FULL TEXT - Antropomotoryka

NR 41
AN TRO PO MO TO RY KA
2008
STRONNE ZRÓŻNICOWANIE POZIOMU ZDOLNOŚCI
ZACHOWANIA RÓWNOWAGI STATYCZNEJ
W ZALEŻNOŚCI OD ROZMAITEJ INFORMACJI
WZROKOWEJ U OSÓB W WIEKU 16–19 LAT
LATERAL DIFFERENTIATION OF LEVEL OF ABILITY
TO MAINTAIN STATIC BALANCE OF PERSONS
AGED 16–19 DEPENDING ON THE VARIOUS VISUAL
INFORMATION
Włodzimierz Starosta*, Tadeusz Rynkiewicz**
* prof. dr hab., Zakład Teorii i Metodyki Sportu, AWF Poznań – Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie
Wielkopolskim
** dr hab., prof. AWF, Zakład Teorii i Metodyki Sportu, AWF Poznań – Zamiejscowy Wydział Kultury Fizycznej w Gorzowie Wielkopolskim
Słowa kluczowe: zdolność zachowania równowagi, równowaga statyczna, posturografia,
zmienność, stronne zróżnicowanie
Key words: ability to maintain balance, static balance, posturographic method, changeabilty, lateral differentiation
– 43 –
-
-
-
Wstęp. Zdolność zachowania równowagi – to jedna z ważniejszych zdolności koordynacyjnych, wpływających na jakość czynności ruchowych człowieka we wszystkich okresach jego życia i jako taka jest przedmiotem
badań licznych autorów. Badacze najrzadziej koncentrują się jednak na śledzeniu jej poziomu w zmiennych
warunkach oraz jej stronnego zróżnicowania.
Cel badań. Z tego też względu celem badań było: (1) określenie poziomu zdolności zachowania równowagi
statycznej w zmiennych warunkach; (2) Poszukiwanie stronnego zróżnicowania poziomu tej zdolności w zależności od rozmaitej informacji wzrokowej.
Materiał i metody. Badaniom poddano 52 osoby płci męskiej w wieku 16–19 lat. Do oceny poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej stosowano metodę posturograficzną. Badani wykonywali trzy zadania
testowe na posturografie w pozycji stojącej przy oczach otwartych, zamkniętych i w warunkach sprzężenia
zwrotnego. Każde zadanie trwało 32 sekundy.
Wyniki. Największe zmiany w stabilności położenia ciała wywołało wyłączenie kontroli wzrokowej, a w konsekwencji – znaczące pogorszenie precyzji funkcjonowania centralnego układu nerwowego. Uzewnętrzniło się to
w obniżeniu poziomu orientacji przestrzennej i mniej dokładnym różnicowaniu ruchów, wpływając na obniżenie
poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej. Podobną tendencję obserwowali inni autorzy. Badani
częściej wychylali OSC w pozycjach: „przód – w lewo” i „tył – w prawo”. Być może, typowe dla człowieka jest
asymetryczne obciążenie stopy po przekątnej figury, której krawędzie tworzą zewnętrzne części obu stóp. Największa asymetria wystąpiła przy wykonaniu zadania z zamkniętymi oczyma. Stosunkowo niewielką asymetrię
położenia ciała stwierdzono w zadaniu ze „sprzężeniem zwrotnym”. Prawdopodobnie badani, obserwując na
monitorze przemieszczenie środka ciężkości własnego ciała, mogli większym stopniu korygować jego położenie,
tj. umieszczać go w centralnej części ekranu.
-
STRESZCZENIE • SUMMARY
Włodzimierz Starosta, Tadeusz Rynkiewicz
Wnioski. (1) Zmiany warunków przeprowadzenia pomiarów poziomu zdolności zachowania równowagi
statycznej, tj. bez kontroli wzrokowej, i podczas „sprzężenia zwrotnego” znacząco obniżyły wyniki. (2) Mniejsze
wychwiania OSC odnotowano w płaszczyźnie czołowej niż strzałkowej. (3) Najniższy poziom zdolności zachowania
równowagi statycznej wystąpił przy wykonaniu zadania z zamkniętymi oczyma. (4) Asymetria zdolności zachowania równowagi statycznej przejawiła się w skośnym przemieszczeniu OSC w stosunku do podłużnej osi ciała,
co wywołało częstsze obciążanie przez badanych przedniej części lewej stopy i tylnej części prawej stopy.
