Otwórz - Powiat Strzyżowski
Transkrypt
Otwórz - Powiat Strzyżowski
WYŻSZA SZKOŁA INFORMATYKI I ZARZĄDZANIA W RZESZOWIE STAROSTWO POWIATOWE W STRZYŻOWIE STRATEGIA ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO NA LATA 2002 – 2016 WERSJA UZUPEŁNIONA W 2009, 2011 i 2015 R. Strzyżów 2002 - 2009 1 STRATEGIA ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO NA LATA 2002 – 2016 Autorzy opracowania: Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie: Bartłomiej Gębarowski, Marcin Leszczyński, Robert Góra (recenzja); Archiwum Państwowe w Rzeszowie: Zbigniew Irzyk; Starostwo Powiatowe w Strzyżowie i jednostki Powiatu Strzyżowskiego: Celina Bałchan, Jacek Boho, Bogusław Broda, Alina Dudzińska, Teresa Dziok, Czesław Furtek, Wiesław Gągorowski, Krystyna Homka, Renata Kopeć, Zbigniew Korab, Maria Koś, Krzysztof Piękoś, Wiesław Plezia, Stanisław Rokosz, Jan Stodolak, Barbara Szczygielska, Ryszard Szeniak, Andrzej Twardowski, Jadwiga Urban, Andrzej Włodyka, Małgorzata Wojewódka, Mieczysław Wrona, Monika Zdunek, Janusz Ziobro; opracowanie map: Beata Pieńkowska i Przemysław Czarnik; opracowanie wykresów, tabel i przygotowanie edytorskie: Iwona Niemiec, Anna Balicka; tekst i redakcja całości: Robert Godek Zarząd Powiatu składa podziękowanie za współpracę w opracowaniu Strategii Rozwoju Powiatu Strzyżowskiego Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Urzędowi Statystycznemu w Rzeszowie, Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego w Rzeszowie, Agencji Rozwoju Regionalnego „Karpaty” w Krośnie, Kierownikowi Zespołu Terenowego w Strzyżowie Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, Rzeszowskiemu Zakładowi Energetycznemu S. A. w Rzeszowie, Rozdzielni Gazu w Strzyżowie Zakładu Gazowniczego w Rzeszowie Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S. A. w Warszawie, Nadleśniczemu i Nadleśnictwu Strzyżów, Naczelnikowi i Urzędowi Skarbowemu w Strzyżowie, Regionalnemu Zarządowi Gospodarki Wodnej w Krakowie, Archiwum Państwowemu w Rzeszowie, Dyrekcji Zespołu Karpackich Parków Krajobrazowych w Krośnie, Wojewódzkiemu Inspektorowi i Inspektoratowi Ochrony Środowiska w Rzeszowie, Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Rzeszowie, Wojewódzkiemu Konserwatorowi Przyrody w Rzeszowie, Podkarpackiej Regionalnej Kasie Chorych w Rzeszowie, Biuru Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Przemyślu, Podkarpackiemu Biuru Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Urzędowi Marszałkowskiemu w Rzeszowie, Urzędom Gmin w Czudcu, Frysztaku, Niebylcu, Wiśniowej, Urzędowi Miasta i Gminy w Strzyżowie 2 SPIS TREŚCI: WPROWADZENIE .............................................................................................................................. 9 I. SYTUACJA SPOŁECZNO – GOSPODARCZA I STAN ŚRODOWISKA .............................. 11 1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ................................. 11 1.1. Powierzchnia i ludność powiatu w poszczególnych okresach jego funkcjonowania ................ 11 1.2. Pozycja powiatu na tle województwa podkarpackiego.............................................................. 13 2. SEKTORY DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNO – GOSPODARCZEJ ......................................... 20 2.1. ROLNICTWO, PRZETWÓRSTWO I RYNEK ROLNY ......................................................... 20 2.1.1. Warunki produkcji rolniczej i struktura agrarna ................................................................. 20 2.1.2. Produkcja rolnicza ......................................................................................................... 22 2.1.3. Warunki społeczno – ekonomiczne i zatrudnienie w rolnictwie ........................................ 26 2.1.4. Przetwórstwo i rynek rolny ................................................................................................. 27 2.2. PRZEMYSŁ, BUDOWNICTWO, SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW I USŁUGI RYNKOWE .................................................................................................................... 28 2. 2. 1. Przemysł ............................................................................................................................ 30 2.2.2. Sektor Małych i Średnich Przedsiębiorstw ......................................................................... 32 2.2.3. Budownictwo ...................................................................................................................... 34 2.2.4. Usługi rynkowe ................................................................................................................... 35 2.3. EDUKACJA, KULTURA I SPORT .......................................................................................... 36 2.3.1. Edukacja .............................................................................................................................. 36 2.3.2. Kultura ................................................................................................................................ 42 2.3.3. Sport .................................................................................................................................... 43 2.4. OCHRONA ZDROWIA ORAZ POMOC SPOŁECZNA ......................................................... 43 2.5. TURYSTYKA I REKREACJA ................................................................................................. 50 2.5.1. Warunki rozwoju turystyki i rekreacji ................................................................................ 50 3. STAN I JAKOŚĆ ŚRODOWISKA W POWIECIE STRZYŻOWSKIM.................................. 53 3.1. Charakterystyka środowiska geograficznego i przyrodniczego................................................. 53 3.2. Jakość środowiska naturalnego .................................................................................................. 58 II. POTENCJAŁY ROZWOJOWE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ..................................... 61 1. ZASOBY I WALORY NATURALNE .......................................................................................... 61 1.1. Surowce i zasoby naturalne........................................................................................................ 61 1.2. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych ................................................................... 64 2. DZIEDZICTWO KULTUROWE ................................................................................................. 68 3. POTENCJAŁ SPOŁECZNO – DEMOGRAFICZNY ................................................................ 69 3.1. Ludność ...................................................................................................................................... 69 3.2 Rynek pracy ................................................................................................................................ 74 3.3. Poziom i jakość życia mieszkańców .......................................................................................... 82 4. SYSTEM KOMUNIKACJI ........................................................................................................... 83 5. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA ......................................................................................... 91 5.1. Energetyka ................................................................................................................................. 91 5.1.1. Elektroenergetyka ............................................................................................................... 91 5.1.2. Gazownictwo ...................................................................................................................... 92 5.2. Gospodarka wodno – ściekowa.................................................................................................. 93 5.2.1. Gospodarka wodna .............................................................................................................. 93 5.2.2. Zaopatrzenie w wodę .......................................................................................................... 93 5.2.3. Gospodarka ściekowa ......................................................................................................... 94 5.3. Gospodarka odpadami................................................................................................................ 96 5.4. Telekomunikacja ........................................................................................................................ 97 6. INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE ROZWÓJ POWIATU I ABSORPCJA ŚRODKÓW POMOCOWYCH ............................................................................................................................... 97 6.1. Instytucje wspierające rozwój gospodarczy i otoczenie biznesu ............................................... 97 3 6.2. Zewnętrzne środki pomocowe ................................................................................................... 98 6.3. Potencjał samorządowy.............................................................................................................. 99 7. WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA NA TERENIE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............................................................................................................................................................. 106 III. BILANS STRATEGICZNY POWIATU STRZYŻOWSKIEGO .......................................... 107 1. SILNE I SŁABE STRONY POWIATU ...................................................................................... 107 2. SZANSE I ZAGROŻENIA W ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ................... 108 IV. WIZJA ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ....................................................... 109 1. CEL OGÓLNY STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO .................... 109 2. WYZWANIA ROZWOJOWE W REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU ......................... 111 3. STRATEGICZNE WARTOŚCI W ROZWOJU POWIATU .................................................. 111 4. POLA STRATEGICZNE ROZWOJU POWIATU................................................................... 112 4.1. Kierunki zmian w obrębie pól strategicznych strategii rozwoju powiatu ................................ 113 4.1.1. Rolnictwo, turystyka i agroturystyka ................................................................................ 113 4.1.2. Gospodarka i przedsiębiorczość........................................................................................ 114 4.1.3. Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska ..................................................................... 114 4.1.4. Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska ........................................................ 115 4.1.5. Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna...................................................................... 116 5. POŻĄDANE PRZYSZŁE ZMIANY STRUKTURALNE ........................................................ 117 5.1. Rolnictwo, turystyka i agroturystyka ....................................................................................... 117 5.2. Gospodarka i przedsiębiorczość............................................................................................... 118 5.3. Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska ............................................................................ 118 5.4. Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska ............................................................... 119 5.5. Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna............................................................................. 119 6. PRZYSZŁA POZYCJA I WIZERUNEK POWIATU – W GRONIE ŚREDNIO ROZWINIĘTYCH POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO ........................ 120 7. PROCES INTEGRACJI POWIATU STRZYŻOWSKIEGO .................................................. 122 V. PRIORYTETY ROZWOJU, CELE STRATEGICZNE I KIERUNKI DZIAŁAŃ .............. 124 1. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA W KONSTRUOWANIU PRIORYTETÓW ROZWOJU, CELÓW STRATEGICZNYCH I KIERUNKÓW DZIAŁAŃ ..................................................... 124 2. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE ROLNICTWA, TURYSTYKI I AGROTURYSTYKI ............................................................................................. 124 2.1. PRIORYTET NR 1 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............... 124 2.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: Stworzenie i wypromowanie spójnego produktu turystyczno – rekreacyjnego powiatu ......................................................................................... 125 2.1.1.1 KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Przygotowanie obiektów i miejsc atrakcyjnych do ich turystyczno – rekreacyjnej eksploatacji ............................................................................ 126 2.1.1.2 KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Promocja produktu turystyczno – rekreacyjnego powiatu .................................................................................................................................... 127 2.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: Wzrost konkurencyjności i towarowości gospodarstw rolnych oraz rozwój opłacalnych gałęzi produkcji rolnej ........................................................... 127 2.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozwój produkcji ogrodniczej, ze szczególnym uwzględnieniem wzrostu produkcji owoców miękkich oraz rolnictwa ekologicznego ......... 128 2.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wspieranie właściwej organizacji i unowocześniania rolnictwa ..................................................................................................... 128 2.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: Rozwój pozarolniczych form aktywności gospodarczej na obszarach wiejskich powiatu ...................................................................................................... 129 2.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych .. 129 2.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wsparcie rozwoju działalności przemysłowej oraz usług na obszarach wiejskich .................................................................................................. 130 2.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Poprawa stanu infrastruktury na obszarach wiejskich ................................................................................................................................. 130 4 3. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE GOSPODARKI I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW.......................................................................... 131 3.1. PRIORYTET NR 2 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............... 131 3.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: PODNOSZENIE KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW W POWIECIE ....................................................................................... 132 3.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Tworzenie sprzyjających warunków i wspomaganie procesów restrukturyzacyjnych w dużych przedsiębiorstwach na obszarze powiatu w celu umocnienia ich pozycji konkurencyjnej w województwie podkarpackim ............................. 133 3.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wzmocnienie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw na obszarze powiatu ...................................................................................... 133 3.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA TERENIE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............................................................................................. 134 3.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Utworzenie Powiatowego Inkubatora Przedsiębiorczości ................................................................................................................... 135 3.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Promocja przedsiębiorczości i postaw menedżerskich w społeczności powiatu strzyżowskiego........................................................ 135 3.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Tworzenie sprzyjających warunków dla podejmowania działalności gospodarczej na obszarze powiatu strzyżowskiego ................... 136 3.1.2.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Cykliczne organizowanie targów promujących rodzime produkty oraz działalność szkoleniowa, doradcza i promocyjna adresowana do rozpoczynających działalność gospodarczą ............................................................................ 136 3.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: ZAANGAŻOWANIE ŚRODKÓW PUBLICZNYCH I POMOCOWYCH W CELU TWORZENIA NOWYCH MIEJSC PRACY NA OBSZARZE POWIATU .................................................................................................................................. 137 3.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: System ulg i preferencji dla tworzących nowe miejsca pracy na obszarze powiatu strzyżowskiego ............................................................... 138 3.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wykorzystanie dostępnych środków z funduszy krajowych i zagranicznych do stałego generowania nowych miejsc pracy na terenie powiatu ................................................................................................................................................. 138 3.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Rozbudowa infrastruktury przyczyniająca się do tworzenia pośrednich i bezpośrednich miejsc pracy ............................................................... 139 3.1.4. CEL STRATEGICZNY NR 4: AKTYWNE POSZUKIWANIE INWESTORÓW I TWORZENIE SPRZYJAJĄCYCH WARUNKÓW DLA NAPŁYWU INWESTYCJI ZEWNĘTRZNYCH NA TEREN POWIATU ............................................................................ 139 3.1.4.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Tworzenie sprzyjających warunków dla napływu inwestycji zewnętrznych na teren powiatu, w tym przygotowywanie infrastruktury na odpowiednim poziomie oraz objęcie zewnętrznych inwestorów systemem ulg i preferencji 140 3.1.4.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Aktywne poszukiwanie zewnętrznych inwestorów, szczególnie w sektorach produkcyjnych, usług turystyczno – rekreacyjnych oraz w innowacyjnych dziedzinach gospodarki ................................................................................. 140 3.1.4.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Prowadzenie ujednoliconej bazy danych oraz powiatowej oferty dla inwestorów zewnętrznych ................................................................... 141 4. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE EDUKACJI OGÓLNEJ, ZAWODOWEJ I MENEDŻERSKIEJ ........................................................................................... 142 4.1. PRIORYTET NR 3 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............... 142 4.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: LEPSZE PRZYGOTOWANIE ABSOLWENTÓW DO FUNKCJONOWANIA NA RYNKU PRACY ........................................................................... 142 4.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wzrost odsetka młodzieży uczęszczającej do szkół dających wykształcenie średnie .............................................................................................. 143 4.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Tworzenie nowych, dostosowanych do potrzeb rynku pracy kierunków kształcenia zawodowego .................................................................. 143 5 4.1.1.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Współpraca szkół ponadgimnazjalnych z innymi podmiotami, w tym samorządami gminnymi, samorządem powiatowym, Powiatową Radą Zatrudnienia, Powiatowym Urzędem Pracy w ustalaniu kierunków kształcenia i zmian w ofercie oświatowej .................................................................................................................. 144 4.1.1.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Partnerstwo szkół prowadzonych przez Powiat Strzyżowski z podmiotami zewnętrznymi, tj. uczelniami i szkołami wyższymi, ośrodkami badawczymi, podmiotami gospodarczymi w celu lepszego przygotowania młodzieży do funkcjonowania na rynku pracy i kontynuacji kształcenia ..................................................... 144 4.1.1.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5: Utworzenie nowych kierunków kształcenia zawodowego dla młodzieży niepełnosprawnej ....................................................................... 145 4.1.1.6. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 6: Stworzenie systemu stypendialnego, którego podstawowym zadaniem będzie wspieranie najzdolniejszych uczniów i absolwentów w celu umożliwienia im kontynuowania nauki .................................................................................. 145 4.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: POPRAWA ORGANIZACJI I OFERTY OŚWIATOWEJ PLACÓWEK PROWADZONYCH PRZEZ POWIAT STRZYŻOWSKI ................................ 146 4.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozwój nauczania informatyki, języków obcych oraz upowszechnienie kształcenia przedsiębiorczości wśród uczniów szkół średnich i zawodowych............................................................................................................................ 146 4.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2 Poprawa konkurencyjności szkół i placówek oświatowych w zakresie oferty kształcenia i poziomu nauczania .......................................... 147 4.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Modernizacja bazy lokalowej szkół i placówek oświatowych pod kątem dostosowania do współczesnych standardów oraz obniżenia kosztów ich funkcjonowania ................................................................................................................. 148 4.1.2.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Zwiększenie roli wychowania w szkołach i placówkach oświatowych, opartego na tradycyjnych wzorcach, realizowanego we współpracy z rodziną, Kościołem i lokalnymi społecznościami ................................................................ 148 4.1.2.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5 Rozwój edukacji regionalnej w szkołach i placówkach oświatowych ....................................................................................................... 149 4.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: UTWORZENIE NOWYCH TYPÓW SZKÓŁ I KIERUNKÓW KSZTAŁCENIA, W TYM SZKÓŁ POMATURALNYCH I SZKOŁY OFERUJĄCEJ KSZTAŁCENIE NA POZIOMIE LICENCJACKIM ....................................... 149 4.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Tworzenie nowych typów szkół i kierunków kształcenia w istniejących Zespołach Szkół i Specjalnych Ośrodkach Szkolno Wychowawczych .................................................................................................................... 149 4.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Działania na rzecz wzrostu odsetka młodzieży wybierającej kształcenie w szkołach średnich na terenie powiatu poprzez m.in. utworzenie nowych szkół oferujących kształcenie na poziomie ponadgimnazjalnym w Niebylcu i we Frysztaku ................................................................................................................................. 150 4.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Utworzenie szkół oferujących kształcenie na poziomie policealnym i pomaturalnym oraz kształcenie dla osób dorosłych, pracujących i różne formy dokształcania i doskonalenia zawodowego ........................................................ 151 4.1.3.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Utworzenie szkoły oferującej kształcenie na poziomie licencjackim ............................................................................................................ 151 5. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE INFRASTRUKTURY KOMUNIKACYJNEJ I OCHRONY ŚRODOWISKA ................................................................ 152 5.1. PRIORYTET NR 4 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............... 152 5.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: MODERNIZACJA DRÓG POWIATOWYCH POD KĄTEM ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I TURYSTYKI W OBSZARZE ŚRODKOWO – ZACHODNIM WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO ................................................... 153 5.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Przebudowa i modernizacja dróg powiatowych . 154 5.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Przebudowa mostów w ciągach dróg powiatowych ................................................................................................................................................. 155 6 5.1.1.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Zabezpieczenie przed osuwiskami, poprawa odwodnień, oznakowania, ustawianie barier energochłonnych i inne działania zmierzające do poprawy stanu bezpieczeństwa na drogach powiatowych ...................................................... 155 5.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: WSPARCIE BUDOWY NOWYCH POŁĄCZEŃ DROGOWYCH NA OBSZARZE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO A TAKŻE MODERNIZACJI LINII KOLEJOWEJ RZESZÓW – JASŁO ................................................. 156 5.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wsparcie budowy drogi ekspresowej – Rzeszów – Barwinek – granica państwa ................................................................................................... 156 5.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Modernizacja ciągu drogowego nr 988, w tym budowa obwodnicy drogowej wokół Strzyżowa .................................................................... 157 5.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Działania na rzecz zagospodarowania mienia Polskich Kolei Państwowych oraz pełniejszego wykorzystania linii kolejowej Rzeszów – Jasło, w tym dążenie do elektryfikacji tego połączenia kolejowego ...................................... 157 5.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: DZIAŁANIA NA RZECZ WŁAŚCIWEJ GOSPODARKI ODPADAMI ORAZ ROZBUDOWY INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ GOSPODARKI WODNEJ I ŚCIEKOWEJ ........................................................................................................... 158 5.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Stworzenie jednolitego systemu gospodarki odpadami na obszarze powiatu strzyżowskiego ..................................................................... 158 5.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Rozbudowa kanalizacji sanitarnej we wszystkich gminach na terenie powiatu .................................................................................................... 159 5.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Prowadzenie prac melioracyjnych pod kątem ochrony gruntów rolnych, zabudowań i infrastruktury technicznej przed degradacją wskutek niewłaściwych stosunków wodnych, w tym przed skutkami powodzi i osuwisk .................. 160 5.1.3.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Wsparcie budowy zbiornika retencyjnego w Wiśniowej ............................................................................................................................... 160 5.1.3.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5: Działania na rzecz racjonalnego wykorzystania zasobów wodnych ................................................................................................................... 161 5.1.4. CEL STRATEGICZNY NR 4: BUDOWA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO NA OBSZARZE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ................................................................ 161 5.1.4.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozbudowa i modernizacja istniejącej oraz budowa nowej infrastruktury teleinformatycznej, w tym sieci szerokopasmowego dostępu do internetu .................................................................................................................................. 162 5.1.4.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Działania na rzecz poszerzenia możliwości elektronicznego dostępu do usług publicznych ...................................................................... 163 5.1.4.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Upowszechnienie dostępu do internetu, w tym przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu ............................................................................. 164 6. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE INICJATYW LOKALNYCH I WSPÓŁPRACY REGIONALNEJ .................................................................... 165 6.1. PRIORYTET NR 5 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............... 165 6.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: REALIZACJA PRZEDSIĘWZIĘĆ PROMOCYJNYCH W DZIEDZINIE KULTURY, SZTUKI, SPORTU TURYSTYKI I GOSPODARKI .................... 165 6.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wydawanie czasopisma powiatowego oraz inne działania wykorzystujące przekaz medialny dla tworzenia pozytywnego wizerunku powiatu ................................................................................................................................................. 166 6.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Organizacja imprez i konkursów promujących walory kulturalne, turystyczne i gospodarcze powiatu ........................................................... 166 6.1.1.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Kreowanie pozytywnego wizerunku powiatu m.in. poprzez wykorzystanie nowoczesnych środków przekazu ..................................................... 167 6.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: WSPÓŁDZIAŁANIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH, SAMORZĄDÓW I INNYCH PODMIOTÓW W REALIZACJI RÓŻNORODNYCH PROGRAMÓW O ZNACZENIU LOKALNYM....................................................................... 167 7 6.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wspólna realizacja różnych programów przez samorządy terytorialne z terenu powiatu ................................................................................ 168 6.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Współdziałanie w pozyskiwaniu zewnętrznych środków finansowych służących rozwojowi powiatu ............................................................. 168 6.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3 Wspieranie różnorodnych inicjatyw społecznych, popieranie rozwoju stowarzyszeń i grup samopomocowych .................................................. 168 6.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: REALIZACJA PROGRAMÓW DOTYCZĄCYCH STANU BEZPIECZEŃSTWA NA OBSZARZE POWIATU ................................................... 169 6.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Stworzenie systemu zintegrowanego ratownictwa w powiecie .................................................................................................................................. 170 6.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Realizacja programu „Bezpieczny powiat” angażującego różne środowiska w powiecie w działalności prewencyjnej na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa .............................................................................................................. 170 6.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Stworzenie sprawnego systemu zbiorowego bezpieczeństwa umożliwiającego skuteczne reagowanie na klęski żywiołowe i inne zagrożenia zbiorowego bezpieczeństwa w powiecie .............................................................. 171 6.1.4. CEL STRATEGICZNY NR 4: PRZEDSIĘWZIĘCIA DOTYCZĄCE ROZWOJU USŁUG ZDROWOTNYCH I OPIEKI SPOŁECZNEJ NA TERENIE POWIATU ................. 171 6.1.4.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozwój Szpitala Powiatowego w Strzyżowie.... 172 6.1.4.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Poprawa standardu lokalowego i sprzętowego powiatowych placówek ochrony zdrowia ............................................................................... 172 6.1.4.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Poprawa standardu świadczonych usług w placówkach stałych pomocy społecznej na obszarze powiatu strzyżowskiego ...................... 173 6.1.4.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Rozwój usług pomocy społecznej świadczonych przez podmioty spoza sfery budżetowej ................................................................................. 173 6.1.4.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5: Wzrost konkurencyjności w oferowaniu usług medycznych oraz tworzenie nowych placówek świadczących usługi w dziedzinie ochrony zdrowia i pomocy społecznej .................................................................................................. 174 6.1.5. CEL STRATEGICZNY NR 5: INICJATYWY NA RZECZ WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ I TRANSNARODOWEJ POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ............. 174 6.1.5.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Nawiązanie i rozwinięcie partnerskich kontaktów ze społecznościami lokalnymi Słowacji, Ukrainy i innych państw ........................................ 174 6.1.5.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Rewitalizacja zdegradowanych obiektów na terenie powiatu strzyżowskiego w celu powołania instytucji nakierowanych na współpracę transgraniczną i transnarodową ............................................................................................... 175 VI. MECHANIZMY I INSTRUMENTY FINANSOWE W REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU POWIATU ................................................................................................................... 175 VII. MONITORING I OCENA REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ...................................................................................................................... 179 VIII. ANEKS STATYSTYCZNY POWIAT STRZYŻOWSKI WŚRÓD POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO W LATACH 1999 I 2000 ....................................... 181 IX. ZESPÓŁ PROGRAMUJĄCY – UCZESTNICY WARSZTATÓW STRATEGICZNYCH W 2000 R. ................................................................................................................................................ 191 X. BIBLIOGRAFIA: ......................................................................................................................... 193 XI. SAMORZĄD POWIATOWY W STRZYŻOWIE W LATACH 1999 - 2008 ...................... 195 XII. JEDNOSTKI POWIATOWE .................................................................................................. 198 8 WPROWADZENIE 1 stycznia 1999 r. rozpoczął funkcjonowanie po raz trzeci w historii Powiat Strzyżowski. Ustawa z dn. 