskowych, jak i genetycznych [24]. Wywiad rodzinny, postrzegany jako istotne Ÿród³o danych genetycznych pozwala na zgromadzenie informacji dotycz¹cych tak zwanego
obci¹¿enia dziedzicznego w kierunku ChSN,
zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ [11]. Wywiad ten
okreœlany jest jako obci¹¿aj¹cy, je¿eli np.
choroba wieñcowa wystêpuje u cz³onków
rodziny w pierwszym stopniu pokrewieñstwa
przed 60 rokiem ¿ycia [38]. Wœród rodzin,
w których wystêpowa³y przedwczesne przypadki choroby wieñcowej, stwierdzono wiêksze zaawansowanie zmian mia¿d¿ycowych
u dzieci i m³odzie¿y. Ryzyko choroby wieñcowej by³o u tych osób o 1,5 razy wiêksze,
ani¿eli u cz³onków rodziny, w której nie
stwierdzono wczesnego wystêpowania tej
choroby [18]. W badaniu GISS-2 (Ggruppo
Italiano per Io Studio della Sopravvivenza
nell'Infarto miocardico) dodatni wywiad rodzinny w zakresie chorób uk³adu kr¹¿enia,
dotycz¹cy oceny ryzyka wyst¹pienia zawa³u stwierdzono u 42% m³odych osób, wœród
pacjentów w wieku 51-70 lat – u 32%, a u
osób powy¿ej 70 roku ¿ycia – u 21% [20].
Ponad po³owa (56,98%) m³odzie¿y uczestnicz¹cej w naszych badaniach by³a obci¹¿ona rodzinnym ryzykiem ChSN, w tym w
33,67% ze strony ojca, a 23,31% ze strony
matki. W ocenie tego¿ ryzyka poza chorob¹ wieñcow¹ i zawa³em miêœnia sercowego, nale¿y równie¿ uwzglêdniæ wystêpowanie nadciœnienia têtniczego, oty³oœci, cukrzycy, czy te¿ hiperlipidemii. Ka¿de z tych schorzeñ, bêd¹ce wa¿nym czynnikiem ryzyka
mia¿d¿ycy, ma bowiem pod³o¿e genetyczne i wykazuje tendencjê do rodzinnego wystêpowania [18]. Wœród rodziców badanych
osób najczêœciej stwierdzano wystêpowanie nadciœnienia têtniczego (u ojców
18,65%, u matek 10,36%) oraz nadwagi lub
oty³oœci (odpowiednio: 15,03%, 13,99%), a
u ojców w znacznym stopniu (14,51%) tak¿e hiperlipidemii. Przypadki cukrzycy odnotowano jedynie u matek (2,07%), u których z kolei, w przeciwieñstwie do mê¿czyzn
(2,07%) nie stwierdzono zawa³u miêœnia
sercowego.
Badania nad mia¿d¿yc¹ u ludzi m³odych
potwierdzaj¹ zale¿noœæ nasilenia zmian
mia¿d¿ycowych, jak i powierzchni intimy
przez nie zajêtych od czynników ryzyka tej
choroby. Dodatkowo wykazuj¹ zale¿noœæ
powierzchni intimy zajêtej przez blaszki
w³ókniste od liczby wspó³istniej¹cych czynników ryzyka. Im wiêksza liczba czynników
ryzyka tym szybciej dochodzi do zmian
mia¿d¿ycowych, obejmuj¹cych znaczn¹
powierzchniê têtnic[36]. W badaniach w³aZ. Chmiel-Po³eæ i wsp.
snych pod uwagê wziêto takie czynniki ryzyka, jak palenie tytoniu, podwy¿szone wartoœci ciœnienia têtniczego i wskaŸnika masy
cia³ oraz obci¹¿enie rodzinne ze strony ojca
i matki. U wszystkich badanych stwierdzono, co najmniej jeden z mia¿d¿ycowych
czynników ryzyka. Szczegó³owa analiza
wykaza³a obecnoœæ jednego czynnika u
43,52% badanych, natomiast u ponad po³owy (56,48%), co budzi zaniepokojenie,
stwierdzono wspó³istnienie 2 i wiêcej czynników, kolejno: 2 – 30,57%, 3 – 19,18%, 4 –
5,70% i 5 – 1,03%.