Introduction. The ability to maintain balance is one of the crucially important components of the movement
performance of a human being. It occupies a leading position among co-ordination abilities. The ability was the
subject of numerous research works of many authors, however only a small part of them focused on investigating
its level in the changeable conditions and lateral differentiation. Hence, the aim of the research was to: 1. Define
the level of the ability to maintain static balance in changeable conditions. 2. Search for the lateral differentiation
of the level of the ability depending on the various visual information.
Material and methods. The research involved 52 male subjects aged 16–19. In order to assess the level
of the ability to maintain balance the posturographic method was applied. The tested individuals performed 3
tasks on a posture-graph in a standing position with eyes opened, closed and in conditions of a feedback. Each
of the tasks lasted 32s.
Results. The most significant changes in the stability of the of the body position in a longer time span,
produced the switch off of the visual control. This indicates a considerable deterioration in the precision of the
functioning of the central nervous system when one of the main senses is excluded, which was exhibited by
the lowering of the level of spatial orientation and a less accurate differentiation of movements. This affected the
lowering of the level of the ability to maintain static balance. A similar tendency was observed by other authors.
Those tested more frequently deflected the General Centre of Body Weight (OSC) in the positions: „ forward-left”
and „backward-right.” It is possible that the asymmetrical loading of the foot along the diagonal figure, whose
edges are formed by the external parts of both feet, is typical for a human being. The biggest asymmetry was
observed when executing the task with closed eyes. A considerably small asymmetry in the body position was
revealed in the task with the „feedback”. It is most likely that those tested, when observing the dislocation of the
centre of gravity of their body on the monitor, had more possibilities to correct its position, that is, to place it
in the central part of the screen .
Conclusions: (1) Changes in the conditions in which measurements of the level of the ability to maintain
static balance, that is, without eye control and during „feedback” were taken, considerably lowered the results.
(2) Smaller deflections of the OSC were recorded in the frontal plane rather than sagittal plane. (3) The lowest
level of the ability to maintain static balance was observed when performing the task with eyes closed. (4) The
asymmetry of the ability to maintain static balance was exhibited in the diagonal displacement of the OSC in
relation to the longitudinal axis of their body, which resulted in putting more load on the front part of the left foot
or on the back part of the right foot by those who were tested.
-
-
-
-
-
Wstęp
Zdolność zachowania równowagi – to jedna z ważniejszych cech, które wpływają na jakość czynności ruchowych człowieka we wszystkich okresach
jego życia. Dzięki niej może zachować równowagę,
a w razie jej utraty – szybko ją odzyskać. Znaczenie
tej zdolności docenia się często dopiero wtedy, gdy
na co dzień pojawiają się zaburzenia równowagi
(np. podczas podróży samolotem lub okrętem) czy
też dysfunkcje narządu równowagi, które występują
przeważnie u osób starszych. Współczesny styl życia
stawia coraz większe wymagania dotyczące poziomu tej zdolności. Odnosi się to zwłaszcza do dyscyplin sportowych, takich jak skoki akrobatyczne na
nartach, akrobatyka samolotowa, skoki akrobatyczne
na trampolinie, łyżwiarstwo figurowe. W większości
z nich wymagany jest przede wszystkim wysoki po-
ziom zdolności zachowania równowagi dynamicznej,
czyli w wysokim stopniu uzależnionej od zmiennych
warunków wykonania ruchów.
Zdolność zachowania równowagi statycznej i dynamicznej – to jedna z podstawowych zdolności koordynacyjnych [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7], która jest podstawą swoistej
dwunożnej lokomocji człowieka [8, 9, 10]. Według P.
Hirtza [2] w zdolności tej przejawiają się kompleksowo
różne funkcje sensoryczne. Równocześnie ze zdolnością zachowania równowagi idzie w parze różnicowanie
ruchu i orientacji przestrzennej, a także inne zdolności,
uzależnione od specyfiki i złożoności koordynacyjnej
wykonywanego zadania ruchowego. Można zatem powiedzieć, iż „poszczególne zdolności koordynacyjne
nie przejawiają się w sposób odizolowany, a zawsze
we współdziałaniu, często zaś jednocześnie ze zdolnościami kondycyjnymi, właściwościami intelektualnymi
i wolicjonalnymi w zestawie czynników wpływających
– 44 –
Stronne zróżnicowanie poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej w zależności od rozmaitej informacji...
na sukces sportowy” [11, s. 89]. Trzeba o tym pamiętać
oceniając określoną zdolność koordynacyjną.