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym ustanowiła Powiat jako strukturę samorządową; jego organami są Rada i Zarząd Powiatu, wykonujące zadania wg swoich kompetencji na terenie powiatu dla społeczności, która z mocy prawa stanowi wspólnotę samorządową powiatu. Kompetencje powiatu nie mówią wprost o konieczności uchwalenia Strategii rozwoju, jednak współcześnie dokument ten stanowi standardowy i niezbędny element planowania rozwoju każdego samorządu. Blisko 25 letnia przerwa w funkcjonowaniu Powiatu Strzyżowskiego powoduje potrzebę zbilansowania obecnej pozycji i opisania podstawowych tendencji społecznych gospodarczych i innych występujących na tym terenie. Rozpoznanie podstawowych wyzwań stojących przed wspólnotą powiatową, rzetelne przedstawienie jej dokonań i obecnego stanu rozwoju stanowi ważne zadanie dla samorządowych władz powiatu pierwszej kadencji. Te właśnie motywy stanowiły podstawę podjęcia już w 1999 roku prac nad Strategią rozwoju powiatu strzyżowskiego. Prace te rozpoczęły przeprowadzone przez pracowników Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie warsztaty strategiczne z udziałem reprezentantów różnorodnych środowisk społecznych z terenu powiatu, podczas których wypracowano podstawowe założenia wizji rozwoju powiatu, pola strategiczne rozwoju, sformułowano priorytety, cele i kierunki działań, a także przeprowadzono analizę SWOT, wskazując m.in. mocne i słabe strony powiatu. Dla kompletności Strategii niezbędne stało się przygotowanie odpowiedniej jakości i ilości danych statystycznych, będących podstawowym źródłem informacji o obecnej sytuacji i poziomie rozwoju powiatu, a także tworzących poziom odniesienia do wcześniejszych okresów historycznych, a przede wszystkim wskazujących aktualną pozycję powiatu w województwie podkarpackim, w niektórych przypadkach także w odniesieniu do przeciętnego poziomu ogólnopolskiego. Zadanie to zostało spełnione przede wszystkim dzięki opracowaniu Urzędu Statystycznego w Rzeszowie pt. Powiat Strzyżowski w liczbach, które ukazało się w lutym 2001 r. Ostateczna redakcja całości dokumentu Strategii, przygotowanie tekstu, części graficznych, zebranie całości materiału stanowi wkład Starostwa Powiatowego. Podstawowym założeniem konstrukcyjnym dokumentu, jakim jest Strategia Rozwoju Powiatu Strzyżowskiego na lata 2002 – 2016 jest połączenie warstwy opisu, na którą składają się: opis sytuacji społecznej, gospodarczej, stanu zasobów i walorów naturalnych, istniejącej infrastruktury z wyznaczeniem priorytetów, celów strategicznych i kierunków działań, które tworzą wizję rozwoju powiatu w pierwszych dekadach XXI w. W warstwie opisu starano się - tam, gdzie było to możliwe - zawrzeć odniesienia do poprzednich okresów funkcjonowania powiatu, wyznaczając w ten sposób dynamiczną perspektywę historyczną, a także umieścić poszczególne parametry opisu we współczesnym kontekście przestrzennym, umiejscawiając je na strategicznej mapie województwa podkarpackiego. Przyjęty horyzont czasowy 2002 – 2016 stwarza realne szanse na realizację wyznaczonych celów strategicznych i kierunków działań. W swoich podstawowych rozwiązaniach Strategia rozwoju powiatu strzyżowskiego nawiązuje do rozwiązań przyjętych w dokumentach strategicznych województwa podkarpackiego, gdyż uznano za niezbędne tworzenie jednolitego modelu rozwoju regionalnego, którego koordynatorem, zgodnie z modelem ustrojowym przyjętym od 1999 r. jest samorząd wojewódzki. Dzięki temu starano się zachować zasadę spójności z dokumentami wyznaczającymi rozwój województwa, a poprzez nie także z ogólnokrajowymi programami i planami rozwoju. Przyjęta wizja rozwoju powiatu nie jest całością zamkniętą i spetryfikowaną. Wręcz odwrotnie: Strategia rozwoju dla spełnienia założonych celów musi być dokumentem otwartym, elastycznym, który powinien być dostosowywane do konkretnych, aktualnych uwarunkowań. Tak więc założone poszczególne elementy wizji rozwoju, cele strategiczne i kierunki działań mogą ulegać modyfikacji wraz ze zmieniającymi się wewnętrznymi i zewnętrznymi uwarunkowaniami. Obecna pozycja konkurencyjna powiatu strzyżowskiego, realizacja przyjętych zadań rozwojowych powoduje niezbędność pozyskania środków zewnętrznych, czy to z poziomu wojewódzkiego, krajowego czy też środków zagranicznych. Środki te powinny posłużyć rozwojowi infrastruktury, re9 alizacji progresywnych programów gospodarczych, zniwelowaniu negatywnych tendencji społecznych i innym celom rozwojowym na terenie powiatu. Dla ich pozyskania niezbędne jest zdefiniowanie potrzeb i przygotowanie przemyślanego planu rozwoju, który sprawi, że będą one efektywnie wykorzystane. Niniejsza Strategia rozwoju stanowi wypełnienie tak postawionego zadania, określając poszczególne elementy planu rozwoju powiatu. Przedstawiany dokument ma konstrukcję trójdzielną – w cz. I i II dokonano opisu zasobów naturalnych, potencjału społecznego i gospodarczego, stanu środowiska naturalnego w powiecie. Części III – V zawierają bilans strategiczny i wyznaczają drogi rozwoju powiatu w zakreślonym horyzoncie czasowym, w cz. VI i VII omówiono mechanizmy finansowe i proces monitorowania realizacji Strategii rozwoju. Zarząd i Rada Powiatu w Strzyżowie wyrażają przekonanie, że dokument, jakim jest Strategia Rozwoju Powiatu Strzyżowskiego stanowić będzie rzeczywisty plan rozwoju powiatu a przez to przyczyni się do ograniczenia problemów społecznych, rozwoju gospodarczego i wzrostu poziomu życia mieszkańców. Strzyżów, 27.02.2002 r. Zarząd i Rada Powiatu w Strzyżowie 10 I. SYTUACJA SPOŁECZNO – GOSPODARCZA I STAN ŚRODOWISKA 1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA POWIATU STRZYŻOWSKIEGO 1.1. Powierzchnia i ludność powiatu w poszczególnych okresach jego funkcjonowania Powiat strzyżowski utworzony został w wyniku reformy ustrojowej państwa wprowadzającej trójszczeblowy podział administracyjny oparty na administracji samorządowej 1 stycznia 1999 r. 1 Obejmuje obszar 503 km 2, liczy wg stanu na dzień 31 grudnia 2000 r. 62447 mieszkańców i jest jednym z 20 powiatów ziemskich województwa podkarpackiego. Poprzednie okresy funkcjonowania powiatu w innych uwarunkowaniach historycznych i ustrojowych to lata 1896 – 1932 oraz 1954 – 19752. W skład powiatu wchodzi 5 gmin: Czudec, Frysztak, Niebylec, Strzyżów i Wiśniowa – 1 miasto i 58 wiosek (odpowiednio w poszczególnych gminach 7, 13, 11, 14, 13). Stolicą powiatu jest liczące 8617 mieszkańców miasto Strzyżów, które wypełnia różnorodne funkcje związane z pełnieniem roli centrum administracyjnego, gospodarczego oraz kulturalno – oświatowego powiatu. Pod względem zajmowanej powierzchni powiat lokuje się na 19 a pod względem liczby ludności na 16 miejscu w województwie wśród powiatów ziemskich, natomiast w samym powiecie największy obszar zajmuje miasto i gmina Strzyżów (140 km 2, w tym miasto 14 km2), następnie gmina Niebylec (104 km2), gmina Frysztak (91 km2), gmina Czudec (85 km2) i gmina Wiśniowa (83 km2) Pod względem liczby ludności gminy te liczą odpowiednio – miasto i gmina Strzyżów 20821 mieszkańców, gmina Czudec - 11509 mieszkańców, gmina Niebylec – 10792 mieszkańców, gmina Frysztak – 10680 mieszkańców, gmina Wiśniowa 8645 mieszkańców. Wykres nr 1 - Powierzchnia i ludność gmin powiatu strzyżowskiego w 2000 r. 25 20,821 20 15 10 14 10,68 11,509 8,5 10,792 10,4 9,1 8,645 8,3 5 0 Gm. Czudec Gm. Frysztak Gm. Niebylec Gm. i Miasto Strzyżów liczba ludności w tys. 1 Gm. Wiśniowa powierzchnia w tys. ha Powiat Strzyżowski został utworzony na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 7 sierpnia 1998 r. w sprawie utworzenia powiatów (Dz. U. z 1998 r. Nr 103, poz. 652). Kompetencje i zadania powiatów jako jednostek samorządowych uregulowane zostały ustawą z dn. 5. czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z dn. 18 lipca 1998 r. Nr 91, poz. 578). 22 W r. 1896 Starostwo Powiatowe w Strzyżowie utworzone zostało na mocy Obwieszczenia nr 52 c.k. Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z dnia 05. sierpnia 1896 r. w sprawie utworzenia dwóch starostw: w Podgórzu i Strzyżowie w Galicji (Dz. U. p. Nr 102). W r. 1954 Powiat Strzyżowski został utworzony na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 11 sierpnia 1954 r. (Dz. U. Nr 49, poz. 245) W skład powiatu weszło 27 wsi z powiatu Krosno oraz 30 wsi i 1 miasto z powiatu Rzeszów. W 1954 r. powołano na terenie powiatu 22 gromadzkie rady narodowe i 1 miejską radę narodową, po stopniowym ograniczaniu ich liczby w 1972 r. funkcjonowało 14 gromadzkich i 1 miejska rada narodowa. W 1973 r. rozpoczęły funkcjonowanie na terenie powiatu gminy zbiorowe, których utworzono 5 i jedną gminę miejską w Strzyżowie (funkcje administracyjne wypełniały utworzone Urzędy Gmin oraz Urząd Miejski w Strzyżowie) – por. XX lat Powiatu Strzyżowskiego. Strzyżów 1974 (opracowanie przygotowane i wydane przez Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Strzyżowie). 11 W stosunku do poprzednich okresów historycznych funkcjonowania powiatu, tj. lat 1896 – 1932 oraz 1954 – 1975 obecny obszar powiatu nieco się różni. W pierwszym okresie w jego skład wchodziły miejscowości z obecnego powiatu krośnieńskiego, tj. Przybówka, Pietrusza Wola i Łęki Strzyżowskie, nie było natomiast Babicy. W latach 1954 – 1975 obszar powiatu był niemal identyczny z obecnym z wyjątkiem wsi Babica, która została włączona do gminy Czudec od 01.07.1976 roku. Obszar powiatu w poszczególnych okresach funkcjonowania przedstawiają poniższe mapy poglądowe: Mapa nr 1 - Powiat Strzyżowski w latach 1896 – 1932 - powierzchnia: 52408 ha, ludność: 1910 r – 58500 mieszk., 1931 r. 56400 mieszk. Mapa nr 2 - Powiat Strzyżowski w latach 1954 – 1973 - powierzchnia: 49466 ha, ludność: 1954 r. – 54900 mieszk., 1970 r. - 57180 mieszk. 12 Mapa nr 3 - Powiat Strzyżowski w 1999 r. - powierzchnia: 50336 ha, ludność: 62389 mieszk. Obecna struktura władania i użytkowania gruntów objętych ewidencją gruntów z podziałem na wybrane podmioty z terenu powiatu strzyżowskiego przedstawia się następująco: Tabela nr 1 - Użytkowanie gruntów w powiecie strzyżowskim wg użytkowników w r. 2001 w ha Wyszczególnienie Czudec Frysztak Niebylec Strzyżów Wiśniowa Powiat razem Grunty Powierzchnia Skarbu W tym ogólna Państwa lasy 8496 2025 1282 9051 1762 1092 10437 2119 1008 14023 3314 1839 8329 1584 978 50336 10804 6199 Grunty komunalne gmin 29 238 35 159 158 619 Grunty Osób pryW tym watnych lasy 6258 762 6953 1457 8283 1429 10465 1597 6553 981 38512 6226 Grunty własne Powiatu Strzyżowskiego 9 3 16 28 1.2. Pozycja powiatu na tle województwa podkarpackiego W Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 20063, biorąc pod uwagę zatrudnienie w poszczególnych działach gospodarki, działalność przemysłową i przedsiębiorczość, potencjały rozwojowe, nasycenie sieciami infrastrukturalnymi, stan środowiska oraz źródła dochodów ludności zidentyfikowano 5 obszarów problemowych: - obszar środkowy – powiaty: rzeszowski, leżajski, łańcucki i przeworski, - obszar wschodni – powiaty: jarosławski, przemyski i lubaczowski, - obszar południowy – powiaty: bieszczadzki, sanocki, krośnieński, - obszar zachodni – powiaty: tarnobrzeski, stalowowolski, mielecki, dębicki i jasielski, Powiat strzyżowski wspólnie z powiatami: brzozowskim, ropczycko – sędziszowskim, kolbuszowskim i niżańskim zaliczony został do obszaru środkowo – zachodniego województwa, charak3 Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 14. 13 teryzującego się zbliżoną strukturą ekonomiczną, podobnym potencjałem gospodarczym, bliskimi problemami społecznymi i wyzwaniami strategicznymi. Obszar ten określono jako „wymagający zaangażowania na rzecz przeciwdziałania zjawiskom marginalizacji społecznej”4 co oznacza niską pozycję konkurencyjną oraz konieczność wsparcia zewnętrznego występujących na nim procesów rozwojowych. Mapa nr 4 - Obszary problemowe w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego5 Ze względu na strukturę połączeń zewnętrznych obszar powiatu znajduje się w strefie oddziaływania ośrodka centralnego województwa podkarpackiego, jakim jest miasto Rzeszów. Powiązania te wynikają ze struktury i ukierunkowania sieci komunikacyjnej – drogowej i kolejowej, uwarunkowań gospodarczych, w szczególności oddziaływań rynku pracy, rynków zbytu i ekspansji podmiotów gospodarczych, przejawiają się też w zakresie systemu edukacyjnego, zwłaszcza w zakresie szkolnictwa średniego i ponadśredniego oraz w innych relacjach społecznych. Poszczególne obszary powiatu poddane są w podobnym zakresie mniejszemu lub większemu oddziaływaniu ośrodków takich jak: Krosno, Jasło, Dębica, Brzozów, Pilzno, Ropczyce. 4 Tamże, s. 14 Mapa opracowana przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Por. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2000, s. 24. 14 5 W strukturze wewnętrznej powiat strzyżowski uznać można za jednorodny obszar problemowy, z wyodrębnionym jednym ośrodkiem centralnym, którym jest miasto Strzyżów. Pewną rolę organizującą rozwój całego obszaru pełnią także miejscowości będące siedzibami władz gminnych (Wiśniowa), w tym przede wszystkim historyczne ośrodki miejskie, tj. Czudec, Frysztak i Niebylec. W tych właśnie ośrodkach skoncentrowany jest niemal cały potencjał przemysłowy powiatu, pozostały obszar ma charakter rolniczy, należy jednak zwrócić uwagę, iż, zwłaszcza od początku lat dziewięćdziesiątych, także na obszarach wiejskich powiatu, w tym rolniczych, podobnie jak w całym województwie podkarpackim, pojawiają się coraz liczniej małe zakłady produkcyjne, usługowe i inne, które coraz wyraźniej zaznaczają swoją obecność na mapie gospodarczej powiatu. Powiat strzyżowski ma charakter rolniczo - przemysłowy. Świadczy o tym niski stopień urbanizacji powiatu (19 pozycja w województwie), wysoki odsetek użytków rolnych ogółem w całkowitej powierzchni powiatu (67,7 – 5 pozycja w województwie) oraz jedna z najwyższych (trzecia) pozycja w województwie pod względem liczby indywidualnych gospodarstw rolnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców. Pod względem rozwoju gospodarczego powiat charakteryzuje się niską pozycją konkurencyjną na tle powiatów województwa podkarpackiego. W zakresie wartości brutto środków trwałych (z uwzględnieniem powiatów grodzkich) w roku 1999 plasował się na 22 miejscu, nakładów inwestycyjnych w przemyśle na 21, produkcji sprzedanej przemysłu (w 2000 r.)na 19 miejscu, liczby pracujących6 ex aequo z powiatem niżańskim na 21, liczby zakładów osób fizycznych na 1000 mieszkańców na 18, stopy bezrobocia na 5 miejscu, przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto na 23 miejscu wśród 24 powiatów Podkarpacia. Nieco wyższą pozycję powiat zajmuje w odniesieniu do sieci infrastrukturalnych oraz w działalności samorządowej. Liczba abonentów telefonii przewodowej na 1000 mieszkańców w 1999 r. plasowała powiat na 12 pozycji w województwie (z uwzględnieniem powiatów grodzkich), liczba odbiorców gazu z sieci gazowej na 15, natomiast drogi powiatowe na 100 km2 powierzchni ogólnej na 12, zaś dochody budżetu powiatu w przeliczeniu na 1 mieszkańca na 9 pozycji wśród powiatów ziemskich Podkarpacia. Wysoką pozycję powiat zajmuje ze względu na czystość i naturalność środowiska przyrodniczego – charakteryzuje się znikomym stopniem zanieczyszczeń pyłowych i gazowych (1 i 2 pozycja w województwie) oraz wysokim udziałem powierzchni o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionej w powierzchni powiatu ogółem (ogółem 40110 ha obszarów chronionych, tj. 79,68 % powierzchni ogólnej – włączając otulinę Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego) a także wysoką atrakcyjnością turystyczno - rekreacyjną, o czym świadczy wysoka pozycja powiatu ze względu na liczbę korzystających z noclegów w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (8 w 1999 r.– przy czym należy pamiętać, że ponad 95 % korzystających z noclegów ze względu na lokalizację obiektów hotelarskich skupia się w gminie Czudec, a w r. 2000 wg dostępnych danych liczba korzystających z noclegów spadła w powiecie do poziomu najniższego w województwie7). Poprawy wymaga stopień czystości wód, oczyszczania ścieków oraz gospodarowanie odpadami. Podsumowując, stwierdzić należy, iż powiat strzyżowski zajmuje niską pozycję konkurencyjną na tle innych powiatów województwa podkarpackiego, podobną do powiatów zlokalizowanych w obszarze problemowym środkowo – zachodnim województwa, znacznego wzmocnienia wymaga poziom przedsiębiorczości wśród mieszkańców, kondycja ekonomiczna i stopień nasycenia obszaru powiatu podmiotami gospodarczymi. Obecną sytuację konkurencyjną powiatu na tle powiatów województwa podkarpackiego obrazują wybrane tablice macierzowe pozycjonowania powiatów. 6 W podmiotach gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób, z wyłączeniem pracujących w rolnictwie indywidualnym. 7 Por. Powiaty województwa podkarpackiego 2001 – wybrane dane statystyczne, Rzeszów 2001, s. 71. 15 TABLICE MACIERZOWE POZYCJONOWANIA POWIATÓW: Tablica nr 1 - POZIOM URBANIZACJI I GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA POZIOM URBANIZACJI (1) WYSOKI 69,9 POW. STALOWOWOLSKI ŚREDNI POW. RZESZOWSKI * POW. TARNOBRZESKI * 51,2 POW. NIŻAŃSKI NISKI POW. DĘBICKI POW. ŁAŃCUCKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. MIELECKI POW. JASIELSKI POW. SANOCKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POW. PRZEMYSKI * POW. STRZYŻOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW.LUBACZOWSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. KROSNIENSKI * POW. BIESZCZADZKI POW. PRZEWORSKI POW. LEŻAJSKI 93 OS. / KM2 255 OS. / KM2 GĘSTOŚĆ ZALUDNIENIA (2) NISKA 1. 2. WYSOKA ŚREDNIA Poziom urbanizacji: odsetek ludności zamieszkałej w miastach w ogólnej liczbie ludności: - wysoki: powyżej 69,9 %, - średni: 51,2-69,9 %, - niski: poniżej 51,2 %. Gęstość zaludnienia; ludność powiatu na 1 km2: wysoka: powyżej 255 os./km2, - średnia: 93-155 os./km2, - niska: poniżej 93 os./km2. Tablica nr 2 - POTENCJAŁ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI LICZBA ZAKŁADÓW OS. FIZYCZNYCH (1) WYSOKA MIASTO KROSNO MIASTO PRZEMYŚL MIASTO RZESZÓW MIASTO TARNOBRZEG POW. BIESZCZADZKI 60,9 ŚREDNIA POW. JASIELSKI POW. SANOCKI 47,3 NISKA POW. ŁAŃCUCKI POW. JAROSŁAWSKI POW. KROSNIENSKI POW. BRZOZOWSKI POW. RZESZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. PRZEMYSKI POW. LEŻAJSKI POW.LUBACZOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. PRZEWORSKI POW. STALOWOWOLSKI POW. MIELECKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. TARNOBRZESKI POW. STRZYŻOWSKI POW. DĘBICKI 184,3 NISKA * 203,9 ŚREDNIA GĘSTOŚĆ SIECI TELEKOMUNIKACYJNEJ (2) WYSOKA z miastem na prawach powiatu 16 1) Liczba zakładów os. fizycznych na 1000 mieszkańców: - wysoka: powyżej 60,9 zakładów os. fizycznych/1000 mieszkańców, - średnia: 47,3-60,9 zakładów os. fizycznych/1000 mieszkańców, - niska: poniżej 47,3 zakładów os. fizycznych/1000 mieszkańców. 2) Gęstość sieci telekomunikacyjnej; liczba abonentów telefonii przewodowej na 1000 mieszkańców: - wysoka: powyżej 203,9 abonentów /1000 mieszkańców, - średnia: 184,3-203,9 abonentów /1000 mieszkańców, - niska: poniżej 184,3 abonentów /1000 mieszkańców. Tablica nr 3 - POTENCJAŁ TURYSTYCZNY OCHRONA PRZYRODY (1) WYSOKA POW. SANOCKI POW. KROSNIENSKI POW. PRZEMYSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. DĘBICKI 60 % ŚREDNIA 40 % NISKA POW. LEŻAJSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW.LUBACZOWSKI POW. PRZEWORSKI POW. JASIELSKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. BIESZCZADZKI MIASTO RZESZÓW MIASTO PRZEMYŚL POW. ŁAŃCUCKI POW. NIŻAŃSKI POW. TARNOBRZESKI POW. MIELECKI POW. STALOWOWOLSKI MIASTO KROSNO POW. RZESZOWSKI MIASTO TARNOBRZEG 200 400 NISKA KONCENTRACJA RUCHU TURYSTYCZNEGO (2) WYSOKA ŚREDNIA 1. Ochrona przyrody; % powierzchni o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionej w powierzchni powiatu ogółem: - wysoka: powyżej 60 % - średnia: 40-60 % - niska: poniżej 40 % 2. Koncentracja ruchu turystycznego; korzystający z noclegów na terenie powiatu na 1000 mieszkańców w ciągu roku 1999 (miesiące: styczeń – wrzesień): wysoka: powyżej 400 osób - średnia: 200-400 osób - niska: poniżej 200 osób Tablica nr 4 - ROZWÓJ GOSPODARCZY PRODUKCJA SPRZEDANA PRZEMYSŁU (1) WYSOKA RZESZÓW (MIASTO) KROSNO (MIASTO) POW. MIELECKI POW. DĘBICKI POW. STALOWOWOLSKI POW. JASIELSKI 1.000.000.000 ZŁ POW. KROŚNIEŃSKI POW. SANOCKI POW. JAROSŁAWSKI POW. LEŻAJSKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI TARNOBRZEG (MIASTO) POW. TARNOBRZESKI POW. ŁAŃCUCKI PRZEMYŚL (MIASTO) POW. KOLBUSZOWSKI POW. BIESZCZADZKI POW. STRZYŻOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. LUBACZOWSKI ŚREDNIA 400.000.000 ZŁ POW. RZESZOWSKI POW. PRZEWORSKI POW. PRZEMYSKI NISKA 10 NISKA 14 ŚREDNIA STOPA BEZROBOCIA (2) WYSOKA 17 1. Produkcja sprzedana przemysłu; produkcja sprzedana przemysłu w przedsiębiorstwach na terenie powiatu zatrudniających powyżej 9 osób w 2000 r.8 w zł wg cen bieżących: - wysoka: powyżej 1.000.000.000 zł, - średnia: 400.000.000 zł – 1.000.000.000 zł, - niskie: poniżej 400.000.000 zł. 2. Stopa bezrobocia; stopa bezrobocia rejestrowanego wg stanu na dzień 31.12.1999 r.: wysoka: powyżej 14 %, - średnia: 10 – 14 %, - niska: poniżej 10 %. Tablica nr 5 - RYNEK PRACY LICZBA PRACUJĄCYCH (1) WYSOKA MIASTO KROSNO 500 ŚREDNIA 200 NISKA POW.LUBACZOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. PRZEMYSKI MIASTO PRZEMYŚL MIASTO RZESZÓW MIASTO TARNOBRZEG POW. STALOWOWOLSKI POW. MIELECKI POW. DĘBICKI POW. SANOCKI POW. JASIELSKI POW. TARNOBRZESKI POW. JAROSŁAWSKI POW. LEŻAJSKI POW. BIESZCZADZKI POW. PRZEWORSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. KROSNIENSKI POW. RZESZOWSKI 1350 ZŁ 1500 ZL PRZECIĘTNE WYNAGRODZENIE (2) NISKIE WYSOKIE ŚREDNIE 1. Liczba pracujących; liczba pracujących na 1000 mieszkańców w 1999 r.: (dane nie obejmują rolnictwa indywidualnego oraz zakładów osób fizycznych o liczbie pracujących do 9 osób), - wysoka: powyżej 500, - średnia: 200-500, - niska: poniżej 200. 2. Przeciętne wynagrodzenie; przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w poszczególnych powiatach w 1999 r. w zł: wysokie: powyżej 1500 zł, - średnie: 1350 – 1500 zł, - niskie: poniżej 1350 zł. Tablica nr 6 - POTENCJAŁ ROLNICZY GOSPODARSTWA ROLNE POWYŻEJ 10 HA (1) WYSOKA POW. BIESZCZADZKI POW.LUBACZOWSKI POW. SANOCKI POW. JAROSŁAWSKI POW. MIELECKI 300 ŚREDNIA 100 POW. TARNOBRZESKI POW. STALOWOWOLSKI NISKA 30 % NISKI 8 POW. RZESZOWSKI POW. PRZEWORSKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POW. DĘBICKI POW. LEŻAJSKI POW. JASIELSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. KROSNIENSKI POW. PRZEMYSKI POW. NIŻAŃSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. STRZYZOWSKI POW. BRZOZOWSKI 50 % ŚREDNI GRUNTY ROLNE (2) WYSOKI Dane na podstawie: Powiaty w Polsce, Warszawa 2001, s.121. 18 1) Gospodarstwa rolne powyżej 10 ha; liczba indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni 10 ha i więcej w poszczególnych powiatach wg danych ze spisu rolnego w 1996 r.: - wysoka: powyżej 300, - średnia: 100 – 300, - niska: poniżej 100. 2) Grunty rolne; % użytków rolnych w stosunku do powierzchni powiatu ogółem w 2000 r.: - wysoki: powyżej 50 %, - średni: 30 – 50 %, - niski: poniżej 30 %. Tablica nr 7 - GOSPODARSTWA I GRUNTY ROLNE GOSPODARSTWA ROLNE (1) POW. TARNOBRZESKI POW.LUBACZOWSKI POW. RZESZOWSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. PRZEWORSKI POW. STRZYZOWSKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. LEŻAJSKI POW. JASIELSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. KROSNIENSKI POW. PRZEMYSKI POW. NIŻAŃSKI POW. SANOCKI POW. STALOWOWOLSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. MIELECKI POW. DĘBICKI WYSOKA 100 POW. BIESZCZADZKI ŚREDNIA 50 NISKA 30 % NISKI 50 % ŚREDNI GRUNTY ROLNE (2) WYSOKI 2. Gospodarstwa rolne; liczba gospodarstw indywidualnych w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wg danych ze spisu rolnego z 1996 r.: - wysoka: powyżej 100, - średnia: 50 – 100, - niska: poniżej 50. 2. Grunty rolne; % użytków rolnych w stosunku do powierzchni powiatu ogółem w 2000 r.: - wysoki: powyżej 50 %, - średni: 30 – 50 %, - niski: poniżej 30 %. 19 2. SEKTORY DZIAŁALNOŚCI SPOŁECZNO – GOSPODARCZEJ 2.1. ROLNICTWO, PRZETWÓRSTWO I RYNEK ROLNY 2.1.1. Warunki produkcji rolniczej i struktura agrarna Wg danych Urzędu Statystycznego za rok 19999 użytki rolne w powiecie strzyżowskim zajmują 34 077 ha, co stanowi 67,7 % powierzchni ogólnej powiatu10. W przeliczeniu procentowym relacji użytków rolnych do powierzchni powiatu ogółem stawia to powiat na jednej z najwyższych pozycji w województwie (piątej)11. Również wg zasad przyjętych dla waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej (wg IUNG) obszar powiatu strzyżowskiego znajduje się w strefie predestynowanej do rozwoju różnych form rolnictwa, poszczególne jego obszary osiągają wartości pomiędzy 60 a 100 punktów12. W strukturze użytkowania gruntów w powiecie grunty orne w 1999 r. zajmują 26120 ha, sady 547 ha, łąki 3134 ha, pastwiska 4276 ha, lasy i grunty leśne 12199 ha, pozostałe grunty 4060 ha. Wykres nr 2 – Użytkowanie gruntów w powiecie strzyżowskim w 1999 r. 51,9% 8,1% 6,2% 8,5% 24,2% grunty orne sady łąki 1,1% pastwiska lasy i grunty leśne pozostałe grunty W użytkach rolnych grunty orne zajmują 26120 ha, sady 547 ha, łąki 3134 ha, pastwiska 4276 ha13. 9 Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego. Rzeszów 2000, s. 393. W 1995 r. użytki rolne zajmowały powierzchnię 33605 ha, w 1996 r. 33341 ha, w 1997 r. 33809 ha, w 1998 r. 33753 ha – por. Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 52. 10 B. Górz w opracowaniu z połowy lat siedemdziesiątych (B. Górz Rolnictwo regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 341) pisał: „Charakterystyczną cechą struktury użytkowania ziemi w regionie (powiecie) strzyżowskim jest bardzo wysoki udział, jaki w całej powierzchni mają użytki rolne (ponad 70 %), przy stosunkowo małym jak na warunki tej części województwa rzeszowskiego udziale lasów (23,9 %)”. 11 W swoim opracowaniu B. Górz (B. Górz op. cit., s. 342) podaje, że w roku 1931 użytki rolne stanowiły 37180 ha, co stanowiło 75,4 % ówczesnej powierzchni powiatu, w 1955 r. 35265 ha, tj. 71,5 % powierzchni ogólnej, w r. 1960 34711 ha, tj. 70,2 %, w r. 1965 34645 ha, tj. 70 %, w r. 1974 33954 ha, tj. 68,6 % powierzchni ogólnej. Wg tych danych stopniowo wzrastał też udział lasów w powierzchni ogólnej z 21,4 % w r. 1931 do 23,8 % w r. 1974. 12 Por. Podstawowe uwarunkowania przestrzenne rozwoju – potencjał gospodarczy, oprac. Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Rzeszów 1999. 13 Dane na podstawie: Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego. Rzeszów 2000, s. 393. Wg danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. w indywidualnych gospodarstwach rolnych użytki rolne stanowią 81,8 %, lasy i grunty leśne 12,5 %, pozostałe grunty 5,7 %, w użytkach rolnych z kolei grunty orne pod zasiewami zajmują 63,9 %, odłogi i ugory 9,9 %, sady 1,8 %, łąki 12,6 %, pastwiska 11,8 % - por. Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty, Rzeszów 1999, s. 50. 20 Wykres nr 3 – Struktura użytków rolnych w powiecie strzyżowskim w 1999 r. 76,6% 1,6% 9,2% 12,6% grunty orne pastwiska łąki sady Wg danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. w powiecie strzyżowskim jest 9033 indywidualnych gospodarstw rolnych14, co w liczbach bezwzględnych daje powiatowi 12 pozycję w województwie, natomiast w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (wg liczby mieszkańców z 1999 r.) liczba indywidualnych gospodarstw rolnych (144,8) stawia powiat na trzeciej pozycji w województwie podkarpackim. W strukturze indywidualnych gospodarstw rolnych gospodarstw o powierzchni 1,01 – 1,99 ha jest 3284, tj. 36,4 % - 2 – 2,99 ha 2254, tj. 24,9 %, 3 – 4,99 ha 2503, tj. 27,7 %, 5 – 6,99 ha 670, tj.7,4 %, 7 – 9,99 ha 245, tj. 2,7 %, 10 – 14,99 ha 53, tj. 0,6 %, 15 – 19,99 ha 11, tj. 0,12 %, 20 – 49,99 ha 10, tj. 0, 11 %, 50 ha i więcej 3, tj. 0,03 %. Wykres nr 4 – Gospodarstwa rolne wg obszarów w powiecie strzyżowskim 3284 3500 3000 2254 2503 2500 2000 1500 670 1000 245 500 53 11 10 3 0 1,01-1,99 2-2,99 ha 3-4,99 ha 5-6,99 ha 7-9,99 ha 10-14,99 15-19,99 20 ha ha ha 49,99 ha 1,01-1,99 ha 10-14,99 ha 2-2,99 ha 15-19,99 ha 3-4,99 ha 20 - 49,99 ha 5-6,99 ha 50 ha i więcej 50 ha i więcej 7-9,99 ha Ze względu na liczbę indywidualnych gospodarstw rolnych o powierzchni 10 ha i więcej w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (1,23) powiat plasuje się na 14 pozycji w województwie. Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w indywidualnych gospodarstwach rolnych w powiecie wynosi 14 Dane na podstawie Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego. Rzeszów 2000. W publikacji Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty wydanej przez Urząd Statystyczny w Rzeszowie i Rzeszowską Agencję Rozwoju Regionalnego w 1999 r., opierając się także na danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. podaje się nieco inne dane – m. in. liczbę indywidualnych gospodarstw rolnych ogółem w powiecie określono na 9017 21 3,0 ha i jest ona zbliżona do średniej wojewódzkiej (3,5 ha)15, natomiast o ponad połowę niższa od średniej krajowej (6,99 ha). Gospodarstwa o wielkości do 5 ha stanowią 89 % wszystkich gospodarstw, tj, o 6,7 % więcej niż w województwie i o blisko 34 % więcej niż w kraju. Tabela nr 2 – Gospodarstwa rolne w wybranych powiatach województwa podkarpackiego wg danych spisu rolnego z 1996 r. POWIATY Województwo Brzozowski Kolbuszowski Łańcucki Ropczycko – sędzisziwski Strzyżowski Średnia powierzchnia gospodarstw według użytków rolnych [ha] 3,5 2,9 4,3 2,6 3,2 3,0 Średnia liczba działek w gospodarstwie 4,5 7,4 3,2 4,2 4,5 4,3 Odsetek gospodarstw o zwartej powierzchni 5,9 2,0 10,6 4,3 9,1 14,3 Tabela nr 3 - Struktura użytkowania ziemi w % w 1999 r. LP. 1. 2. 3. Wyszczególnienie Użytki rolne Lasy Pozostałe Polska 59,0 28,4 12,6 Podkarpackie 52,7 35,9 11,4 Powiat Strzyżowski 67,7 24,2 8,1 Obrót ziemią rolniczą na terenie powiatu jest niewielki. W latach 1990 – 1996 tylko 9,2 % gospodarstw zwiększyło swoją powierzchnię, przy czym z tytułu spadków i darowizn z tej liczby 44,5 %, zakupu ziemi 23,6 %, dzierżawy 29,8 %, innych tytułów 2,1 %. Wśród gospodarstw, które zwiększyły powierzchnię średnia zwiększenia to 1,82 ha, natomiast średnio we wszystkich gospodarstwach w powiecie jest to 0,17 ha16. Po analizie powyższych danych stwierdzić można, iż rolnictwo powiatu strzyżowskiego charakteryzuje wysoki stopień rozdrobnienia agrarnego, z typowym dla tej części kraju rozproszeniem rozłogu gospodarstw (średnia liczba działek składających się na gospodarstwo to 4,3, przy czym 14,3 % to gospodarstwa o zwartej powierzchni17), co przy braku działań scaleniowych dodatkowo negatywnie oddziałuje na strukturę obszarową, koszty i jakość produkcji gospodarstw18. 2.1.2. Produkcja rolnicza Głównym kierunkiem produkcji rolniczej powiatu jest produkcja roślinna. W zakresie produkcji zwierzęcej obsada inwentarza żywego na 100 ha użytków rolnych kształtuje się następująco: konie 10,8 sztuk – przy średniej wojewódzkiej 9,4, bydło 56,5 przy średniej wojewódzkiej 50,1, trzoda chlewna 54,4 przy średniej wojewódzkiej 55,7, owce 1,8 przy średniej wojewódzkiej 2,719. 15 Dane na podstawie Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Rzeszów 2000, s. 401 – 413. Z przeliczenia powierzchni użytków rolnych w 1999 r. do liczby gospodarstw na podstawie spisu z 1996 r. przeciętna powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego w powiecie wynosiłaby 3,77 ha. W publikacji Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty podano dla powiatu strzyżowskiego średnią powierzchnię gospodarstwa wg użytków rolnych 3,0 ha przy średniej wojewódzkiej 3,4 ha. Daje to 15 pozycję ze względu na średnią wielkość gospodarstwa w województwie. 16 Por. Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty. Rzeszów 1999, s. 76 – 78. 17 Tamże, s. 18. 18 Wg danych zawartych w opracowaniu B. Górza (B. Górz op. cit., s. 336 – 340) w roku 1955 w powiecie było 11566 gospodarstw rolnych, w roku 1960 12969, w roku 1970 13222, natomiast w roku 1974 14040., w roku 1960 użytki rolne zajmowały obszar 34711 ha, natomiast w roku 1974 33954 ha. W roku 1960 gospodarstwa o powierzchni 0,5 do 4,99 ha stanowiły 89,4 % ogółu gospodarstw, w roku 1974 79,7 %, gospodarstw o obszarze 10 ha i więcej w roku 1960 było 34, w 1974 101. 19 Dane Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. na podstawie: Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty. Rzeszów 1999, s. 59. W opracowaniu B. Górza i S Urbanika zamieszczonym w pracy „Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic” (Op. cit., s. 348 i 499) podaje się, iż w latach 1955 do 1974 obsada bydła na 100 ha UR zwiększyła się z 77 do 97, by 22 Wykres nr 5 – Obsada inwentarza żywego w powiecie na 100 ha UR z uwzględnieniem średniej wojewódzkiej. 56,5 60 54,4 55,7 50,1 50 40 30 20 10,8 9,4 10 1,8 2,7 0 konie bydo trzoda chlewna owce średnio w województwie podkarpackim w powiecie Średnia liczba zwierząt w indywidualnym gospodarstwie rolnym przedstawiała się odpowiednio: konie 0,32 przy średniej wojewódzkiej 0,32 i krajowej 0,24, bydło 1,69 przy średniej wojewódzkiej 1,72 i krajowej 3,42, trzoda chlewna 1,63 przy średniej wojewódzkiej 1,91 i krajowej 8,65, owce 0,05 przy średniej wojewódzkiej 0.09 i krajowej 0,26, kury 23,19 przy średniej wojewódzkiej 29,23 i krajowej 21,6220. Produkcja zwierzęca ma więc w powiecie w większości ekstensywny charakter, jest rozproszona, w niewielkim stopniu nastawiona na sprzedaż, kształtuje się niemal w całości poniżej średniej wojewódzkiej, która z kolei w znacznym stopniu odbiega od średniej krajowej. Wykres nr 6 - Obsada inwentarza żywego w przeliczeniu na 1 gospodarstwo rolne 29,23 30 25 23,19 21,62 20 15 8,65 10 5 0,32 0,32 0,24 1,69 1,72 3,42 1,63 1,91 0,05 0,09 0,26 0 konie bydło w powiecie trzoda chlewna w województwie podkarpackim owce kury średnio w kraju Struktura zasiewów wg danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. na terenie powiatu przedstawia się następująco: zboża zajmują 57,13 % powierzchni zasiewów ogółem (w tym pszenica 33,47 %), przy udziale w skali województwa 64,21 %, rośliny przemysłowe 1,62 % (w tym buraki cukrowe 0,87 %, rzepak i rzepik 0,62 %) – przy udziale wojewódzkim 3,37 %, ziemniaki 16,91 %, przy udziale wojewódzkim 17,69 %, rośliny strączkowe 0,17 %, rośliny okopowe pastewne 4,17 %, strączkowe pastewne 0,61 %, motylkowe pastewne i trawy 15,72 %, przy udziale wojewódzkim 8,35 %, warzywa gruntowe 2,19 %, przy udziale wojewódzkim 1,64 %, pozostałe 1,48 %21. w r. 1977 wynieść 96,3, trzody chlewnej z 41 sztuk w 1955 do 83 sztuk w 1974 i 79,8 w r. 1977, koni z 18 w 1955 do 20 w 1974, owiec zmniejszyła się z 6 w 1955 do 4 w 1974. 20 Dane Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. na podstawie: Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 54. 21 Dane Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. na podstawie Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty, Rzeszów 1999, s. 52 - 53. W opracowaniu B. Górza (B. Górz op.cit., s. 343) podaje się, iż w r. 1955 zboża zajmowały 60,6 % 23 Wykres nr 7 – Struktura zasiewów w indywidualnych gospodarstwach rolnych w powiecie wg Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. 