Podsumowuj¹c nale¿y stwierdziæ, ¿e
rozpowszechnienie czynników ryzyka
mia¿d¿ycy, takich jak palenie papierosów,
nadwaga i oty³oœæ oraz nadciœnienie têtnicze wœród m³odych osób jest znaczne i sukcesywnie wzrasta. Maj¹c na uwadze fakt,
¿e du¿a grupa czynników ryzyka mia¿d¿ycy podlega modyfikacji, poprzez zmianê stylu ¿ycia i zachowañ z nim zwi¹zanych na
prozdrowotne, nale¿y zintensyfikowaæ dzia³ania, maj¹ce na celu wdro¿enie szeroko
zakrojonego programu profilaktyki mia¿d¿ycy i rozwijaj¹cych siê na jej pod³o¿u chorób
uk³adu sercowo - naczyniowego obejmuj¹cego dzieci i m³odzie¿.
Wnioski
1. U wszystkich badanych osób stwierdzono co najmniej jeden z czynników ryzyka mia¿d¿ycy, a u ponad po³owy (56,48%)
wspó³istnia³o dwa i wiêcej czynników.
2. Obci¹¿enie rodzinne (33,67% – ze
strony ojca i 23,31% ze strony matki) oraz
palenie tytoniu (23,31%) by³o najczêstszymi czynnikami ryzyka mia¿d¿ycy wystêpuj¹cymi wœród m³odzie¿y, a podwy¿szone
wartoœci ciœnienia oraz wskaŸnika BMI
stwierdzono u istotnego (odpowiednio:
17,61%, 12,43%) odsetka respondentów.
Piœmiennictwo
1. Abramowicz P., Bia³okoz-Kalinowska I., Konstantynowicz J., Piotrkowska-Jastrzêbska J.:
Wystêpowanie nadwagi i oty³oœci u dzieci w wieku
7-9 lat w zale¿noœci od ró¿nych wartoœci referencyjnych wskaŸnika masy cia³a (BMI). Pediatria Polska
2007, 82, 408.
2. American Association of Clinical Endocrinologists
Medical guidelines for clinical practice for the diagnosis and treatment of hypertension. AACE Hypertension Task Force. Endocrine Practice 2006,12, 193.
3. Basa A., Mocarcka D., Buczyñska-Górna M. i wsp.:
Problem uzale¿nienia od tytoniu wœród m³odzie¿y
szkó³ licealnych. Przegl¹d Lekarski 2007, 64, 10, 770.
4. Berenson G.S., Srinivasan S.R., Bao W. et al.:
Association between multiple cardiovascular risk factors and atherosclerosis In children and young adults.
NEJM 1998, 338, 1650.
5. Czekalski S.: Narodowy Program Zdrowia i Leczenia
Oty³oœci zg³oszony w ramach Projektu Programów
Profilaktyki Zdrowotnej w Dziedzinie Endokrynologii
do realizacji w latach 2001-2005. Endokrynologia
Polska 2000, 51, 591.
6. D¹browski R.: Choroby cywilizacyjne XXI wieku
Przegl¹d Lekarski 2008 / 65 / 10
(hipercholesterolemie, mia¿d¿yca) - leczenie,
zapobieganie. Nowa Klinika 2005, 13, 932.
7. Dobrowolska E., Trzos E., Plewka M.: Czynniki
ryzyka zawa³u serca u m³odych osób. Forum
Kardiologów 2002, 7, 79.
8. D³u¿niewska M.: Choroby uk³adu kr¹¿enia a palenie
tytoniu - epidemiologia, mechanizmy patogenne.
Kardiologia Polska 1997, 47,149.
9. Dubiel B., Zatoñski W.: Ocena skutecznoœci i
bezpieczeñstwa plastrów uwalniaj¹cych nikotynê i
gumy do ¿ucia zawieraj¹cej nikotynê w leczeniu
zespo³u uzale¿nienia od tytoniu u nastolatków.