Dla niektórych autorów „koordynacja ruchowa stanowi zewnętrzny przejaw czynności systemu nerwowego” [12, s. 9], a zatem poziom zdolności zachowania
równowagi świadczy pośrednio o stopniu sprawności
centralnego układu nerwowego.
Zdolność zachowania równowagi jest przedmiotem
licznych badań [8, 9, 10, 13, 14], jednak na stosunkowo
niewielką skalę prowadzi się obserwację jej poziomu
w zmiennych warunkach. W zdecydowanej większości
badań nie zajmowano się również jej stronnym zróżnicowaniem. Stąd też celem niniejszej pracy jest wypełnienie tej luki, czyli:
1. Określenie poziomu równowagi w zmiennych warunkach, tj. przy zachowaniu kontroli wzrokowej
położenia ciała, bez tej kontroli i przy możliwości
korygowania położenia postawy.
2. Próba ustalenia poziomu równowagi w zależności
od stronnego zróżnicowania położenia ciała.
-
-
-
-
-
Materiał i metoda
Badaniami objęto 52 uczniów w wieku 16–19 lat o różnej
masie (x = 65,3 kg) i wysokości ciała (x = 175,7 cm). Do
oceny stanu czynnościowego aparatu równowagi statycznej stosowano metodę posturograficzną. Posturograf
składał się z płyty o wymiarach 400 × 400 × 55 mm, wyposażonej w przetworniki tensometryczne, umożliwiające rejestrację rozmieszczenie (rozłożenie) ogólnego
środka ciężkości (OSC) na cztery składowe i wyznaczenie chwilowych przemieszczeń pionowego rzutu tego
środka na platformę. Sygnały z przetworników poddawano analizie komputerowej, wyznaczającej współrzędne
położenia OSC w płaszczyźnie xy.
Badani wykonywali trzy zadania testowe. Każde
z nich prowadzono w pozycji stojącej w innych warunkach zachowania równowagi: przy oczach otwartych,
następnie zamkniętych, a w końcu przy oczach otwartych w warunkach „sprzężenia zwrotnego”. W ostatnim
zadaniu badany obserwował na monitorze położenie
środka ciężkości własnego ciała (prezentowanego
w postaci punktu świetlnego), starając się równocześnie utrzymać go wewnątrz kwadratu wyświetlanego
w centrum ekranu.
Wykonanie każdego zadania trwało 32 sekundy.
Zadaniem badanego było zachowanie jak najbardziej
zrównoważonego, tj. niezmiennego położenia ciała.
Analizie poddano osiem spośród licznie zebranych
wskaźników, czyli:
1) długość krzywej wychyleń OSC;
2) długość krzywej wychyleń OSC w płaszczyźnie
czołowej;
3) długość krzywej wychyleń OSC w płaszczyźnie
strzałkowej;
4) pole powierzchni rozwiniętej przez OSC;
5) prędkość wychyleń OSC w płaszczyźnie czołowej;
6) prędkość wychyleń OSC w płaszczyźnie strzałkowej;
7) maksymalne wychylenia OSC w lewo;
8) maksymalne wychylenia OSC w prawo.
Wyniki badań
1. Poziom równowagi w zmiennych warunkach
Analizę wyników ukierunkowano przede wszystkim na
określenie wpływu zmiany warunków wykonania zadania na posturografie na poziom zdolności zachowania
równowagi. Zmiana tych warunków, tj. przeprowadzenie pomiaru z wyłączoną kontrolą wzrokową i podczas
„sprzężenia zwrotnego”, znacząco obniżyła poziom
tej zdolności (tab. 1). Mniejsze zachwiania ciała odnotowano w płaszczyźnie czołowej niż strzałkowej.
Prawdopodobnie ograniczona regulacja równowagi
m.in. przy zamkniętych oczach nie wpływa znacząco
na jej poziom w płaszczyźnie czołowej, mimo braku
punktów ułatwiających orientację w przestrzeni.