57,13% 1,62% 1,48% 2,19% 16,91% 15,72% 4,17% 0,61% 0,17% zboża rośliny strączkowe motylkowe pastewne i trawy rośliny przemysłowe rośliny okopowe pastewne warzywa gruntowe ziemniaki strączkowe pastewne pozostałe W stosunku do poprzednich dziesięcioleci znacznie spadł poziom nawożenia nawozami mineralnymi. Obecny poziom nawożenia w sposób zróżnicowany koresponduje z przeciętnym poziomem nawożenia na terenie województwa i kraju, co ma określony wpływ na osiągane plony poszczególnych upraw. Tabela nr 4 – Szacunkowy poziom nawożenia mineralnego w 1999 r. 22 Nawożenie NPK/ha UR CaO /ha UR Polska 80 125 Podkarpackie 58 78 Powiat Strzyżowski 48 120 Podobnie jak w całym województwie podkarpackim tak też w powiecie strzyżowskim jedynie część indywidualnych gospodarstw rolnych nastawiona jest na sprzedaż wytworzonych produktów, traktując je w większości jako źródło samozaopatrzenia rodzin wiejskich. W produkcji zbożowej gospodarstw sprzedających jest 25,3 % spośród ogółu indywidualnych gospodarstw rolnych, w produkpowierzchni zasiewów, w 1960 61,9 % powierzchni zasiewów, w 1972 60,8 % powierzchni; ziemniaki w r. 1955 15,1 % powierzchni zasiewów, w roku 1960 15,9 %, w roku 1972 15,9 %, buraki cukrowe w r. 1955 1,8 %, w 1960 1,4 %, w 1972 1,0 %, natomiast warzywa we wszystkich tych latach stanowiły 1,2 % zasiewów. 22 B. Górz w przywoływanym wcześniej opracowaniu ( B. Górz op. cit., s. 338) podaje następującą tabelę dotyczącą poziomu nawożenia w powiecie: Lata Zużycie łącznie NPK w kg Zużycie wapna w kg na 1 ha na 1 ha użytków rolnych użytków rolnych 1957 24 9 1960 27 9 1965 41 34 1970 88 47 1974 129 104 Natomiast S. Urbanik w artykule zamieszczonym w tej samej monografii przytacza następujące zestawienie dla gmin w powiecie strzyżowskim w roku 1977: Nazwa gminy Kg NPK/ha UR Kg CaO/ ha UR Czudec 140 185 Frysztak 136 168 Niebylec 120 170 Strzyżów 131 175 Wiśniowa 153 172 Wojew. rzeszow- 144 135 skie 24 cji ziemniaków 13,5 %, w produkcji żywca wołowego 24,4 %, w produkcji żywca wieprzowego 28,1 %, w produkcji mleka 9,8 %. Ogółem odsetek gospodarstw sprzedających część swojej produkcji stanowi 80,9 % ogółu gospodarstw, średnia wartość sprzedaży wg cen z listopada 1999 r. wynosi 2701 zł na gospodarstwo, co plasuje powiat na 12 miejscu w województwie pod tym względem, przy czym średnia wartość sprzedaży w powiecie brzozowskim w tym samym okresie wynosiła w gospodarstwach 1646 zł, w jasielskim 1661, kolbuszowskim 2631, niżańskim 1509.23. Ze względu na podłoże glebowe, strukturę gospodarstw oraz metody produkcji roślinnej osiągane plony z podstawowych upraw w powiecie kształtują się na poziomie przeciętnym lub poniżej, co ilustruje poniższa tabela. Tabela nr 5 - Plony24 poszczególnych upraw w powiecie strzyżowskim w r. 1999 wg szacunkowych danych WODR w Boguchwale CZUDEC FRYSZTAK NIEBYLEC STRZYŻÓW WIŚNIOWA WYSZCZEGÓLNIENIE Plon dt/ha Plon dt/ha Plon dt/ha Plon dt/ha Plon dt/ha - pszenica - żyto - jęczmień - owies - mieszanki zbożowe Zboża ogółem - ziemniaki - buraki cukrowe - rzepak 29,0 28,0 28,0 28,0 28,0 śr. 28,5 180 380 17 27 25 27 28 27 śr. 27,2 170 370 17 27 25 26 28 27 śr. 26,7 170 370 16 29 28 28 27 28 śr. 28 180 390 18 28 26 30 27 28 śr. 27,8 180 390 18 W ostatnich latach dynamicznie rozwija się na tym terenie produkcja owoców miękkich: truskawek, malin, krzewów jagodowych – jednak dane na temat jej wielkości, przychodów osiąganych przez gospodarstwa rolne z tytułu sprzedaży, czy tez osiąganych plonów nie są dostępne. Uzupełnieniem produkcji rolniczej jest rozwijająca się w ostatnich dziesięcioleciach produkcja ryb, wykorzystująca wyrobiska po zakładach wydobywczych (cegielnia w Dobrzechowie i in.) jako stawy produkcyjne. Powierzchnia stawów Ośrodka Zarybieniowego w Dobrzechowie wynosi obecnie 21,04 ha. Dominującym gatunkiem hodowlanym jest karp produkcyjny a uzupełniającymi: karaś, sum, lin, szczupak, jaź, pstrąg. Roczna produkcja wynosi 15 – 20 t. W innych miejscowościach, głównie na potrzeby Polskiego Związku Wędkarskiego prowadzona jest także hodowla materiału zarybieniowego. Tak więc, analizując powyższe dane, stwierdzić należy, iż produkcja rolna w powiecie w dużej mierze nastawiona jest na samozaopatrzenie rodzin wiejskich, w niewielkim stopniu na sprzedaż produktów, co w połączeniu z niewłaściwą dla istniejącego podłoża glebowego oraz wielkości gospodarstw strukturą upraw powoduje niską towarowość produkcji rolnej. Gospodarstwa specjalizujące się w określonym typie produkcji, towarowe stanowią niewielki odsetek gospodarstw rolnych po23 Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty, Rzeszów 1999 r. s. 66 – 71, Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 56. 24 W opracowaniu z monografii S. Cynarskiego B Górz podaje następujące zestawienie plonów podstawowych ziemiopłodów: Lata Plony w q z ha pszenicy żyta jęczmienia owsa 4 zbóż ziemniaków Buraków razem cukrowych 1955 12,0 13,5 11,3 14,5 13,0 115 210 1960 15,1 14,6 14,8 15,6 15,0 90 210 1965 17,2 16,6 17,7 16,8 17,0 103 242 1970 20,6 19,2 21,8 20,3 20,4 135 359 1974 16,0 22,6 26,7 22,5 24,8 144 309 25 wiatu, choć w ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwuje się pojedyncze pozytywne przykłady w tym zakresie. Pojawiają się gospodarstwa specjalizujące się w produkcji materiału nasiennego, produkcji mleka, wzrasta liczba upraw owoców miękkich, rośnie zainteresowanie produkcją zdrowej żywności i agroturystyką jako alternatywnym źródłem dochodów dla rodzin wiejskich25, w większości jednak gospodarstw produkcja ma wciąż tradycyjny, wielokierunkowy charakter. 2.1.3. Warunki społeczno – ekonomiczne i zatrudnienie w rolnictwie 86,2 % mieszkańców powiatu mieszka na wsi. W województwie podkarpackim na wsi mieszka 58,9 % ogólnej liczby mieszkańców, w całym kraju zaś 38,2 %. W indywidualnych gospodarstwach rolnych ogółem ludność stanowi 37806 osób26, tj. 60,6 % ludności powiatu ogółem, z tego 27,4 % w wieku przedprodukcyjnym, 56,7 % w wieku produkcyjnym i 15,9 % w wieku poprodukcyjnym27. Średnio w gospodarstwie liczba osób wynosi 4,19, przy średniej wojewódzkiej 4,3128. Wykształcenie wyższe posiada 2,2 % użytkowników gospodarstw, policealne 1,5 %, średnie 14,3 %, zasadnicze zawodowe 26 %, podstawowe 47,3 %, niepełne podstawowe 8,7 %29. Jednocześnie 40,7 % osób w wieku produkcyjnym w indywidualnych gospodarstwach rolnych na terenie powiatu deklaruje chęć podjęcia pracy zarobkowej, co można traktować jako wskaźnik nadwyżki siły roboczej w tych gospodarstwach30. Gospodarstwo rolne jako podstawowe źródło utrzymania rodziny deklaruje 19,2 % gospodarstw, pracę najemną 34,5 %, pracę na własny rachunek 2,9 %, renty i emerytury 40,5 %, zasiłek dla bezrobotnych 1,8 % i inne źródła 1,1 %31. Na 100 ha użytków rolnych w powiecie przypada 79,6 osób w wieku produkcyjnym przy średniej wojewódzkiej 70,7 osób, 38,5 osób w wieku przedprodukcyjnym i 22,3 osób w wieku poprodukcyjnym. Średnio w indywidualnym gospodarstwie rolnym przebywa 2,37 osób w wieku produkcyjnym, 1,15 osób w wieku przedprodukcyjnym i 0,67 osób w wieku poprodukcyjnym32. Znaczna nadwyżka siły roboczej w stosunku do możliwości i rzeczywistej produkcji gospodarstw skutkuje niskim poziomem zasobności mieszkańców, struktura wykształcenia zaś, niewielkie przygotowanie większości rolników do funkcjonowania w warunkach współczesnej gospodarki wolnorynkowej powoduje utrwalenie obecnej niekorzystnej tendencji w rolnictwie na obszarze powiatu, polegającej na gospodarowaniu niewyspecjalizowanym, tradycyjnym, o niskiej towarowości, z uprawami niedostosowanymi w większości do wielkości gospodarstw i warunków glebowo – klimatycznych występujących na obszarze powiatu. Przyszłością dla rolnictwa powiatu stać się mogą uprawy ogrodnicze, głównie owoce miękkie, których jakość i tradycja upraw znane są szeroko w województwie i w kraju. Fakt ten wykorzystują liczne firmy zewnętrzne w sezonie prowadzące skup na tym terenie 25 Wg danych Wojewódzkiego Ośrodka Doskonalenia Rolniczego w Boguchwale w r. 1999 na terenie powiatu prowadziło działalność 5 gospodarstw agroturystycznych, w roku 2000 już 15. Por. Agroturystyka – wieś podkarpacka zaprasza – przewodnik po gospodarstwach agroturystycznych. Boguchwała 2001. 26 Wg danych Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r., por. Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty Rzeszów 1999, s. 20. Wg danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. liczba pełnozatrudnionych w indywidualnych gospodarstwach rolnych na terenie powiatu to 15919 osób. Liczbę te ustalono na podstawie liczby godzin przepracowanych w ciągu roku w gospodarstwie rolnym, przyjmując 2120 godzin w ciągu roku jako nominalny czas pracy osoby pełnozazatrudnionej – na podstawie Informacji własnej Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. 27 Tamże, s. 21. B. Górz w cytowanym opracowaniu (B. Górz op. cit., s. 332) podaje „ Rolnictwo dawało (...) w 1970 roku pracę dla prawie 70 % czynnej zawodowo ludności i środki utrzymania dla 62 % mieszkańców regionu (powiatu – w związku z drukiem monografii S. Cynarskiego po 1975 roku, a więc po likwidacji powiatu nazwa „powiat” w opracowaniu często zastępowana jest innymi określeniami, głównie terminem „region”)”. W opracowaniu XX lat Powiatu Strzyżowskiego podaje się, że w r. 1960 współczynnik czynnych zawodowo dla pracujących w rolnictwie wynosił w roku 1960 81,2 %, w r. 1970 67,9 %, dla pracujących poza rolnictwem w roku 1960 18,8 %, w r. 1970 32,1 %. 28 Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty Rzeszów 1999, s. 22. 29 Tamże, s. 25. 30 Tamże, s. 34. 31 Tamże, s. 73. 32 Tamże, s. 22 - 23. 26 i tylko w niewielkim stopniu firmy przetwórcze zlokalizowane na obszarze powiatu. Powierzchnia upraw ogrodniczych, w tym owoców miękkich stanowi jednak wciąż znikomy odsetek zasiewów, wymaga więc dalszego rozbudowywania, a potrzebą chwili jest powstanie na obszarze powiatu zakładów przetwórczych korzystających z tej bazy surowcowej. 2.1.4. Przetwórstwo i rynek rolny W ostatnich dziesięcioleciach w powiecie strzyżowskim miały miejsce głębokie zmiany w strukturze przetwórstwa rolno – spożywczego. W poszczególnych branżach przetwórstwa zakłady nie sprostały wzmagającej się konkurencji i nowym wymaganiom, co doprowadziło do ich upadku bądź daleko idących przekształceń. Skutkiem tego nie istnieje już w powiecie żaden zakład prowadzący produkcję przetworów mlecznych a mleko produkowane przez producentów z terenu powiatu przetwarzane jest przez zakłady zewnętrzne (głównie Rzeszowską Spółdzielnię Mleczarską RESMLECZ w Trzebownisku) lub wykorzystywane na własne potrzeby czy też rozprowadzane w przydomowym handlu. Podobnie zlikwidowany został zakład przetwórstwa owocowo – warzywnego w Gbiskach, w związku z czym niemal cała produkcja owoców i warzyw z terenu powiatu kierowana jest na zewnątrz poprzez liczne punkty skupu różnych firm umiejscowione na terenie powiatu, który pod względem tego profilu produkcji rolnictwa jest rynkiem atrakcyjnym dla firm przetwórczych. Jedynym zakładem branży owocowo-warzywnej jest Zakład Agro-Fruct w Wiśniowej który skupuje od lokalnych rolników owoce miękkie i jabłka (spady) średnia produkcja miesięczna wynosi ok. 180 t. Lepiej nieco przedstawia się sytuacja w zakresie przetwórstwa zbożowo – młynarskiego – na terenie powiatu zakłady specjalizujące się w tego typu produkcji to: - młyn we Frysztaku – spółka z o.o. w ramach holdingu „Agro – technika” pojemność magazynowa 1000 t z możliwością dosuszania ziarna, zdolność produkcyjna 2,5 t/h, zdolność produkcyjna wykorzystana w 50 %, - młyn w Grodzisku – własność GS „SCh” Strzyżów, pojemność magazynowa silosy BIN - 120 t z możliwością dosuszania ziarna, - Mieszalnia Pasz w Strzyżowie – własność Spółdzielni Pracy Handlowo-Produkcyjnej w Strzyżowie - w likwidacji - pojemność magazynowa 750 t, z możliwością dosuszania ziarna, - młyn „Grein – Pol” w Glinku Charzewskim - własność prywatna; pojemność magazynowa 120 t zdolność produkcyjna ok. 0,8 t/h wykorzystana w 50 %, - młyn w Gwoźnicy Górnej – własność prywatna; pojemność magazynowa 250 t, - młyn w Czudcu – własność prywatna pojemność magazynowa 30 t, zdolność produkcyjna 0,8 t/h. Ponadto małe prywatne młyny prowadzące przetwórstwo zboża aktualnie funkcjonują w Dobrzechowie, Połomi, Lutczy i Twierdzy. W największych zakładach przetwórczych zboże używane do produkcji mąki pochodzi spoza terenu powiatu, gdyż uprawiane na tym terenie gatunki posiadają w większości niską wartości technologiczną i mogą być przeznaczane raczej na pasze niż do wyrobów piekarniczych. W branży przetwórstwa mięsnego funkcjonują obecnie trzy zakłady produkcyjne: - Zakład Mięsny Marek Leśniak Strzyżów - roczna produkcja w 2000 r wynosiła 925 t, ubój trzody chlewnej 776,71 t, ubój wołowiny 364,64 t, - Zakład Mięsny Barbara i Jan Witalis w Gliniku Dolnym, roczny ubój trzody chlewnej w 2000 r. wyniósł 690 t. Po modernizacji zakładu planuje się przetwórstwo mięsa na poziomie 182 t rocznie, - Zakład Mięsno - Wędliniarski Stanisław Fiołek w Godowej, roczna produkcja wynosi 104 t., ubój trzody wynosi 124,2 t. Zakłady te skupują tylko część produkcji żywca wołowego i wieprzowego z terenu powiatu, pozostała część kierowana jest na zewnątrz. W szczątkowym zakresie prowadzona jest na obszarze powiatu produkcja półproduktów alkoholowych głównie z żyta i kukurydzy w gorzelni w Wysokiej Strzyżowskiej o pojemności magazynowej na zboże i kukurydzę 350 t z możliwością dosuszania 27 ziarna, nie istnieją natomiast zakłady cukrownicze. Niewielkie obszary upraw buraków cukrowych stanowią surowiec dla pobliskiej Cukrowni Ropczyce S.A. Rynek rolny powiatu ma charakter rozproszony, podporządkowany w głównej mierze podmiotom zewnętrznym, w niewielkim tylko stopniu skupiony wokół konkretnych przetwórców. Poszczególni producenci rolni sprzedają swoje produkty indywidualnie, nie są tworzone zespoły producenckie, co utrudnia zbyt produktów rolnych i obniża ich ceny. Niewykorzystana jak dotychczas jest współpraca z Małopolską Giełdą Rolno – Towarową S.A. w Rzeszowie, mimo że dwa samorządy gminne (Strzyżów i Wiśniowa) są jej udziałowcami. Wyzwaniem dla firm przetwórczych, istniejących spółdzielni, a przede wszystkim rolników, jest konsolidacja produkcji i producentów: organizowanie się w grupy producenckie, przejmowanie kanałów dystrybucyjnych zbytu produktów rolnych a przede wszystkim tworzenie zakładów przetwórczych na obszarze powiatu, a także upowszechnienie upraw towarowych, co z kolei wymaga zmian struktury i profilu produkcji gospodarstw. 2.2. PRZEMYSŁ, BUDOWNICTWO, SEKTOR MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW I USŁUGI RYNKOWE Powiat strzyżowski jest obszarem o stosunkowo niskim na tle regionu i kraju poziomie rozwoju gospodarczego. Świadczy o tym przede wszystkim liczba zarejestrowanych podmiotów gospodarczych w stosunku do liczby ludności. W ostatnich latach następują znaczne przeobrażenia struktury gospodarczej powiatu polegające na osłabieniu dominacji dużych firm produkcyjnych powodującym negatywne konsekwencje społeczne oraz dynamicznym rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw, które powstają w różnych dziedzinach działalności gospodarczej. Wykres nr 8 - Udział podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON w stosunku do liczby ludności w 1999 r. 10 8 7,92 5,9 6 4,15 4 2 0 Polska Województwo Powiat udział podmiotów gospodarczych W r. 1999 wg rejestru REGON w powiecie strzyżowskim zarejestrowanych ogółem było 2592; podmioty gospodarcze, z czego działalność produkcyjną prowadziły 353 podmioty, (13,62 %), w sektorze „budownictwo” zarejestrowanych było 377 podmiotów (14,54 %), w sektorze „handel i naprawy” 902 podmioty (34,8 %), w sektorze „transport, gospodarka magazynowa i łączność” 212 podmioty (8,18 %), w sektorze „obsługa nieruchomości i firm” 155 podmiotów (5,98 %), w sektorze „edukacja” 86 podmiotów (3,32 %), w sektorze „ochrona zdrowia i opieka socjalna” 116 podmiotów (4,48 %), pozostałe stanowiły 391 podmiotów (15,08 %). 28 Wykres nr 9 - Struktura podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON wg wybranych sekcji EKD wg stanu na 31.12.1999 r.: 377 353 902 391 116 86 155 działalność produkcyjna handel i naprawy obsługa nieruchomoci i firm ochrona zdrowia i opieka socjalna 212 budownictwo transport,gospodarka magazynowa i łączność edukacja pozostałe W roku 2000 w powiecie zarejestrowanych w rejestrze KRUPGN REGON ogółem było 2741 podmiotów gospodarczych. W poszczególnych sekcjach ich stan przedstawiał się następująco: „rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo” 96 (3,5 %), „przetwórstwo przemysłowe” 362 (13,21 %), „budownictwo” 436 (15,91 %), „handel i naprawy” 928 (33,86 %), „hotele i restauracje” 47 (1,71 %), „transport, gospodarka magazynowa i łączność” 226 (8,24 %), „pośrednictwo finansowe” 59 (2,15 %), „obsługa nieruchomości i firm oraz nauka” 179 (6,53 %}, „edukacja” 80 (2,92 %), „ochrona zdrowia i opieka społeczna” 122 (4,45 %), pozostałych podmiotów było w tym okresie 206 (7,52 %). Wykres nr 10 - Struktura podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON według wybranych sekcji EKD wg stanu na 31.12.2000 r.: 436 928 362 96 47 206 rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo budownictwo hotele i restauracje pośrednictwo finasowe edukacja pozostałe 122 80 179 226 59 przetwórstwo przemysłowe handel i naprawy transport, gospodarka magazynowa i łączność obsługa nieruchomości i firm oraz nauka ochrona zdrowia i opieka społeczna 29 2. 2. 1. Przemysł Spośród 2741 podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze KRUPGN REGON w roku 2000, zlokalizowanych na obszarze powiatu, 362 firmy prowadziły działalność produkcyjną. Tabela nr 6 - Podmioty gospodarki narodowej zarejestrowane w rejestrze KRUPGN – REGON wg stanu na dzień 31.12.2000 r. Gminy miasto Strzyżów gmina Strzyżów Czudec Frysztak Niebylec Wiśniowa Razem powiat Ogółem 660 353 475 508 402 343 2741 Wybrane sekcje EKD Transport, Działalność Handel i gospodarka Budownictwo produkcyjna naprawy magazynowa i łączność 65 60 254 34 56 76 106 27 63 79 153 42 61 62 200 49 59 80 118 56 58 79 97 18 362 436 928 226 Edukacja Obsługa nieruchomości 64 20 34 24 24 13 179 15 14 14 12 12 13 80 Wśród zakładów przemysłowych powiatu dominują duże przedsiębiorstwa o ustalonej tradycji, zlokalizowane głównie w Strzyżowie o różnej kondycji finansowej i charakterze własności (Cukiernicza Spółdzielnia Inwalidów „Roksana”, Fabryka Maszyn w Strzyżowie, Produkcyjno – Usługowa Spółdzielnia Pracy „Auto – Service” w Strzyżowie, Strzyżowska Fabryka Mebli). Firmy te zatrudniają od 200 do 500 pracowników i ze względu na osiągane przychody oraz wartość sprzedaży w większości wymagają restrukturyzacji. Spośród firm o ustalonej, wieloletniej tradycji, znanych na rynku wojewódzkim i krajowym największe przekształcenia, jak do tej pory przeszła produkująca sprzęt sportowy firma „Polsport”, która po procesie likwidacyjnym funkcjonuje w formie niewielkiej spółki pracowniczej. Tradycyjne branże dominujące w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych w przemyśle powiatu to: przemysł elektro – maszynowy – produkcja automatów sprężarkowych, przemysł meblowy, przemysł cukierniczy, produkcja wyrobów sportowych, głównie piłek, produkcja części zamiennych do maszyn i urządzeń oraz drobnych wyrobów mechanicznych, produkcja wyrobów ze szkła, ceramika budowlana oraz tartacznictwo33. W latach 90 – tych poszczególne zakłady przemysłowe przeżywały poważne trudności ekonomiczne, co skutkowało m. in. kolejnymi redukcjami zatrudnienia. Pozytywnym wyjątkiem jest m.in. Produkcyjno – Usługowa Spółdzielnia Pracy „Auto – Service”, która posiada zakłady w 3 gminach powiatu, szeroką sieć kooperantów, produkuje drobne wyroby z drewna i metalu, które w 97 % eksportuje, dzięki współpracy z zagranicznymi kontrahentami. W roku 1990 firma zatrudniała 216 pracowników, w roku 1995 - 313, zaś w roku 2000 33 S. Zioło w przywoływanym opracowaniu (S. Zioło op. cit., s. 358 – 364) podaje, iż w roku 1937 w przemyśle powiatu dominował przemysł materiałów budowlanych skupiający 74,9 % ogółu zatrudnionych, pozostałe 25,1 % to przemysł spożywczy i drzewny. W tym roku przemysł skoncentrowany był w 8 miejscowościach, spośród których na czoło wysuwały się Cieszyna, Stępina i Czudec, łącznie skupiające 51,7 % zatrudnienia przemysłowego w regionie. W latach 1946 – 1965 następuje powolny rozwój przemysłu i wzrost liczby zatrudnionych z 352 w 1946 r. do 871 w 1956 r. i 1048 w 1965 r. Dominuje przemysł spożywczy (45,6 % pracowników) oraz materiałów budowlanych (39,2 % pracowników), zaczyna wykształcać się skupienie przemysłowe Strzyżowa, a zakłady przemysłowe występują już w 14 miejscowościach. W latach 1966 – 1973 nakłady inwestycyjne na przemysł w powiecie zwiększyły się ponad dziesięciokrotnie w związku z budową nowych zakładów produkcyjnych, głównie w Strzyżowie, ale także w Czudcu, Frysztaku i innych miejscowościach. W r. 1969 oddano do eksploatacji Fabrykę Mebli, w roku 1972 Oddział Terenowy Huty „Stalowa Wola” produkujący podzespoły do koparek i sprężarek, w tym roku także Wytwórnię Sprzętu Sportowego „Polsport”, w roku 1973 Cukierniczą Spółdzielnię Inwalidów „Roksana”. Powstanie tych zakładów zatrudniających 213 – 575 pracowników oraz innych, mniejszych spowodowało w latach 1966 – 1973 2,5 krotny wzrost liczby zatrudnionych w przemyśle. W r. 1973 przemysł spożywczy skupiał 27,3 % ogółu zatrudnionych, drzewny 23,9 %, materiałów budowlanych 17,1 %, skórzany 17,4 %, maszynowy 8,1 %, pozostałe 6,2 %. W terytorialnej strukturze przemysłu dominuje Strzyżów, w którym skupione jest 63,3 % ogółu zatrudnionych, mniejsze skupienia przemysłowe zaznaczają się we Frysztaku, Dobrzechowie i Czudcu. 30 510 pracowników (łącznie z uczniami). Sprzedaż ogółem w roku 1990 to 1.622.800 PLN, w roku 1995 - 16.653.000 PLN, natomiast w roku 2000 - 43.606.000 PLN34. Do dużych firm o ustalonej tradycji dołączają powoli mniejsze firmy prywatne, zatrudniające od kilku do kilkudziesięciu osób, prowadzące produkcję w branżach takich jak m.in.: przetwórstwo drewna i produkcja drzewna, produkcja stolarki budowlanej z tworzyw sztucznych, odzieży, wyrobów cukierniczych i piekarniczych. W produkcji wybranych wyrobów w 1999 r. produkcja przedsiębiorstw zlokalizowanych na obszarze powiatu miała następujący udział w produkcji województwa: - wiader ocynkowanych i piłek do gier sportowych stanowiła 100 % udziału w produkcji tych wyrobów w województwie podkarpackim, - cukierków (bez czekoladowanych) 36,28 % produkcji województwa, - okien i drzwi balkonowych z tworzyw sztucznych 9,87 %, - ubiorów z dzianin 8,13 %, w tym bielizny osobistej z tkanin 40 %, - części maszyn i urządzeń ogólnego przeznaczenia 8,1 %, - sprężarek do powietrza i gazów 5,93 %, - półfabrykatów tartych liściastych 2,54 %. W sumie jednak udział przemysłu powiatu w przemyśle województwa podkarpackiego ogółem jest niewielki. Wartość brutto środków trwałych w 1999 r. w jednostkach na rozrachunku gospodarczym35 (151,7 mln zł) stanowi zaledwie 0,59 % udziału w tej wartości w całym województwie i stawia powiat pod tym względem ogółem na 22 miejscu wśród 24 powiatów Podkarpacia i na 20 miejscu w sektorze prywatnym (106,8 mln. zł, udział w wartości województwa 0,92 %). Pod względem nakładów inwestycyjnych w przemyśle powiat strzyżowski z nakładami 7508 tys. zł stanowiącymi 0,51 % nakładów wojewódzkich plasuje się na 21 miejscu w województwie. Pracujący w przemyśle (2262) stanowią w powiecie 32,7 % ogółu pracujących (przy udziale wojewódzkim 37,4 %) i 1,4 % pracujących w przemyśle w województwie podkarpackim36. 34 Dane na podstawie: 50 lat Spółdzielni Pracy Auto – Service w Strzyżowie. Strzyżów 2000. Dane na podstawie Rocznika statystycznego województwa podkarpackiego. Rzeszów 2000. Dane nie obejmują podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących poniżej 9 osób. 36 Z. Zioło w artykule Przemysł regionu strzyżowskiego zamieszczonym w monografii S. Cynarskiego pisze: „ W 1973 r. liczba zatrudnionych w przemyśle regionu wynosiła 2,9 tys. pracowników, co stanowiło 1,4 % zatrudnionych w przemyśle województwa. Przemysł reg. strzyżowskiego dostarczył 782, 0 mln zł wartości produkcji globalnej przemysłu województwa. Liczba zatrudnionych w przemyśle regionu w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosi 51 pracowników, podczas gdy średnio dla województwa wynosi ona 116 pracowników. Podobnie liczba zatrudnionych w przemyśle na 100 km2 wynosi w regionie 586 pracowników i jest niższa od wartości średniej wojewódzkiej, która wynosi 1119 pracowników.”. W dalszej części autor podaje następujące zestawienie dotyczące zmian zatrudnienia w przemyśle w latach 1937 – 1973 w zakładach pracy zatrudniających powyżej 5 pracowników: 35 Liczba zatrudnionych lata ogółem 1937 1939 1946 1956 1960 1965 1970 1973 507 587 352 871 898 1048 1918 2734 Dynamika (1937 = 100) 100,0 115,8 69,4 171,8 177,1 206,7 378,3 539,2 Procentowy udział w przemyśle województwa 2,4 1,6 1,2 1,0 0,9 0,8 1,2 1,4 Wskaźniki uprzemysłowienia – liczba zatrudnionych na: 1000 mieszkań100 km2 ców 8 102 9 118 6 71 15 176 18 164 19 212 33 387 47 552 Ciekawostką może być przytoczona prognoza co do wzrostu zatrudnienia w przemyśle w następnych dziesięcioleciach. S. Zioło pisze: „W planie perspektywicznym zakłada się, że zatrudnienie w przemyśle regionu strzyżowskiego wzrośnie do 3,8 tys. pracowników w 1980 r. i 4,3 tys. w 1990 r.. Zaznaczy się dalsza koncentracja przemysłu w Strzyżowie. W zakładach położonych na terenie miasta przyjmuje się wzrost zatrudnienia do 2,6 tys. w 1980 i 3,0 tys. w 1990 r. W koncepcjach planistycznych w obecnej fazie nie przewiduje się intensywnego uprzemysłowienia regionu” S. Zioło: Przemysł regionu strzyżowskiego. [W:] S. Cynarski: Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980, s. 357 – 366. S. Urbanik w opracowaniu „Przemiany społeczno – gospodarcze w regionie strzyżowskim w latach 1974 – 1977” (S. Urbanik op. cit.[W:] S. Cynarski: Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, s. 495 – 507.) podaje, iż w roku 1977 zatrudnienie w prze31 W zakresie przemysłu wydobywczego przez wiele lat na obszarze powiatu prowadzona była działalność produkcyjna w oparciu o naturalne surowce. Zakłady tego typu zlokalizowane były m. in. na terenie gminy Frysztak i Niebylec – kamieniołomy produkujące kruszywo, wcześniej także kopalnia rudy żelaza w Stępinie oraz cegielnie produkujące wysokiej jakości ceramikę budowlaną, w tym dachówkę (Dobrzechów, Glinik Dolny). W związku z wyeksploatowaniem złóż surowcowych spośród tych zakładów funkcjonuje obecnie jedynie cegielnia w Gliniku Dolnym na terenie gminy Frysztak oraz małe prywatne firmy wydobywcze zajmujące się eksploatacją złóż piaskowo żwirowych (Gogołów, Zaborów, Wyżne). Wydobycie ogółem z eksploatowanych złóż w roku 1999 wynosiło 17 485,5 m3, a w roku 2000 – 15 755m3 piasku, żwiru i drobnego kruszywa. W latach dziewięćdziesiątych szczególnie dynamiczny rozwój przeżywa na obszarze powiatu przemysł drzewny, oparty m.in. na eksploatacji surowca drzewnego z terenu powiatu. Dynamicznie rozwija się handel drewnem, tartacznictwo, powstają też kolejne firmy produkujące wyroby z drewna: stolarkę budowlaną, prefabrykaty meblowe, meble, domki letniskowe, artykuły wyposażenia mieszkań i ogrodów, inne elementy drewniane. W przemyśle spożywczym stałą pozycję ma cukiernictwo i piekarnictwo stanowiące własność spółdzielczą i prywatną oraz produkcja cukierków i słodyczy. Poszczególne firmy specjalizują się też w dziedzinach takich jak: produkcja zabawek, odzieży, zniczy i wyrobów woskowych, folii i wyrobów foliowych i in. W sumie kondycja poszczególnych przedsiębiorstw przemysłowych w powiecie jest niska. Brakuje silnych podmiotów gospodarczych, które mogłyby się stać motorem rozwoju całych branż przemysłu, brak jest nowoczesnych, konkurencyjnych technologii, nie istnieją przedsiębiorstwa o charakterze innowacyjnym i wysokich technologii. 2.2.2. Sektor Małych i Średnich Przedsiębiorstw Wśród 2592 podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON w roku 1999 2451 stanowiło własność prywatną, 27 państwową, 111 samorządu terytorialnego a 3 zagraniczną. Wg stanu na dzień 31.12.2000 r. spośród 2741 podmiotów gospodarczych na obszarze powiatu zarejestrowanych w rejestrze REGON 136 działało w sektorze publicznym, natomiast 2605 w sektorze prywatnym, 2 firmy działały jako przedsiębiorstwa państwowe, 26 zaś jako spółdzielnie. 32 podmioty działały jako spółki prawa handlowego, w tym 2 jako spółki akcyjne a 30 jako spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, wśród których 5 utworzonych było z udziałem kapitału zagranicznego37 Tak niski udział inwestorów zagranicznych wśród właścicieli podmiotów gospodarczych w powiecie świadczy o niewielkim zainteresowaniu inwestowaniem na terenie powiatu inwestorów zewnętrznych, w tym zagranicznych. Jednocześnie niemal 95 % udział własności prywatnej wśród zarejestrowanych podmiotów wskazuje dużą dynamikę rozwoju własności prywatnej w gospodarce od początku lat 90 – tych, nadal jednak zbyt małą w stosunku do potrzeb. Powiat strzyżowski ze względu na liczbę zakładów osób fizycznych na 1000 mieszkańców (34,24 w roku 1999 przy średniej wojewódzkiej 47,29) sytuuje się wśród 24 powiatów Podkarpacia na 18 miejscu. Wg danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie38 liczba podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON od roku 1995 (1495) do roku 1999 zwiększyła się o 1097. Dane dotyczące podmiotów gospodarczych wg urzędów gmin z terenu powiatu oraz Urzędu Skarbowego w Strzyżowie w latach 1990 – 2000 przedstawia poniższa tabela: myśle zwiększyło się do ok. 3300 osób, w r. 1970 61,7 % ludności utrzymywało się z rolnictwa, w 1977 50,7 %, przy ówczesnej średniej dla województwa rzeszowskiego 37 %. 37 Por. Powiaty województwa podkarpackiego 2001 – wybrane dane statystyczne, Rzeszów 2001, s. 82 - 83. 38 Powiat strzyżowski w liczbach. Rzeszów 2001, s. 63. 32 Tabela nr 7 - Liczba podmiotów gospodarczych na terenie powiatu strzyżowskiego w poszczególnych latach – wg danych Urzędów Gmin i Urzędu Skarbowego Rok 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Czudec 158 195 254 281 276 284 298 326 350 333 376 Frysztak Niebylec 110 155 210 232 275 285 298 318 339 318 300 177 253 332 385 428 474 515 588 644 718 789 Strzyżów 344 458 523 593 633 664 688 732 790 804 835 Wiśniowa 94 112 125 137 162 143 159 170 200 203 202 Razem 883 1.173 1.444 1.628 1.774 1.850 1.958 2.134 2.323 2.376 2.502 Dane wg Urzędu Skarbowego 906 999 1.405 1.624 1.756 1.647 1.717 1.675 1.823 1.895 1.946 Średni roczny przyrost liczby podmiotów gospodarczych w powiecie w latach 1990 – 2000 wg danych urzędów gmin wynosił więc 161,9. Jego dynamikę w poszczególnych latach przedstawia wykres: Wykres nr 11 – Liczba podmiotów gospodarczych na terenie powiatu strzyżowskiego w latach 1990 – 2000 – wg danych Urzędów Gmin 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Liczba podmiotów gospodarczych Wśród 2592 podmiotów gospodarczych funkcjonujących w roku 1999 na obszarze powiatu aż 2391 (92,24 %) zatrudniało 5 i mniej pracowników, 126 podmiotów zatrudniało od sześciu do dwudziestu pracowników, 65 od dwudziestu jeden do stu pracowników i 10 powyżej stu pracowników. Wg stanu na dzień 31.12.2000 r. spośród 2741 podmiotów funkcjonujących na terenie powiatu strzyżowskiego (2,08 % podmiotów gospodarczych województwa podkarpackiego) 2600 zatrudniało 9 i mniej pracowników, 113 10 - 49 pracowników, 22 50 – 200 pracowników, 6 powyżej 200 pracowników39. Tak duży udział małych firm – zatrudniających poniżej sześciu pracowników – w liczbie podmiotów gospodarczych skutkuje m. in. słabą pozycją konkurencyjną gospodarki powiatu, gdyż bariery i ograniczenia stojące przed małymi firmami stają się barierami w rozwoju całej gospodarki powiatu. Wśród ograniczeń tych wymienić można: - wysokie obciążenia fiskalne, wyższy koszt kredytu niż dla pozostałych firm, trudności z zabezpieczeniem kredytu, brak kapitału, utrudniony dostęp do zamówień publicznych, załamanie w wymianie towarowej z Ukrainą i innymi partnerami wschod- 39 Dane na podstawie: Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego 2000, Rzeszów 2000, s. 472 oraz Powiaty województwa podkarpackiego 2001 – wybrane dane statystyczne, Rzeszów 2001, s. 87. 33 nimi, związane m.in. z ograniczeniem przyjazdu turystów ze Wschodu, małe doświadczenie i przygotowanie do konkurencji z innymi firmami. Tabela nr 8 – Wybrane dane o podmiotach gospodarczych w województwie podkarpackim w r. 1999 WYSZCZEGÓLNIENIE ZAKŁADY OSÓB FIZYCZNYCH PODMIOTY GOSPODARKI NARODOWEJ ZAREJESTROWANE W REJESTRZE REGON LICZBA ZAKŁADÓW OSÓB FIZYCZNYCH NA 1.000 MIESZKAŃCÓW POW. STRZYŻOWSKI PODKARPACKIE POW. BRZOZOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. ROPCZYCKO SĘDZISZOWSKI POW. JASIELSKI 100.354 2.136 2.745 1.856 2.781 6.117 125.459 2.592 3.165 2.322 3.390 7.356 47,20 34,24 41,72 30,66 39,15 49,18 Jednocześnie ta pokaźna liczba małych podmiotów gospodarczych świadczy o dynamicznym wzroście przedsiębiorczości wśród mieszkańców powiatu od początku lat dziewięćdziesiątych, a podmioty te, przejmując pracowników likwidowanych bądź przekształcanych przedsiębiorstw państwowych, spełniają doniosłą rolę społeczną. Niewątpliwie ta właśnie sfera gospodarki powiatu – małe i średnie przedsiębiorstwa ma przed sobą ważną przyszłość, stanowiąc coraz wyraźniej o kondycji gospodarczej, zatrudnieniu, poziomie bezrobocia i innych czynnikach ekonomicznych na tym terenie. 2.2.3. Budownictwo W roku 1995 w sektorze budowlanym funkcjonowały na terenie powiatu 204 podmioty gospodarcze, natomiast w roku 1999 377 a w r. 2000 436 podmiotów (wzrost o 114 %). W roku 1999 wg Rocznika statystycznego województwa podkarpackiego podmioty te zatrudniały ogółem 306 osób (wg liczby pracujących w powiecie w sekcji „budownictwo” w podmiotach zatrudniających powyżej 9 pracowników, w tym roku ogółem w sekcji „budownictwo” pracowało na terenie powiatu 534 osoby)40, co wskazuje, że w większości są to pojedyncze osoby prowadzące działalność gospodarczą nie zatrudniające pracowników i stanowi w r. 1999 4,42 % pracujących w powiecie ogółem (w województwie udział pracujących w sekcji „budownictwo” stanowi 6,95 %). Wg danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie41 na terenie powiatu w roku 1995 wydano 96 pozwoleń na budowę, w roku 1996 - 174, w roku 1997 - 171, w roku 1998 - 194. Odpowiednio liczba mieszkań oddanych do użytku w poszczególnych latach przedstawia się następująco: w roku 1995 58, w roku 1996 - 37, w roku 1997 - 46, w roku 1998 - 88. Liczbę wydanych pozwoleń na budowę w roku 1999 oraz mieszkań oddanych do użytku przedstawia tabela: Tabela nr 9 – Pozwolenia na budowę i mieszkania oddane do użytku w 1999 r. WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM: CZUDEC POWIAT FRYSZTAK STRZYŻOWSKI NIEBYLEC STRZYŻÓW WIŚNIOWA BRZOZOWSKI ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI JASIELSKI KOLBUSZOWSKI NIŻAŃSKI 40 41 POZWOLENIA NA BUDOWĘ OGÓŁEM W TYM W BUDOWNICTWIE INDYWIDUALNYM MIESZKANIA ODDANE DO UŻYTKU OGÓŁEM W TYM W BUDYNKACH INDYWIDUALNYCH 272 64 54 45 87 22 251 325 271 64 54 45 87 22 251 323 69 7 12 14 31 5 34 58 59 7 12 14 21 5 34 58 b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. 158 28 76 132 28 76 Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego. Rzeszów 2000, s. 287 Powiat strzyżowski w liczbach. Rzeszów 2001, s. 47 – 48. 