Medycyna Praktyczna - Pediatria 2006, 1, 103.
10. Eggen D.A., Solberg L.A.: Variation of atherosclerosis with age. Labor Invest 1968, 18, 571.
11. Europejskie wytyczne dotycz¹ce prewencji chorób
sercowo-naczyniowych w praktyce klinicznej - wersja
skrócona. Czwarta Wspólna Grupa robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i innych
towarzystw do spraw prewencji chorób sercowonaczyniowych w praktyce klinicznej. Kardiol. Pol.
2008, 66, 1.
12. G³owiñska B., Urban M., Hryniewicz A. et al.:
Endothelin - 1 plasma concentration in children and
adolescents with atherogenic risk factors. Kardiol.
Pol. 2004, 61, 329.
13. Kavey W.R., Daniels S. R., Lauer R. M. et al.: American Heart Association Guidelines for primary prevention of atherosclerotic cardiovascular disease beginning in childhood. Circulation 2003, 107, 1562.
14. Klasyfikacja oty³oœci w zale¿noœci od BMI wg WHO,
Report of a WHO "Consultation on Obesity",
Genewa, 1997.
15. Knypl K.: Niefarmakologiczne metody leczenia
nadciœnienia têtniczego. Medycyna Rodzinna 1999,
7, 15.
16. Krzy¿aniak A., Stawiñska-Witoszyñska B.,
Szilagyj-P¹gowska I., Parczewska I.: Ciœnienie
têtnicze dzieci i m³odzie¿y województwa mazowieckiego i wielkopolskiego. Przegl. Lek. 2003, 60,
81.
17. Kubicka A., Grzesik G., Gr¹bczewska Z.: Choroby
uk³adu sercowo - naczyniowego - wyzwanie dla
promocji zdrowia. Cardiovascular Forum 2006, 11,
44.
18. Kuczyñska R., Sielu¿ycka A., G¹siorowska J.,
Czerwonka-Szaflarska M.: Wybrane czynniki ryzyka
mia¿d¿ycy w wieku rozwojowym. Ped. Pol. 2007, 82,
177.
19. Litwin M.: Leczenie nadciœnienia têtniczego u dzieci
i m³odzie¿y. Terapia 2004, 7-8, 67.
20. Machate T., Malacrida R., Pasotti E. et al.: Epidemiologic variables and outcome of 1972 young patients with acute myocardial infarction. Data from the
GISS - 2 database. The GISS investigators. Arch.
Int. Med. 1997, 157, 865.
21. Mancia G., De Backer G., Dominiczak A. et al.:
Guidelines for the management of arterial hypertension: the task force for the management of arterial
hypertension of the European Society of Hypertension (ESH) and of the European Society of Cardiology (ESC). J. Hypertension 2007, 25, 1105.
22. McGill H.C., McMahan C.A., Zieske A.W. et al.: The
Pathobiological Determinant soft Atherosclerosis in
Youth (PDAY) Research Group. Effects of non lipid
risk factors on atherosclerosis In youth with a
favorable lipoprotein profile. Circ. J. 2001, 103, 1546.
23. Mrozkiewicz-Rakowska B., Karnafel W.: Oty³oœæ a
cukrzyca. Nowa Klinika 2006, 13, 308.
24. Mrozowski T.: Mia¿d¿yca. Medycyna Rodzinna
2002, 3-4,128.
25. Nowicka G., Naruszewicz M.: Nadciœnienie têtnicze
a wybrane czynniki ryzyka mia¿d¿ycy. Terapia 2003,
7-8, 74.
26. Pac-Ko¿uchowska E., Majewski M., Szajner-Milart
I. i wsp.: Zaburzenia gospodarki lipidowej u dzieci i
m³odzie¿y z nadciœnieniem têtniczym. Przegl. Ped.
2001, 31, 278.
27. Palczewska I., NiedŸwiecka Z.: Siatki centylowe do
oceny rozwoju somatycznego dzieci i m³odzie¿y.
Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1999, uzupe³nienie 2007.