Największe zmiany w stabilności położenia ciała,
tj. w zachowaniu jego niezmiennego położenia przez
dłuższy czas, wywołało wyłączenie kontroli wzrokowej
(ryc. 1). Oznaczało to bowiem znaczące pogorszenie
precyzji funkcjonowania centralnego układu nerwowego przy wyłączeniu jednego z głównych zmysłów, to
zaś uzewnętrzniło się w obniżeniu poziomu orientacji
przestrzennej i mniej dokładnym różnicowaniu ruchów.
Konsekwencją było obniżenie poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej. Podobną tendencję
obserwowali inni autorzy [12, 15, 16].
Nieco mniejszy i bardziej zróżnicowany wpływ na
stabilność położenia ciała miało wykonanie zadania ze
„sprzężeniem zwrotnym”. U części badanych w pomiarze tym wystąpiło podwyższenie poziomu zdolności
zachowania równowagi, a u pozostałych osób – jego
obniżenie. M. Golema za Agajanem [9] twierdzi, że
„w procesie utrzymywania równowagi pionowej u człowieka funkcjonuje system regulacji”. Prawdopodobnie
czynność tego systemu cechuje indywidualne zróżnicowanie, tj. osoby osiągające najlepsze wyniki w zachowaniu równowagi w zadaniu ze „sprzężeniem
– 45 –
Włodzimierz Starosta, Tadeusz Rynkiewicz
Tabela1. Stronne zróżnicowanie poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej w trzech różnych zadaniach testowych dla
n = 52
Table 1. Side differentiation of level statical balance ability in three different tests
Rodzaj zadania testowego
Nr cechy
Jednostka
Oczy otwarte
Oczy zamknięte
Sprzężenie
zwrotne
1
mm
x±S
246,3±64,8
360,2±134,0
300,3±100,6
2
mm
x±S
109,7±45,0
145,0±75,0
145,1±73,9
3
mm/s
x±S
5,21±2,04
9,08±3,53
7,12±2,43
4
mm2
x±S
572,3±452,3
764,3±490,8
341,9±242,8
5
mm/s
x±S
4,48±1,68
5,81±2,75
5,94±2,44
6
mm/s
x±S
5,21±2,04
9,08±3,53
7,12±2,43
7
mm
x±S
8,96±3,15
10,37±3,65
11,21±5,17
8
mm
x±S
8,87±3,29
11,08±4,10
10,42±4,82
Rodzaj zadania testowego – kind of test
Oczy otwarte – open eyes
Oczy zamknięte – closed eyes
Sprzężenie zwrotne – feedback
zwrotnym” odznaczają się wyższym poziomem orientacji przestrzennej oraz innych zdolności koordynacyjnych, a także szybkości reakcji. Jednak weryfikacja tej
hipotezy wymaga dalszych ukierunkowanych badań
określających współzależność zdolności zachowania
równowagi i orientacji przestrzennej.
180
160
140
120
[%]
100
80
60
40
20
0
1
2
3
4
-
-
-
-
-
Oczy zamknięte
5
6
7
8
Sprzężenie zwrotne
Ryc. 1. Względne [%] wartości wybranych elementów zdolności zachowania równowagi statycznej w zależności od rodzaju zadania
testowego dla n = 52. Za 100% przyjęto wartość wykonania zadania z otwartymi oczami. Oznaczenia cyfrowe: 1 – długość krzywej
wychyleń OSC (OSC length of crooked inclination); 2 – długość krzywej wychyleń OSC w płaszczyźnie czołowej (OSC length of crooked
inclination in a frontal plane); 3 – długość krzywej wychyleń OSC w płaszczyźnie strzałkowej (OSC length of crooked inclination in
a sagittal plane); 4 – pole powierzchni rozwiniętej przez OSC (the area – plane developed by OSC); 5 – prędkość wychyleń OSC w
płaszczyźnie czołowej (the speed of OSC inclination in a frontal plane); 6 – prędkość wychyleń OSC w płaszczyźnie strzałkowej (the
speed of OSC inclination in a sagittal plane); 7 – maksymalne wychylenie OSC w lewo (maximum OSC inclination to the left); 8 – maksymalne wychylenie OSC w prawo (maximum OSC inclination to the right)
Fig. 1. Relative [%] values of selected elements of static balance maintenance ability in connection with the kind of test (n =52); as
100% value the execution of test with open eyes was assumed
– 46 –
Stronne zróżnicowanie poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej w zależności od rozmaitej informacji...