34 Powyższe fakty dowodzą, iż rynek budownictwa indywidualnego powiatu jest słabo rozwinięty. Jedynie w Strzyżowie istnieje spółdzielnia mieszkaniowa, tylko kilka firm prywatnych, głównie w Strzyżowie prowadzi działalność związaną z budową mieszkań na wynajem lub przeznaczonych do sprzedaży. Powiatowe firmy budowlane w niewielkim stopniu mogą opierać swoją działalność na rynku powiatowym, w szczególności w zakresie budownictwa indywidualnego, dlatego też ich aktywność w dużej mierze skierowana jest na zewnątrz. Wartość zamówień budowlanych na terenie powiatu w znacznym stopniu podnosi działalność samorządów i innych organów administracji publicznej zlecających duże inwestycyjne i remontowe prace budowlane. Dotyczą one budowy szkół, sal gimnastycznych, inwestycji sieciowych, takich jak: infrastruktura gazowa, wodociągowa, kanalizacyjna, w tym oczyszczalnie ścieków, remontów, bądź inwestycji w jednostkach służby zdrowia, bezpieczeństwa publicznego i in. W roku 1999 wydatki majątkowe w budżetach powiatu i gmin z terenu powiatu stanowiły kwotę 9594700 zł, w większości były to wydatki związane z inwestycjami budowlanymi. Szczególnie wysoki udział w rynku budowlanym na obszarze powiatu ma budownictwo drogowe. W związku ze złym stanem technicznym nawierzchni dróg i całej infrastruktury komunikacyjnej rokrocznie na terenie powiatu wydatkowane są znaczne środki na budowę nowych nawierzchni dróg. W powiecie w roku 1999 zlokalizowana była jedna firma budownictwa drogowego, która po przekształceniach weszła w skład Miejskiego Przedsiębiorstwa Dróg i Mostów w Rzeszowie, natomiast zakład produkcji masy bitumicznej stał się własnością prywatnej firmy budownictwa drogowego mającej siedzibę poza terenem powiatu. W roku 1999 nakłady na utrzymanie dróg i obiektów mostowych ponoszone przez samorządy gminne i samorząd powiatowy stanowiły kwotę 4833700 zł. 2.2.4. Usługi rynkowe Od roku 1990 na terenie powiatu obserwuje się dynamiczny rozwój sektora usług, przede wszystkim handlu detalicznego i hurtowego, w tym stale rosnące tempo obrotów, wzrost sprzedaży i liczby podmiotów w tej sekcji. W roku 1995 na terenie powiatu w rejestrze REGON w sekcji „handel i naprawy” zarejestrowane były 482 podmioty, w 1996 750 podmiotów, w 1997 822 podmioty, w 1998 822 podmioty, w 1999 902 podmioty (w r. 2000 928 podmiotów). Odpowiednio liczba sklepów przedstawia się w poszczególnych latach następująco: 387, 559, 591, 611, 611, a liczba pracujących w sklepach: 674, 927, 1007, 1046, 1049. Podobne tendencje wzrostowe obserwowane są także w pozostałych sekcjach w tym sektorze, w tym szczególnie w sekcjach: „transport, gospodarka magazynowa i łączność” oraz „obsługa nieruchomości i firm”, w których w latach 1995 – 1999 obserwowany jest 55 – 67 % przyrost liczby podmiotów42. W roku 1999 podmioty gospodarcze zarejestrowane w rejestrze REGON w sekcjach „handel i naprawy”, „transport, gospodarka magazynowa i łączność” oraz „obsługa nieruchomości i firm” stanowiły 49 % wszystkich firm z terenu powiatu, natomiast liczba pracujących w sektorze „usługi rynkowe” (1988) – 18,2 % ogółu pracujących na terenie powiatu 43. Dla prawidłowego rozwoju powiatu potrzebny jest dalszy dynamiczny rozwój tego sektora, który powinien absorbować istniejące na obszarach wiejskich nadwyżki siły roboczej. Zwłaszcza w otoczeniu rolnictwa i turystyce możliwości rozwojowe sektora nie są w zadowalającym stopniu wykorzystywane. 42 43 Tamże, s. 63. Wg danych z podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób. 35 2.3. EDUKACJA, KULTURA I SPORT 2.3.1. Edukacja Ludność powiatu w wieku do 25 lat (24392) stanowi 39,1 % ludności powiatu ogółem, co plasuje powiat na poziomie zbliżonym do średniego poziomu wojewódzkiego, przy czym w województwie podkarpackim udział ludzi młodych w ludności ogółem należy do najwyższych w kraju. W powiecie strzyżowskim wg stanu na dzień 20 września 1999 r. było 11 przedszkoli i 39 oddziałów przedszkolnych przy szkołach podstawowych. W przedszkolach przebywało 870 dzieci pod opieką 73 nauczycieli, natomiast w oddziałach przedszkolnych 477 dzieci pod opieką 42 nauczycieli. W 57 szkołach podstawowych uczyło się 7092 uczniów i pracowało 515 nauczycieli44. W związku z reformą systemu edukacji w roku 1999 samorządy rozpoczęły tworzenie nowej sieci szkolnej, przede wszystkim nowych typów szkół, jakimi są gimnazja. W roku 1999 na terenie powiatu utworzono 14 gimnazjów (44 oddziały) funkcjonujących w różnych formach organizacyjnych, w których w pierwszej klasie uczyło się 1019 uczniów i pracowało 27 nauczycieli pełnozatrudnionych. Reforma systemu edukacji wymusza na samorządach gminnych działania reorganizacyjne, które skutkować będą zmianami w sieci szkolnej w zakresie szkolnictwa podstawowego i gimnazjalnego. Jest to spowodowane tworzeniem i umacnianiem gimnazjów, w związku z czym niektóre gminy(Czudec, Wiśniowa) podjęły już inwestycje związane z budową nowych gmachów szkolnych, a także spadkiem liczebności uczniów w małych szkołach wiejskich w związku z malejącą liczbą urodzeń (wg stanu na 31 grudnia 1999 r. w powiecie było 1050 dziesięciolatków, natomiast urodziło się 737 dzieci, co stanowi spadek o 30 %!). 44 T. Jurasz w opracowaniu Rozwój oświaty na terenie regionu strzyżowskiego 1944 – 1974 (T. Jurasz op. cit., [W:] S. Cynarski Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980, s. 473 – 483.) podaje następujące informacje - przed wojną na terenie powiatu istniało 55 szkół podstawowych, w tym 46 czteroklasowych, 3 szkoły sześcioklasowe, 6 szkół siedmioklasowych, w których pracowało 95 – 105 nauczycieli; - w r. 1954 na terenie powiatu było 46 szkół siedmioklasowych, a liczba nauczycieli zwiększyła się do 340. Do 1954 roku wybudowano nowe budynki szkolne w Dobrzechowie, Godowej, Zaborowie, Gwoździance, Jaworniku Niebyleckim, Pstrągowej Górnej; - W latach 1954 – 1961 nowe punkty szkolne powstały w Tułkowicach, Pstrągowej Woli, Chytrówce i Woli Czudeckiej jako szkoły czteroklasowe oraz wybudowano 11 nowych obiektów szkół: w Tułkowicach, Wiśniowej, Pstrągówce, Cieszynie, Markuszowej, Strzyżowie, Konieczkowej, Żarnowej, Gliniku Charzewskim, Pstrągowej Dolnej, Wyżnem. Były to obiekty 4 – 6 izbowe, z wyjątkiem 14 izbowego budynku w Strzyżowie. - W latach 1961 – 1966 wybudowano nowe obiekty szkolne w Lubli, Stępinie, Gwoźnicy Górnej, Lutczy, Chytrówce, Niewodnej, Kobylu, Pułankach, Czudcu, Połomi, Wysokiej Strzyżowskiej jako budynki 2- 7 izbowe, - W latach 1965 – 1970 nowe obiekty szkolne oddano w Gliniku Górnym, Gogołowie, Kozłówku, Tropi, Żyznowie, Różance, Gliniku Zaborowskim, Woli Czudeckiej i Woli Pyrówkach. W tym okresie zmodernizowano też obiekty Liceum Ogólnokształcącego w Czudcu i w Strzyżowie, wzniesiono budynek sali gimnastycznej dla młodzieży szkół średnich w Strzyżowie, adaptowano budynek starej szkoły podstawowej w Wysokiej Strzyżowskiej na Zakład Opiekuńczo – Wychowawczy. - W roku 1976 we Frysztaku rozpoczęto budowę szkoły zbiorczej wraz z internatem, którą ukończono w 1983 r., przeznaczając na Państwowy Zakład Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Upośledzonej Umysłowo w Stopniu Lekkim, przekształcony w 1984 r. w Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy, - W roku szkolnym 1974/75 w powiecie było 60 szkół podstawowych, w tym 45 ośmioklasowych i 15 z klasami I – IV oraz 16 przedszkoli. Funkcjonowały szkoły średnie: licea ogólnokształcące w Czudcu i Strzyżowie, liceum ekonomiczne od 1965 r. w nowym budynku szkolnym w Strzyżowie, od 1972 r. liceum zawodowe, kształcące w zawodach handlowych, zaoczne technikum ekonomiczne, od 1962 r. zasadnicza szkoła elektryczna w Czudcu a także szkoły przysposobienia rolniczego przekształcone w zasadnicze szkoły rolnicze w Strzyżowie, Frysztaku, Niebylcu i Czudcu. W placówkach oświatowych pracowało w tym okresie 389 nauczycieli. 36 Tabela nr 10 – Szkolnictwo w powiecie strzyżowskim w 1999 roku wg organów prowadzących Liczba placówek Liczba uczniów (a) Liczba nauczycieli Liczba oddziałów Liczba placówek Liczba uczniów (a) Liczba nauczycieli Liczba oddziałów 16 9 1315 97 64 1 175 7 8 11 227 23 14 11 1255 87 70 1 183 3 8 11 188 12 11 11 1258 80 68 4 157 2 7 9 478 36 23 12 2340 167 117 7 342 13 14 13 43 18 15 12 924 84 63 1 162 2 7 Liczba oddziałów Liczba oddziałów 26 (a) Liczba nauczycieli (a) Liczba nauczycieli 269 Liczba uczniów Liczba dzieci 6 Liczba placówek Liczba placówek GMINA Liczba oddziałów WYSZCZEGÓLNIENIE SZKOŁY PONADGIMNAZJALNE (b) (a) Liczba nauczycieli SZKOŁY SPECJALNE (PODSTAWOWE I GIMNAZJA) (b) GIMNAZJA Liczba uczniów SZKOŁY PODSTAWOWE Liczba placówek PRZEDSZKOLA I ODDZIAŁY PRZEDSZKOLNE 2 183 76 (d) 17 2 (10 c) 2565 133 77 2 183 76 (d) 17 2 (10 c) 2.565 133 77 CZUDEC GMINA FRYSZTAK GMINA NIEBYLEC GMINA I MASTO STRZYŻÓW GMINA WIŚNIOWA POWIAT STRZYŻOWSKI RAZEM 50 1.205 115 79 57 7.092 515 382 14 1.0 19 a) 27 40 liczba nauczycieli pełnozatrudnionych, b) w roku szkolnym 2000/2001, c) wg typów szkół, d) łącznie z nauczycielami – wychowawcami. Samorząd powiatowy jest organem prowadzącym dla szkół ponadgimnazjalnych oraz szkół specjalnych stopnia podstawowego i gimnazjalnego. Na terenie powiatu funkcjonują 4 placówki zbiorcze: dwie szkoły specjalne – w Strzyżowie i we Frysztaku oraz dwie szkoły średnie – w Czudcu i w Strzyżowie. W roku szkolnym 1999/2000 w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym we Frysztaku w ramach szkoły podstawowej uczyło się 106 uczniów, natomiast w gimnazjum 17 uczniów, łącznie 123 uczniów. Rok później w szkole podstawowej było 79 uczniów, w gimnazjum 21 uczniów, natomiast w nowoutworzonej zasadniczej szkole zawodowej o profilu kucharz – cukiernik 11 uczniów. Ogółem w szkole było 139 uczniów, z czego 80 (57,55 %) stanowią uczniowie pochodzący spoza powiatu. W Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym w Strzyżowie w roku szkolnym 1999/2000 uczyło się 42 dzieci, z czego 33 w szkole podstawowej i 9 w gimnazjum. Rok później w ośrodku przebywało 44 dzieci: 27 w szkole podstawowej i 17 w gimnazjum. W tej liczbie dzieci 30 pochodziło spoza powiatu (68,18 %). 37 Wykres nr 12 – Wydatki oświatowe Powiatu Strzyżowskiego w 1999 r. 2372067 3054954 1145030 178062 1050127 50586 Zespól Szkół w Czudcu Specj. Ośr. Szk. - Wych. we Frysztaku Por. Psych. - Ped. W Strzyzowie Zespół Szkół w Strzyżowie Specj. Ośr. Szk. - Wych. w Strzyzowie pozostałe Wykres nr 13 – Liczba uczniów w szkołach, dla których organem prowadzącym jest Powiat Strzyżowski wg stanu na dzień 01.09.2000 r. 2063 502 140 43 Zespół Szkół w Czudcu Specj. Ośr. Szk. - Wych. we Frysztaku Zespół Szkół w Strzyżowie Specj. Ośr. Szk. - Wych. w Strzyżowie Wykres nr 14 - Wydatki oświatowe Powiatu Strzyżowskiego w 2000 r. 3774064 1273528 2744345 251941 1204145 80838 Zespół Szkół w Czudcu Specj. Ośr. Szk. - Wych. we Frysztaku Por. Psych. - Ped. w Strzyżowie Zespół Szkół w Strzyżowie Specj. Ośr. Szk. - Wych. w Strzyżowie pozostałe 38 Liczba placówek szkolnictwa ponadpodstawowego (9) w roku szkolnym 1998/99 należała do najniższych w województwie podkarpackim. W tej liczbie w Zespołach Szkół w Czudcu i Strzyżowie znajdowały się 2 licea ogólnokształcące, 2 zasadnicze szkoły zawodowe kształcące w tradycyjnych zawodach związanych z usługami rynkowymi, robotniczych zawodach związanych z obróbką metalu i drewna i in. oraz 5 szkół średnich technicznych (liceum ekonomiczne, liceum handlowe, liceum zawodowe). W roku szkolnym 2000/2001 powstały nowe typy szkół tj. liceum techniczne, liceum agrobiznesu, technikum mechaniczne, technikum mechaniczno – spożywcze oraz nowe typy szkół zasadniczych: w Zespole Szkół w Czudcu technolog robót wykończeniowych, w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym we Frysztaku kucharz – cukiernik – dla młodzieży specjalnej troski. W roku szkolnym 1998/99 wskaźnik liczby uczniów szkół ponadpodstawowych w stosunku do ludności powiatu ogółem (3,8 %) należał do najniższych w województwie. Poniżej plasowały się tylko powiaty: krośnieński (3,31 %), przemyski (1,08 %), rzeszowski (1,9 %), w Polsce wskaźnik ten wynosił 6,06 %, natomiast średnio w województwie 5,19 % wśród powiatów ziemskich i 6,83 % po uwzględnieniu powiatów grodzkich. W roku szkolnym 1999/2000 w powiecie strzyżowskim w liceum ogólnokształcącym kształciło się 1007 uczniów (2,15 % uczniów z całego województwa), z czego w Strzyżowie 827 (82,13 %), natomiast w Czudcu 180 (17,87 % ogółu); w szkołach średnich technicznych i zawodowych 735 uczniów (1,07 % uczniów województwa), z czego 536 w Strzyżowie (72,92 %) a 199 w Czudcu (27,08 %); w zasadniczych szkołach zawodowych 699 uczniów (2,3 % uczniów województwa), z czego 603 w Strzyżowie (86,27 %) i 96 w Czudcu (13,73 % całości). Ogółem we wszystkich placówkach edukacyjnych, dla których organem prowadzącym jest Powiat Strzyżowski w 1999 r. uczyło się 2606 uczniów, z czego w Zespole Szkół w Strzyżowie 1966 uczniów (75,44 %), w Zespole Szkół w Czudcu 475 uczniów (18,23 %), w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym we Frysztaku 123 uczniów (4,72 %), w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym w Strzyżowie 42 uczniów (1,61 %). W r. 2000 w Zespole Szkół w Strzyżowie uczyło się 2063 uczniów (75,07 %), w Zespole Szkół w Czudcu 502 uczniów (18,27 %), w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym we Frysztaku 140 uczniów (5,1%), w Specjalnym Ośrodku Szkolno – Wychowawczym w Strzyżowie 43 uczniów (1,56 %). Tabela nr 11 – Jednostki oświatowe Powiatu Strzyżowskiego w latach 2000 - 2001 Lp 1 2 3 4 L. uczniów Nazwa Szkoły (jednostki) 2000/01 2001/02 Zespół Szkół w Strzyżowie 2.063 1.591 Zespół Szkół w Czudcu 502 492 SOSW Frysztak 140 151 SOSW Strzyżów 43 43 RAZEM 2.748 2.277 L. oddziałów 2000/01 2001/02 L. nauczycieli 2000/01 2001/02 L. wychowawców 2000/01 2001/02 62 49 99 91 0 0 15 14 34 29 0 0 12 13 23 24 30 29 5 6 8 9 15 15 94 82 164 153 45 44 Obserwując stan uczniów w poszczególnych typach szkół ponadpodstawowych zauważa się spadek liczby uczniów kształcących się w powiecie w zasadniczych szkołach zawodowych (827 w roku szkolnym 1995/96 i 699 w roku szkolnym 1999/2000 – spadek o 15,5 %), wzrost uczniów kształcących się w liceach ogólnokształcących (941 w roku szkolnym 1995/96 i 1007 w roku szkolnym 1999/2000 – wzrost o 7 %) i średnich szkołach technicznych (646 w roku szkolnym 1995/96 i 735 w roku szkolnym 1999/2000 – wzrost o13,8 %). 39 Wykres nr 15 – Liczba uczniów w poszczególnych typach szkół w latach 1995 – 1999 1100 1000 941 1007 900 800 735 827 700 600 699 646 500 400 300 200 100 0 1995/1996 liceum ogólnokształcące 1999/2000 średnie szkoły techniczne zasadnicze szkoły zawodowe Tendencja ta jest także widoczna w wyborach poszczególnych typów szkół przez absolwentów szkół podstawowych z terenu powiatu. W roku szkolnym 1995/96 liceum ogólnokształcące w powiecie wybrało 24,95 % absolwentów, szkoły średnie techniczne 14,97 % absolwentów a szkoły zasadnicze zawodowe 27,97 % absolwentów. W roku szkolnym 1999/2000 liceum ogólnokształcące wybrało 28,6 % absolwentów, szkoły średnie techniczne 17, 1 % absolwentów (rok później po utworzeniu nowych typów szkół 25,62 % absolwentów), a zasadnicze szkoły zawodowe 17,2 % absolwentów. Wykres nr 16 – Wybór poszczególnych typów szkół ponadpodstawowych przez absolwentów szkół podstawowych z terenu powiatu w latach 1995 - 1999 35,00% 30,00% 27,97% 25,00% 24,95% 20,00% 15,00% 10,00% 14,97% 5,00% 0,00% 1995/1996 liceum ogólnokształcące 28,60% 17,20% 17,10% 1999/2000 średnie szkoły techniczne zasadnicze szkoły zawodowe Trzeba jednak zauważyć, że dynamika zmian struktury szkolnictwa ponadpodstawowego jest nadal niewystarczająca w stosunku do potrzeb rynku pracy. Istotnym problemem w systemie oświatowym powiatu jest znaczny odsetek młodzieży wybierającej dla kontynuacji kształcenia szkoły średnie położone poza powiatem. 40 Tabela nr 12 - Decyzje absolwentów szkół podstawowych położonych na terenie powiatu strzyżowskiego o wyborze szkół ponadpodstawowych (lata 1995-1999) 45: Rok szkolny Liczba absolwentów ogółem LO LT Technikum Szkoła Zasadnicza C* S* C S C S C S Liczba absol- % w stosunwentów którzy ku do ogółu wybrali szkoły powiatowe 1994/95 1062 49 216 29 107 23 0 72 225 721 67,89 1995/96 1002 38 177 29 104 33 0 37 222 640 63,87 1996/97 999 42 202 Brak naboru 136 39 0 Brak naboru 220 639 63,96 1997/98 1074 36 225 Brak naboru 137 39 0 68 233 738 68,71 1998/99 1070 56 250 Brak naboru 141 42 0 30 154 673 62,90 1999/00 1054 26 234 29 168 37 36 44 169 743 70,49 Razem 6261 247 1304 87 793 213 36 251 1223 4154 66,35 W roku szkolnym 1995/96 młodzież ta stanowiła 36,13 % absolwentów ogółu szkół podstawowych w powiecie, w roku szkolnym 1998/99 37, 1 %, natomiast w roku następnym 29,51 %. Skuteczne przeciwdziałanie tej tendencji powinno oznaczać stałe wzbogacanie oferty kształcenia a docelowo stworzenie nowych szkół w gminach, w których liczba absolwentów wybierających szkoły zewnętrzne jest najwyższa. Interesujących danych w tym obszarze dostarczyły badania przeprowadzone przez Poradnię Psychologiczno – Pedagogiczną w Strzyżowie wśród uczniów drugich klas gimnazjów na terenie powiatu w czerwcu 2001 r.46. Udział w badaniach wzięło 67 % uczniów z rocznika, spośród których 20 % zadeklarowało podjęcie nauki w zasadniczej szkole zawodowej a 80 % w liceach profilowanych. W obecnym stanie sieci szkolnictwa ponadgimnazjalnego kontynuację kształcenia w placówkach na terenie powiatu zadeklarowało ogółem 62 % badanych, a poza powiatem 38 % badanych, przy czym w stosunku do stycznia 2001 r., kiedy po raz pierwszy przeprowadzono badanie, stanowi to wzrost o 10 % na korzyść szkół średnich powiatowych. Z kolei przy hipotetycznym założeniu istnienia szkół średnich we Frysztaku i Niebylcu odsetek deklarujących wybór szkół powiatowych wzrósł o dalsze 8 % do poziomu 70 %. Wśród głównych przyczyn determinujących wybór określonej szkoły wymieniono: dogodny dojazd, położenie szkoły w miejscu lub w pobliżu miejsca zamieszkania, poziom nauczania. Najwyższy spadek wyboru szkoły poza terenem powiatu w sytuacji utworzenia nowych szkół średnich zanotowano wśród gimnazjalistów gminy Niebylec, którzy w wariancie obecnym aż w 62, 91 % zadeklarowali wybór szkoły poza powiatem, a przy hipotetycznym założeniu funkcjonowania szkoły średniej w Niebylcu odsetek ten spadł do 37,09 %. 45 por. Szkolnictwo ponadpodstawowe w powiecie strzyżowskim w świetle migracji absolwentów szkół podstawowych z terenu powiatu (lata 1995 – 2000). Strzyżów 2000. 46 Na podstawie materiałów własnych Starostwa Powiatowego i Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Strzyżowie. 41 Wykres nr 17- Wybór dalszego kształcenia przez absolwentów szkół podstawowych na terenie powiatu strzyżowskiego w roku szkolnym 1999/2000. 100,00% 92,12% 100% 90,00% 80,00% 70,00% 70,49% 70,69% 62,92% 53,12% 60,00% 46,88% 50,00% 37,08% 40,00% 29,51% 29,31% 30,00% 20,00% 7,88% 10,00% 0% 0,00% Gmina Czudec Gmina Frysztak Gmina Niebylec Gmina Strzyżów Gmina Wiśniowa Powiat ogółem absolwenci którzy wbrali szkoły średnie powiatowe absolwenci którzy wybrali szkoły średnie poza powiatem Zadowalający jest natomiast stopień przygotowania nauczycieli oraz ich liczba w stosunku do potrzeb szkolnictwa. Poziom przygotowania nauczycieli nie odbiega od współczesnych wymagań, nie brakuje też nauczycieli żadnej z podstawowych specjalności, choć pewien niedobór odnotować można w nauczaniu języków obcych, specjalistycznych przedmiotach zawodowych, niewielu jest nauczycieli przygotowanych do kształcenia akademickiego. Trudno przyjąć jednoznaczne kryteria dla oceny poziomu nauczania i jakości pracy szkół. Jeżeli jednak przyjąć jako kryteria poziomu nauczania liczbę uczestników olimpiad i konkursów przedmiotowych oraz odsetek uczniów wybierających dalsze kształcenie na poziomie wyższym, wówczas należy uznać, iż w zakresie poziomu nauczania i jakości kształcenia szkół średnich jest jeszcze wiele do zrobienia. Ofertę edukacyjną powiatu uzupełniają placówki zlokalizowane w Strzyżowie, takie jak Państwowa Szkoła Muzyczna I stopnia, Społeczna Szkoła Muzyczna, Niepubliczna Szkoła Języków „Promesa” oraz Zakład Doskonalenia Zawodowego prowadzący różnorodne kursy przysposobienia zawodowego. Obecnie brak jest na terenie powiatu placówek oferujących kształcenie w systemie zaocznym, placówek szkolnictwa wyższego. Od początku roku szkolnego 2001/2002 w Zespole Szkół w Strzyżowie rozpoczęła funkcjonowanie szkoła policealna kształcąca młodzież w zawodzie technik – informatyk. 2.3.2. Kultura Działalność kulturalna jest tradycyjną formą aktywności społecznej mieszkańców powiatu strzyżowskiego. Na terenie powiatu od lat funkcjonują liczne zespoły muzyczne, teatralne, grupy artystów – malarzy, pisarzy i poetów i in. Do II wojny światowej, a szczególnie na przełomie XIX i XX w. ośrodkami życia artystycznego były dwory szlacheckie i ziemiańskie rozrzucone w różnych miejscowościach powiatu. Spośród nich szczególną rolę odgrywał dwór Mycielskich w Wiśniowej, w którym przebywali czołowi artyści i ludzie kultury okresu międzywojennego. Kolekcja obrazów gromadzona przez kilka pokoleń rodu Mycielskich wywieziona z dworu po II wojnie światowej stała się trzonem kolekcji dzieł sztuki utworzonego Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, gdzie zresztą do dzisiaj nie znalazła należnego jej miejsca47. Od początku lat dziewięćdziesiątych za organizację działalności kulturalnej odpowiadają samorządy. Na terenie powiatu funkcjonuje 5 gminnych ośrodków kultury, 2 muzea oficjalnie zarejestrowane – w Strzyżowie i Gwoźnicy Górnej, parafialne muzeum narzędzi rolniczych w Szufnarowej, 27 placówek bibliotecznych dysponujących stosunkowo wysoką na tle powiatów ościennych liczbą 47 Por. T. Szetela – Zauchowa Barbizon wiśniowski, Rzeszów 1997, s. 131 – 145. 42 woluminów (318100) oraz 1 placówka kinowa w ramach Domu Kultury „Sokół” w Strzyżowie. W powiecie działa kilka zespołów folklorystycznych, chórów i amatorskich orkiestr dętych, zespołów muzyki nowoczesnej, tworzą amatorzy malarze, rzeźbiarze, pisarze i poeci. Pamięć o tradycji regionu kultywują działające w gminach stowarzyszenia regionalne, a nowym osiągnięciem lat dziewięćdziesiątych stało się czasopiśmiennictwo rozwijane pod auspicjami samorządów gminnych a także samorządu powiatowego. Od roku 1990 na rynku pojawiły się takie pozycje prasowe jak: „Waga i Miecz”, „Głos Niebylca”, „Gmina Samorządna”, „Kamerton” – kwartalnik społeczno-literacki, „Kwartalnik Czudecki”, „Gazeta Frysztacka”, „Bardo” – zawierające artykuły dotyczące spraw współczesnych, tradycji i historii regionu. Panoramy czasopiśmiennictwa powiatowego dopełniają gazetki parafialne w coraz większej liczbie ukazujące się na terenie powiatu oraz gazetki szkolne. Szczególną rolę w rozwijaniu i inicjowaniu działalności kulturalnej odgrywają samorządowe placówki kultury zlokalizowane na obszarze powiatu, tj. biblioteki, domy i ośrodki kultury. Wyzwaniem dla samorządu powiatowego jest stworzenie biblioteki powiatowej i innych powiatowych instytucji kulturalnych. 2.3.3. Sport W roku 1999 na terenie powiatu działalność prowadziło 12 amatorskich klubów sportowych (w tym 5 uczniowskich), prowadzących 20 sekcji, w których ćwiczyło 650 osób, w tym 132 kobiety. W klubach tych w różnorodnych związkach sportowych zarejestrowanych było 441 zawodników (299 do lat 18), 5 trenerów i 17 instruktorów. Popularne dyscypliny to gry zespołowe, przede wszystkim piłka nożna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, tenis stołowy, lekkoatletyka, a także dynamicznie rozwijające się w latach dziewięćdziesiątych dyscypliny takie jak szachy, jeździectwo, sporty oparte na dalekowschodnich sztukach walki. W różnych kategoriach wiekowych zawodnicy odnoszą sukcesy na szczeblu wojewódzkim i krajowym, największe z nich są udziałem zawodników w kategoriach młodzieżowych. Organizacją działalności sportowej zajmują się w poszczególnych gminach ośrodki sportu i rekreacji (Strzyżów i Frysztak) oraz działające najczęściej na prawach stowarzyszeń amatorskie i uczniowskie kluby sportowe, zlokalizowane na obszarze poszczególnych gmin, a także powstające zrzeszenia powiatowe. W ostatnim dziesięcioleciu na terenie powiatu wybudowano wiele obiektów sportowych, takich jak sale gimnastyczne zlokalizowane przy obiektach oświatowych, otwarte kąpielisko we Frysztaku, rekonstruowane są obiekty strzelnic sportowych (Czudec, Strzyżów). Bazę sportową uzupełniają: otwarte kąpielisko, basen kąpielowy w Strzyżowie, stadiony sportowe oraz wyciągi narciarskie w Babicy i Strzyżowie - Łętowni. Baza sportowa powiatu wymaga dalszej rozbudowy i modernizacji. Jej rozwój uwzględnić powinien potrzeby mieszkańców oraz projektowany rozwój rekreacji i turystyki, w związku z czym dążyć należy do dalszego zwiększenia liczby sal gimnastycznych, budowy krytego kąpieliska, stworzenia ścieżek rowerowych, obiektów związanych z uprawianiem sportów zimowych i innych obiektów sportowych. Wsparcia wymaga rozwój stowarzyszeń i klubów sportowych. 2.4. OCHRONA ZDROWIA ORAZ POMOC SPOŁECZNA W związku z reformą ustrojową państwa z 1999 r. oraz reformą ochrony zdrowia organizacja ochrony zdrowia w powiecie podlega w ciągu ostatnich lat daleko idącym zmianom. Podstawowa opieka zdrowotna, stomatologia oraz specjalistyczna opieka medyczna wyodrębnia się z placówki publicznej, jaką jest Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Strzyżowie i w formie różnorodnych podmiotów niepublicznych świadczy nadal usługi na obszarze powiatu. W Szpitalu Powiatowym w Strzyżowie wg stanu na dzień 31 grudnia 1999 r. było 108 łóżek, tj. w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców 17,3 łóżka, przy średniej wojewódzkiej 43 łóżka i średniej krajowej 53 łóżka. Stan ten poprawia się, w r. 2001 w Szpitalu Powiatowym funkcjonują 142 łóżka, z czego na Oddziale Chirurgii 37, Oddziale Intensywnej Opieki Medycznej 3 łóżka, Wewnętrznym 48 łóżek, Położniczo – Ginekologicznym 33 łóżka, Noworodkowym 21 łóżek. Od 15.08. 2000 r. funk43 cjonuje także 18 łóżkowy Zakład Pielęgnacyjno – Opiekuńczy. Za I półrocze 2001 r. wykorzystanie łóżek w poszczególnych oddziałach przedstawiało się następująco: Oddział Chirurgii – 96,1 %, OIOM – 84,2 %, Oddział Wewnętrzny – 99,6 %, Oddział Położniczy – 59,3 %, Oddział Ginekologiczny – 77 %, Oddział Noworodkowy – 28,8 %. Średni czas pobytu pacjentów w poszczególnych oddziałach wynosi: Oddział Chirurgii – 5,2 dni, OIOM – 4,9 dni, Oddział Wewnętrzny – 7,0 dni, Oddział Położniczy – 5,0 dni, Oddział Ginekologiczny – 3,9 dni, Oddział Noworodkowy – 3,8 dni. W związku z tym istniejące w powiecie świadczenia medyczne w zakresie lecznictwa zamkniętego wymagają uzupełnienia przez placówki zewnętrzne – dotyczy to zwłaszcza usług specjalistycznych wymagających wysoko zaawansowanych procedur medycznych. Nie zmienia to jednak faktu, iż w powiecie nadal należy rozwijać bazę tego lecznictwa, wzmacniać jego konkurencyjność wobec placówek zewnętrznych, a z uwagi na to, iż stan infrastruktury medycznej jest niewystarczający, podjąć działania modernizacyjne, niezbędne jest m. in. doposażenie w nowoczesny sprzęt i aparaturę medyczną. Zwiększenie liczby łóżek szpitalnych jest też istotne ze względu na to, że według prognoz zapotrzebowanie na ten rodzaj opieki wzrastać będzie w województwie podkarpackim o 14 % rocznie do 2010 roku48. W skali kraju przewiduje się dalszy spadek liczby łóżek krótkoterminowych do 40 na 10000 mieszkańców w 2002 r. i 35 w r. 2005 oraz wzrost liczby łóżek długoterminowych, tj pielęgnacyjno – opiekuńczych i rehabilitacyjnych do 12 na 10000 mieszkańców w 2002 r. i 15 w roku 200549. Tabela nr 13 – Wybrane dane dotyczące ochrony zdrowia w latach 1999 - 2001 Wyszczególnienie Lekarze na 10000 mieszkańców Łóżka szpitalne na 10000 mieszkańców Łóżka długoterminowe na 10000 mieszkańców Wskaźnik hospitalizacji – liczba hospitalizacji na 10000 mieszkańców Średni czas pobytu w szpitalu w dniach Średnie obłożenie łóżka w % 22 Województwo Podkarpackie 17,7 Powiat Strzyżowski 10,250 52 41,5 22,7 0,6451 5,552 136 b.d. 2,9 118 119 9,4 b.d. 4,9 85,2 b.d. 74,2 Polska W stosunku do wskaźników wojewódzkich a nawet na tle większości sąsiednich powiatów niższa jest także liczba wyższego i średniego personelu medycznego zatrudnionego w placówkach 48 Por. Program Restrukturyzacji w Ochronie Zdrowia. Materiały konferencyjne. Rzeszów, 4 lipca 2001. Por. H. Siciński Restrukturyzacja łóżek szpitalnych. Gazeta Samorządu i Administracji Nr 15- 16/ 2001. Autor w artykule stwierdza ponadto, iż w skali ogólnopolskiej w szpitalach ogólnych występuje znaczny nadmiar łóżek szpitalnych w oddziałach ginekologiczno – położniczych oraz pediatrycznych i niedobór łóżek dla przewlekle chorych, paliatywnych, kardiologicznych, onkologicznych i psychiatrycznych. 50 Wg danych własnych z roku 2001. 51 Wg danych z 31 .12. 1999 r. 52 Wg danych za rok 2001. 44 49 ochrony zdrowia (w powiecie w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców w roku 1999 przypadało 9,8 lekarzy, przy średniej wojewódzkiej 17,7 i ogólnopolskiej 22,6, pielęgniarek 34,2, przy średniej wojewódzkiej 51,3 i ogólnopolskiej 51,0), natomiast liczba lekarzy stomatologów w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców (3,4) kształtuje się na poziomie nieco wyższym od średniej wojewódzkiej (3,0), równym średniej ogólnokrajowej (3,4). Nieco wyższa natomiast od średniej wojewódzkiej (5,1) i ogólnokrajowej (4,9) jest liczba ludności w tys. w stosunku do liczby aptek i punktów aptecznych (w powiecie w roku 1999 - 5,7). Wg stanu na dzień 30 czerwca 2001 r. w powiecie funkcjonowało 5 niepublicznych zoz, świadczących usługi na podstawie kontraktu z Podkarpacką Regionalną Kasą Chorych w Rzeszowie w ramach podstawowej opieki zdrowotnej, 2 niepubliczne, stomatologiczne zoz, 5 prywatnych gabinetów stomatologicznych mających kontrakty z PRKCh, 2 prywatne gabinety lekarskie świadczące usługi w ramach kontraktu z PRKCh, 28 prywatnych gabinetów lekarskich świadczących usługi bez kontraktu z PRKCh. Ogółem w powiecie było w tym okresie 64 lekarzy (w tym 3 emerytów), 22 lekarzy stomatologów, 29 lekarzy specjalistów oraz 336 pracowników średniego personelu medycznego, w tym w SP ZOZ 301 a w niepublicznych zoz 35. Tabela nr 14 - Pracownicy medyczni cywilnej służby zdrowia - stan w dniu 31 XII Wyszczególnienie Powiat Strzyżowski - 1995 - 1996 - 1997 - 1998 Brzozowski Jasielski Kolbuszowski Niżański Lekarze stomatolodzy w liczbach bezwzględnych Pielęgniarki Lekarze Lekarze stomatolodzy na 10 tys. ludności Lekarze Pielęgniarki 57 16 239 9,2 2,6 38,5 58 16 230 9,4 2,6 37,1 62 19 238 10,0 3,1 38,3 61 21 213 9,8 3,4 34,2 102 20 441 15,5 3,0 62,6 178 45 683 15,1 3,7 58,2 60 20 229 9,9 3,3 38,0 86 18 271 12,8 2,7 40,3 63 22 172 8,9 3,1 24,3 3758 645 10903 17,7 3,0 51,3 87524 13260 197153 22,6 3,4 51,0 Ropczycko – Sędziszowski Województwo a Polska a Zadaniem na najbliższe lata stać się powinna poprawa kondycji finansowej publicznych placówek ochrony zdrowia, wzmacnianie konkurencyjności pomiędzy niepublicznymi podmiotami świadczącymi usługi medyczne oraz poprawa bazy lokalowej i doposażenie w sprzęt placówek ochrony zdrowia w powiecie. Tabela nr 15 - Finansowanie poszczególnych podmiotów ochrony zdrowia w powiecie strzyżowskim przez Podkarpacką Regionalną Kasę Chorych w Rzeszowie w latach 1999 i 2000 Lp. 1. 2. 3. a Rok 1999 Wyszczególnienie SP ZOZ w Strzyżowie w tym szpital powiatowy w tym przychodnie specjalistyczne Liczba podmiotów 1 1 1 Przekazane środki w zł 13.888.079,51 9.114.307,81 2.360.662,50 w 1999 r. dane nie obejmują osób, dla których głównym miejscem pracy są gabinety prywatne. 45 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 2000 w tym podstawowa opieka zdrowotna Niepubliczne podmioty świadczące na terenie powiatu usługi w ramach p.o.z. Niepubliczne podmioty świadczące na terenie powiatu usługi stomatologiczne Niepubliczne podmioty świadczące na terenie powiatu usługi pielęgniarskie Pozostałe podmioty na obszarze powiatu korzystające ze środków PRKCh – indywidualna praktyka stomatologiczna SUMA SP ZOZ w Strzyżowie w tym szpital powiatowy w tym przychodnie specjalistyczne w tym podstawowa opieka zdrowotna Niepubliczne podmioty świadczące na terenie powiatu usługi w ramach p.o.z. Niepubliczne podmioty świadczące na terenie powiatu usługi stomatologiczne Niepubliczne podmioty świadczące na terenie powiatu usługi pielęgniarskie Pozostałe podmioty na obszarze powiatu korzystające ze środków PRKCh – 5 praktyk indywidualnych, w tym 2 stomatologiczne i 3 specjalistyczne SUMA 1 5 2.413.109,20 1.352.060,46 - - - - 1 74.254,05 7 1 1 1 1 6 15.314.394,02 13.433.789,02 9.405.062 2.021.929,76 2.006.797,26 2.360.030,77 2 1.367.075 3 337.520,36 5 538.326 17 18.036.741,15 Od roku 1999 pomoc społeczna w powiecie funkcjonuje niemal w całym zakresie jako struktury samorządowe. Świadczenia z zakresu pomocy społecznej w głównej mierze są zadaniem gmin realizowanym przez gminne i miejsko - gminny ośrodek pomocy społecznej. Gmina i Miasto Strzyżów prowadzi ponadto Środowiskowy Dom Samopomocy dla osób niepełnosprawnych. Pozostałe placówki pomocy społecznej zlokalizowane w powiecie prowadzone są przez samorząd powiatowy w Strzyżowie i są to: domy pomocy społecznej dla mężczyzn upośledzonych i psychicznie chorych w Babicy i Gliniku Dolnym, domy dziecka w Strzyżowie i Żyznowie, Powiatowy Urząd Pracy w Strzyżowie świadczący usługi na rzecz bezrobotnych oraz koordynujące działania samorządu powiatowego w zakresie pomocy społecznej Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Strzyżowie. W roku 1999 gminne ośrodki pomocy społecznej z terenu powiatu na realizację zadań własnych i zleconych otrzymały kwotę 5872280 zł, wypłacając w tym okresie m.in. zasiłki stałe dla 113 osób oraz udzielając różnorodnych form pomocy dla mieszkańców z terenu powiatu. W domach pomocy społecznej na terenie powiatu w dn. 31.12.2000 r. przebywało 121 pensjonariuszy, natomiast w domach dziecka 83 wychowanków. Organizacja stacjonarnej opieki społecznej sprawia, że placówki te spełniają funkcje ponadpowiatowe, przebywające w nich osoby w większości pochodzą bowiem spoza terenu powiatu. W domach pomocy społecznej liczba miejsc jest zbyt mała w stosunku do potrzeb, natomiast zarówno domy pomocy społecznej, przede wszystkim dom pomocy społecznej w Gliniku Dolnym, jak i domy dziecka wymagają działań modernizacyjnych, remontów i inwestycji pod kątem poprawy standardów lokalowych. W związku z wzrastającymi na terenie powiatu potrzebami w tym zakresie system stacjonarnej opieki społecznej wymaga też uzupełnienia o dom pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku. 46 Wykres nr 18 – Liczba wychowanków i pensjonariuszy w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej Powiatu Strzyżowskiego w 2000 r. 76 43 40 45 Dom Dziecka Strzyżów Dom Dziecka Żyznów DPS Babica DPS Glinik Dolny W tym okresie w stacjonarnych placówkach pomocy społecznej prowadzonych przez Powiat Strzyżowski przebywało ogółem 203 wychowanków i pensjonariuszy, z czego w Domu Dziecka w Strzyżowie 40 (19,7 %), w Domu Dziecka w Żyznowie 43 (21,18 %), w Domu Pomocy Społecznej w Babicy 76 (37,44 %), w Domu Pomocy Społecznej w Gliniku Dolnym 45 (22,17 %) Wykres nr 19 - Wydatki budżetowe Powiatu Strzyżowskiego na pomoc społeczną w 1999 r. – ogółem 4482231 zł 1258874 664878 841896 82513 346712 801878 10950 365134 109407 Dom Dziecka Strzyżów DPS Babica Pow. Centr. Pom. Rodz Rodz. zastępcze i usamodz. wychow. Pozostałe Dom Dziecka Żyznów DPS Glinik Dolny Pow. Zesp. ds. orzek. Zas. Rodz. dla funkc. PSP i Policji 47 Wykres nr 20 - Wydatki budżetowe Powiatu Strzyżowskiego na pomoc społeczną w 2000 r. – ogółem 5449573 zł 1295255 92130 836945 362721 971497 994333 Dom Dziecka Strzyżów DPS Babica Pow. Centr. Pom. Rodz Rodz. zastępcze i usamodz. wychow. Pozostałe 25480 752700 1000 117512 Dom Dziecka Żyznów DPS Glinik Dolny Pow. Zesp. ds. orzek. Zas. Rodz. dla funkc. PSP i Policji Powiatowy Urząd Pracy Zadaniem powiatu jest także organizacja opieki nad dziećmi przebywającymi na mocy decyzji sądu w rodzinach zastępczych. W roku 1999 na ten cel zaangażowano środki w wysokości 346712 zł dla 36 rodzin zastępczych. W systemie opieki nad dzieckiem sprawowanie opieki poprzez rodziny zastępcze powinno być szczególnie wspierane, nie tylko w formie bezpośrednich świadczeń, ale także poprzez szkolenia i inne pośrednie formy przygotowania rodzin zastępczych do sprawowania opieki. Szczególnym zadaniem powiatu od roku 1999 w ramach gospodarowania środkami Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych stała się pomoc dla osób niepełnosprawnych. Od 01.09.1999 r. funkcjonuje w powiecie powołany przez Starostę Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności. W r. 2000 Zespół ten rozpatrzył 776 spraw, orzekając o niepełnosprawności 496 osób. Wg danych szacunkowych na dzień 04.06.2001w powiecie mieszka ok. 5800 osób niepełnosprawnych, z tego ok. 2800 mężczyzn, 2000 kobiet i 1000 dzieci w wieku do 16 lat. Wśród tych osób 480 było ze znacznym stopniem niepełnosprawności, pracowało ok. 1700 osób, w tym 500 w zakładach pracy chronionej, 900 na otwartym rynku pracy i 300 prowadziło działalność gospodarczą lub rolniczą. 