28. Polskie Towarzystwo Patologii i Terapii Oty³oœci,
Polskie Towarzystwo Endokrynologii, Komitet
Endokrynologii i Diabetologii, Komitet Patofizjologii
Klinicznej Wydz. Nauk Medycznych PAN. Komunikat
z dnia 1 sierpnia 1998 r.: W sprawie polskich zasad
zapobiegania oraz leczenia oty³oœci. Medycyna po
Dyplomie 1999, 8, 1113.
29. Program Pol-MONICA bis Warszawa oraz by³e
województwo Tarnobrzeskie. Stan zdrowia ludnoœci
w Warszawie oraz w by³ym województwie Tarnobrzeskim w roku 2001. Instytut Kardiologii. Warszawa
2002.
30. Sawiec P.: Aktualne (2003) wytyczne American Heart
Association dotycz¹ce rozpoczynania u dzieci
pierwotnej profilaktyki chorób uk³adu sercowo naczyniowego zwi¹zanych z mia¿d¿yc¹ têtnic.
Medycyna Praktyczna - Pediatria 2003, 4, 43.
31. Sawiec P., Mrukowicz J.: Rozpoznawanie i leczenie
nadciœnienia têtniczego u dzieci i m³odzie¿y. Aktualne
(2004) stanowisko amerykañskich ekspertów.
Medycyna Praktyczna - Pediatria 2005, 1, 13.
32. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Nadciœnienia
Têtniczego (PTNT). Zasady postêpowania w
nadciœnieniu têtniczym. Nadciœnienie Têtnicze 2003,
7, A 5-A 21.
33. Steinberger J., Daniels S.R.: Obesity, insulin resistance, diabetes and cardiovascular risk in children.
An American Heart Association Scientific Statement
from the Atherosclerosis, Hypertension, and Obesity in the Young Committee and the Diabetes Committee. Circulation 2003, 107, 1448.
34. Supranowicz P.: Ocena wp³ywu samopoczucia
fizycznego, psychicznego i spo³ecznego m³odzie¿y
oraz negatywnych zdarzeñ ¿yciowych na powstanie
zaburzeñ zdrowia i rozwijanie siê zachowañ
szkodliwych dla zdrowia. Wstêpne wyniki badañ.
Pañstwowy Zak³ad Higieny, Zak³ad Promocji Zdrowia
i Szkolenia Podyplomowego, Warszawa 2005.
35. Szczêch R., Hering D., Szyndler A., Narkiewicz
K.: Nadciœnienie têtnicze a palenie papierosów.
Terapia 2004, 7-8, 12.
36. Szostak-Wêgierek D.: Profilaktyka mia¿d¿ycy u
dzieci i m³odych doros³ych. Pediatria Polska 2007,
82, 550.
37. Szostak-Wêgierek D.: ¯ywienie w okresie prenatalnym i rozwojowym a metaboliczne choroby
cywilizacyjne u ludzi doros³ych. Ped. Pol. 2004, 79,
757.
38. Tendera M., Kozakiewicz K., Bartnik M., Ma³eckaTendera E.: Wystêpowanie g³ównych czynników
ryzyka choroby niedokrwiennej serca w grupie 41
927 osób objêtych akcj¹ prewencji pierwotnej w
Polsce po³udniowej (Southern Poland Epidemiological Survey - SPES). Wiad. Lek. 2001, LIV, 292.
39. The fourth report on the diagnosis, evaluation, and
treatment of high blond pressure in children and adolescents. National High Blood Pressure Education
Program Working Group on High Blood Pressure in
Children and Adolescents. Pediatric 2004, 114, 555.
40. Wilhelmsen L.: Cardiovascular monitoring of a city
over 30 years. Euro. Heart J. 1997, 18, 1220.
41. Wosik-Erenbek M., Perlicjusz-Sysa V., Mazurowski W. i wsp.: Zachowanie siê niektórych parametrów kr¹¿enia u dzieci z oty³oœci¹. Lekarz
Wojskowy 2000, 76, 90.
42. Wyszyñska T.: Nadciœnienie têtnicze u m³odzie¿y
szkolnej. Ped. Pol. 1985, 50, 169.
445