2. Stronne zróżnicowanie poziomu zdolności
zachowania równowagi
Zmierzając do uzyskania nowych danych odnoszących
się do rzadko poruszanego w piśmiennictwie problemu
stronnego zróżnicowania zdolności zachowania równowagi [6, 7, 17], określono cztery rodzaje chwilowych
wychyleń OSC:
1) przód – w lewo;
2) przód – w prawo;
3) tył – w lewo;
4) tył – w prawo.
Na tej podstawie ustalono rozkład i wielkość sił nacisku na podłoże każdej ze stóp.
Badani częściej wychylali OSC w pozycjach: „przód
– w lewo” i „tył – w prawo”. Być może dla badanych
przez nas osób typowe było asymetryczne obciążenie
stopy po przekątnej figury, której krawędzie tworzyły
zewnętrzne części obu stóp (ryc. 2). Analogiczna tendencja pojawiła się w badaniach D. Kruczkowskiego,
w których uczestniczyło 80 osób [14].
Największa asymetria wystąpiła przy wykonaniu
zadania z zamkniętymi oczyma. Stosunkowo niewielką asymetrię położenia ciała stwierdzono w zadaniu
ze „sprzężeniem zwrotnym”. Prawdopodobnie badani, obserwując na monitorze przemieszczenie środka
ciężkości własnego ciała, mogli w większym stopniu
korygować jego położenie, tj. umieszczenie go w centrum ekranu. Ponadto w tym zadaniu wystąpiły naj-
Oczy otwarte
Oczy zamknięte
Sprzężenie zwrotne
OSC
OSC
-
-
-
OSC
większe prędkości wychwiań OSC. Przypuszczalnie
aktywna obserwacja przemieszczania własnego OSC,
jak również emocje z tym związane, w tym obecność
osób prowadzących badanie, spowodowały najszybsze przemieszczenia OSC, tj. korekcję jego wychyleń
połączoną z wprowadzeniem punktu świetlnego do
centralnej części monitora. Korekcja ta odbywała się
według zasady funkcjonowania niezwłocznej informacji, ustalonej przez W. Farfela [18].
W zadaniu z otwartymi oczami badani częściej
obciążali tylną część stopy, czego chyba nie można traktować jako naturalnego położenia ciała, a raczej jego świadomą czy też nieświadomą korekcję.
Niewykluczone, iż było to spowodowanie niewłaściwym
czuciem pionowej postawy ciała [6]. Podczas wykonania zadania ze „sprzężeniem zwrotnym” aktywna obserwacja badanego przemieszczania się swego OSC
wywoływała częstsze wychylenia ciała w przód.
Zmienność (asymetryczność) nacisku stóp na posturograf w różnych zadaniach może świadczyć o istnieniu
różnych (wielu!) mechanizmów regulacyjnych manifestujących się w zdolności zachowania równowagi. Ta konkluzja stanowi impuls do podjęcia dalszych badań, które
będą prowadzić do wyjaśnienia funkcjonowania tych
mechanizmów oraz ich zależności od warunków zachowania równowagi. Prawdopodobnie najbardziej precyzyjnym mechanizmem jest odruch miotatyczny, wyzwalany
dzięki informacjom pochodzącym z receptorów zlokalizowanych w przyczepach ścięgien i wiązadeł.
-
-
Ryc. 2. Graficzny obraz częstości pobytu OSC w ćwiartkach układu współrzędnych dla trzech rodzajów zadań testowych dla n = 52
Fig. 2. Graphycal picture frequency stay OSC in quarter scheme of co-ordinate for results of three tests
– 47 –
Włodzimierz Starosta, Tadeusz Rynkiewicz
Wnioski
1. Zmiany warunków przeprowadzenia pomiarów poziomu zdolności zachowania równowagi statycznej,
tj. bez kontroli wzrokowej i podczas „sprzężenia
zwrotnego” znacząco obniżyły wyniki.
2. Mniejsze wychwiania OSC odnotowano w płaszczyźnie czołowej niż strzałkowej.
3. Najniższy poziom zdolności zachowania równowa-
gi statycznej wystąpił przy wykonaniu zadania z zamkniętymi oczyma.