120 osób niepełnosprawnych zarejestrowano jako osoby bezrobotne, a 20 poszukiwało pracy. W roku 1999 na różne formy pomocy osobom niepełnosprawnym w zakresie m.in. rehabilitacji zawodowej i społecznej przeznaczono kwotę 755922,99 zł. Ogółem z różnorodnych form pomocy skorzystało 271 osób niepełnosprawnych, w tym utworzono 29 nowych stanowisk pracy dla tych osób. W ramach tych środków na zwrot kosztów organizacji nowych stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych wydatkowano kwotę 395292 zł (52,29 %), na zwrot kosztów wynagrodzeń i składek ZUS 174488,05 zł (23,08 %), na finansowanie szkoleń osób niepełnosprawnych 4172 zł (0,56 %), na pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej przez osoby niepełnosprawne 35266 zł (4,66 %), na dofinansowanie do turnusów rehabilitacyjnych 79760 zł (10,55 %), na likwidację barier architektonicznych 34372 zł (4,55 %), na likwidację barier w komunikowaniu się 4786,40 zł (0,63 %), na realizację programu celowego „DROGOWSKAZ”, tj. na zakup przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych 11472,07 zł (1,52 %), na realizację programu celowego „WAZON”, tj. na wspieranie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych 1639 zł, tj. (0,22 %), natomiast koszty obsługi realizowanych zadań wyniosły 14675,47 zł (1,94 %). 48 Wykres nr 21 - Struktura wydatkowanych środków PFRON na pomoc dla osób niepełnosprawnych w 1999 r. w zł: 395292 174488,05 14675,47 11472,07 34372 1639 79760 35266 4172 4786,4 zwrot kosztów organizacji nowyh stanowisk pracy szkolenia dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych likwidacja barier w komunikowaniu się program celowy "WAZON" zwrot kosztów wynagrodzeń i składek pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej likwidacja barier architektonicznych program celowy "Drogowskaz" koszty obsługi W roku 2000 w ramach realizowania zadań związanych z pomocą osobom niepełnosprawnym wydatkowano kwotę 677861,28 zł, w tym na zwrot kosztów organizacji nowych stanowisk pracy dla osób niepełnosprawnych 239547 zł (35,34 %), na zwrot kosztów wynagrodzeń i składek ZUS 252866 zł (37,30 %), na finansowanie szkoleń osób niepełnosprawnych 8433 zł (1,24 %), na pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej przez osoby niepełnosprawne 25000 zł (3,69 %), na dofinansowanie do turnusów rehabilitacyjnych 73258 zł (10,81 %), na likwidację barier architektonicznych 23564,02 zł (3,47 %), na likwidację barier w komunikowaniu się 6068,02 zł (0,91 %), na realizację programu celowego „DROGOWSKAZ”, tj. na zakup przedmiotów ortopedycznych i środków pomocniczych 33537,24 zł (4,95 %), na realizację programu celowego „WAZON”, tj. na wspieranie aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych 3132 zł, tj. (0,46 %), natomiast koszty obsługi realizowanych zadań wyniosły 12456 zł (1,83 %). Wykres nr 22 - Struktura wydatkowanych środków PFRON na pomoc dla osób niepełnosprawnych w r. 2000 w zł: 239547 12456 3132 252866 33537,24 25000 23564,02 73258 8433 6068,02 zwrot kosztów organizacji nowyh stanowisk pracy szkolenia dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych likwidacja barier w komunikowaniu się program celowy "WAZON" zwrot kosztów wynagrodzeń i składek pożyczki na rozpoczęcie działalności gospodarczej likwidacja barier architektonicznych program celowy "Drogowskaz" koszty obsługi 49 System pomocy osobom niepełnosprawnym uzupełniają placówki oświatowe w zakresie szkolnictwa podstawowego, gimnazjalnego i średniego, tj specjalne ośrodki szkolno – wychowawcze w Strzyżowie i we Frysztaku. Problemem społecznym ostatniego dziesięciolecia stało się bezrobocie. W roku 2000 na różnorodne formy pomocy dla osób bezrobotnych Powiatowy Urząd Pracy, który od 1 stycznia tegoż roku wszedł w skład powiatowej administracji zespolonej, wydatkował środki w wysokości 13063541,65 zł pochodzące z Funduszu Pracy, z czego 65,9 % na zasiłki dla bezrobotnych, 7,8 % na zasiłki przedemerytalne, 5,8 % na świadczenia przedemerytalne, 4,6 % na przygotowanie zawodowe młodocianych, 14,8 % na aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu, 1,1 % na pozostałe wydatki. 2.5. TURYSTYKA I REKREACJA 2.5.1. Warunki rozwoju turystyki i rekreacji Obszar powiatu strzyżowskiego charakteryzuje się znaczącymi walorami turystycznymi. Wpływa na to malownicze położenie praktycznie całego obszaru powiatu z podgórskim ukształtowaniem terenu, dużymi kompleksami leśnymi, w których występuje wiele interesujących gatunków roślin i zwierząt, w tym zwierząt łownych. Znaczna część obszaru powiatu poddana jest różnym formom ochrony przyrody ze względu na unikatowe walory przyrodnicze. Na terenie powiatu znajduje się m.in. Czarnorzecko – Strzyżowski Park Krajobrazowy, Strzyżowsko – Sędziszowski Obszar Chronionego Krajobrazu, Hyżniańsko – Gwoźnicki Obszar Chronionego Krajobrazu, rezerwaty przyrody „Góra Chełm” w Stępinie i Jaszczurowej, „Herby” w Jazowej i Kobylu „Wielki Las” w Pstrągowej a także wg stanu na dzień 31 12.1999 r. 39 pomników przyrody. Walory turystyczne powiatu podnoszą także liczne, unikatowe zabytki kultury materialnej, wśród których wymienić można zabytkowe kościoły i cerkwie, zabytki budownictwa drewnianego, liczne stanowiska archeologiczne, zespoły fortyfikacji z okresu II wojny światowej (Strzyżów i Stępina), unikatowe układy urbanistyczne (Czudec, Strzyżów, Niebylec), zespoły dworskie oraz przydrożne kapliczki i krzyże. Wartości przyrodnicze i kulturowe powiatu podziwiać można m.in. poprzez umiejscowione na jego terenie szlaki turystyczne: szlak niebieski ciągnący się od góry Bardo (534 m n.p.m.) i Chełm (532 m n.p.m.) poprzez Stępinę, Cieszynę, Jazową (pasmo Herby 469 m n.p.m.) następnie Oparówkę i poza terenem powiatu Pietruszą Wolę, Rzepnik do pasma Prządek, szlak zielony ciągnący się od Strzyżowa poprzez Godową, Bonarówkę i Węglówkę do gminy Korczyna, szlak czarny z Czudca poprzez Babicę, Połomię, Gwoździankę, Godową do Bonarówki53. 53 por. Powiat Strzyżowski, mapa turystyczna, wydawnictwo Atma s.c. Nowy Sącz 2000. 50 Mapa nr 5 – Atrakcje turystyczne powiatu strzyżowskiego Żywą tradycją w powiecie jest amatorska działalność kulturalna, którą realizują liczne zespoły muzyczne, w tym folklorystyczne, rozwija się twórczość malarzy i rzeźbiarzy a także twórczość literacka. Celem działań władz samorządowych stać się powinno zwiększenie liczby imprez promujących walory turystyczne i rekreacyjne powiatu, obecnie bowiem tylko kilka imprez cyklicznych uznać można za imprezy międzygminne, praktycznie żadna nie spełnia kryteriów imprezy o charakterze regionalnym. Poprawy i znacznej rozbudowy wymaga także infrastruktura turystyczna, zwłaszcza pod względem liczby obiektów i miejsc noclegowych. W 1999 r. na terenie powiatu funkcjonowało 7 obiektów oferujących 276 miejsc noclegowych, w tym 170 całorocznych. Stosunkowo wysoka liczba korzystających z noclegów w tym roku (13621) związana jest z umiejscowieniem na terenie gminy Czudec Centrum Doskonalenia Pedagogicznego – instytucji działającej w ramach samorządu województwa, w której prowadzone są przez cały rok szkolenia i konferencje a także z dynamicznym rozwojem agroturystyki. W stosunku do roku 1999 ilość gospodarstw agroturystycznych w roku 2000 zwiększyła się trzykrotnie (do 1554), jednakże jest nadal dalece niewystarczająca. Na terenie gminy Czudec znajduje się 3 obiekty hotelowe i 166 miejsc noclegowych, w gminie Frysztak 3 obiekty hotelowe i 60 miejsc, w gminie Niebylec 1 obiekt i 50 miejsc. W pozostałych gminach, w tym w mieście Strzyżowie nie istnieją zarejestrowane obiekty i miejsca noclegowe55. 54 Dane na podstawie: Agroturystyka – wieś podkarpacka zaprasza – przewodnik po gospodarstwach agroturystycznych, Boguchwała 2001. 55 por. Powiat Strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 51. 51 Tabela nr 16 - Baza noclegowa turystyki w 1999 r. Wyszczególnienie Obiekty a Miejsca noclegowe ogółem w tym całorocznie Korzystający z noclegów b ogółem w tym cudzoziemcy Powiaty Strzyżowski - 1995 2 166 126 3112 1093 - 1996 2 156 116 4221 1093 - 1997 2 156 116 4091 1178 - 1998 4 162 118 4635 1053 - 1999 7c 276 170 13621 131 - Czudec 3 166 74 13012 110 - Frysztak 3 60 46 343 21 - Niebylec 1 50 50 266 - - Strzyżów - - - - - - - - - - - - - - - Brzozowski 5 246 180 2452 58 Jasielski 22 949 233 22459 510 Kolbuszowski 8 271 94 3686 256 Niżański 13 593 188 8659 1127 Ropczycko – Sędziszowski 11 796 102 11864 204 Województwo 509 24910 12983 495245 91062 Polska 13546 770351 341376 13099546 2574151 Gminy w tym miasto - Wiśniowa Na obszarze powiatu zlokalizowane są źródła wód naturalnych, które są wykorzystywane do produkcji wód mineralnych (Lutcza, Stępina, Strzyżów), projektowane są też działania w celu wykorzystania odkrytego w latach osiemdziesiątych obfitego źródła wód geotermalnych o wysokiej temperaturze w gminie Wiśniowa56. W związku z atrakcyjnością turystyczną terenu powiatu a także położeniem w pobliżu stolicy województwa Rzeszowa, jak również istotnych w skali wojewódzkiej ośrodków miejskich takich jak Krosno, Jasło, Dębica i in. jest on naturalnym terenem rekreacyjnym, w tym predysponowanym do zaspokajania potrzeb wypoczynku sobotnio- niedzielnego mieszkańców tych ośrodków57. Rozwój bazy turystycznej i rekreacyjnej stać się więc powinien funkcją wiodącą w projektowaniu rozwoju powiatu. a stan w dniu 31.VII. w okresie I - IX. c łącznie z kwaterami agroturystycznymi, domem wycieczkowym i innymi obiektami. 56 W przygotowywanym Planie zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego (Rzeszów, grudzień 2001, s. 281) zawarto także dla obszaru powiatu strzyżowskiego zadanie pod nazwą „Wykorzystanie zasobów wód geotermalnych w rozwoju funkcji turystyczno – uzdrowiskowej i do celów gospodarczych, szczegółowe rozpoznanie zasobów m in. w ramach programu „The Carpathian Geodata for Energy and Enviromental Purposes, Target Action (CARTA) 57 por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006. Rzeszów 2000, s. 33. 52 b 3. STAN I JAKOŚĆ ŚRODOWISKA W POWIECIE STRZYŻOWSKIM 3.1. Charakterystyka środowiska geograficznego i przyrodniczego Pod względem geomorfologicznym teren powiatu strzyżowskiego położony jest w Strefie Alpejskiej, Prowincji Karpat, Podprowincji Karpat Zachodnich, Makroregionie Karpat Zewnętrznych, Mezoregionie Pogórza oraz Regionach: Pogórza Strzyżowskiego i Pogórza Dynowskiego. Obszar ten niemal w całości położony jest w zlewni Wisłoka – cieku II rzędu zasilającego Wisłę - (z wyjątkiem potoku Gogołówka w Gogołowie, który wraz z dopływami należy do zlewni Wisłoki), do którego wpadają większe strumienie, takie jak m.in.: Lublica, Stępinka, Kopytko, Różanka, Stobnica, Gwoźnica, Pstrągówka i in. wraz ze swoimi dopływami58. Mapa nr 6 - Hydrografia Powiatu Strzyżowskiego Obszar powiatu charakteryzuje się urozmaiconą rzeźbą terenu, na którą składają się rozległe, najczęściej płaskie szeregowo ułożone grzbiety wzgórz tworzące kilka poziomów w granicach 300 – 540 m n.p.m. o średnich spadkach terenu 10 – 20 % oraz doliny i kotliny rzeczne, najczęściej płaskodenne (najniżej położona Kotlina Czudecka na poziomie ok. 210 m n.p.m.) o różnej szerokości i rozległości lub też przybierające charakter głębokich, malowniczo ukształtowanych jarów i wąwozów Osią hydrograficzną terytorium powiatu jest rzeka Wisłok, wokół której rozciąga się w większości 58 Część rozdziału na podstawie: R. Soja, Środowisko geograficzne regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980 oraz: Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, J. Malczewski: Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Czudec, Rzeszów 1999, W. Gorczak, A. Sapeta, B. Tondos, J. Tur: Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu do studium uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego gminy Frysztak, Rzeszów 1997 – 1998, J. Malczewski Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Niebylec, Rzeszów 1997, Studium wartości kulturowych i ochrony krajobrazu wraz z wytycznymi konserwatorskimi dla gminy Strzyżów do studium uwarunkowań i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, Rzeszów 1995, Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Wiśniowa, Rzeszów 1999. 53 niezalesiona, lekko nachylona (5%) dolina Wisłoka z wykształconym systemem terasowym, przebiegająca w kierunku Wschód – Zachód, o szerokości 800 – 1500 m, otoczona pasmami wzgórz. Najwyższymi punktami powiatu są góry Bardo (534 m n.p.m.) i Chełm (532 m n.p.m.) położone na granicy gmin Frysztak i Wiśniowa. Krajobraz pagórkowaty, podgórski dominuje w gminach Niebylec, Czudec i Frysztak (z wyjątkiem płaskich terenów Kotliny Frysztackiej i Czudeckiej w dolinie Wisłoka), natomiast łagodniejszy, bardziej płaszczyznowy ze względu na rozległość doliny Wisłoka, nazywanej w tych miejscach Kotliną lub Niecką Strzyżowską w gminach Strzyżów i Wiśniowa. Oryginalnym elementem ukształtowania terenu powiatu są dwie tzw. Bramy: Babicka i Frysztacka, w których rzeka Wisłok przecina główne pasma wzgórz wąską, przełomową doliną. Malowniczy krajobraz powiatu z urozmaiconą rzeźbą terenu związany jest z jego budową geologiczną, w którym występują podłoża skalne o różnej odporności. Budowę geologiczną obszaru powiatu tworzą utwory fliszowe, tj. skały osadowe złożone z piaskowców i łupków a także zalegające na dużych obszarach utwory czwartorzędowe w postaci glin pylastych, glin lessowatych, współczesnych utworów rzecznych oraz piasków i żwirów fluwioglacjalnych. Obszar powiatu znajduje się w strefie nasunięć trzech jednostek tektonicznych fliszu karpackiego: śląskiej, podśląskiej oraz skolskiej a także na niewielkim obszarze w okolicach Wysokiej Strzyżowskiej jednostki węglowieckiej zbudowanej z margli i piaskowców59. Warstwy istebniańskie i ciężkowickie jednostki śląskiej budują wzgórza z charakterystycznym malowniczym ciągiem wychodni skalnych (m.in. w rezerwacie Herby – Jazowa – Kobyle), warstwy lgockie, rogowce mikuszowickie w obrębie tej jednostki budują m. in. grzbiet Chełmu i Klonowej Góry oraz masyw Czarnego Działu i Brzeżanki, w tym w okolicy Bonarówki rzadką osobliwość geologiczną – tzw. czapkę tektoniczną60, jedną z największych w polskich Karpatach fliszowych – oderwany płat płaszczowiny śląskiej leżący na utworach podśląskich61. 59 R. Soja op. cit., s. 11- 13. „Odosobniony płat Bonarówki zbudowany z utworów dolnej kredy jednostki śląskiej nasunięty jest na pstre margle jednostki podśląskiej a wraz z nimi na flisz skolski” Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, s. 105. 61 J. Kawalec podaje w tym opracowaniu (Dokumentacja ..., s. 92 – 103) następujące informacje o budowie stratygraficznej wyróżnionych jednostek tektonicznych na omawianym obszarze: - dla jednostki skolskiej: warstwy inoceramowe z naprzemiennym układem łupków, piaskowców i margli, kompleks pstrych łupków z cienkimi ławicami piaskowców, warstwy hieroglifowe, warstwy menilitowe, warstwy krośnieńskie, dla jednostki śląskiej: warstwy cieszyńskie górne , w których piaskowce i łupki uzupełniane są soczewkami syderytów, warstwy grodziskie, warstwy lgockie, zawierające m.in. przekrystalizowany węglan wapnia oraz chalcedon, opal i kwarc, co powoduje ich przydatność jako materiału dla kruszywa drogowego, w poziomie górnym warstwa ta nazywana jest rogowcami mikuszowickimi, warstwy gezowe składające się z gezów, łupków, piaskowców, a miejscami zawierające spongiolity, konkrecje manganowe, radiolaryty, warstwy godulskie, warstwy istebniańskie, warstwy menilitowe, warstwy krośnieńskie, dla jednostki podśląskiej: warstwy gezowe, pstre margle węglowieckie z konkrecjami fosforytowymi i pirytowymi i żyłkami kalcytowymi w okolicach Wysokiej Strzyżowskiej. 54 60 Mapa nr 7 - Uproszczona budowa geologiczna obszaru Powiatu Strzyżowskiego Budowa geomorfologiczna powoduje stałe narażenie obszaru powiatu na zagrożenia o charakterze osuwiskowym, powiązane z kolei z warunkami i cyklami hydrometeorologicznymi. Z dotychczasowych obserwacji wynika, że wystąpienie ruchów mas ziemnych na obszarze powiatu powtarzało się w odstępach 10 - 20 letnich, a najpoważniejsze ich skutki zaobserwowano w latach 1980 – 1981 i 2000. Charakter budowy geomorfologicznej terenu sprawia więc, iż koniecznym jest uwzględnienie tych uwarunkowań przy projektowaniu zagospodarowania przestrzennego, w szczególny sposób przy projektowaniu sieci osiedleńczej62. Tabela nr 17 - Szacunkowe straty spowodowane powodziami i osuwiskami na terenie powiatu strzyżowskiego w roku 2000 Rodzaj strat W budynkach mieszkalnych i gospodarczych W infrastrukturze komunalnej Inne Drogi powiatowe Straty łącznie Gmina Czu- Gmina Fryszdec tak 952 124 Straty w tys. zł Gmina Nie- Gmina i Miasto bylec Strzyżów 765 102 Gmina Wiśniowa 400 Powiat ogółem 2.343 300 250 t 100 328 130 1.108 135 530 1.917 245 180 799 100 60 1.025 310 150 890 420 80 1.030 1.210 1.000 5.661 Podstawowym typem krajobrazu na obszarze powiatu jest historycznie ukształtowany krajobraz podgórski o kulturze rolniczej, z charakterystyczną, barwną mozaiką upraw rolnych, łąk, sadów przydomowych, pastwisk i zadrzewień śródpolnych, nadrzecznych i nadpotokowych oraz pasmami terenów zalesionych, przeważających na terenach położonych w górnych partiach wzniesień63. Wśród obszarów leśnych powiatu szczególnej ochronie podlegają zespoły buczyny karpackiej (Dentario glandulosae – Fagetum), w wyższych partiach wzniesień (powyżej 450 – 500 m n.p.m.) tworzące unikalne w tym regionie piętro regla dolnego, składające się z głównie z buka, jodły z domiesz62 W projekcie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego (Rzeszów 2001, s. 333) jako jedno z istotnych zadań ujęto „minimalizowanie zasięgu procesów denudacyjnych i ich negatywnych skutków na terenach osuwiskowych (opracowanie dokumentacji geologicznej oraz opracowań ekofizjograficznych, dostosowanej do skali planów zagospodarowania przestrzennego, właściwe zagospodarowanie przestrzenne, zalesienia, monitoring)”. 63 J. Malczewski, Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Niebylec, Rzeszów 1997, s. 85. 55 ką jawora oraz liczne gatunki roślin górskich. Poniżej regla dolnego na poziomie 360 – 500 m n.p.m. występuje najpowszechniejsze na tym terenie piętro pogórza z dominującym zbiorowiskiem buczyny karpackiej (Dentario glandulosae – Fagetum collinum), w którym pod okapem buka, jodły lub obu tych gatunków, z domieszką graba, dębu szypułkowego i sztucznie wypreparowanej sosny zwyczajnej64 rozwija się bogate runo leśne ze znacznie większym niż w piętrze wyższym udziałem roślin niżowych. Najniższe partie piętra pogórza (do 360 – 400 m n.p.m.) zajmują grądy (Tilio – Carpinetum) z dominacją graba, dębów oraz udziałem lipy drobnolistnej, sosny i buka, w górnych dolinach potoków występują zaś smugi jesionowego łęgu podgórskiego (Carici remotae – Fraxinetum) i nadrzecznej olszyny górskiej (Alnetum incanae), zaś w niżej położonych dolinach cieków wodnych zachowały się fragmenty niżowego łęgu jesionowo – olszowego (Circaeo – Alnetum), w którym rośnie m.in. osobliwość florystyczna w tym regionie – chroniona okazała paproć górska – pióropusznik strusi (Matteucia struthiopteris) a także na piaszczystych łachach Wisłoka wikliny nadrzeczne (Salicetum triandro – viminalis). Na obszarze powiatu występuje klimat podgórski, należący do karpackiej strefy ekoklimatycznej, umiarkowanie ciepły, o najbardziej sprzyjających warunkach wśród klimatów górskich. Średnia roczna temperatura wynosi tu 6-8 stopni Celsjusza, natomiast w niewielkich na obszarze powiatu partiach powyżej 500 m np.m., które posiadają klimat umiarkowanie chłodny 4-6 stopni Celsjusza. Najchłodniejszym miesiącem jest styczeń ze średnią temperaturą – 2,2 stopnie Celsjusza, najcieplejszym – lipiec z temperaturą +17 stopni Celsjusza. Wiosna średnio rozpoczyna się w ostatniej dekadzie marca, a późne przymrozki występują w okresach do 30 kwietnia – 11 maja, najpóźniej do 2 czerwca. Lato trwa 80 – 90 dni, natomiast dni upalnych (o temperaturze wyższej niż 25 stopni Celsjusza), występujących od kwietnia do października notuje się przeciętnie 29 – 30. Najwyższa zanotowana temperatura to 32,7 stopni Celsjusza. Jesień jest długa i dość ciepła z temperaturą średnią we wrześniu +17,8 stopni i października +12,2 stopni. Wczesne przymrozki jesienne pojawiają się ok. 11 – 15 października. Okres wegetacyjny trwa na szczytach wzniesień 200 dni a u podnóży 215 dni. Zima trwa 90 – 110 dni, przy czym przeciętnie dni z mrozem (0 stopni Celsjusza) jest 30, a z mrozem silniejszym (- 10 stopni Celsjusza) 15. Wilgotność powietrza jest zróżnicowana w zależności od poziomu położenia, średnio wynosi 80 – 82 % i jest najwyższa w zimie, najniższa zaś na przełomie wiosny i lata. Średnia roczna suma opadów kształtuje się na poziomie 750 mm, z tym że w ostatnich latach obserwuje się wzrost aktywności opadów prowadzący nawet do zagrożeń powodziowych, gdyż sieć dorzecza cechuje się niską retencyjnością. Przepływy w ciekach wodnych mają charakter roztopowo – opadowy i charakteryzują się w związku z tym przy intensywniejszych opadach nagłymi zmianami poziomu wody65. Średni przepływ Wisłoka na obszarze powiatu wynosi 5-10 m3 na sekundę, ale przy dużych wezbraniach osiąga nawet 200 m3 na sekundę, a spływ jednostkowy obszaru waha się w granicach 5 – 10 l/s/km2 66. W dolinie Wisłoka i jego większych dopływów notuje się niższe sumy opadów (699 mm), co wiąże się ze zjawiskiem tzw. cienia opadowego, polegającego na nie64 Z przyrodniczego punktu widzenia rolę zadrzewień sosnowych na obszarze powiatu komentuje się w następujący sposób:„Długoletnie oddziaływanie sosny wpłynęło degradująco na siedlisko, co wyraża się zanikiem roślin runa charakterystycznych dla żyznych lasów bukowych. [...] W celu przywrócenia tym zbiorowiskom ich naturalnego składu należy wprowadzić gatunki docelowe wykorzystując drzewostan sosnowy jako osłonę odnowień” Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, L. Witkowska – Wawer, H. Bęben Szata roślinna, s. 264. 65 R. Soja na podstawie obserwacji i badań z lat 1946 –1972 pisał: „Wisłok i inne rzeki Beskidu Niskiego wzbierają w okresie wiosennych roztopów, latem w czasie długotrwałych deszczów i początkiem grudnia na skutek deszczów i tajania pokrywy śnieżnej w czasie przychodzącego ocieplenia. (...) Dla górnego odcinka Wisłoka minimalny odpływ jednostkowy wynosi poniżej 0,3 l./s/km2, w rejonie pogórskim wzrasta do 0,3 – 0,5 l/s/km2 (...). Są to wartości najniższe obserwowane w Karpatach, świadczące o minimalnych zasobach wodnych. W profilu wodowskazowym Żarnowa w latach 1946 – 1963 wielokrotnie przepływy minimalne osiągały wartość ok. 0,6 m3/s. Wielkość ta skłania do ostrożnego gospodarowania wodą w dorzeczu Wisłoka. Wydaje się, że brak wody odpowiedniej jakości i ilości stanie się podstawowym problemem dla rozwijającego się przemysłu (...)”(R. Soja: Środowisko geograficzne regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 22.) 66 J. Malczewski, Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Czudec, Rzeszów 1999, s. 5 oraz Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, L. Drożdżowski Stosunki hydrograficzne, s. 210 – 211, 56 równomiernym rozkładzie opadów ze względu na wyniosłości terenu ułatwiające kondensację pary wodnej. Na terenie powiatu w ciągu roku przeważają wiatry z kierunku zachodniego i południowego, najczęściej o prędkości nie przekraczającej 5m/s, a 20 – 30 dni w roku wiatry silne o prędkości, która przekracza niekiedy 15 m/s, o charakterze fenowym, przynoszące zimą odwilż, latem powodujące wysuszenie wierzchniej warstwy gleby, a kierunek wiatrów jest w znacznym stopniu modyfikowany rusztowym układem sieci wzgórz i dolin. Okresy bezwietrzne wynoszą 25 – 30 % roku W związku z tym typem klimatu pokrywa śnieżna na obszarze powiatu jest niezbyt trwała, zalega średnio 52 - 60 dni, na wyższych partiach wzniesień nawet 70 dni, średnia liczba dni z opadami śniegu to 45, zaś przeciętna liczba dni z występującą mgłą to 24 - 34, z burzą 16-20, pochmurnych 120 - 149, pogodnych 46 - 50 w ciągu roku, natomiast teren ten otrzymuje w porównaniu do innych obszarów Polski duże ilości bezpośredniego promieniowania słonecznego – przekraczające 62 kcal/cm2/rok67. Na obszarze powiatu występują gleby bielicowe i mady zlokalizowane na równinnych terasach doliny Wisłoka oraz gleby brunatne i bielicowe wytworzone w wyniku wietrzenia skał fliszu karpackiego, które przeważają na terenach położonych wyżej. Wg klasyfikacji ogólnej gleby te należą do gleb terenów górzystych o średnich klasach bonitacyjnych. Skałami macierzystymi są utwory podłoża, skały fliszowe lub też skały okruchowe i gliny stokowe lessowate, gleby natomiast w większości mają typ pyłowy (395 km2), użytkowane wówczas najczęściej jako gleby uprawne, typ mad (60 km2) w dnie doliny Wisłoka i dolnych odcinkach bocznych dopływów, wykorzystywane z reguły pod uprawy zielone. Strukturę glebową powiatu tworzą też gleby inicjalne (szkieletowe) zajmujące obszary grzbietowe i wierzchowinowe oraz pousuwiskowe nie przedstawiające żadnej wartości rolniczej, gleby gliniaste oraz ilaste, które są trudne w wykorzystaniu na cele rolnicze. W związku z dominacją gleb pylastych na terenie powiatu powoduje to stałe narażenie na ich erozję, co z kolei powinno wymuszać właściwy, dostosowany do charakteru gleb sposób użytkowania ziemi, przy czym warto pamiętać, że z punktu widzenia ochrony przed erozją gleb najkorzystniejszą formą roślinności są lasy68. Gleby powiatu zaliczane są głównie do III i IV klasy bonitacyjnej. 67 Por. Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, Lilianna Witkowska – Wawer Warunki klimatyczne, s. 113 - 127. Warto w tym miejscu także przytoczyć rezultaty syntezy klimatycznej dokonanej w latach siedemdziesiątych dla obszaru powiatu zawartej w cytowanej wcześniej pracy R. Soji (R. Soja: Środowisko geograficzne regionu strzyżowskiego, [w:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980, s. 20-21): „Czas trwania wiatrów z kierunku południowego wynosi 24,1 %, z północy 18,8 %, z północnego zachodu 12,9 %, cisze 6,4 %. Średnia prędkość wiatru wynosi ok. 2,8 m/s na stacji Żarnowa i znacznie wzrasta na wierzchowinach. (...) Wyliczona dla regionu strzyżowskiego średnia wartość promieniowania pochłoniętego wynosi 72,4 kcal/cm2 (...) Ogólna znajomość stosunków klimatycznych (...)pozwala na dokonanie uproszczonej regionalizacji klimatycznej. a) Region chłodnych i wilgotnych den dolin i kotlin sięga do 40 metrów nad dno dolin i kotlin. W strefie tej najchłodniejsze są wilgotne obszary terasy łęgowej i rędzinnej z często występującymi mgłami i przymrozkami, rozpoczynającymi się już w drugiej dekadzie września. Przymrozki mogą w przypadkach skrajnych występować do czerwca. Częste inwersje temperatury powietrza powodują wzrost amplitudy, jest to strefa występowania mgieł radiacyjnych. Dla regionu chłodnych den dolin średnia roczna temperatura sięga 7,0 – 7,5 stopnia, zima trwa około 85 dni, lato ok. 95 dni, a okres wegetacyjny 220 – 225 dni. Dni z mrozem notuje się tu przeciętnie 40, z przymrozkami ok. 120, a pokrywa śnieżna trwa przeciętnie 80 dni. b) Region suchej i ciepłej części spłaszczeń wierzchowinowych i garbów pogórskich. Jest to region o średniej rocznej temperaturze w granicach 7,0 stopnia i okresie wegetacyjnym wynoszącym 215 – 220 dni. Dni z przymrozkami notuje się mniej niż w regionie den dolin i przymrozki są łagodniejsze. Brak występowania mgieł radiacyjnych i położenie powyżej strefy inwersji powoduje, że jest to region cieplejszy, posiadający korzystne warunki klimatyczne.” 68 R. Soja op. cit. S. 18 – 19. 57 Tabela nr 18 - Struktura użytków rolnych wg klas bonitacyjnych w % LP. 1. 2. 3. 4. 5. I i II III IV V VI Klasa bonitacyjna bardzo dobre dobre średnie słabe złe Polska 3,3 23,3 39,8 21,7 11,9 Podkarpackie 5,9 25,5 45,0 17,3 6,3 Powiat Strzyżowski* 1,6 21,8 62,8 11,0 2,8 O wysokiej wartości przyrodniczej omawianego terenu świadczy fakt występowania na nim wielu gatunków roślin osiągających tu granice swojego zasięgu występowania69, co związane jest z tym, iż obszar Pogórza stanowi formę przejściową pomiędzy terenami górskimi i nizinnymi. Ogółem na terenie powiatu stwierdzono występowanie 916 gatunków roślin70 w tym wielu chronionych i zagrożonych. Wśród zwierząt z bezkręgowców m.in. 26 gatunków biegaczy i 19 gatunków trzmieli, 223 gatunki kręgowców przechodzące na tym obszarze naturalny rozród, w tym 35 gatunków ryb (głównie kleń, płoć, karp, szczupak, brzana, leszcz, z zarybień pstrąg potokowy, sandacz, lin, sum, karaś, płoć), 16 gatunków płazów, 6 gatunków gadów, 47 % fauny lęgowej ptaków i ponad 50 % gatunków krajowych ssaków. Fauna kręgowców podlegających całkowitej ochronie gatunkowej to na tym terenie 138 gatunków (1 gatunek ryby, 10 gatunków płazów, 5 gatunków gadów, 98 gatunków ptaków, 24 gatunki ssaków), w tym gatunków umieszczonych na polskiej „czerwonej liście fauny” oraz 41 gatunków kręgowców objętych ochroną częściową na podstawie przepisów prawa leśnego, łowieckiego i rybackiego, w tym 16 gatunków ryb, 11 gatunków ptaków i 14 gatunków ssaków71. Ze względu na regionalizację przyrodniczą obszar powiatu strzyżowskiego przynależy do Prowincji Górskiej, Środkowoeuropejskiej, Podprowincji Karpackiej, Działu Karpat Zachodnich, Okręgu Pogórza, Podokręgu Strzyżowsko – Dynowskiego72. 3.2. Jakość środowiska naturalnego Województwo podkarpackie a w nim powiat strzyżowski należy do obszarów o najmniejszym zanieczyszczeniu środowiska naturalnego, co korzystnie wpływa na jakość życia mieszkańców. Stopień emisji zanieczyszczeń do atmosfery na terenie powiatu jest znikomy. Pod względem emisji zanieczyszczeń gazowych z emisją zanieczyszczeń z zakładów szczególnie uciążliwych sięgającą w roku 2000 4029 t, głównie dwutlenku węgla (3936 t), powiat zajmował trzecie miejsce wśród powiatów wprowadzających najmniej tego rodzaju zanieczyszczeń. W zakresie zanieczyszczeń pyłowych w r 2000 wprowadzono do atmosfery 12 t zanieczyszczeń (drugie miejsce po powiecie łańcuckim wśród najmniej zanieczyszczających powiatów podkarpackich), przy czym 74,5 % zanieczyszczeń wytworzonych było zredukowanych. W tym roku na terenie powiatu wytworzono 457 dam3 ścieków przemysłowych i komunalnych, spośród których 395 dam3 poddano oczyszczeniu przed odprowadzeniem do wód powierzchniowych lub ziemi73. 69 „Ze względu na położenie omawianego terenu przy północnym krańcu Prowincji Górskiej Europy Środkowej, w sąsiedztwie Prowincji Niżowej istotne znaczenie mają gatunki osiągające granicę północną lub południową. Drugim ważnym zagadnieniem jest problem granic wschodnich lub zachodnich niektórych gatunków. Wiąże się to z położeniem omawianego obszaru w pobliżu pogranicza pomiędzy Działem Karpat Zachodnich i Wschodnich.” Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, L. Witkowska – Wawer, H. Bęben Szata roślinna, s. 224. 70 Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, L. Witkowska – Wawer, H. Bęben Szata roślinna, s. 215. 71 Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, L. Witkowska – Wawer, H. Bęben Szata roślinna, s. 216. 72 Por. Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, s. 32. 73 Powiaty województwa podkarpackiego 2000, Rzeszów 2001, s. 33 – 37. 58 Tabela nr 19 - Emisja zanieczyszczeń do powietrza w województwie podkarpackim w 1999 r. w rozbiciu na powiaty w Mg74 POWIAT Emisja całkowita Pyły Rzeszów - grodzki Rzeszowski Tarnobrzeski grodzki i ziemski Krośnieński grodzki i ziemski Przemyski grodzki i ziemski Stalowowolski Jasielski Mielecki Dębicki Jarosławski Leżajski Ropczycko – Sędziszowski Przeworski Łańcucki Kolbuszowski Bieszczadzki Niżański Strzyżowski Sanocki RAZEM 366071,9 40286,5 602939,8 169613,5 121704 1305635,9 236169,3 200284,2 168225,3 143985,5 125822,6 89959,3 48941,2 23198,3 18985,7 18042,7 17319 2034,8 1496,7 3702146,5 683,9 149,6 1004 434 510,5 480 421,3 362,7 314,9 192 207,5 251 114,7 64,7 62,8 77 28 25,7 347,4 5732,7 SO2 2773,7 176,9 2141 761,5 598,9 8511 1116 898,9 327,8 276 579,7 401,9 216,9 86,8 80,3 163,2 130 9,2 331,9 19580,6 NOx 1172 87,8 503,6 956,9 123,8 2718 458,7 227,5 460,8 874 242,4 140,6 74,7 37 44,4 37,3 27 4,1 164,7 8355,3 Gazy CO CO2 Pozostałe 149,3 361198 95,02 480,6 38702,6 4,78 615,9 598427 248,3 516 166867 78,1 447 119981,9 41,9 856 1292912 158,9 540,7 235748 71,4 148,4 198543,6 103,1 410,7 166439,1 272 122 142521 0,5 418,6 124315 59,4 274,2 88784,6 107 94,5 48343,6 96,8 181,1 22748,3 80,4 195,3 18572 30,9 217,3 17624,9 0 118 17016 0 31,3 1945 19,5 551 73,2 28,5 6218,6 3660762,8 1496,5 Najważniejsza rzeka powiatu tj. Wisłok prowadzi obecnie wody ponadnormatywnie zanieczyszczone, natomiast w grupie zanieczyszczeń organicznych osiąga poziom III klasy czystości. Wykres nr 23 - Stan czystości rzeki Wisłok w latach 1998 – 199975 WISŁOK 1998 1999 100% 1998 1999 1998 1998 1999 1999 80% 60% 40% 20% 0% fiz.chem. I klasa bakteriologia II klasa hydrobiologia III klasa ocena ogólna non Pozostałe cieki wodne, w których przeprowadzono badania, osiągają ponadnormatywne wskaźniki zanieczyszczeń lub też mieszczą się w III klasie czystości. Zanieczyszczenia występujące w rzekach, strumieniach i potokach powiatu mają charakter sanitarno – biologiczny, bakteriologiczny, są też związane z przenikaniem do cieków wodnych związków chemicznych stosowanych w produkcji rolniczej. 74 75 Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2000, s. 27. Opracowanie: WIOŚ Rzeszów, por. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2000, s. 104. 59 Mapa nr 8 – Jakość wód powierzchniowych płynących na terenie województwa podkarpackiego w 2000 r. – ocena ogólna76 Warto w tym miejscu zauważyć, że w ostatnich dziesięcioleciach stan wód Wisłoka a także pozostałych cieków wodnych ulega poprawie77, co ma związek z działalnością samorządów gminnych inwestujących w budowę oczyszczalni ścieków oraz w rozbudowę sieci kanalizacyjnej. Uruchomione w ostatnim dziesięcioleciu gminne mechaniczno-biologiczne oczyszczalnie ścieków oraz budowa i stała rozbudowa sieci kanalizacyjnej w Strzyżowie, Czudcu, Wiśniowej, Frysztaku i Niebylcu w istotny sposób wpływają na poprawę jakość wód. W efekcie obserwuje się stale postępujące korzystne zmiany w stanie czystości wód, zwłaszcza pod względem fizyko-chemicznym. Zagospodarowanie odpadów odbywa się na terenie powiatu głównie poprzez zbiórkę i składowanie odpadów na wysypiskach. W trzech gminach istnieją czynne wysypiska odpadów: w Strzyżowie, Czudcu i Niebylcu. Gmina Frysztak na podstawie porozumienia z gminą i miastem Strzyżów przekazuje odpady wytworzone na jej terenie na składowisko w Strzyżowie, natomiast gmina Wiśniowa wywozi odpady ze swojego terenu poza powiat. Szacunkowa roczna produkcja odpadów komunalnych na terenie powiatu to ok. 18 tys. t. Wszystkie gminy w różnych formach prowadzą zbiórkę odpadów od mieszkańców, upowszechnia się także w coraz większym stopniu system segregacji odpa76 Opracowanie WIOŚ Rzeszów, por. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 2000 r., Rzeszów 2001, s. 15. R. Soja w cytowanym opracowaniu wydanym w 1980 pisał, iż „ stan czystości wód Wisłoka przedstawia się aktualnie bardzo niekorzystnie (...)” – por. R. Soja op. cit. s. 23. 60 77 dów poddawanych następnie wtórnemu przetworzeniu. Dotyczy to w głównej mierze szkła, złomu, makulatury, w mniejszym zakresie odpadów z tworzyw sztucznych. W związku z tym, iż naturalny system gospodarowania na wsi, polegający na zagospodarowywaniu niemal wszystkich odpadów w gospodarstwie rolnym ulega daleko idącym przekształceniom, z roku na rok wzrasta w powiecie ilość wytwarzanych odpadów. Wydaje się, iż problem właściwego ich zagospodarowania, poszukiwanie rozwiązań polegających na ich utylizacji, wspólnych dla całej społeczności powiatu, stanie się wyzwaniem dla samorządów z terenu powiatu, na najbliższe lata. Wykres nr 24 - Odpady komunalne wytworzone i wywiezione w województwie podkarpackim w 1999 r.78 100 90 80 tys. Mg 70 60 50 40 30 20 10 wytworzone zo w sk ba i cz ow bi s ki es zc za dz ki lu lb us ko br zo zo w sk i ki ki or s pr ze w sk i no c sa rz e ow st ta rn ob ol s ki sk i si el ja al ow i ck i ys k ie le m ze m pr rz es zo w sk i 0 powiaty wywiezione II. POTENCJAŁY ROZWOJOWE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO 1. ZASOBY I WALORY NATURALNE 1.1. Surowce i zasoby naturalne Mimo iż z reguły flisz karpacki nie obfituje w bogactwa naturalne, to jednak na obszarze powiatu strzyżowskiego występują one w znaczących ilościach. Dotyczy to udokumentowanych i do niedawna jeszcze eksploatowanych złóż surowców budowlanych w postaci piaskowców istebniańskich (Cieszyna, Stępina, Kobyle, Jazowa), piaskowców kliwskich (Żarnowa) oraz węglowieckich, a także surowców ceramicznych tj. glin i iłów (m.in. Dobrzechów, Lubla, Glinik Dolny, Połomia, Godowa, Lutcza, Markuszowa, Wysoka Strzyżowska), jak również żwirów, piasków i kruszywa rzecznego. Ciekawostką jest występowanie na terenie powiatu minerałów takich jak: fosforyty w Wysokiej Strzyżowskiej, syderyty w Cieszynie i Stępinie, bentonity w Niebylcu i Żyznowie oraz wody mineralne, których samowypływy zostały stwierdzone w wielu miejscowościach: m.in. w Żarnowej, Zaborowie, Niebylcu, Lutczy. 78 Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2000, s. 164. 61 Wg podziału na regiony hydrologiczne obszar powiatu zalicza się do Podregionu Zewnątrzkarpackiego79. Wody podziemne mają charakter porowo – szczelinowy pod zwietrzelinami w utworach fliszowych kredy serii śląskiej i serii węglowieckiej, a w dolinie Wisłoka występują wody porowe. Zwierciadło wód gruntowych zalega na głębokości od kilku do 20 m, w dolinach rzecznych od 0 do kilku metrów, wody gromadzą się również w utworach stokowych i osuwiskowych zasilanych z opadów i roztopów, natomiast źródła występują średnio w gęstości 3/km2.80 Jak do tej pory mimo licznych prac badawczych nie odkryto na obszarze powiatu występowania złóż ropy naftowej81, natomiast szczególnie interesujące są, odkryte na początku lat dziewięćdziesiątych przy okazji prac poszukiwawczych złoża wód geotermalnych (solanka o typie węglanowo – sodowym) na terenie Wiśniowej o wydajności z wykonanego odwiertu 180 m3/s. i temperaturze na wyjściu 85 stopni Celsjusza. Złoże odkryte na początku lat dziewięćdziesiątych na głębokości 3793 m ma prawdopodobnie największą wydajność spośród istniejących w Polsce i może być wykorzystane do celów leczniczych lub jako naturalne źródło ciepła82. Obecnie trwają prace nad koncepcją jego zagospodarowania. Szczególnym bogactwem powiatu są drzewostany leśne, które dostarczają wysokiej jakości surowca drzewnego, co pozwoliło na rozwój wielu podmiotów gospodarczych funkcjonujących w branży drzewnej. Wg stanu na koniec września 2001 r. lasy zajmują powierzchnię 12 626 ha co stanowi 25,09 % powierzchni ogólnej powiatu. W składzie gatunkowym przeważają drzewostany iglaste (ok. 70 % pow. leśnej), głównie jodła, w mniejszej ilości sosna i modrzew. Świerk zajmuje znikomy areał. W drzewostanach liściastych przeważa buk, olcha, osika i grab. Generalnie w lasach powiatu dominują drzewostany w III klasie wieku tj. 41- 60 lat, co stanowi ok. 30 % powierzchni leśnej, łącznie z drugą klasą, tj. 21 – 40 lat 54,5 %. Drzewostany V klasy wieku i starsze zajmują ponad 10 % powierzchni leśnej. Średnia zasobność drzewostanów waha się a granicach od 120 m3/ha do 235 m3/ha a, jak się wydaje, forma własności ma zasadniczy wpływ na zasobność drzewostanów. Ocenia się, że w lasach niepaństwowych zasobność ta jest o połowę niższa Na terenie Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny, zajmujących znaczny obszar powiatu skład drzewostanu przedstawia się następująco: 79 Por. Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, L. Drożdżowski Stosunki hydrologiczne, s. 209 – 214. 80 W opracowaniu Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Rzeszowie (Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2000, s. 69) zawarto następującą charakterystykę zasobów wodnych województwa podkarpackiego: „Ze względu na występowanie oraz możliwości wykorzystania dla potrzeb gospodarczych wód podziemnych, teren województwa można podzielić na dwie części: północną i południową. Część północna stanowi obszar geologiczny przynależny do Zapadliska Podkarpackiego. Obszar ten budują utwory trzeciorzędowe miocenu morskiego, zalegające na starszym podłożu. Utwory te stanowią nieprzepuszczalną warstwę dla dla wód opadowych i infiltracyjnych, a wody tu występujące mają niewielkie znaczenie użytkowe i charakter wyłącznie lokalny. Na takim podłożu zalegają na całym terenie północnej części województwa młodsze utwory czwartorzędowe o zmiennej miąższości od ponad jednego do kilkudziesięciu metrów. Wody podziemne, występujące w tych utworach głównie w rozległych terasach rzecznych, rynnach erozyjnych i pokładach żwirowych stanowią szacunkowo 80 % całości wód podziemnych województwa podkarpackiego. (...) Znacznie mniej zasobna w wody podziemne jest południowa część województwa obejmująca Karpaty Zewnętrzne (fliszowe), zbudowane z utworów formacji fliszowej okresu kredy i trzeciorzędu. Wody gruntowe występują tu w większych obniżeniach pod stokiem wzniesień. Jest to najczęściej poziom mało wydajny, często występujący okresowo. Większe wydajności występują na terasach dużych rzek jak: San, Wisłoka, Wisłok. Wiele jednak obszarów w południowej części województwa stanowią tereny deficytowe, bez możliwości ujęcia wód podziemnych tak z czwartorzędu, jak i z serii fliszowych.” 81 R. Soja, op. cit., s. 13. 82 J. Kruczek Geologiczny przekrój poprzeczny IX jednostki śląskiej i depresji strzyżowskiej jednostki skolskiej. Kraków 1992 (maszynopis), Protokół ze spotkania w dn. 18.04.2001 z prof. J. Sokołowskim twórcą zakładów geotermalnych w Polsce (maszynopis). 62 Wykres nr 25 – Udział poszczególnych gatunków drzew w drzewostanie Czarnorzecko Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego 27,20% 8,50% 0,50% 4,10% 39,70% jodła buk grab 15,60% 4,20% olcha jawor dąb 0,20% sosna pozostałe Wykres nr 26 – Wielkość zapasu grubizny na pniu w drzewostanie Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego 32,30% 3,30% 40,20% 2,30% 18,20% 0,10% 0,10% 3,50% jodła buk grab olcha jawor dąb sosna pozostałe Powierzchnia gruntów zalesionych systematycznie rośnie w wyniku realizacji programu zwiększania lesistości kraju. W programie tym przewidziano do zalesiania grunty nieprzydatne dla rolnictwa. W roku 1999 zalesiono w powiecie ok. 20 ha, natomiast w roku 2000 ponad 58 ha gruntów porolnych. Wprowadzane obecnie zmiany w planach zagospodarowania gmin (zmiana granicy polno – leśnej) zwiększą w najbliższych latach obszar gruntów pod zalesienie jeszcze o ponad 1000 ha. Tabela nr 20 - Ilość pozyskanego drewna w lasach na terenie powiatu strzyżowskiego oraz Nadleśnictwa Strzyżów w latach 1994 - 2000 w m383 83 W lasach prywatnych i in. 1925 1261 2145 2047 2332 2093 2173 2323 2465 2405 4773 3221 2822 3243 420 1002 1864 1761 1823 1304 1237 1420 1196 1362 2980 4386 2715 2374 1610 2437 3158 4407 3767 2860 3630 WIŚNIOWA OGÓŁEM W lasach Skarbu Państwa W lasach prywatnych i in. W lasach Skarbu Państwa W lasach prywatnych i in. W lasach Skarbu Państwa W lasach Skarbu Państwa 3838 2326 2546 4540 5188 3782 4519 STRZYŻÓW W lasach prywatnych i in. 300 678 1344 758 518 864 1199 NIEBYLEC W lasach Skarbu Państwa 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 FRYSZTAK W lasach prywatnych i in. W lasach prywatnych i in. W lasach Skarbu Państwa CZUDEC 3515 3963 6222 7979 10207 8903 6921 1090 1704 1649 1505 1135 1722 1285 964 1747 2459 2305 1970 2036 1768 5345 7082 10160 10478 9575 8843 9524 12060 11697 14994 22577 24972 20258 18825 Wg danych Nadleśnictwa Strzyżów, za 1994 r. podano dane szacunkowe. 63 1.2. Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych Obszary o różnych formach ochrony przyrody (park krajobrazowy, obszary chronionego krajobrazu, rezerwaty przyrody) stanowią w powiecie 22560 ha, tj. 45,6 % powierzchni ogólnej powiatu84. Dołączając zaś otulinę Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego (17550 ha) otrzymujemy obszar powiatu wynoszący ogółem 40110 ha, tj. 79,68 % powierzchni ogólnej powiatu. Obszary chronione na terenie powiatu to Czarnorzecko – Strzyżowski Park Krajobrazowy, Hyżniańsko – Gwoźnicki Obszar Chronionego Krajobrazu, Sędziszowsko – Strzyżowski Obszar Chronionego Krajobrazu a także zlokalizowane na ich terenie rezerwaty przyrody: „Góra Chełm”, „Herby” położone w gminach Wiśniowa i Frysztak oraz „Wielki Las” w gminie Czudec. Rezerwaty przyrody wg danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie w poszczególnych gminach zajmują następującą powierzchnię: 70,8 ha w gminie Czudec, 92,5 ha w gminie Frysztak oraz 208,8 ha w gminie Wiśniowa. Ze względu na unikalne i stosunkowo dobrze zachowane walory przyrodnicze terytorium powiatu na jego obszarze występuje wiele gatunków rzadkich roślin i zwierząt, w tym wg stanu na 31 12. 2000 r. 39 pomników przyrody, głównie dęby szypułkowe, graby pospolite, lipy szerokolistne a także rzadsze gatunki drzew zlokalizowane m.in. w dworskich założeniach zieleni85. Na terenie powiatu występują trzy elementy faunistyczne: zachodnio – europejski reprezentowany m.in. przez gatunki takie jak: jeleń europejski, sarna, dzik, zając szarak, jeż, kret, południowo – wschodni (pontyjski); m.in.: muchówka białoszyja, żołna, dzięcioł syryjski, oraz północno – wschodni (borealny); m. in.: dzięcioł trójpalczasty, puszczyk uralski, kwiczoł. W faunie całego Pogórza duży udział mają gatunki górskie, karpackie, które osiągają tutaj północną granicę swojego występowania – jeleń europejski, ryś, wilk, orlik krzykliwy, puchacz, bocian czarny i in,. Bogactwo zwierzyny i ryb wykorzystują aktywnie działające na terenie powiatu Koła Polskiego Związku Wędkarskiego oraz Polskiego Związku Łowieckiego. Wg szacunków dokonanych przez koła łowieckie w r. 2000 na obszarze powiatu występuje zwierzyna łowna w następujących ilościach: jelenie – 113 szt., dzikie kaczki – 205 szt., sarny – 1898 szt., dziki – 122 szt., zające - 1595 szt., lisy - 220 szt., borsuki - 39 szt., - piżmaki 219 szt., - tchórze - 84 szt., słonki – 151 szt., - jarząbki – 86 szt., grzywacze – 58 szt., czaple - 7 szt., kuropatwy 674 szt., bażanty - 1991 szt. W lasach spotyka się też różnorodne gatunki grzybów i runa leśnego. Roczna ilość sztuk zwierzyny odstrzelonej w polowaniach w poszczególnych obwodach łowieckich w roku gospodarczym 1999/2000 przedstawia się następująco: 84 Bez otuliny Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego. Por. Powiat Strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 30. 85 Gatunki roślin chronionych występujące na obszarze powiatu to m.in: cis pospolity, wawrzynek wilczełyko, widłaczka południowa, barwinek pospolity, szycznik zwyczajny, skrzyp olbrzymi, tojad moczny, parzydło leśne, pokrzyk wilcza jagoda, naparstnica zwyczajna, śnieżyczka przebiśnieg, storczyki, buławnik wielkokwiatowy, lilia złotogłów, grzyby: szmaciak gałęzisty, szyszkowiec łuskowaty, purchawica olbrzymia i sromotnikowata, gatunki zwierząt to m.in.: lis, zając, kuna leśna i domowa, borsuki, tchórze, dziki, jelenie, kozły, gatunki chronione, takie jak: bóbr, wydra, jeż, ryjówka, wiewiórka, nietoperz, popielica, gronostaj, łasica, ptaki łowne: bażant, kuropatwa, dzikie kaczki, (krzyżówka, głonienka, cyraneczka – szczególnie nad zbiornikami wodnymi), słonki, jarząbek, oraz okresowo zalatujące: gęś gęgawa, gęś zbożowa, czapla siwa i łyska, gatunki chronione ptaków: puszczyk wolski, płomykówka, jastrząb, myszołów, kobuz, trzmielojad, pustułka, czajka, gołąb siniak, dzięcioły, dudek, kruk, gil, sikory, grzybodziób, droździk, zimorodek, gatunki chronione gadów: jaszczurka zielona, jaszczurka zwinka, żmija, zaskroniec, padalec, gatunki chronione płazów: traszka karpacka, salamandra plamista, kurak górski, rzekotka drzewna, żaby i ropuchy, owady chronione: ważki, biegacze, jelonek - rogacz. Rzeki stanowią naturalne siedlisko ryb, traszek, salamandry, żab, piżmaków, wydr, bobrów i innych mniej znanych zwierząt i roślin. Gatunki ryb występujące w rzekach powiatu to m.in.: brzana, szczupak, karp, pstrąg, płoć, okoń, karaś, lin oraz gatunki chronione: brzanka, jelec, ukleja, kiełb, jazgarz, głowacz, śliz, piekielnica, strzebla, ciernik, różanka i miętus. 64 Tabela nr 21 Liczba sztuk zwierzyny odstrzelonej w ramach gospodarki łowieckiej na terenie powiatu w sezonie łowieckim 1999/2000 GATUNKI Jelenie Sarny Dziki Zające Bażanty Kuropatwy Lisy Borsuki Piżmaki Kuny Tchórze Dzikie kaczki Grzywacze Czaple Koło Łowieckie „Szarak” 5 102 7 164 183 5 68 x x 8 x 26 x x Koło Łowieckie „Złota Jesień 19 205 14 120 132 3 60 2 x 1 x 12 1 x Koło Łowieckie „Bażant” x 114 23 142 137 x 39 x x 3 x 40 x 3 Koło Łowieckie „Jarząbek” x 38 18 41 1 8 x x x x x x x x Koło Łowieckie „Sokół” 6 39 3 21 35 x 9 x 20 9 11 x x x RAZEM 30 498 65 488 488 16 176 2 20 21 11 78 1 3 Czarnorzecko – Strzyżowski Park Krajobrazowy utworzony w 1993 r. na mocy rozporządzeń wojewodów rzeszowskiego, tarnowskiego i krośnieńskiego obejmuje łącznie 25784 ha, z czego na powiat strzyżowski przypada 12220 ha (24,28 % powierzchni ogólnej powiatu)86. Obszar otuliny wynosi łącznie 27971 ha, a w powiecie strzyżowskim 17550 ha87 (34,86 % powierzchni ogólnej powiatu). Na terenie Parku występuje 42 gatunki roślin objęte ochroną gatunkową, w tym 29 gatunków objętych ochroną całkowitą i 13 ochroną częściową. Celem utworzenia parku jest aktywna ochrona najcenniejszych i charakterystycznych dla regionu walorów środowiska przyrodniczego, nieprzeciętnych walorów estetycznych krajobrazu oraz walorów historyczno – kulturowych88. Utworzenie Parku miało za zadanie ochronę unikalnych kompleksów leśnych w postaci buczyn i grądów o wysokim stopniu naturalności, stanowisk wielu gatunków rzadkich roślin, cennych form geologicznych, zachowanie naturalnego krajobrazu Pogórzy Strzyżowskiego i Dynowskiego oraz zapewnienie możliwości przeżycia i pomyślnego rozwoju wszystkim występującym tu rodzimym gatunkom zwierząt, w tym rzadkim i zagrożonym, poprzez m.in. ograniczenie emisji przemysłowych na tereny Parku, ochronę hydrosfery, uporządkowanie i ukierunkowanie turystyki i rekreacji, zorganizowanie stosunków społeczno – gospodarczych w oparciu o zasady ekorozwoju. Park krajobrazowy określany jest jako obszar racjonalnie gospodarczo wykorzystywany w sposób dostosowany do jego funkcji turystyczno – wypoczynkowych, przy zapewnieniu korzystnego oddziaływania na równowagę ekologiczną i zachowania walorów kulturowych i estetyczno – krajobrazowych. Tereny wchodzące w skład parku krajobrazowego nie mogą być miejscem lokalizowania inwestycji powodujących niszczenie lub degradację środowiska przyrodniczego, natomiast mogą być poddane gospodarczemu wykorzystaniu środowiska i zasobów przyrody. Ograniczenia do86 W Dokumentacji do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego rolę Parku określono w następujący sposób: „Projektowany Czarnorzecko – Strzyżowski Park Krajobrazowy położony na styku trzech województw południowo – wschodnich (rzeszowskiego, krośnieńskiego i tarnowskiego), obejmujący najwyższe partie Pogórzy Strzyżowskiego i Dynowskiego stanowi ważne ogniwo w łańcuchu podgórskich obszarów chronionych. Jest na Pogórzu Karpackim pomostem między Karpatami Wschodnimi i Zachodnimi. Z położonym na wschodzie [...] Wschodniokarpackim Parkiem Narodowym złączony jest za pośrednictwem Hyżniańsko – Gwoźnickiego i Przemysko Dynowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Od zachodu przylega doń Dębicki Obszar Chronionego Krajobrazu a przez dolinę Wisłoki sąsiaduje z położonym na Pogórzu Ciężkowickim Parkiem Krajobrazowym Pasma Brzanki. [...] Więzi ekologiczne z Kotliną Sandomierską i dalej z obszarami przyległymi do środkowej Wisły realizują się dwoma korytarzami: za pośrednictwem Dębickiego i Strzyżowsko – Sędziszowskiego Obszarów Chronionego Krajobrazu doliny Wisłoki oraz w kierunku północno - wschodnim doliną Wisłoka do Sanu (s. 84 - 85). 87 Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu do studium uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego gminy Frysztak, Rzeszów 1997 – 1998, s. 12. 88 Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Wiśniowa, Rzeszów 1999, s. 89. 65 tyczące gospodarki rolnej i leśnej związane są z podporządkowaniem tej działalności celom ochrony przyrody. Budownictwo powinno opierać się wyłącznie na formach regionalnych, zharmonizowanych z naturalnymi cechami krajobrazu. Strefa ochronna parku (otulina) powinna być terenem szerszego wykorzystania turystycznego niż obszar samego parku krajobrazowego – w strefie tej mogą być lokalizowane obiekty bazy turystyczno – rekreacyjnej a jej zadaniem jest ochrona ekosystemów samego parku krajobrazowego. Park krajobrazowy zgodnie z Ustawą o ochronie przyrody pełni następujące funkcje: ekologiczną, krajoznawczo – turystyczną, kulturowo – historyczną, lecznictwa uzdrowiskowego, naukowo – dydaktyczną89. Rezerwat „Góra Chełm” położony na terenie Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego posiada rygor ochrony częściowy i zajmuje obszar 155,4 ha90. Jego celem jest zachowanie naturalnych zbiorowisk leśnych – żyznej buczyny karpackiej (Dentario glandulosae – Fagetum typicum) ze starodrzewem bukowym i bukowo jodłowym, zbiorowiska grądów (Tilio – Carpinetum) i łęgów podgórskich (Carici remotae – Fraxinetum) z wieloma rzadkimi gatunkami roślin chronionych i górskich; m.in. wystepują w obrębie rezerwatu: buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), kruszczyk siny (Epipactis purpurata), storczyk plamisty (Dactylorhiza maculata), gnieźnik leśny (Neottia nidus – avis). Ciekawostką jest wyrobisko po nieistniejącym kamieniołomie odsłaniające interesujące studium budowy geologicznej tego terenu. Rezerwat ten położony jest w paśmie Klonowej Góry stanowiącym jedno z bardziej urokliwych krajobrazowo miejsc Pogórza Strzyżowskiego. Ze szczytów Chełmu, Bardo czy Klonowej Góry podziwiać można panoramiczne widoki Pogórza, jest to też teren bogaty w źródła wody pitnej wysokiej jakości, w tym o walorach wód mineralnych wykorzystywanych m.in. do masowej produkcji wody „Stępinianka” w pobliskiej Wytwórni Wód Gazowanych. Rezerwat „Herby” położony na granicy gmin Frysztak i Wiśniowa w obrębach ewidencyjnych Cieszyna, Jazowa, Kobyle i Kozłówek posiada także kategorię ochrony częściową i zajmuje obszar 293 ha zlokalizowany w granicach fizycznogeograficznych Pogórza Dynowskiego. Jego celem jest ochrona oryginalnych form skalnych – piaskowców istebniańskich – w formie 7 zwartych ciągów skałek dochodzących do 5 metrów wysokości oraz dobrze wykształconych i zachowanych zbiorowisk żyznej buczyny karpackiej (Dentario glandulosae – Fagetum) i grądu (Tilio Carpinetum) porastajacych grzbiet „Herbów”. Występują tu także liczne chronione i górskie gatunki roślin; m.in. podrzeń żebrowiec (Blechnum spicant), paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare), śnieżyca wiosenna (Leucoium vernum), wawrzynek wilczełyko (Daphne mezerum). Rezerwat „Wielki Las” zajmuje aktualnie powierzchnię 88,34 ha91 a jego otulina powierzchnię 52,24 ha. Położony jest w obrębie Strzyżowsko – Sędziszowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu na terenie należącym do wsi Pstrągowa w gminie Czudec. Również ten rezerwat chroni zachowane fragmenty starodrzewia bukowego, wystepujące tutaj w rzadkim podzespole czosnkowym (Dentario glandulosae – Fagetum allietosum), z łanowo rosnącym czosnkiem niedźwiedzim (Allium ursinum). Do najcenniejszych roślin występujących w rezerwacie należą: buławnik mieczolistny (Cephalanthera longifolia), gnieżnik leśny (Neottia nidus – avis), kłokoczka południowa (Staphylea pinnata), obrazek alpejski (Arum alpinum) charakteryzujący się pułapkową budową kwiatostanu przystosowanego do przetrzymywania zwabionych do wnętrza owadów. Rezerwat znajduje się w zasięgu areału osobniczego cennych i rzadkich gatunków fauny jak m.in. puszczyk uralski (Strix uralensis), koziróg bukowiec (Cerembyx scopolli). Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego przewiduje konieczność utworzenia rezerwatu florystycznego „Stępina” chroniącego rzadką paproć – pióropusznika strusiego (Matteucia struthiopteris) występującą w formie enklawy na pograniczu miejscowości Huta Gogołowska i Stępina. W przygotowanym zaś w grudniu 2001 r. projekcie Planu za89 Por. Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990, s. 13 - 16. Wg planu urządzenia lasu na lata 1994 – 2003 sporządzonego dla Nadleśnictwa Strzyżów aktualna powierzchnia rezerwatu wynosi 155,26 ha, a w r. 1995 proponowano powiększenie powierzchni rezerwatu o dalsze 240 ha. s. 12. 91 W zarządzeniu Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dn. 25 lipca 1997 r. uznającym ten rezerwat przyrody wskazano powierzchnię 70,75 ha – podana w treści powierzchnia jest jednak zaktualizowana do stanu obecnego. 66 90 gospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego przewiduje się utworzenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pogórza Dynowskiego, Obszaru Chronionego Krajobrazu Pogórza Strzyżowskiego oraz nowych rezerwatów przyrody: „Lubla” na terenie gminy Frysztak i „Las zamkowy” na terenie gminy Czudec92. Mapa nr 9 - Obszary prawnie chronione na terenie Powiatu Strzyżowskiego Ze względu na wysokie walory przyrodnicze tereny chronione powiatu strzyżowskiego włączone są do ogólnoeuropejskich prac badawczych mających na celu stworzenie jednolitej informacji przyrodniczej o obszarach unikatowych i wartościowych ekologicznie: w realizowany od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. program CORINE, w który włączono obszar Pogórza Strzyżowsko – Dynowskiego o powierzchni 14235 ha, nadając mu nr 432, w prace nad projektem NATURA 2000, obejmującym sieć obszarów chronionych w ramach realizacji dyrektywy siedliskowej Unii Europejskiej z 1992 r., w którą w całości został włączony obszar Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego oraz w polską realizację paneuropejskiego projektu Europejskiej Sieci Ekologicznej (EECONET) – system Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – PL, który szczególną wagę przypisuje ochronie korytarzy ekologicznych, w tym wypadku o randze krajowych korytarzy węzłowych (national core areas).93 92 Por. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego (projekt), Rzeszów 2001, s. 279, 332. Informacje na podstawie: Plan ochrony rezerwatu przyrody ”Góra Chełm” , Plan ochrony rezerwatu przyrody ”Wielki Las” oprac. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Przemyślu, Przemyśl 2001, a także Docelowa sieć rezerwatów przyrody na gruntach lasów państwowych – opracowanie dla Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa 1995 r. oraz materiałów Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Rzeszowie. Działania powyższe zostały także ujęte w opracowanym projekcie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego (Rzeszów 2001, s. 278, 280) 67 93 2. DZIEDZICTWO KULTUROWE Obszar powiatu strzyżowskiego naznaczony jest śladami wielowiekowego dziedzictwa kultury materialnej i duchowej. Na kształt tego dziedzictwa decydujący wpływ miały zachodzące procesy historyczne, a w ostatnich stuleciach współistnienie różnych grup etnicznych: polskiej, ruskiej (łemkowskiej) i żydowskiej. Śladami po nieistniejącej już na obszarze powiatu, wskutek dramatycznych wydarzeń II wojny światowej i powojennych, ludności żydowskiej i rusko – ukraińskiej są w miarę dobrze zachowane świątynie (synagogi w Czudcu, Niebylcu i Strzyżowie, cerkwie grekokatolickie w Bonarówce, Gwoździance, Bliziance, Oparówce) oraz nekropolie w różnych miejscach rozrzucone po obszarze powiatu. Zabytki te stanowią ważny element kultury narodowej, świadcząc o współistnieniu na tym terenie różnych kultur i narodowości. Najstarsze znaleziska archeologiczne z obszaru powiatu pochodzą z okresu schyłkowego paleolitu, a ich liczba dowodzi, że teren ten sprzyjał osadnictwu prahistorycznemu W sumie na tym terenie zarejestrowano 405 stanowisk archeologicznych, związanych m.in. z kulturami: Federmesser, ceramiki wstęgowej rytej, cyklu lendzielsko – polgarskiego, pucharów lejkowatych, ceramiki sznurowej, mierzanowickiej, grupy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, okresu halsztackiego, kultury przeworskiej oraz wiele stanowisk z okresu wczesnośredniowiecznego94. Dla tego terenu szczególnie reprezentowany jest okres neolityczny, w którym dokonało się przejście ze zbieractwa i łowiectwa do kultur rolniczych opartych na gospodarce wypaleniskowej oraz hodowli zwierząt domowych95. Ciekawych odkryć archeologicznych na terenie powiatu dokonano w ostatnim okresie, lokalizując legendarne obiekty zamków i grodzisk z wczesnego średniowiecza i renesansu (Czudec, Strzyżów). Folklor powiatu strzyżowskiego, kultywowany do dnia dzisiejszego przez zespoły ludowe działające na tym terenie (Kapela „Jany” z Niebylca, kapela z Lubli, „Parobeczki” z Wiśniowej, zespoły wokalne i wokalno – taneczne: „Malina” z Połomi, „Pogórze” ze Strzyżowa, „Zaborowiacy” z Zaborowia) zaliczany jest do grupy folklorystycznej Pogórza i świadczy o wielowiekowym rozwoju kultury ludowej. Dziedzictwo kultury materialnej powiatu skupione jest w obszarach takich jak: zabytkowe obiekty sakralne: obiekty kościołów rzymskokatolickich, dawnych cerkwi grekokatolickich, synagog żydowskich, dzieła sztuki sakralnej zlokalizowane w tych obiektach, zabytkowe układy urbanistyczne, zespoły architektury podworskiej, zabytkowe budowle przemysłowe i obiekty tzw. małej architektury. Najstarsze zachowane obiekty sakralne w części zachowanej substancji materialnej pochodzą z późnego średniowiecza (murowane kościoły w Strzyżowie i Połomi – wraz z zachowanym późnogotyckim tryptykiem z 1500 r., drewniane kościoły w Lubli i Lutczy z II poł. XV w.) oraz z XVII i XVIII w. – murowany kościół w Czudcu, drewniany kościół w Gogołowie, synagoga w Strzyżowie. Ciekawą i odrębną , a zarazem niezwykle harmonijnie wkomponowaną w krajobraz Pogórza formą budownictwa sakralnego jest drewniana architektura sakralna, reprezentowana na obszarze powiatu przez kościoły w Gogołowie, Lubli i Lutczy oraz cerkwie w Bliziance, Bonarówce i Gwoździance. Unikalnym w skali ogólnopolskiej zespołem zabytków fortyfikacyjnych jest zespół schronu kolejowego w Stępinie – Cieszynie oraz tunel – schron kolejowy pod Żarnowską Górą w Strzyżowie zbudowane przez Niemców w okresie II wojny światowej96. Wartość kulturową, artystyczną i religijną mają liczne na obszarze powiatu kapliczki i krzyże przydrożne o różnorodnych typach, kształtach i funkcjach nadanych im przez fundatorów, pochodzące z różnych okresów, w wielu przypadkach legendami i podaniami powiązane z przeszłością miejsc, 94 Por. B. Lubojemska, Frysztak – zarys monograficzny, Krosno 2001, s. 70 – 76. Por. J. Malczewski, Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Wiśniowa, Rzeszów 1999, s. 56. 96 Najpełniejsze jak do tej pory opracowanie dotyczące poniemieckich schronów kolejowych w Stępinie – Cieszynie i Strzyżowie zawiera materiał wydany po seminarium zorganizowanym we Frysztaku pod auspicjami Generalnego Konserwatora Zabytków przez Towarzystwo Miłośników Gdańskiej Architektury Obronnej i Militarnej, Urząd Gminy Frysztak, Towarzystwo Fundusz Rozwoju i Promocji Ziemi Frysztackiej przy współpracy z Zespołem Ekspertów Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji w Warszawie – Seminarium: Ochrona i zagospodarowanie zabytkowych zespołów obronnych – schrony kolejowe Stępina – Cieszyna, Strzyżów, Warszawa 2000. 68 95 w których są zlokalizowane oraz otoczone kultem dzieła sztuki religijnej – zabytki ruchome: obrazy wraz z zabudową ołtarzy, rzeźby, płaskorzeźby. Zabytkowe układy urbanistyczne (Czudec, Strzyżów, Niebylec, Frysztak) odzwierciedlają różnorodność kulturową obszaru powiatu oraz tradycje miejskie tych ośrodków. Najciekawiej zachowaną do dnia dzisiejszego zabudowę posiada Czudec, jako zabudowę drewnianą, która przez lata nie restaurowana zmienia powoli swój charakter na zabudowę współczesną, Niebylec ze względu na nietypowy układ przestrzenny oraz niezwykle urokliwie położony Strzyżów z charakterystyczną zabudową rynku i dominującą nad miastem wieżą kościelną Kościoła p.w. Bożego Ciała. Z kolei wspomnieniem ziemiańskiej przeszłości obszaru powiatu są istniejące do dzisiaj, choć w zróżnicowanym stanie technicznym zabudowania podworskie, niejednokrotnie wraz z zabytkowymi założeniami zieleni, dawnymi parkami dworskimi czy pałacowymi. Zabudowania tego rodzaju znajdują się m.in. w Kobylu, Wiśniowej, Markuszowej, Strzyżowie, Nowej Wsi, Babicy, Baryczce, Niebylcu i innych miejscowościach powiatu. W przeszłości ziemiańskiej obszaru powiatu szczególne znaczenie miał dwór Mycielskich w Wiśniowej, przeżywający swój rozkwit w XIX i pierwszej połowie XX w., promieniujący na okolice wzorowo zorganizowaną gospodarką rolną z gorzelnią, spichlerzem, kuźnią i wytwórnią serów, a także wysokim poziomem kultury artystycznej, dzięki temu, że w Wiśniowej za sprawą właścicieli dworu przebywało wielu czołowych artystów przełomu XIX i XX w. oraz pierwszej połowy XX w. Po drugiej wojnie światowej kolekcja malarstwa Mycielskich zlokalizowana w Wiśniowej oraz wiele innych cennych przedmiotów zostało wywiezionych z pałacu do nowo tworzonego Muzeum Okręgowego w Rzeszowie97, zaś na gruntach podworskich utworzono państwowe gospodarstwa rolne. Obecnie zabudowania podworskie Mycielskich znajdują się w bardzo złym stanie technicznym, wymagają znacznych nakładów na ich restaurację. Śladami dawnej świetności są: kaplica podworska z grobowcem rodziny Mycielskich, funkcjonująca obecnie jako kościół parafialny oraz park z piękną aleją grabową. Ciekawymi obiektami zabytkowymi na obszarze powiatu są pozostałości funkcjonujących jeszcze do niedawna a nieraz i obecnie zakładów przemysłowych. Wśród nich zwracają uwagę zabudowania cegielni w Dobrzechowie założonej przez Michałowskich w 1870 r. ze strzeliście wznoszącymi się dwoma kominami, funkcjonujące obecnie cegielnia w Gliniku Dolnym, młyn i trak wodny w Godowej, wieża browarna w Strzyżowie i in. Interesujące warstwy geologiczne odsłaniają wyrobiska po dawnych kamieniołomach i innej działalności wydobywczej – odkrywkach rudy żelaza, kruszyw (Stępina, Cieszyna, Kobyle, Niebylec, Zaborów i in.), w większości zalesione stanowią dzisiaj także urokliwe miejsca pod względem krajobrazowym. Wszystkie obiekty zabytkowe wymagają prac konserwatorskich. W ostatnich latach na terenie powiatu obserwuje się zintensyfikowane działania w zakresie ochrony zabytków, spośród których wiele obiektów sakralnych poddano renowacji, natomiast inne znajdują często nowych gospodarzy i także przygotowywane są do odnowy. Pamiątki z przeszłości regionu gromadzą istniejące muzea, tj. Społeczne Muzeum Regionalne w Strzyżowie – Godowej, umiejscowione w dawnym dworze Dydyńskich, Parafialne Muzeum Narzędzi Rolniczych w Szufnarowej prowadzone przez ks. proboszcza Bronisława Domino oraz Muzeum Juliana Przybosia w Gwoźnicy Górnej. 3. POTENCJAŁ SPOŁECZNO – DEMOGRAFICZNY 3.1. Ludność W powiecie strzyżowskim w 2000 r. wg stanu na dzień 31 grudnia mieszkało 62 447 osób (2,9 % ogółu ludności województwa podkarpackiego), z czego w gminie Czudec 11509 osób (18,4 %), w gminie Frysztak 10680 osób (17,1 %), w gminie Niebylec 10792 osoby (17,3 %), w mieście 97 Por. T. Szetela – Zauchowa, Barbizon wiśniowski - mecenat artystyczny Mycielskich w Wiśniowej 1867 – 1939. Rzeszów 1997. 69 Strzyżowie 8617 osób (13,8 %), w gminie Strzyżów 12204 osób (19,5%) oraz w gminie Wiśniowa 8645 osób (13,9 %). W porównaniu z rokiem 1999 liczba ludności w powiecie wzrosła o 58 osób. Wykres nr 27 – Liczba ludności w mieście oraz poszczególnych gminach Powiatu Strzyżowskiego 10680 10792 11509 8617 8645 gm. Czudec gm. Frysztak gm. Niebylec 12204 miasto Strzyżów gm. Strzyżów gm. Wiśniowa Gęstość zaludnienia w powiecie wynosi 124 osoby na km2 (przy średniej wojewódzkiej 119 os./km2), co stawia powiat pod tym względem na 8 miejscu wśród powiatów ziemskich Podkarpacia. W Strzyżowie – jedynym mieście na obszarze powiatu - w roku 2000 mieszkało 8617 osób, co dawało wskaźnik urbanizacji na poziomie 13,8 %, przy średniej województwa podkarpackiego najniższej w kraju, tj. 41. % i ogólnokrajowej na poziomie 62 %. W ciągu ostatniego dziesięciolecia wśród tendencji demograficznych w powiecie daje się zauważyć znaczny spadek przyrostu naturalnego – z 7,6 % w r. 1990, 3,1 % w r. 1995 do 1,4 % w roku 1999 i 2000, przy czym przyrost naturalny jest nieco wyższy na wsi (niecałe 1,5 %) niż w mieście (niecałe 1,4 %). Warto zauważyć, że w r. 1999 w gminie Niebylec zanotowano minimalnie ujemny przyrost naturalny – na 133 zgony przypadło 132 urodzenia żywe. W r. 1999 w województwie odnotowano przyrost naturalny na poziomie 2,5 %, natomiast w kraju 0,0 %. Wskaźnik przyrostu naturalnego w ostatnich latach w powiecie należy do najniższych w województwie, ale z kolei jest wyższy niż średnia w kraju. W strukturze ludności wg płci daje się zauważyć zmniejszającą się przewagę mężczyzn nad kobietami, których udział w latach 1950 – 1975 w ogólnej liczbie mieszkańców kształtował się na poziomie 52 – 54 %, natomiast w latach dziewięćdziesiątych zbliżył się do poziomu 50 %. W roku 1995 na 100 mężczyzn w powiecie przypadało 104 kobiety, w latach 1996 – 1998 103, zaś w roku 1999 102. Źródłem tej tendencji jest, jak się wydaje, zmniejszający się ruch wędrówkowy ludności, znacznie mniejsza niż w poprzednich dziesięcioleciach liczba osób przemieszczających się w inne obszary kraju w poszukiwaniu pracy. 70 Tabela nr 22 – Zmiany demograficzne w powiecie strzyżowskim w XX w.98: Rok 1910 1921 1931 1946 1950 1955 1960 1965 1970 1974 1976 1977 1980 1985 1990 1995 1999 2000 Ludność w tys. osób 58,5 53,2 56,4 62,4 53,4 54,9 54,69 56,6 57,18 57,84 59,3 59,5 59,99 60,8 61,1 62,0 62,4 62,45 Osoby na km2 122 111 117 126 109 111 110 114 116 117 117,9 118,2 119,2 120,8 121,5 123 124 124 Przyrost naturalny na 1000 ludności b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 14,4 13,3 12,3 9,1 10,2 b.d. b.d. 9,5 10,1. 6,9 3,1 1,4 1,4 Ludność miejska w% 3,8 5,4 5,4 b.d. 4,8 5,3 6,0 6,6 7,3 7,9 8,1 8,4 9,6 12,68 13,5 13,8 13,8 13,8 Procent kobiet w stosunku do ogółu mieszkańców Saldo migracji (wewnętrznej i zagranicznej) w osobach b.d. b.d. b.d. b.d. 53,4 54,5 . 53,0 52,3. 52,1 52,19 52,1 54,3 51,8 51,3 51,2 50,9 50,6 50,6 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. - 304 - 646 - 373 - 319 b.d. b.d. - 766 - 576 - 375 - 326 - 103 - 63 - 47 Liczba zawieranych związków małżeńskich w ciągu roku w liczbach bezwzgl. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 425 468 376 463 504 (1973) b.d. b.d. 435 435 437 380 356 366 Strukturę ludności powiatu strzyżowskiego wg stanu na dzień 31.12.2001 r. przedstawia poniższa tabela: 98 Dane w tabeli na podstawie m.in. Z. Irzyk, Zarys historii Powiatu Strzyżowskiego. Materiał roboczy Archiwum Państwowego w Rzeszowie, Rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, Podstawowe dane statystyczne wg miast i gmin za 1990 r (Wojewódzki Urząd Statystyczny w Rzeszowie), Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, T. Kowalski, Strzyżów i okolice w okresie międzywojennym 1918 – 1939 oraz M. Kozanecka, Zmiany w rozmieszczeniu i strukturze ludności regionu strzyżowskiego w latach 1950 – 1972 a także S. Urbanik, Przemiany gospodarcze i społeczne w regionie strzyżowskim w latach 1974 – 1977 [W:] S. Cynarski (red.) Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980. 