4. Asymetria zdolności zachowania równowagi statycznej
przejawiła się w skośnym przemieszczeniu OSC w stosunku do podłużnej osi ciała, co wywołało częstsze obciążanie przez badanych przedniej części lewej stopy
i tylnej części prawej stopy. Tendencję tę zaobserwowali również podczas swoich badań inni autorzy, co jak
się zdaje pozwala uznać ją za typową dla człowieka.
PIŚMIENNICTWO • LITERATURE
[10]
[11]
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
-
-
-
-
-
[1] Blume DD: Zu einigen wessentlichen theoretischen
Grundpozitionen für die Untersuchung der koordinativen
Fähigkeiten. J Teorie und Praxis der Körperkultur, 1978;
1: 29–36.
[2] Hirtz P: Koordinative Fähigkeiten im Schulsport. Berlin,
Volk und Wissen, 1985; 152.
[3] Hirtz P, Hotz A, Ludwig G: Bewegungskompetenzen –
Gleichgewicht. Schriftenreihe fur Bewegung, Spiel und
Sport. Schorndorf. Verlag Karl Hofmann, 2000.
[4] Schnabel G: Koordinative Fähigkeiten im Sport – ihre
Erfassung und zielgerichtete Ausbildung. J.Teorie und
Praxis der Körperkultur“, 1974; 7.
[5] Starosta W: Koordinations- und Konditionsfahigkeiten bei
Mannschaftspielen; in Bergier J (ed): Science in Sports
Team Games. Biała Podlaska, Academy of Physical
Education in Warsaw – Intern. Assoc. of Sport Kinetics,
1995; 16–104.
[6] Starosta W: Motoryczne zdolności koordynacyjne (znaczenie, struktura, uwarunkowania, kształtowanie). Warszawa, Instytut Sportu – Międzynarodowe Stowarzyszenie
Motoryki Sportowej, 2003.
[7] Starosta W: Globalna i lokalna koordynacja ruchowa w wychowaniu fizycznym i sporcie. Warszawa, Zamiejscowy
Wydział Kultury Fizycznej Poznańskiej AWF w Gorzowie
Wielkopolskim – Międzynarodowe Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, 2006.
[8] Golema M: Biomechaniczne badania regulacji równowagi u człowieka. Studia i Monografie, Wrocław, AWF,
1981; 2.
[9] Golema M: Utrzymanie równowagi ciała w postawie
– 48 –
stojącej w ujęciu biomechanicznym; w Bober T (red.):
Potencjał ruchowy człowieka, Wrocław, AWF, 1986.
Gorgól A: Koordynacja ruchów dzieci sześcioletnich
w świetle badań nad dokładnością ruchów kończyny
górnej i stabilnością ciała. Rozprawy Naukowe AWF we
Wrocławiu, 1991; XX/V-B: 71–81.
Starosta W: Koordynacja ruchowa człowieka; w Osiński W
(red.): Motoryczność człowieka – jej struktura, zmienność
i uwarunkowania. Monografie AWF w Poznaniu, Poznań,
AWF, 1993; 310: 81–120.
Starosta W: Słowo wstępne; w Starosta W (red.): Koordynacja ruchowa w sporcie. Warszawa, Międzynarodowe
Stowarzyszenie Motoryki Sportowej, 1990; 9.
Strelec WG: Mietody izuczenija i trienirowki organow
rawnowiesia piłotow. Uczebnoje posobije. Leningrad,
1972.
Kruczkowski D: Zdolność równowagi ciała – rzetelność
pomiaru i oceny przy wykorzystaniu platformy tenzometrycznej. Rocznik Naukowy, t. IX, 2000: 191–215.
Kalininczenko EA: Fizjołogiczeskije miechanizmy staticzeskoj pozy sportsmiena – striełka. Leningrad, Turistika
i Sport, 1970.
Strelec VG: Nauczno obosnowannyje mietody i sriedstwa
profiessionalno-prikładnoj fiziczeskoj podgotowki ljotnogo sostawa grażdanskoj awiacyi. Uczebnoje Posobije.
Leningrad, 1974.
Starosta W: Symetria i asymetria ruchu w sporcie. Warszawa, Sport i Turystyka, 1975.
Farfel VS: Fizjołogija sporta. Moskwa, Izd. Fizkultura
i Sport, 1960.