71 Tabela nr 23 – Ludność powiatu strzyżowskiego wg stanu na dzień 31.12.2000 r. Wiek Gminy / Miasto Czudec Frysztak 0-4 Razem 724 K 356 M 368 Razem 710 K 374 M 336 Razem 709 K 339 M 370 Razem 729 K 329 0 1 2 3 4 125 133 156 154 156 62 61 85 83 65 63 72 71 71 91 121 138 138 169 144 64 63 76 96 75 57 75 62 73 69 118 134 150 139 168 53 69 81 75 61 65 65 69 64 107 132 132 158 159 148 5-9 899 423 476 841 415 426 853 450 403 5 6 7 8 9 150 183 180 175 211 63 86 88 82 104 87 97 92 93 107 145 163 185 161 187 78 76 91 75 95 67 87 94 86 92 136 145 175 203 194 69 77 75 117 112 10 -14 929 458 471 952 454 498 906 10 11 12 13 14 165 198 193 203 170 82 94 105 98 79 83 104 88 105 91 189 185 182 196 200 82 86 91 102 93 107 99 91 94 107 15 - 19 961 467 494 905 447 15 16 17 18 19 187 199 198 202 175 89 95 102 86 95 98 104 96 116 80 196 172 185 194 158 20 - 24 886 426 460 20 21 22 23 24 170 172 184 181 179 78 82 96 93 77 25 - 29 879 25 26 186 196 – Niebylec Strzyżów Powiat (liczba ludn. 2000 r.) Miasto Strzyżów Wiśniowa M 400 Razem 416 K 172 M 244 Razem 578 K 277 M 301 Razem 3.866 K 1.847 M 2.019 70 62 65 71 61 62 70 93 88 87 82 89 86 87 72 37 37 30 38 30 45 52 56 49 42 116 108 113 104 137 57 50 44 55 71 59 58 69 49 66 694 734 801 812 825 343 342 381 418 363 351 392 420 394 462 957 458 499 534 267 267 666 337 329 4.750 2.350 2.400 67 68 100 86 82 154 180 187 211 225 75 85 90 95 113 79 95 97 116 112 96 94 122 102 120 46 52 60 49 60 50 42 62 53 60 116 121 139 131 159 53 63 80 68 73 63 58 59 63 86 797 886 988 983 1.096 384 439 484 486 557 413 447 504 497 539 478 428 1051 514 537 638 293 345 706 358 348 5.182 2.555 2.627 200 178 178 178 172 109 87 96 92 94 91 91 82 86 78 193 227 213 216 202 96 109 97 107 105 97 118 116 109 97 120 122 115 137 144 52 50 56 60 75 68 72 59 77 69 126 143 138 131 168 60 72 74 56 96 66 71 64 75 72 993 1.053 1.019 1.061 1.056 481 498 519 515 542 512 555 500 546 514 458 830 395 435 987 498 489 834 408 426 708 349 359 5.225 2.564 2.661 107 80 85 97 78 89 92 100 97 80 176 165 167 174 148 97 76 73 78 71 79 89 94 96 77 210 199 201 193 184 109 108 96 102 83 101 91 105 91 101 167 176 172 170 149 85 85 84 88 66 82 91 88 82 83 139 141 155 147 126 70 69 82 71 57 69 72 73 76 69 1.075 1.052 1.078 1.080 940 557 513 522 522 450 518 539 556 558 490 898 402 496 832 445 387 907 416 491 812 422 390 689 340 349 5.024 2.451 2.573 92 90 88 88 102 184 196 166 183 169 83 85 77 88 69 101 111 89 95 100 164 183 170 152 163 78 103 97 80 87 86 80 73 72 76 176 169 186 179 197 83 76 92 86 79 93 93 94 93 118 170 163 151 157 171 92 89 85 76 80 78 74 66 81 91 141 137 128 141 142 66 74 61 71 68 75 63 67 70 74 1.005 1.020 985 993 1.021 480 509 508 494 460 525 511 477 499 561 438 441 850 398 452 861 402 459 911 441 470 711 369 342 698 326 372 4.910 2.374 2.536 92 106 94 90 197 182 95 82 102 100 169 165 75 65 94 100 185 190 90 88 95 102 154 125 77 69 77 56 132 151 58 76 74 75 1.023 1.009 487 486 536 523 72 27 28 29 158 184 155 87 78 75 71 106 80 142 173 156 73 75 73 69 98 83 167 201 159 83 102 77 84 99 82 191 189 156 89 91 83 102 98 73 154 133 145 74 65 84 80 68 61 141 136 138 60 65 67 81 71 71 953 1.016 909 466 476 459 487 540 450 798 365 433 651 293 358 824 355 469 876 438 438 551 282 269 536 253 283 4.236 1.986 2.250 35 – 39 829 398 431 738 336 402 696 345 351 857 395 462 534 271 263 625 283 342 4.279 2.028 2.251 40 – 44 748 344 404 710 313 397 631 271 360 820 367 453 697 363 334 605 266 339 4.211 1.924 2.287 45 – 49 693 322 371 619 283 336 621 281 340 692 334 358 738 391 347 489 219 270 3.852 1.830 2.022 50 – 54 564 291 273 513 262 251 551 290 261 638 312 326 547 278 269 402 200 202 3.215 1.633 1.582 55 – 59 436 233 203 397 198 199 444 240 204 469 268 201 397 223 174 307 158 149 2.450 1.320 1.130 60 – 64 564 305 259 495 264 231 523 280 243 589 307 282 388 223 165 439 238 201 2.998 1.617 1.381 65 lat i więcej 1599 953 646 1401 884 517 1511 971 540 1721 1059 662 820 513 307 1197 740 457 8.249 5.120 3.129 11.509 5.779 5.730 10.680 5.323 5.357 10.792 5.542 5.250 12.204 6.136 6.068 8.617 4.475 4.142 8.645 4.344 4.301 62.447 31.599 30.848 30 - 34 Razem 73 W ostatnich latach zauważalna jest tendencja zmniejszania udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym w stosunku do ogółu ludności – z 29,4 % w 1996 r. do 27,8 % w 1999 r. i 27,2 % w 2000 r. oraz zwiększania udziału ludności w wieku produkcyjnym – z 55,2 % w roku 1996 do 56,4 % w roku 1999 i 57 % w 2000 r. a także w wieku poprodukcyjnym – z 15,4 % w roku 1996 do 15,7 % w r. 1999 i 15,8 % w 2000 r. Udział ludności w wieku przedprodukcyjnym zbliżony jest do średniej wojewódzkiej (28,0 % w roku 1998 i 27 % w 2000 r.) i wyższy od średniej w kraju (26,9 % w r. 1998). Można więc stwierdzić, że obszar powiatu strzyżowskiego jest obszarem młodym pod względem wieku mieszkańców, ale jednocześnie w związku ze zmniejszającą się liczbą urodzeń zachodzi proces starzenia się społeczeństwa. W następnych dekadach dla powiatu strzyżowskiego przewidywany jest99 spadek liczby ludności ogółem – do 61,9 tys. w r. 2010, 61,0 tys. w r.2020 i 58,8 tys. w r. 2030. Spadek ludności wg tych prognoz następował będzie w grupie ludności w wieku przedprodukcyjnym – do 13,3 tys. w r. 2010, 12,6 tys. w r. 2020 i 11,2 tys. w 2030 r. oraz w wieku produkcyjnym – do 38,4 tys. w r. 2010, 37,1 tys. w r. 2020, 34,2 tys. w r. 2030. Nastąpi natomiast wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym – do 10,1 tys. w r. 2010, 11,4 tys. w r. 2020, 13,4 tys. w r. 2030.100. Wykres nr 28 Liczba ludności wg czteroletnich przedziałów wiekowych na terenie powiatu strzyżowskiego w roku 2000 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 4750 5182 5225 5024 4918 4236 4279 4211 3866 3852 3215 2998 2458 0 - 4 5 - 9 10 - 15 - 20 - 25 - 30 - 35 - 40 - 45 - 50 - 55 - 60 lata lat 14 lat 19 lat 24 29 lat 34 lat 39 lat 44 lat 49 lat 54 59 lat 64 lata lata lata Liczba ludności w poszczególnych przedziałach wiekowych 99 Por. Powiaty w Polsce, Warszawa 2001, s. 202 –211. M. Kozanecka w pracy Zmiany w rozmieszczeniu i strukturze ludności regionu strzyżowskiego w latach 1959 – 1972 [W:] Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, Rzeszów 1980, s. 312 – 331), wskazując na udział ludności w wieku przedprodukcyjnym na poziomie ok. 38 % w r. 1960 i 36 % w r. 1970, 50 % ludności w wieku produkcyjnym w r. 1960 i 48 % w r. 1970 oraz 10 % udział ludności w wieku poprodukcyjnym w 1960 i 14 % w 1970 r., pisze: „Niepokojącym zjawiskiem jest widoczny spadek procentowy w 1970 r. w stosunku do 1960 r. grupy przedprodukcyjnej i produkcyjnej na korzyść grupy poprodukcyjnej. Świadczy to nie tylko o odpływie ludności w wieku aktywnie zawodowym, ale także o starzeniu się ludności omawianego regionu.” M. Kozanecka, op. cit., s. 318. 100 70 Stały wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym obserwowalny na terenie powiatu, jak i w całym województwie podkarpackim od początku lat dziewięćdziesiątych (w powiecie z 34222 osób w roku 1996 do 35217 osób w r. 1999, i 35578 osób w 2000 r. – o ponad 1300 osób, tj. blisko 4 % w ciągu 5 lat!) oznacza stały przyrost osób poszukujących zatrudnienia na rynku pracy. Powiat Strzyżowski w roku 2000 (w końcu marca) osiągnął w związku z tym jeden z najwyższych współczynników aktywności zawodowej liczonych jako udział ludności czynnej zawodowo w liczbie ludności powyżej 15 lat. Przy współczynniku ogólnopolskim 60 % i wojewódzkim 71 % w powiecie zanotowano współczynnik 75 %. Wśród powiatów podkarpackich wyższy zanotowały tylko powiaty: ropczycko – sędziszowski (79 %), lubaczowski (77 %), jasielski, kolbuszowski i brzozowski (76 %), równy zaś powiat leżajski. W 1999 r. wskaźnik obciążenia demograficznego (liczba osób w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym) w powiecie wyniósł 77,2 osoby, przy średniej wojewódzkiej 71,8 osób. Wskaźnik ten w powiecie w ciągu ostatnich lat obniża się – z 81,2 w r. 1996 do 77,2 osoby w r. 1999, przy czym wyższy jest na wsi (80,4 w r. 1999) niż w mieście (67,1 w r. 1999). Wykres nr 29 – Podstawowe tendencje demograficzne w powiecie strzyżowskim w latach 1996 – 2000 57 60 55 55,2 50 45 40 35 29,4 30 27,2 25 20 15,4 15,8 15 10 13,4 11,1 5 0 1996 % osób w wieku przedprodukcyjnym 2000 % osób w wieku produkcyjnym % osób w wieku poprodukcyjnym wskaźnik liczby urodzeń Czynnikiem decydującym o stałym zmniejszaniu się przyrostu liczby ludności jest notowany w ostatnich latach systematyczny spadek liczby urodzeń z 837 w r. 1995 do 739 w r. 1999 i 698 w 2000 r., tj. o blisko 17 %. Wskaźnik natężenia urodzeń (liczba urodzeń na 1000 ludności) dla powiatu wynosił w r. 1999 11,8 % (w 2000 r. – 11,1 %), przy wskaźniku dla województwa na poziomie 11,2 % (w 2000 r. – 11,0 %) i w kraju 9,9 %. W poszczególnych gminach wskaźnik ten wynosił: w Czudcu 11,3 %, we Frysztaku 13,6 %, w Niebylcu 12,2 %, w Strzyżowie 10,7 %, w tym w mieście Strzyżowie 9,9 %, w Wiśniowej 12,6 %. W powiecie strzyżowskim, podobnie jak w całym województwie podkarpackim odnotowuje się od kilku lat poziom reprodukcji ludności nie zapewniający prostej zastępowalności pokoleń. Najbardziej korzystną sytuację demograficzną określa taki współczynnik, który kształtuje się na po- 71 ziomie 2,1 – 2,15, tj. kiedy na 1 kobietę w wieku 15 – 49 lat przypada średnio 2 dzieci. W województwie podkarpackim wskaźnik ten maleje z roku na rok; w r. 1998 wyniósł on 1,582, w 1999 r. 1,518, w 2000 r. 1,480101. W powiecie strzyżowskim wskaźnik ten w r. 2000 był niższy niż w województwie podkarpackim i wynosił 1,098. Wykres nr 30 – Liczba urodzeń na 1000 mieszkańców w 1999 r. 13,6 14 12 12,6 12,2 11,3 11,8 11,2 10,7 9,9 9,9 10 8 6 4 2 0 gm. Czudec gm. Frysztak gm.Niebylec gm. Strzyżów gm. Wiśniowa miasto województwo kraj POWIAT Strzyżów gm. Czudec gm. Frysztak gm.Niebylec gm. Strzyżów miasto Strzyżów województwo kraj POWIAT gm. Wiśniowa W powiecie strzyżowskim, podobnie jak w całym województwie podkarpackim w ciągu ostatnich kilku lat daje się zauważyć malejącą liczbę zgonów. W r. 1995 zmarło w powiecie 644 osoby, w r. 1996 703, w r. 1997 592, w r. 1998 610, w r. 1999 648 osób a w 2000 r. 611 osób. Pozytywnym zjawiskiem jest radykalne zmniejszenie liczby zgonów niemowląt z 10 w 1995 r. do 2 w r. 1999 i 4 w 2000 r. W roku 1999 najwyższy wskaźnik umieralności na 1000 mieszkańców zanotowano w gminach Niebylec (12,2) oraz Frysztak (12,0), najniższy zaś w mieście Strzyżowie (8,4). Wskaźnik ten (dla powiatu 10,3) był wyższy niż w województwie (8,7) i w Polsce (9,9), niższy zaś był wskaźnik umieralności niemowląt (2,7) przy średniej w województwie 7,9 i kraju 8,9. W r. 1999 na terenie powiatu zawarto 356 związków małżeńskich (w 2000 r. – 366), co stanowi 93,7 % związków małżeńskich zawartych na terenie powiatu 4 lata wcześniej. Malejąca liczba zawieranych związków małżeńskich wydaje się więc być stałym niekorzystnym zjawiskiem demograficznym w powiecie. W 1999 r. liczba zawartych związków małżeńskich na terenie powiatu w przeliczeniu na 1000 mieszkańców (5,7) była nieco wyższa niż w województwie i kraju (5,5) Wskaźnik ten najwyższy był dla gminy Wiśniowa (7,0), najniższy dla gminy Niebylec (3,7). Dla miasta wynosił 6,3, dla wsi 4,7. W roku 1999 orzeczono prawomocnie 19 rozwodów – o 1 mniej niż w r. 1998 i o 2 więcej niż w 1995. Wskaźnik liczby rozwodów na 1000 ludności wyniósł w 1999 r. 0,302 i był o ponad połowę niższy niż w województwie (0,680) i ponadtrzykrotnie niż w kraju (1,087). W roku 1999 w wyniku migracji liczba ludności powiatu zmniejszyła się o 66 osób. Napływ do powiatu wyniósł 574 osoby, z czego z miast 183 a ze wsi 391, odpływ zaś 640 osób, przy czym do miast 295 a na wieś 345. Odpływ ludności w ruchu wewnętrznym zmniejszył się od roku 1995 o 18,2 % (z 782 osób w 1995 r. do 640 w 1999 r.), napływ zaś o 18 % (z 700 osób w 1995 r. do 574 w 1999 r.) W porównaniu z wcześniejszymi dekadami daje się zauważyć znaczne zmniejszenie ujemnego salda migracji wewnętrznej, co jest związane z zanikiem ruchu wędrówkowego ludności poza obszar powiatu w poszukiwaniu pracy. W 5 ostatnich la101 Por. B. Błachut, Sytuacja demograficzna w województwie podkarpackim w 2000 r,. Urząd Statystyczny w Rzeszowie – informacja sygnalna 2001 r., s. 3. 72 tach trzykrotnie zanotowano w powiecie dodatnie saldo migracji zagranicznej, w sumie jednak migracje zewnętrzne stanowią znacznie mniejsze wartości niż migracje wewnętrzne (17 zameldowań z zagranicy wobec 574 zameldowań w ruchu wewnętrznym w 1999 r.) Spośród gmin powiatu w 1999 r. dodatnie saldo migracji wewnętrznej zanotowały: Czudec (7) i Strzyżów (4, w tym miasto 40), ujemne zaś Frysztak (- 4), Niebylec (- 26) oraz Wiśniowa (- 47). Wykres nr 31 – Saldo migracji w 1999 r. 40 50 30 7 10 4 -10 -4 -30 -26 -50 -47 -66 -70 POWIAT gm. Czudec OGÓŁEM POWIAT OGÓŁEM gm. Strzyżów gm. Frysztak gm. Niebylec gm. Czudec miasto Strzyżów gm. Strzyżów miasto Strzyżów gm. Frysztak gm. Wiśniowa gm. Wiśniowa gm. Niebylec Obserwowanym, ale nierejestrowanym zjawiskiem na obszarze powiatu są liczne wyjazdy zagraniczne, przede wszystkim w poszukiwaniu pracy, tradycyjnie ze względu na kontakty rodzinne do USA, ale także w ostatnich latach do RFN, Włoch, Francji, Austrii, Hiszpanii, Szwecji, Wielkiej Brytanii, Grecji i innych krajów europejskich oraz coraz częściej wyjazdy turystyczne do krajów zachodniej Europy a także Czech, Słowacji, Węgier. Ze względu na bliskość granicy słowackiej coraz bardziej dynamicznie rozwija się ruch przygraniczny ze Słowacją. Pewnym obrazem tych zmian jest liczba wydanych paszportów102 dla mieszkańców powiatu w ostatnich latach: Wykres nr 32 – Liczba wydanych na terenie powiatu strzyżowskiego paszportów w poszczególnych latach 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 3329 2858 1712 1991 102 2311 2267 1992 1993 1511 1994 1570 1995 1651 1996 1529 1997 1540 1998 1999 2000 Na podstawie danych Biura Paszportowego w Starostwie Powiatowym w Strzyżowie. 73 Jak wynika z danych dotyczących migracji zewnętrznej wymeldowania z pobytu stałego za granicę stanowią w ostatnich latach niewielki odsetek wymeldowań z pobytu stałego z obszaru powiatu. Oznacza to, że pracujący czasowo za granicą wracają na teren powiatu, nierzadko podejmując na tym terenie działalność gospodarczą, a pracując za granicą, nie wymeldowują się z terenu powiatu. 3.2 Rynek pracy Wg publikowanych danych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie w r. 1999 w powiecie poza rolnictwem indywidualnym pracowało 6914 osób (w 2000 roku 6466 osób – najmniej wśród powiatów podkarpackich). Dane powyższe nie obejmują jednak m. in. zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, w których liczba pracujących nie przekracza do roku 1999 5 a w roku 1999 9 osób103, pamiętać zaś należy, że w powiecie strzyżowskim w roku 1999 spośród 2592 podmiotów gospodarki narodowej zarejestrowanych w rejestrze REGON aż 2391 zatrudniało 5 i mniej osób104. Na podstawie danych porównawczych z ostatnich lat stwierdzić można, że liczba osób pracujących w powiecie zmniejsza się w podmiotach gospodarczych zatrudniających powyżej 5 a od r. 1999 9 osób (w r. 1995 7179 osób, w r. 1996 7325 osób, w 1997 r. 7361 osób, w 1998 r. 7298 osób, w 1999 r. 6914 osób, w 2000 r 6466 osób), natomiast wzrasta w podmiotach gospodarczych zatrudniających do 5 osób (1622 osoby w 1995 r., 2285 w 1996, 2491 w 1997, 2625 w 1998, 2719 w 1999 i 2828 w 2000). Liczba pracujących w powiecie ogółem poza rolnictwem indywidualnym w poszczególnych latach przedstawiała się następująco: 8286 osób w 1995 r., 8935 osób w 1996 r., 9362 w 1997 r., 9530 w 1998 r., 10881 w 1999 r., 10067 osób w 2000 r. 105 103 Por. Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 31, Powiaty województwa podkarpackiego 2000 – wybrane dane statystyczne, Rzeszów 2000, s. 39. 104 Por. Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Rzeszów 2000, s. 472. 105 Wg danych z rejestru REGON na podstawie materiałów własnych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. Z. Zioło w pracy Przemysł regionu strzyżowskiego oraz S. Urbanik w pracy Przemiany społeczno – gospodarcze w regionie strzyżowskim w latach 1974 – 1977 (Zob. S. Cynarski, op. cit., s.357 – 370, 496 - 507) podaje następujące dane w interesującym nas obszarze w XX w. dla zatrudnionych w „przemyśle uspołecznionym”: Liczba zatrudnionych Procentowy Wskaźniki uprzemysłowienia – udział w przeliczba zatrudnionych na: Lata myśle wojeogółem Dynamika 1000 mieszkań100 km2 wództwa (1937 = 100) ców 1937 507 100,0 2,4 8 102 1939 587 115,8 1,6 9 118 1946 352 69,4 1,2 6 71 1956 871 171,8 1,0 15 176 1960 898 177,1 0,9 18 164 1965 1048 206,7 0,8 19 212 1967 1131 223,1 b.d. b.d. 225 1969 1618 319,1 b.d. b.d. 322 1970 1918 378,3 1,2 33 387 1973 2734 539,2 1,4 47 552 1977 3300 656,1 b.d. 55 656 W świetle tych danych w stosunku do połowy lat siedemdziesiątych nastąpił spadek pracujących w przemyśle. W r. 1999 liczba zatrudnionych w przemyśle (2262) w przeliczeniu na 1000 mieszkańców wynosiła 36,2, natomiast w przeliczeniu na 100 km2 450. 74 Wykres nr 33 Liczba osób pracujących ogółem na terenie powiatu poza rolnictwem indywidualnym w latach 1995 –2000 wg rejestru REGON 11000 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 10881 8286 1995 8935 1996 9362 9530 1997 1998 1999 10067 2000 Liczba pracujących na terenie powiatu Wykres nr 34 Dynamika liczby osób pracujących106 w poszczególnych działach gospodarki narodowej w powiecie strzyżowskim w latach 1995 - 2000 3800 3600 3400 3200 3000 2800 2600 2400 2200 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1995 1996 1997 Rolnictwo i łowiectwo Usługi rynkowe Ochrona zdrowia i opieka społeczna 1998 1999 2000 Przemysł i budownictwo Edukacja Administracja publiczna i obrona narodowa Wśród pracujących odsetek kobiet utrzymuje się na poziomie 50 – 51,3 %. Udział pracują- 106 Dane nie obejmują rolników indywidualnych i duchownych – wg rejestru REGON na podstawie materiałów własnych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. 75 cych w 1999 r. w powiecie (6914) w ludności ogółem (62389)kształtuje się na poziomie 11,08 %, natomiast w województwie stanowi 20,15 %, w Polsce zaś 23,0 %107. Wśród osób pracujących w 1999 r. kobiet było 3533, tj. 51,1 % (w odniesieniu do 6914 pracujących), a w poszczególnych sekcjach w stosunku do ogółu pracujących przedstawiało się to następująco108: Wykres nr 35 - Struktura pracujących109 w powiecie w 1999 r. wg wybranych sekcji EKD 146 1892 173 407 308 2830 1357 466 498 282 Rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo Budownictwo Transport, gospodarka magazynowa i łączność Administracja publiczna i obrona narodowa Ochrona zdrowia i opieka społeczna Pośrednictwo finansowe 534 1988 Działalność produkcjna Handel i naprawy Obsługa nieruchomości i firm Edukacja Hotele i restauracje Pozostali W tym roku w całym województwie podkarpackim udział pracujących w poszczególnych działach do ogółu pracujących przedstawiał się następująco110: Wykres nr 36 - Struktura pracujących w województwie podkarpackim w 1999 r. 37,4% 6,9% 17,2% 9,5% 6,5% przemysł handel i naprawy ochrona zdrowia i opieka społeczna pozostałe 11,2% 11,3% budownictwo edukacja transport, gospodarka magazynowa i łączność 107 Por. Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 31. Wg rejestru REGON na podstawie informacji własnej Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. 109 Wg rejestru REGON na podstawie informacji własnej Urzędu Statystycznego w Rzeszowie. 110 Dane nie obejmują rolników indywidualnych i duchownych oraz zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, w których liczba pracujących nie przekracza 9 osób. Wg faktycznego miejsca pracy pracownika 108 76 W roku 2000 w poszczególnych działach gospodarki narodowej w powiecie pracowała następująca liczba osób: Wykres nr 37 - Struktura pracujących w powiecie w 2000 r. wg wybranych sekcji EKD 145 410 132 327 1235 2710 1242 491 518 298 1961 Rolnictwo, leśnictwo i łowiectwo Budownictwo Transport, gospodarka magazynowa i łączność Administracja publiczna i obrona narodowa Ochrona zdrowia i opieka społeczna Pośrednictwo finansowe 598 Działalność produkcjna Handel i naprawy Obsługa nieruchomości i firm Edukacja Hotele i restauracje Pozostali W roku 2000 w całym województwie podkarpackim udział pracujących w poszczególnych działach do ogółu pracujących przedstawiał się następująco111: Wykres nr 38 - Struktura pracujących w województwie podkarpackim w 2000 r. 36,6% 6,3% 17,2% 9,6% 6,6% przemysł handel i naprawy ochrona zdrowia i opieka społeczna pozostali 11,4% 12,3% budownictwo edukacja transport, gospodarka magazynowa i łączność W rozmieszczeniu przestrzennym pracujących na obszarze powiatu dominuje miasto Strzyżów, które skupia 52,1 % liczby pracujących ogółem. W gminie Czudec liczba pracujących stanowi 14,7 % liczby pracujących w powiecie, w gminie Frysztak 13,6 %, w gminie 111 Dane nie obejmują rolników indywidualnych i duchownych oraz zakładów osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą, w których liczba pracujących nie przekracza 9 osób. Wg faktycznego miejsca pracy pracownika 77 Strzyżów 7,3 %, w gminie Niebylec 6,6 %, zaś w gminie Wiśniowa 5,7 % ogółu pracujących w powiecie. Wykres nr 39 - Struktura przestrzenna pracujących w powiecie strzyżowskim w 1999 r. 52,1% 5,7% 7,3% 6,6% gm. Czudec gm. Frysztak 13,6% gm. Niebylec 14,7% gm. Strzyżów miasto Strzyżów gm. Wiśniowa W latach 1995 – 1998 liczba pracujących na obszarze powiatu poza rolnictwem indywidualnym oraz zakładami osób fizycznych zatrudniającymi poniżej 5 pracowników zwiększyła się o 1,66 % (119 osób), w tym kobiet o 0,19 % (7 osób). Największy przyrost pracujących zanotowano w sektorze „przemysł i budownictwo” – o 210 osób (7,8 %), „usługi rynkowe” o 96 osób (7,0 %) oraz „usługi nierynkowe” o 84 osoby (3,0). Nie zmienił się stan zatrudnienia w edukacji (1151 osób), zmniejszył w „ochronie zdrowia i opiece społecznej” o 75 osób (6,1%). Największy spadek zanotowano w sekcji „rolnictwo, łowiectwo, leśnictwo i rybołówstwo” – o 103 osoby (28,1 %)112. Wg danych szacunkowych na podstawie spisu rolnego z 1996 r. w indywidualnych gospodarstwach rolnych na obszarze powiatu przebywa 37806 osób, co stanowi ok. 60,1 % ludności powiatu ogółem (przy średniej wojewódzkiej zatrudnionych w rolnictwie 47 % i średniej krajowej 27 %113). 19,2 % z tej liczby osób deklaruje gospodarstwo rolne jako podstawowe źródło utrzymania (pozostali m. in. renty i emerytury, pracę najemną i in., ok. 40 % zaś deklaruje chęć podjęcia pracy poza rolnictwem (por. r. 2.1.3. w niniejszym opracowaniu) – co oznaczałoby przyjętą w ten sposób liczbę pracujących w rolnictwie indywidualnym i utrzymujących się z pracy w indywidualnych gospodarstw rolnych na poziomie 7259 osób, tj. 11,7 % ludności powiatu ogółem. 112 113 Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 31. Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 46. 78 Wykres nr 40 – Szacunkowa struktura ludności powiatu strzyżowskiego w wieku produkcyjnym wg głównych źródeł utrzymania114 w 1996 r. 5858 1593 17836 8935 poza rolnictwem indywidualnym w rolnictwie indywidualnym bezrobotni pozostali Zjawiskiem charakterystycznym w strukturze ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych jest znaczny udział osób pracujących poza powiatem. Liczba tych osób jest trudna do oszacowania, gdyż nie są dostępne dane na ten temat – struktura pracujących poza powiatem odzwierciedla powiązania i współzależności z ośrodkami takimi jak Rzeszów, Krosno, Jasło, Dębica i in. Rynki pracy na tych obszarach stanowią też najczęściej drugi obszar poszukiwania pracy dla mieszkańców powiatu – po rynku wewnętrznym. W tego typu strukturze powiązań występują jednak niekorzystne zjawiska, związane przede wszystkim z tym, że wskutek znacznej odległości miejsca pracy od miejsca zamieszkania redukcje miejsc pracy w przedsiębiorstwach poza powiatem objęły w dużej mierze mieszkańców powiatu. Wzrost bezrobocia, obserwowany w latach dziewięćdziesiątych na tym obszarze był wynikiem tego procesu oraz redukcji miejsc pracy przez duże zakłady przemysłowe powstałe w latach 60 – tych i 70 – tych. To negatywne zjawisko łagodzą coraz liczniej powstające małe podmioty gospodarcze absorbujące w części pracowników przedsiębiorstw redukujących zatrudnienie. Największym problemem społecznym ostatniego dziesięciolecia dla powiatu strzyżowskiego jest bezrobocie. Struktura bezrobotnych z podziałem na gminy od roku 1990, stopa bezrobocia oraz oferty pracy w tym okresie przedstawiały się następująco: Tabela nr 24 – Liczba bezrobotnych oraz struktura bezrobocia na terenie powiatu strzyżowskiego w latach 1990 - 2000 Wyszczególnienie Miasto Strzyżów Gmina Strzyżów Gmina Niebylec Gmina Czudec Gmina Frysztak Gmina Wiśniowa Bez zameldowania Ogółem powiat Stopa bezrobocia Oferty pracy, w tym pracy subsydiowanej Liczba bezrobotnych Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 325 581 702 855 696 738 658 588 595 718 804 532 920 1111 1367 1160 1179 1155 1022 1048 1148 1206 358 743 924 1180 1034 1091 1031 926 915 1054 1186 384 800 1002 1240 1122 1016 1000 818 857 989 1073 333 777 968 1242 1038 1123 1112 986 986 1154 1279 299 673 831 1057 896 978 902 895 852 918 993 1 2231 4494 5538 6941 5946 6125 5858 5235 5254 5981 6541 6,6 % 13,3% 16,4% 19,7% 17,8% 17,9% 19,0% 15,3% 15,3% 17,1% 18,7% 85 227 373 375 878 769 550 697 792 702 566 127 344 310 693 536 412 534 494 524 472 114 Dane szacunkowe wg własnego opracowania, przyjęte na podstawie informacji własnych Urzędu Statystycznego w Rzeszowie opartych o powszechny spis rolny z 1996 r (Ludność i aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem w województwie rzeszowskim. Rzeszów 1998., bazy danych rejestru REGON oraz danych Powiatowego Urzędu Pracy w Strzyżowie. 79 Największą stopę bezrobocia odnotowano w latach 1993 (19,7 %), 1996 (19,0 %) oraz w roku 2000 (18,7 %). Wykres nr 41 – Stopa bezrobocia rejestrowanego w Powiecie Strzyżowskim w latach 1991 – 2000 wg stanu na dzień 31.12. 19,70% 20,00% 16,40% 19,00% 15,30% 15,30% 13,30% 15,00% 10,00% 17,80% 17,90% 17,10% 18,70% 6,60% 5,00% 0,00% 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie W roku 2000 napływ bezrobotnych stanowił 4080 osób, odpływ zaś 3520 osób, z tego: z powodu podjęcia pracy 1898 osób, w tym niesubsydiowanej 1549 osób. Spośród 6541 bezrobotnych zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy na koniec grudnia 2000 r. aż 5036 bezrobotnych nie posiadało prawa do zasiłku, tj. 77 % ogółu bezrobotnych. W porównaniu do 1999 r. zanotowano spadek liczby ofert pracy o 19,4 %. Na 1 ofertę pracy przypadało w tym czasie 11 bezrobotnych, w ujęciu miesięcznym zaś na 1 ofertę pracy przypadało 131 bezrobotnych – więcej osób na 1 ofertę pracy przypadało tylko w 2 powiatach województwa (tarnobrzeskim i przemyskim). Stopa bezrobocia na koniec 2000 r w powiecie (18,7 %) była jedną z najwyższych w województwie. Wyższą zanotowały tylko powiaty bieszczadzki, brzozowski, niżański, równą zaś powiat jasielski115. Bezrobocie w powiecie, podobnie jak w całym województwie podkarpackim dotyczy przede wszystkim ludzi młodych. Wśród zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie w r. 2000 aż 88,4 % stanowiły osoby do 34 r. życia (w województwie 87,4 %). Udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych stanowi 51,3 %, zaś bezrobotnych zamieszkałych na wsi 87,7 %. Bezrobotni z wykształceniem wyższym stanowili 1,4 % ogółu bezrobotnych, policealnym i średnim zawodowym 19,8 %, ogólnokształcącym 6,5 %, zasadniczym zawodowym 48,9 %, podstawowym i niepełnym podstawowym 23,4 %. 34,8 % bezrobotnych oczekiwało na pracę powyżej 24 miesięcy. Wykres nr 42 - Struktura bezrobotnych ze względu na wykształcenie 48,9% 23,4% 6,5% 19,8% wyższe ogólnokształcące podstawowe i niepełne podstawowe 1,4% policealne i średnie zawodowe zasadnicze zawodowe 115 Por. Analiza sytuacji na rynku pracy województwa podkarpackiego w 2000 r. Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie, Rzeszów 2001 r, s.49. 80 Od roku 2000 Powiatowy Urząd Pracy w Strzyżowie wchodzi w skład powiatowej administracji zespolonej. Na realizację zadań związanych z przeciwdziałaniem bezrobociu w ramach Funduszu Pracy Powiat Strzyżowski otrzymuje środki finansowe, które w roku 2000 zaangażowane zostały w następujący sposób116: Tabela nr 25 – Wydatki z Funduszu Pracy w Powiecie Strzyżowskim w 2000 r. Lp. Wyszczególnienie Wydatkowane środki w zł 1. 2. 3. 4. Zasiłki dla bezrobotnych Zasiłki przedemerytalne Świadczenia przedemerytalne Przygotowanie zawodowe młodocianych Aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu Pozostałe wydatki WYDATKI OGÓŁEM 8604050,09 1025644,35 752513,95 600557,53 Udział procentowy wydatków w ogólnej kwocie 65,9 7,8 5,8 4,6 1928203,53 14,8 152572,2 13063541,65 1,1 100 5. 6. Wykres nr 43 - Struktura wydatków Funduszu Pracy w powiecie strzyżowskim w 2000 r. 65,9% 7,8% 14,8% 4,6% 5,8% 1,1% zasiłki dla bezrobotnych świadczenia przedemerytalne aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu zasiłki przedemerytalne przygotowanie zawodowe młodocianych pozostałe wydatki Wykorzystanie środków Funduszu Pracy w powiecie w ramach aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu w 2000 roku przedstawia się następująco: Tabela nr 26 – Wydatki i efekty rzeczowe zaangażowanych środków z Funduszu Pracy w 2000 r. na terenie Powiatu Strzyżowskiego Lp. Wyszczególnienie 1. 2. 3. 4. 5. Szkolenia Prace interwencyjne Roboty publiczne Pożyczki Zatrudnienie absolwentów RAZEM Przyznany limit w zł Wykorzystanie limitu w zł 166000 800500 286000 317300 1492305 87023,4 800076,96 285661,35 57000 1410159,21 Udział procentowy poszczególnych form w wykorzystanym limicie 2,8 26,1 9,3 1,9 46,1 3062105 2639920,92 86,2 Procent wydat- Liczba stanowisk prakowanych cy utworzonych w raśrodków w sto- mach aktywnych form sunku do limitu zwalczania bezrobocia 52,4 43 99,9 225 99,9 54 17,9 3 94,5 187 86,2 512 116 Dane na podstawie: Sprawozdanie z działalności Powiatowego Urzędu Pracy w Strzyżowie za 2000 rok, Strzyżów 2001. 81 Liczba bezrobotnych w powiecie, wysoka stopa bezrobocia wskazuje na konieczność podjęcia zdecydowanych działań związanych z tworzeniem nowych miejsc pracy, co jest w najbliższym dziesięcioleciu tym bardziej konieczne, że na rynek pracy wchodzić będą nowe roczniki z licznego wyżu demograficznego z lat osiemdziesiątych. Struktura bezrobotnych zaś z tak dużym udziałem osób młodych i słabo wykształconych nakazuje szczególne zwrócenie uwagi na rozwijanie oferty edukacyjnej pod kątem rozwoju rynku pracy. Z kolei przewidywane redukcje zatrudnienia w dużych przedsiębiorstwach, ograniczenia w zatrudnieniu poza powiatem wymuszają podjęcie działań sprzyjających rozwojowi przedsiębiorczości, intensywniejszemu jeszcze niż do tej pory wzrostowi liczby podmiotów gospodarczych, przede wszystkim w prywatnym sektorze, ułatwieniom dla rozpoczynających działalność gospodarczą. Niezbędna jest także swoboda samorządu powiatowego w dysponowaniu środkami Funduszu Pracy, zniesienie barier w angażowaniu tych środków na wsparcie przedsiębiorczości i aktywne formy przeciwdziałania bezrobociu. 3.3. Poziom i jakość życia mieszkańców117 Pod względem jakości życia powiat strzyżowski zajmuje wysoką pozycję na tle województwa podkarpackiego, województwo podkarpackie zaś na tle całego kraju. Jest to subregion bezpieczny – o najwyższych wskaźnikach wykrywalności przestępstw i niskiej przestępczości, wysokim udziale obszarów objętych różnymi formami ochrony przyrody, stosunkowo niskiej emisji zanieczyszczeń do środowiska. Na terenie powiatu wysoko rozwinięte są tradycyjne formy kultury, dostępna jest dobrze rozbudowana sieć placówek edukacyjnych uzupełnianych przez placówki zewnętrzne, szczególnie szkoły wyższe w Rzeszowie, Krośnie, Lublinie, Krakowie i in., w których zaspokajane są potrzeby edukacyjne młodzieży z terenu powiatu na poziomie szkolnictwa wyższego. Od 01.09 2001 r. w Strzyżowie powstała po raz pierwszy w powiecie szkoła oferująca kształcenie na poziomie policealnym w zawodzie technik – informatyk. Wzrost aspiracji edukacyjnych młodzieży powoduje też konieczność powołania w powiecie placówki oferującej kształcenie na poziomie wyższym. Coraz lepiej rozwinięta jest sieć placówek handlowych konkurujących między sobą z roku na rok bogatszą ofertą. Problemy mieszkaniowe w niewielkim stopniu uwidaczniają się na obszarze powiatu, choć ciągle jeszcze występują na tym terenie rodziny wielopokoleniowe. Trwałe są więzy społeczne, w tym spoistość i zwartość rodzin, co objawia się m.in. ponaddwukrotnie niższą niż w województwie i ponadtrzykrotnie niż w kraju liczbą rozwodów na 1000 mieszkańców. Korzystne warunki określające jakość życia mieszkańców wpływają na przeciętną długość życia. Urodzony w 1999 r. w województwie podkarpackim, w tym w powiecie strzyżowskim chłopiec ma szansę przeżyć 70,7 lat, a dziewczynka 78,6 lat, podczas gdy analogiczne wskaźniki dla Polski wynoszą odpowiednio 68,8 lat i 77,5 lat118 Zgoła odmiennie przedstawia się sytuacja mieszkańców powiatu pod względem poziomu życia. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w r. 1999 wynosiło w powiecie 1288 zł (mniej zarabiano tylko w powiecie lubaczowskim 1285 zł), podczas, gdy średnio w województwie 1516 zł i w kraju 1707 zł (w 2000 r. przeciętne wynagrodzenie w powiecie wynosiło 1481 zł – wśród powiatów podkarpackich mniej zarabiano tylko w powiecie niżańskim 1456 zł – przy przeciętnym wynagrodzeniu wojewódzkim 1690 zł i ogólnopolskim 1924 zł). Na pozycję powiatu w województwie pod tym względem przede wszystkim wpływ miały 117 Za Strategią rozwoju województwa podkarpackiego (op. cit. s. 47) przyjęto, iż „poziom życia jest to stopień zaspokajania potrzeb materialnych mierzonych miernikami obiektywnymi, uwzględniającymi takie fakty jak: zarobki, wydatki, zasoby finansowe i in”, „jakość życia jest to zaspokajanie potrzeb niematerialnych związanych z zadowoleniem z życia, potrzebą komfortu psychicznego, wartościami wyższymi określanymi przez czynniki takie jak dostęp do kultury, edukacji, poczucie bezpieczeństwa, gęstość sieci handlowej i in. 118 Por. Powiaty województwa podkarpackiego (op. cit.), s. 15. 82 wynagrodzenia w sektorze publicznym, w którym w powiecie strzyżowskim były najniższe i odbiegały od średniej wojewódzkiej o 14,7 % a w 2000 r. o 11,8 %. W 2000 r. przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze prywatnym w powiecie (1333 zł) było co prawda o 14.05 % niższe niż średnia wojewódzka w tym sektorze, ale niższe wynagrodzenia w tym sektorze były jeszcze w 7 powiatach województwa. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto było o 15,1 % niższe niż w województwie podkarpackim i o 24,6 % niższe niż w kraju, natomiast w 2000 r. o 12,4 % niższe niż w województwie i o 18,09% niższe niż w kraju. Również wysokość emerytur – także w związku z dużą liczbą emerytur rolniczych znacznie odbiega od poziomu krajowego i wojewódzkiego. Wysokość wynagrodzeń wpływa na niewielką zasobność mieszkańców powiatu, ogranicza popyt wewnętrzny, podobnie jak wysokie bezrobocie i brak lokalnych ofert pracy prowadzi do poszukiwania pracy na zewnątrz powiatu, w związku z czym pojawiają się na tym obszarze zasoby finansowe pochodzące spoza źródła, jakim są wynagrodzenia na wewnętrznym rynku pracy – wśród nich znaczny udział mają środki pochodzące z tradycyjnej w powiecie emigracji zarobkowej – przede wszystkim do USA, ale także, zwłaszcza w ostatnich latach do krajów zachodniej Europy: Niemiec, Austrii, Francji, Włoch, Hiszpanii, Wielkiej Brytanii, Szwecji i in. 4. SYSTEM KOMUNIKACJI Powiat strzyżowski położony jest w ciągu historycznie ukształtowanych traktów komunikacyjnych łączących Polskę z krajami takimi jak Austria, Słowacja, Węgry i in. Historycznie ukształtowaną nazwą szlaków przebiegających przez terytorium powiatu związanych m.in. z usytuowaniem osad obronnych, potwierdzonych przez prowadzone prace wykopaliskowe jest „trakt węgierski” związany historycznie z wymianą towarową między Polską a krajami południa Europy. Orientacja przestrzenna sieci komunikacyjnej powiatu wyznaczona jest właśnie przez tę tradycję. Obecnie najważniejsze szlaki komunikacyjne powiatu to droga krajowa nr 9 łącząca Radom, a dalej Warszawę z przejściem granicznym Polsko – Słowackim w Barwinku, linia kolejowa Rzeszów – Jasło oddana do użytku w 1890 r119, łącząca teren powiatu z podkarpacką magistralą kolejową (Kraków – Rzeszów – Medyka) oraz z tzw. linią karpacką (Żywiec – Sucha – Chabówka – Stróże – Jasło – Zagórz) licząca na obszarze powiatu 33 km oraz centralnie usytuowane w dolinie Wisłoka drogi wojewódzkie nr 988 i 990 przebiegające od drogi krajowej nr 9 w Babicy do Warzyc i Jasła oraz Krosna. Mniejsze znaczenie mają pozostałe drogi wojewódzkie – nr 986 łączące Wiśniową z Ropczycami i drogą krajową nr 4 – Medyka – Przemyśl – Rzeszów – Tarnów – Kraków, 989 i 991 łączące Strzyżów stroną południową z drogą krajową nr 9 oraz z Korczyną i Krosnem. Drogi powiatowe stanowią podstawową sieć połączeń lokalnych łączących między sobą poszczególne gminy i miejscowości, uzupełnianą przez drogi gminne oraz prywatne. 119 Por. M. Kozanecka, Rozwój komunikacji w regionie strzyżowskim w okresie po II wojnie światowej, [W:] S. Cynarski, op. cit., s. 371. 83 Mapa nr 10 - Sieć drogowa powiatu strzyżowskiego. W 2000 r. na obszarze powiatu zlokalizowanych było 493 km rejestrowanych dróg publicznych (2,78 % dróg publicznych w województwie), z tego 402 km o nawierzchni twardej (81,5 %), w tym 321 o nawierzchni ulepszonej (65,1 %)120. Ze względu na liczbę kilometrów dróg publicznych na 100 km2 powierzchni ogólnej powiat z liczbą 97,8 km dróg (w 1999 r.) zajmuje 6 pozycję w województwie, nieznacznie tylko odbiegając od średniej wojewódzkiej (101,9), co związane jest m.in. ze stosunkowo wysoką gęstością zaludnienia w powiecie. Stwierdzić więc można, że powiat posiada stosunkowo dobrze rozwiniętą sieć dróg publicznych. Drogi powiatowe, odzwierciedlając historycznie ukształtowane szlaki komunikacji wewnętrznej na tym terenie, stanowią obecnie najważniejsze połączenia o charakterze lokalnym na terenie powiatu. Ich obecny stan ukształtowany został w latach 60 – tych i 70 – tych XX w., kiedy na tych drogach prowadzono budowę istniejących do dzisiaj nawierzchni bitumicznych. Dane o budowie poszczególnych odcinków dróg powiatowych odzwierciedla poniższa tabela121: 120 Por. Powiaty województwa podkarpackiego 2000 – wybrane dane statystyczne, Rzeszów 2000, s. 79. M. Kozanecka, op. cit., s. 372. Autorka w cytowanej pracy podaje ponadto następujące zestawienie dla dróg w powiecie strzyżowskim, tytułując je „Drogi kołowe w regionie strzyżowskim w km”: Rok Drogi o nawierzchni Drogi ogółem Na 100 km2 powierzchni przypada dróg twardych ulepszonej nieulepszonej Reg. strzyżowski Woj. rzeszowskie Polska 1960 49,2 98,7 450,4 30,0 25,1 33,6 1962 59,6 105,1 457,5 33,2 26,6 35,0 1965 72,3 105,5 435,6 36,0 30,2 37,4 1970 131,4 110,2 433,0 48,8 39,0 41,9 1972 153,8 114,5 447,1 54,0 41,5 43,5 Pisze również „Jeszcze w 1955 r. w granicach byłego powiatu jedyną drogą o nawierzchni ulepszonej (znajdującej się w złym stanie) był odcinek między Czudcem a Twierdzą. Dopiero w kolejnych okresach poszczególnych planów gospodarczych długość oraz rozmieszczenie dróg o nawierzchni twardej uległy wyraźnym zmianom. W latach 1960 – 1964 przebudowano i położono nawierzchnię ulepszoną na głównej drodze powiatu Czudec – Frysztak oraz na drodze Wiśniowa – Wielopole” (M. Kozanecka, op. cit., s. 373.). Uzupełniając te dane 121 84 Tabela nr 27 – Wybrane drogi powiatowe wg roku budowy Niebylec – Gwoźnica Niebylec – Żarnowa Rok zakończenia budowy 1960 1960 Cieszyna – Stępina Lutcza – Konieczkowa Czudec – Pstrągowa Niebylec – Blizianka Czudec – Wyżne 1964 1967 1968 1969 1970 Odcinek drogi Rok zakończenia budowy Stępina – Huta Gogołowska 1970 Wysoka Strzyżowska – Wę- 1970 glówka Grodzisko – Nawsie 1970 Kobyle – Łęki Strzyżowskie 1971 Stępina – Jaszczurowa 1974 Jawornik Niebylecki - Żarnowa 1974 Droga wojew. Czudec Frysztak 1960 - 1964 Odcinek drogi Obecny stan dróg powiatowych w związku z brakiem wystarczających nakładów na ich utrzymanie w poprzednich dziesięcioleciach jest niezadowalający. Szczegółowe dane na temat dróg powiatowych przedstawia poniższa tabela: Tabela nr 28 – Drogi powiatowe w 2000 r. wg wybranych parametrów na podstawie ewidencji Powiatowego Zarządu Dróg w Strzyżowie Numer Lp. drogi 1. 512 2. 3. 513 514 4. 5. 515 516 6. 517 7. 8. 518 519 9. 520 10. 521 11. 522 12. 523 13. 524 14. 525 15. 526 16. 527 Nazwa drogi Brzeziny -JaszczurowaStępina Jaszczurowa-Wiśniowa Kamienica-Huta Gogołowska-Cieszyna Frysztak-Gogołów-Klecie Frysztak-Kobyle-Jazowa Gmina Wiśniowa/Frysztak Wiśniowa Frysztak Frysztak Frysztak/Wiśniowa dojazd do stacji PKP Frysz- Frysztak tak Frysztak-Łęki Strzyżowskie Frysztak Wysoka Strzyżowska- StrzyOparówka żów/Wiśniowa Węglówka-Wysoka Strzyż.- Strzyżów Dobrzechów Wysoka Strzyż.-Gbiska- Strzyżów Strzyżów-Żarnowa Wysoka Strzyż.-Brzeżanka- Strzyżów Strzyżów Kożuchów-MarkuszowaWiśniowa Oparówka Wiśniowa-JazowaWiśniowa Markuszowa dojazd do stacji PKP Wi- Wiśniowa śniowa Różanka-Wiśniowa Wiśniowa Tułkowice przez wieś Wiśniowa Długość [km/gm] (razem) Przepusty122 Mosty [szt/gm] Pomost Pomost żeldrewniany betowy 2,474 / 3,744 10/9 (6,218) 8,500 25 10,689 39 10,757 24 3,894 / 2,780 6/11 (6,674) 0,305 0 1/5,20 2/11,80 6/32,80 2/68,71 2/12,01 1,778 1,314/1,783 (3,097) 10,162 6 3/6 31 1/75,80 1/21,00 8,357 8 1/15,00 1/4,80 5,765 3 5,322 12 1/52,00/32,00 5,150 10 1/40,70/25,90 0,271 1 5,826 2,692 8 8 1/4,70 1/4,60 można dodać, że w latach 1965 – 1970 zbudowano nawierzchnię bitumiczną obecnej drogi wojewódzkiej Strzyżów – Lutcza. 122 Wg ewidencji Powiatowego Zarządu Dróg w Strzyżowie, stan rzeczywisty może odbiegać od podanego. 85 17. 528 Różanka-Grodzisko 18. 529 Zawadka-GrodziskoStrzyżów Pstrągowa-Nowa Wieś Bystrzyca-Nowa Wieś Zwięczyca-NiechobrzCzudec Czudec-Lutoryż dojazd do stacji PKP Czudec Czudec-Wyżne Połomia-Glinik Charzewski 19. 534 20. 535 21. 536 22. 537 23. 587 24. 588 25. 589 26. 590 27. 591 28. 592 29. 593 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 594 595 596 597 598 599 618 619 Wiśniowa/Strzyżów Strzyżów 4,706 / 0,927 13/7 (5,633) 9,713 23 Czudec Czudec Czudec 11,964 7,500 2,846 46 29 4 Czudec Czudec 1,500 0,560 0 1 3,676 1,240/2,459 (3,699) 2,738/4,580 (7,318) 4,369/1,250 (5,619) 0,496/4,688 (5,184) 8,000 10 4/3 3,312 4,878 11,622 4,088 3,090 0,415 2,061 2,150/5,725 (7,875) 202,11 9 16 34 13 0 1 7 0 Czudec Niebylec/Strzyżów Żarnowa-Niebylec Strzyżów/Niebylec Żarnowa-Glinik Zaborow- Strzyski żów/Czudec Gwoździanka-Jawornik StrzyżówNiebylec Wysoka Strzyż.- Strzyżów Bonarówka-Żyznów Lutcza przez wieś Niebylec Konieczkowa-Lutcza Niebylec Niebylec-Gwoźnica Niebylec Niebylec-Blizianka-Sołonka Niebylec Lubenia-Połomia Niebylec Babica-Lubenia-Błażowa Czudec Sieklówka-Lubla Frysztak Pstrągowa-Strzyżów Czudec/Strzyżów Razem: 1/5,50 1/6,50 1/6,20 2/77,00 4/9 16/4 2/10,20 1/74,00 10 1/4,70 0 483 2/23,00 1/15,50 1/16,00 2/12,70 8/69,00 1/21,00 1/73,20 1/15,53 16/551,64 33/285,41 W drogach powiatowych ogółem (202,116 km) drogi gruntowe stanowią 14,115 km, tj. 6,98 %, natomiast wg szacunków administracji rządowej średnia wielkość ruchu na drogach powiatowych wynosi 526 pojazdów na dobę123. Stan dróg powiatowych w poszczególnych gminach na dzień 31 grudnia 1999 r przedstawia wykres: 123 Dane na podstawie: Kalkulacja kwoty części drogowej subwencji ogólnej dla powiatu strzyżowskiego na 2000 r. (materiał roboczy). 86 Wykres nr 44 – Stan dróg powiatowych w 1999 r. 50% 50% 40% 46% 41% 43% 40% 42% 37% 35% 32% 31% 30% 25% 32% 30% 25% 19% 18% 16% 20% 38% 10% 0% gm. Czudec gm. Frysztak gm. Niebylec gm. i miast. Strzyżów stan dobry i zadawalający stan niezadawalający gm. Wiśniowa Powiat Strzyżowski stan zły Długość oraz % udział rozmieszczenia dróg powiatowych na terenie poszczególnych gmin powiatu strzyżowskiego przedstawia się następująco: Tabela nr 29 – Długość dróg powiatowych w poszczególnych gminach Powiatu Strzyżowskiego w 2000 r. Gmina Czudec Frysztak Niebylec Strzyżów Wiśniowa Razem km 31,86 33,22 38,71 58,80 39,50 202,11 % 15,8 16,4 19,2 29,1 19,5 100 Podstawowym problemem utrudniającym drożność sieci komunikacyjnej w powiecie jest fakt, iż aż 68 % dróg powiatowych wg stanu na koniec 1999 r. posiadało nawierzchnię o niezadowalającym stanie technicznym. Powoduje to znaczne utrudnienia w realizacji połączeń wewnętrznych, wpływając negatywnie na rozwój powiatu. W latach 90 – tych poprawie uległa drożność komunikacyjna na najważniejszych ciągach komunikacji kołowej w powiecie, tj. drodze krajowej nr 9 i drodze wojewódzkiej nr 988, dzięki oddaniu nowych obiektów inżynieryjnych: mostu w Wyżnem i Żarnowej, wiaduktu w Zaborowie. Nadal jednak wzrastającym z roku na rok problemem jest brak obwodnicy wokół Strzyżowa w ciągu drogi wojewódzkiej nr 988, słaby stan nawierzchni na innych drogach wojewódzkich, powiatowych i gminnych, wymagający znacznych nakładów finansowych. Jest to tym bardziej ważne, że w ostatnim dziesięcioleciu nastąpił lawinowy wzrost pojazdów pozostających w dyspozycji mieszkańców powiatu124. Dane szacunkowe dotyczące liczby pojazdów w ewidencji Urzędu Rejonowego w Rzeszowie w poszczególnych latach a od 1999 r. 124 M. Kozanecka w przywoływanym opracowaniu (M. Kozanecka op. cit., s. 374) przytacza następującą tabelę dotyczącą liczby pojazdów mechanicznych w regionie strzyżowskim w sztukach: Rok Motocykle Samochody Ciągniki Autobusy Przyczepy ciężarowe osobowe ciężarowe 1955 122 12 11 11 9 1960 1019 35 39 40 36 1965 2444 179 56 65 93 1970 3529 219 207 240 2 337 1972 4335 372 219 303 3 420 1973 4749 515 270 412 6 409 87 Starostwa Powiatowego w Strzyżowie przedstawia się następująco: rok 1993 - 13290 pojazdów, 1994 – 16367, 1995 – 19499, 1996 – 26208, 1997 – 30790, 1998 – 35609, 1999 – 40677, 2000 – 46688. Wykres nr 45 – Liczba pojazdów z terenu powiatu strzyżowskiego w ewidencji Urzędu Rejonowego i Starostwa Powiatowego w poszczególnych latach 50000 40000 30000 20000 10000 0 1993 1994 1995 1996 liczba pojazdów 1997 1998 1999 2000 liczba pojazdw Liczba pojazdów pozostających w ewidencji Starostwa Powiatowego do dnia dzisiejszego przedstawia się następująco: rok 1993 - 7855 pojazdów, 1994 – 10009, - 1995 – 11936, 1996 – 15754, 1997 – 18655, 1998 – 22088, 1999 – 25889, 2000 – 30465. Wykres nr 46 – Liczba pojazdów pozostających w ewidencji Starostwa Powiatowego wg roku rejestracji, stan na dzień 31.12.2000 r. 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 1993 1994 1995 liczba pojazdów 1996 1997 1998 1999 2000 liczba pojazdów W rozbiciu na poszczególne typy pojazdów ilość zarejestrowanych i wprowadzonych do ewidencji pojazdów w poszczególnych latach przedstawia się następująco: 88 Tabela nr 30 – Liczba pojazdów w ewidencji Urzędu Rejonowego a następnie Starostwa Powiatowego w Strzyżowie w latach 1994 - 2000 Lata 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Ilość zarejestrowanych pojazdów 3213 3324 6876 4775 5085 5362 5448 W tym motocykle 172 187 218 230 238 222 221 Samochody osobowe 2352 2261 5298 2846 3357 3956 4096 motorowery 42 43 41 47 52 144 123 Ciężarowe dostawcze 200 303 278 279 331 393 421 Ciągniki rolnicze 304 366 868 1184 575 411 363 inne 143 164 173 189 532 236 224 W związku ze złym stanem nawierzchni znacznej części dróg powiatowych konieczne jest szczególne zwrócenie uwagi na rokroczne inwestowanie w odnowę i modernizację sieci drogowej tej kategorii. Także drogi gminne powinny być uzupełniane o większą niż do tej pory liczbę i długość nawierzchni ulepszonej. Zadbać należy o właściwe utrzymanie mostów i innych obiektów drogowych, odwodnienia w pasie drogowym, w perspektywie przygotowywać rozwiązania zmieniające drewniane nawierzchnie mostów na nawierzchnie żelbetonowe i bitumiczne. W roku 1999 wydatki na drogi powiatowe z budżetu powiatu wyniosły ogółem 1533015,83 zł, natomiast na odnowy dróg powiatowych w gminach Czudec i Niebylec z budżetów gmin wydatkowano ogółem 367275,57 zł, co stanowi 23, 96 %wydatków z budżetu powiatu. Struktura wydatków z budżetu powiatu na drogi powiatowe przedstawiała się w roku 1999 następująco: na utrzymanie Powiatowego Zarządu Dróg 137452,94 zł, tj. 8,97 %, na dokumentacje i nadzory inwestorskie 4014,02 zł, tj. 0.26 %, na zimowe utrzymanie dróg 69662,15 zł, tj. 4,54 %, na roboty awaryjne 25041,14 zł, tj. 1,63 % %, na odnowy dróg 917533,80 zł, tj. 59,85 %, na odwodnienia dróg 59745,85 zł, tj. 3,9 %, na remonty cząstkowe poszczególnych dróg 217489 zł, tj. 14,19 %, na remonty mostów 79014,82 zł, tj. 5,15 %, pozostałe wydatki 23062,11 zł, tj. 1,51 %. Wykres nr 47 – Struktura wydatków z budżetu powiatu na drogi powiatowe w 1999 r. 917533,8 25041,14 69662,15 4014,02 137452,94 59745,85 79014,82 23062,11 utrzymanie Powiatowego Zarządu Dróg zimowe utrzymanie dróg odnowy dróg remonty czastkowe poszczególnych dróg pozostałe wydatki 217489 dokumentacje i nadzory inwestorskie roboty awaryjne odwodnienia dróg remonty mostów 89 W roku 2000 wydatki na drogi powiatowe z budżetu powiatu wyniosły ogółem 1953518,81 zł, natomiast na odnowy dróg w gminach Czudec Frysztak, Niebylec z budżetów gmin wyniosły ogółem 304282,38 zł, co stanowi 15,58 % wydatków z budżetu powiatu. Struktura wydatków na drogi powiatowe w 2000 r. z budżetu powiatu przedstawiała się następująco: na utrzymanie Powiatowego Zarządu Dróg 182299 zł, tj. 9,33 %, na dokumentacje i nadzory inwestorskie 73082,96 zł, tj. 3,74 %, na zimowe utrzymanie dróg 154828,34 zł, tj. 7,92 %, na roboty awaryjne 76080,07 zł, tj. 3,89 %, na odnowy dróg 1171175,48 zł, tj. 59,95 %, na odwodnienia dróg 43913,05 zł, tj. 2,25 %, na remonty cząstkowe poszczególnych dróg 209771,43 zł, tj. 10,74 %, na remonty mostów 30229,26 zł, tj. 1,55 %, pozostałe wydatki 12139,22 zł, tj. 0,63 %. Wykres nr 48 - Struktura wydatków z budżetu powiatu na drogi powiatowe w 2000 r. 1171175,48 76080,07 209771,43 154828,34 182299 73082,96 43913,05 30229,26 12139,22 utrzymanie Powiatowego Zarządu Dróg zimowe utrzymanie dróg odnowy dróg remonty cząstkowe poszczególnych dróg pozostałe wydatki dokumentacje i nadzory inwestorskie roboty awaryjne odwodnienia dróg remonty mostów Ogółem w latach 1999 i 2000 wydatki na drogi powiatowe z budżetu powiatu wyniosły ogółem 3486534,64 zł, natomiast z budżetów gminnych 671557,95 zł, co stanowi 19,26 % wydatków z budżetu powiatu. W rozbiciu na poszczególne gminy wydatki z budżetu powiatu przeznaczone na drogi powiatowe kształtowały się następująco: w gminie Czudec 559020,25 zł, co stanowi 16,03 % całości wydatków, w gminie Frysztak 583243,04 zł, co stanowi 16,73 %, w gminie Niebylec 632354,76 zł, co stanowi 18,14 %, w gminie i mieście Strzyżów 736604,80 zł, co stanowi 21,13 %, w gminie Wiśniowa 508553,06 zł, co stanowi 14,59 %, pozostałe wydatki 466758,73 zł, co stanowi 13,38 %. Wykres nr 49 – Wydatki na drogi powiatowe w poszczególnych gminach powiatu strzyżowskiego w 2000 r. 466758,73 508553,06 736604,8 gmina Czudec gmina Frysztak gmina Niebylec 559020,25 583243,04 632354,76 gmina i miasto Strzyżów gmina Wiśniowa pozostałe wydatki 90 W latach dziewięćdziesiątych traci na znaczeniu przebiegająca przez teren powiatu linia kolejowa Rzeszów – Jasło w związku przede wszystkim z drastycznym spadkiem przewozów pasażerskich, ale także ograniczeniem przewozów towarowych, aczkolwiek w ostatnich latach obserwuje się pewne ożywienie w tym zakresie. Transport kolejowy zastępowany jest powszechnie transportem kołowym zarówno w ruchu pasażerskim jak i towarowym, co skutkuje spadkiem zatrudnienia na kolei, degradacją dawnych obiektów dworców kolejowych a przede wszystkim coraz większym obciążeniem sieci drogowej. Tendencja ta uzasadniona jest tym, iż transport kołowy – pasażerski i towarowy – poprzez dominację licznych podmiotów prywatnych poddany jest znacznej konkurencji a przez to tańszy i bardziej mobilny. Nie istnieją już funkcjonujące jeszcze w latach siedemdziesiątych linie kolei wąskotorowych w Dobrzechowie i Stępinie – Wiśniowej, wówczas wykorzystywane dla przewozu surowców, zlikwidowane następnie na korzyść transportu kołowego, które dzisiaj mogłyby stanowić atrakcję turystyczną regionu. Wzrastająca liczba samochodów osobowych oraz ruchu tranzytowego w powiecie wydaje się być najpoważniejszym wyzwaniem w zakresie organizacji i zabezpieczenia ruchu transportowego na najbliższe dziesięciolecia. 5. INFRASTRUKTURA TECHNICZNA 5.1. Energetyka 5.1.1. Elektroenergetyka W powiecie strzyżowskim podobnie jak w całym województwie podkarpackim system elektroenergetyczny zaspokaja obecne zapotrzebowanie na energię elektryczną, zarówno odbiorców indywidualnych, jak też przemysłu i usług. Zużycie energii elektrycznej wynosi w powiecie 37257 MWh rocznie. Średnie zużycie energii elektrycznej na 1 odbiorcę w 1999 r. wyniosło 1,87 MWh i jest wyższe niż w województwie, które wynosi 1,52 MWh oraz w kraju (1,86 MWh)125. Wg stanu na dzień 31 grudnia 1999 r. w mieście Strzyżowie zlokalizowanych było 3239 odbiorców energii elektrycznej zużywających 6647 MWh W pozostałych miejscowościach powiatu odbiorców było w tym czasie 16723 a zużyto 30610 MWh. Województwo podkarpackie oraz powiat strzyżowski korzysta z zasilania energią elektryczną z dwóch głównych źródeł: elektrowni „Połaniec” i elektrowni „Stalowa Wola” oraz okresowo z elektrowni wodnej „Solina – Myczkowce” a także z energii elektrycznej wytwarzanej poza obszarem województwa podkarpackiego. W powiecie brak wytwórców współpracujących z siecią energetyki zawodowej, korzystających z naturalnych, odnawialnych źródeł energii, jak siła wiatru czy wody. Główny przesył energii elektrycznej dla odbiorców w odbywa się liniami o napięciu 400 i 220 kV z węzłów energetycznych wysokiego napięcia w Widełce, Boguchwale i Iskrzyni. Przez teren powiatu przebiegają też linie wysokiego napięcia 110 kV Boguchwała – Strzyżów i Strzyżów - Krosno dostarczające energię elektryczną do stacji elektroenergetycznej 110/15 kV w Strzyżowie, skąd za pośrednictwem 14 linii 15 kV oraz 467 stacji transformatorowych15/0,4 kV zasilają odbiorców na terenie powiatu. Stan techniczny sieci energetycznych jest w większości zadowalający, zwłaszcza po przeprowadzeniu reelektryfikacji wsi w niektórych gminach w ostatnich latach. Nadal jednak konieczne są działania w tym zakresie w miejscowościach: Dobrzechów, Gbiska, Zaborów, Jaszczurowa, Jazowa, Pstrągówka, Oparówka, Kobyle i Huta Gogołowska, a zwłaszcza na te- 125 Na podstawie informacji własnej Rzeszowskiego Zakładu Energetycznego S. A. w Rzeszowie. 91 renie gminy Niebylec w miejscowościach: Gwoździanka, Gwoźnica Dolna i Górna, Jawornik Niebylecki, Konieczkowa i Połomia. Ilość odbiorców energii elektrycznej w poszczególnych gminach oraz jej zużycie przedstawia się następująco: Tabela nr 31 – Liczba odbiorców oraz zużycie energii elektrycznej na terenie powiatu strzyżowskiego w 1999 r. Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Miejscowość Gmina Czudec Gmina Frysztak Gmina Niebylec Gmina i Miasto Strzyżow Gmina Wiśniowa RAZEM POWIAT Liczba odbiorców 3725 3240 3269 7136 2574 19944 Zużycie energii (MWh) 7232,088 5627,705 5699,730 13827,616 4869,727 37256,866 5.1.2. Gazownictwo Obszar powiatu dobrze jest zaopatrzony w sieć gazu ziemnego. Sieć rozdzielcza gazu ziemnego na tym obszarze w 1999 r. wynosiła 781,6 km, połączeń prowadzących do budynków indywidualnych było 11128. W sumie z sieci gazowej w powiecie korzystało 10540 odbiorców, co daje wskaźnik gazyfikacji mieszkań na poziomie 64,5 % przy średniej wojewódzkiej 71 %, trzeba jednak pamiętać, że są to wskaźniki jedne z wyższych w kraju a uzupełnieniem sieci gazowej są powszechnie dostępne i wykorzystywane w wielu mieszkaniach przenośne butle gazowe. Zużycie gazu z sieci w powiecie stanowiło w r. 1999 2,4 % zużycia w całym województwie. Gaz wykorzystywany jest do użytku gospodarczego w gospodarstwach domowych, coraz powszechniej do ogrzewania mieszkań oraz obiektów użyteczności publicznej – w tym zakresie w ostatnich latach zachodzą znaczne zmiany polegające na zamianie kotłowni węglowych na gazowe, przede wszystkim w szkołach i innych obiektach użyteczności publicznej. 46,0 170,2 143,9 153,9 139,8 127,8 781,6 1207 2016 2181 1650 2309 1765 11128 2223 1488 2051 951 1912 1586 10211 64 38 84 18 54 71 329 2287 1526 2135 969 1966 1657 10540 Zużycie gazu w ciągu roku w [tys. m3] Razem pozostali Liczba odbiorców gazu ziemnego Gospodarstwa domowe Miasto Strzyżów Czudec Frysztak Niebylec Strzyżów Wiśniowa RAZEM Czynne podłączenia do budynków indywidualnych w szt Nazwa jednostki administracyjnej 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Długość czynnej sieci rozdzielczej w km Lp. Tabela nr 32 – Liczba odbiorców gazu sieciowego oraz zużycie gazu w poszczególnych jednostkach administracyjnych powiatu strzyżowskiego w 1999 r.126 2664952 1736378 1473540 626084 1655094 1017703 9173751 126 Na podstawie informacji własnej Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa S. A. w Warszawie Zakład Gazowniczy w Rzeszowie, Rozdzielnia Gazu w Strzyżowie. 92 5.2. Gospodarka wodno – ściekowa 5.2.1. Gospodarka wodna Powiat strzyżowski niemal w całości położony jest w dorzeczu środkowego biegu rzeki Wisłok. Sieć rzeczna na tym terenie jest dobrze rozwinięta: poza Wisłokiem największe rzeki na tym terenie to Stobnica, Gwoźnica, Pstrągówka, Stępinka i in. Zasoby wód podziemnych na obszarze powiatu wchodzą w skład Głównego Zbiornika Wód Podziemnych nr 432 „Dolina rzeki Wisłok”. Obszar powiatu zaliczany jest do obszarów z okresowymi deficytami wodnymi, ujęcia wody pitnej oparte są głównie na wykorzystaniu zasobów podziemnych. Rzeka Wisłok pozostaje w zarządzie Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Krakowie, pozostałe potoki w większości są zarządzane przez Podkarpacki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Rzeszowie. Zasoby wód powierzchniowych praktycznie nie są zagospodarowane. W Wiśniowej projektowana jest budowa zbiornika retencyjnego na rzece Wisłok. Brak zbiorników retencyjnych oraz nieregularne przepływy wód a także niedostateczny poziom wykonywanych prac zabezpieczających, w tym brak obszarów obwałowanych powodują stałe narażenie obszaru powiatu na niebezpieczeństwo powodzi. 5.2.2. Zaopatrzenie w wodę Podstawowym źródłem zaopatrzenia w wodę na obszarze powiatu są ujęcia wód głębinowych. Obecnie praktycznie wszystkie gospodarstwa domowe są zaopatrzone w wodę bieżącą z wodociągów komunalnych, z gospodarczych wodociągów grawitacyjnych zaopatrujących kilka lub kilkanaście gospodarstw albo też z ujęć przydomowych dostarczających wodę o wymuszonym ciśnieniu. Problemem jest brak ewidencji a tym samym nadzoru sanitarnego nad wieloma ujęciami wodnymi i sieciami wodociągowymi, zwłaszcza o charakterze gospodarczym oraz sezonowe braki wody dla niektórych odbiorców. Stan sieci wodociągowej również wymaga stałych działań remontowych, wymiany zniszczonych odcinków, przebudowy urządzeń itp. Ewidencjonowana sieć wodociągowa rozdzielcza na obszarze powiatu w r. 1999 wynosiła 322,8 km., z czego 60,2 km w Czudcu, 78 km we Frysztaku, 42 km w Niebylcu, 56,1 km w Strzyżowie, w tym w mieście 20,7 km, 86,5 km w Wiśniowej. W tym czasie podłączonych do sieci było 7203 budynki mieszkalne, w tym 948 w gminie Czudec, 1096 w gminie Frysztak, 1425 w gminie Niebylec, 2283 w gminie i mieście Strzyżów, w tym 531 w mieście, 1451 w gminie Wiśniowa. 93 Wykres nr 50 – Sieć wodociągowa rejestrowana na obszarze powiatu strzyżowskiego 7500 7000 6500 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 7203 1096 948 60,2 1752 1425 1451 531 78 42 gm. Czudec gm. Frysztak gm. Niebylec sieć wodociągow w km 35,4 20,7 86,5 gm. Strzyżów miast. Strzyżów gm. Wiśniowa 322,9 Powiat ilość podłączonych budynków do sieci W gospodarstwach domowych w powiecie zużywano w tym czasie w ciągu roku 1663,6 dam3 wody, z czego w Czudcu 179,1 dam3, we Frysztaku 87,3 dam3, w Niebylcu 435 dam3, w Strzyżowie 706,3 dam3, z tego w mieście 205,4 dam3, w Wiśniowej 255,9 dam3. W przeliczeniu na mieszkańca w powiecie zużywa się przeciętnie rocznie 26,7 m3 wody, więcej niż średnio w województwie (24,1 m3), ale mniej niż w Polsce (36,4 m3)127 Wykres nr 51 – Zużycie wody w gospodarstwach domowych w powiecie w 1999 r. w dcm3 1800 1663,6 1600 1400 1200 1000 800 706,3 600 435 400 200 179,1 255,9 87,3 0 Gm ina Czudec Gm ina Frysztak Gm ina Niebylec Gm ina i Miasto Strzyżów Gm ina Wiśniowa Pow iat ogółem zużycie wody w gospodarstwach domowych w powiecie 5.2.3. Gospodarka ściekowa Podobnie jak w całym województwie podkarpackim na obszarze powiatu strzyżowskiego systemy odprowadzania ścieków są znacznie słabiej rozwinięte niż systemy zaopatry- 127 Por. Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001, s. 37. 94 wania w wodę, co jest szczególnie widoczne na obszarach wiejskich128. W porównaniu do długości sieci wodociągowej w 1999 r. na obszarze powiatu najsłabiej rozwiniętą sieć kanalizacyjną miała gmina Frysztak (0,3 km – 0,38 %), Niebylec (1,1 km – 2,62 %) oraz Wiśniowa (4,9 km – 5,66 %). Nieco lepiej było w gminach: Czudec (13,4 km – 22,26 %) oraz Strzyżów (17,3 km – 30,84 %), dzięki sieci kanalizacyjnej w całości zlokalizowanej w mieście Strzyżowie (w mieście zlokalizowane było 17,3 km sieci kanalizacyjnej, co dla miasta dawało wskaźnik skanalizowania 83,57 %) W powiecie ogółem w tym czasie było 37 km sieci kanalizacyjnej – wskaźnik skanalizowania w stosunku do długości sieci wodnej wynosił więc 11,46 %, przy wskaźniku wojewódzkim 31,16 % oraz ogólnopolskim 22,96 %. Do sieci kanalizacyjnej podłączonych było ogółem 774 budynków mieszkalnych – najwięcej w mieście Strzyżowie (327), następnie w gminie Czudec (277), Wiśniowej (144), najmniej we Frysztaku (15) i Niebylcu (11). W stosunku do liczby połączeń wodociągowych wskaźnik połączeń kanalizacyjnych kształtował się następująco: najwyżej w gminie Czudec – 29,2 %, następnie w gminie i mieście Strzyżów – 14,32 % (w mieście Strzyżów 61,58%), Wiśniowej 9,92 %, najniżej w gminach Frysztak – 1,37 % oraz Niebylec 0,77 %. Dla powiatu ogółem wskaźnik ten kształtował się na poziomie 10,74 % przy wskaźniku wojewódzkim 28,24 % i ogólnopolskim 27,81 %. Aktualny stan w zakresie oczyszczalni ścieków oraz sieci kanalizacyjnej przedstawia poniższa tabela: Tabela nr 33 – Oczyszczalnie ścieków oraz sieć kanalizacyjna na terenie powiatu strzyżowskiego wg stanu na dzień 31.10.2001 r. GMINA LP MIEJ- PRZEPUSTOWOŚĆ OCZYSZ- DŁUGOŚĆ SIECI KANALIZACYJNEJ CZALNI W M3/DOBĘ (BEZ PRZYKANALIKÓW) W KM SCOWOŚĆ 1. Czudec – Przedmie- 500 14,10 ście Czudeckie 2. Frysztak – Glinik Dol- 250 7,50 ny 3. Niebylec 200 1,20 4. Strzyżów 2421 17,30 5. Wiśniowa 200 4,90 Budowa sieci kanalizacyjnych oraz związana z tym dalsza rozbudowa oczyszczalni ścieków, które funkcjonują obecnie już we wszystkich gminach powiatu stanowi więc wyzwanie na najbliższe lata dla samorządów gminnych. 128 .Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 57. 95 Wykres nr 52 – Długość sieci wodociągowej i sieci kanalizacyjnej w powiecie strzyżowskim w 2001 r. 350 322,8 300 250 200 150 100 50 86,5 78 60,2 56,1 42 14,1 7,5 1,2 45 17,3 4,9 0 Czudec Frysztak Niebylec Długość sieci wodociągowej Strzyżów Wiśniowa Powiat ogółem Długość sieci kanalizacyjnej 5.3. Gospodarka odpadami Problem odpadów, przede wszystkim komunalnych staje się coraz trudniejszym dla społeczności całego powiatu. Na tym obszarze wytwarzane są niewielkie ilości odpadów niebezpiecznych dla środowiska, głównie medycznych oraz odpadów gospodarczych. Z roku na rok wzrasta natomiast ilość odpadów komunalnych. Gmina i miasto Strzyżów w r. 2000 zakończyła budowę nowego składowiska odpadów, a poprzez partycypację w kosztach budowy do jego wykorzystania włączona została także gmina Frysztak. Gminy Czudec i Niebylec posiadają zlokalizowane wcześniej składowiska, w obecnej chwili wymagające rekultywacji. Gmina Wiśniowa nie posiada składowiska odpadów i wywozi je poza teren powiatu. Wzrastająca liczba odpadów, których w 2000 roku wytworzono na obszarze powiatu ok. 18 tys. Mg, w tym wywieziono ok. 4 tys. Mg, powoduje pilną konieczność podjęcia w najbliższych latach działań zmierzających do rozwiązania problemu odpadów dla całej społeczności powiatu. W gminach Czudec, Frysztak, Strzyżów prowadzony jest stały odbiór odpadów z wszystkich gospodarstw domowych poprzez rozprowadzane worki na odpady, w gminie Niebylec zbiórka odpadów odbywa się do ustawionych w poszczególnych miejscowościach kontenerów, natomiast gmina Wiśniowa nie prowadzi stałej zbiórki odpadów. Wsparcia i upowszechnienia wymaga system selektywnej zbiórki odpadów w części realizowany obecnie w niektórych gminach. Oblicza się, że selekcjonowanie odpadów pozwala zmniejszyć ich ilość trafiającą na wysypiska nawet o 30 – 40 %, problemem w tym zakresie jest jednak brak wystarczającej liczby podmiotów oferujących odbiór lub przerób surowców wtórnych. Obecnie poddawane selektywnej zbiórce a następnie recyklingowi w powiecie odpady to przede wszystkim szkło białe i kolorowe, w części makulatura i złom, w najmniejszym zakresie opakowania PET i inne tworzywa sztuczne. Do działań wspierających rozwój selektywnej zbiórki odpadów bardziej niż do tej pory powinien się zaangażować samorząd powiatowy. 96 5.4. Telekomunikacja Jeszcze do niedawna wśród problemów infrastrukturalnych problem przestarzałej i w niewielkim stopniu zaspokajającej potrzeby sieci telekomunikacyjnej był jednym z najistotniejszych na obszarze powiatu. W ostatnim okresie, zwłaszcza w 1999 r. zrealizowano na terenie powiatu znaczne inwestycje telekomunikacyjne polegające na wyposażeniu w nowoczesne automatyczne centrale telefoniczne oraz podłączeniu do sieci telekomunikacyjnej nowych abonentów w wielu miejscowościach na terenie gmin najsłabiej do tej pory stelefonizowanych, tj. Czudec, Frysztak i Niebylec. Obecnie popyt w tym zakresie został w pełni zaspokojony. Dominującym operatorem telekomunikacyjnym jest w powiecie firma Telekomunikacja Polska S.A., w niektórych miejscowościach połączenia realizują też inni operatorzy, w gminie Niebylec znaczący udział w rynku telekomunikacyjnym ma firma Telefony Rzeszowskie „TELER” S. A. W związku z oddaleniem wielu skupisk od głównych linii telekomunikacyjnych sieć przewodową uzupełnia sieć bezprzewodowa, realizowana w formie telefonów stacjonarnych, oparta na łączności radiowej, a także sieć telefonii komórkowej, pokrywającej swym zasięgiem niemal cały obszar powiatu. W roku 1999 liczba abonentów telefonii przewodowej na 1000 ludności (186,3 – przy średniej wojewódzkiej 202,5 i ogólnopolskiej 260,7) stawiała powiat na siódmej pozycji wśród powiatów podkarpackich129. W roku 2000 wskaźnik ten dla obszaru powiatu zwiększył się do 201,7. Wg stanu na koniec listopada 2001 r. na terenie powiatu firmy telekomunikacyjne oferujące usługi w zakresie łączności przewodowej obsługiwały 11601 abonentów indywidualnych i zarządzały siecią 127 aparatów wrzutowych. 6. INSTYTUCJE WSPIERAJĄCE ROZWÓJ POWIATU I ABSORPCJA ŚRODKÓW POMOCOWYCH 6.1. Instytucje wspierające rozwój gospodarczy i otoczenie biznesu Sfera otoczenia biznesu w powiecie strzyżowskim jest słabo rozwinięta. Spośród 9 grup podstawowych instytucji rozwoju regionalnego wyróżnionych w „Strategii rozwoju województwa podkarpackiego”130 na terenie powiatu umiarkowanie rozwinięta jest grupa instytucji finansowych, w pewnym stopniu grupa stowarzyszeń gospodarczych, ośrodki szkoleniowo – gospodarcze oraz instytucje pośrednictwa pracy i przeciwdziałania bezrobociu. Pozostałe albo nie funkcjonują wcale, albo też dopiero podejmuje się jednostkowe inicjatywy w tym zakresie, jak chociażby organizowane od 1999 r. jako rodzaj targów gospodarczych „Podkarpackie Prezentacje „Agromania”, które można byłoby zaliczyć do grupy rozwoju re129 M. Kozanecka w cytowanym opracowaniu (M. Kozanecka op. cit., s. 381) podaje następujące zestawienie, tytułując je „Rozwój łączności w regionie strzyżowskim”: Rok 1955 1960 1965 1970 1972 130 Radioodbiorniki lampowe w sztukach 2843 4654 5711 5621 5259 Telewizory w sztukach Telefony w sztukach 713 2528 3912 324 527 597 673 Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006. Rzeszów 2001, s. 61 –63. 97 gionalnego określonej jako „centra targowe, wystawienniczo – promocyjne, giełdy towarowe”. Nie funkcjonują na obszarze powiatu agencje rozwoju regionalnego, specjalne strefy ekonomiczne, centra innowacji i transferu technologii, ośrodki wspierania przedsiębiorczości oraz izby gospodarcze. W działaniach instytucji tego rodzaju zlokalizowanych na obszarze województwa rzadko realizowane są inicjatywy dotyczące terenu powiatu strzyżowskiego. W większości bowiem nakierowane są one na ośrodki o większym potencjale gospodarczym. Pozytywne przykłady w tym zakresie stanowią podejmowane przez samorządy gminne oraz samorząd powiatowy próby współpracy z Rzeszowską Agencją Rozwoju Regionalnego, Małopolską Giełdą Rolno – Towarową w Rzeszowie, Agencją Rozwoju Regionalnego „Karpaty” w Krośnie i in. Obsługę finansową podmiotów gospodarczych oraz ludności zapewniają zlokalizowane w powiecie banki, tj. Bank Spółdzielczy w Strzyżowie, działający na terenie gmin Czudec, Frysztak, Niebylec i Strzyżów Bank Spółdzielczy w Wiśniowej oraz PKO BP S.A. i PKO S.A. w Strzyżowie działające bądź jako samodzielne oddziały banków, bądź też jako placówki terenowe rzeszowskich oddziałów tych banków. Niepełna oferta bankowa na obszarze powiatu a w szczególności utrudniony dostęp do preferencyjnych źródeł finansowania stanowi pewną barierę w rozwoju przedsiębiorstw w powiecie. W zakresie ubezpieczeń na obszarze powiatu działają agenci różnych firm ubezpieczeniowych, zlokalizowany jest też inspektorat 1 firmy ubezpieczeniowej. Rolę stowarzyszeń przedsiębiorców próbuje wypełniać powołane w 1999 r. Powiatowe Forum Gospodarcze zrzeszające przedsiębiorców z terenu powiatu, natomiast główny ciężar związany ze zwalczaniem bezrobocia spoczywa na jednostkach administracyjnych – brak jest na terenie powiatu organizacji pozarządowych działających w tym obszarze. Podmioty działające w otoczeniu biznesu uzupełniają jeszcze firmy prawnicze, podmioty prowadzące księgowość i doradztwo podatkowe oraz w ostatnim czasie rozpoczynające działalność firmy reklamowe – ogólnie rzecz biorąc różnorodne podmioty działające w sektorze pośrednictwa finansowego oraz obsługi nieruchomości i firm. 6.2. Zewnętrzne środki pomocowe Wiodącą rolę w pozyskiwaniu zewnętrznych środków finansowych na teren powiatu odgrywają samorządy terytorialne. Środków zewnętrznych w stosunku do budżetów samorządowych poszukuje się przede wszystkim na realizację inwestycji infrastrukturalnych gminnych i powiatowych w budżetach wojewodów, centralnym budżecie państwa, w agencjach i funduszach celowych. Doświadczenia gmin obejmują przede wszystkim pozyskiwanie środków z instytucji takich jak: Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Wojewódzki i Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska, Urząd Kultury Fizycznej i Turystyki (obecnie Urząd Kultury Fizycznej i Sportu) na inwestycje związane z rozbudową infrastruktury na terenach wiejskich, ochroną środowiska, rozbudową bazy sportowo - rekreacyjnej. Mniejsze doświadczenia występują w powiecie w pozyskiwaniu środków zagranicznych. W tym zakresie na terenie niektórych gmin angażowane były niewielkie środki w ramach programu Unii Europejskiej PHARE, z programów bilateralnych, np. z programu rządu Kanady na rozwój telekomunikacji na początku lat 90 – tych, ze środków Fundacji Współpracy Polsko – Niemieckiej i in. W tym zakresie do r. 2000 teren powiatu znacznie odbiegał od doświadczeń wojewódzkich, gdyż istniejące do 1999 r. województwo rzeszowskie należało do przodujących w kraju w wykorzystaniu zewnętrznych środków pomocowych. To negatywne zjawisko miało zapewne związek z brakiem na obszarze powiatu instytucji zajmujących się rozwojem regionalnym, tj. przede wszystkim agencji rozwoju regionalnego. W r. 2001 samorząd powiatowy przystąpił do realizacji zadań w ramach Programu Aktywizacji Obszarów Wiejskich współfinansowanego przez Bank Światowy, pozyskując środki na 98 modernizację dróg powiatowych, inwestycje oświatowe i in. Z programu Unii Europejskiej PHARE 2 będzie, najprawdopodobniej w r. 2002 realizowana przebudowa drogi wojewódzkiej nr 998 Babica – Warzyce, natomiast w ramach pilotażowego programu przygotowującego polskie rolnictwo do reguł Unii Europejskiej realizowana jest w powiecie modernizacja ewidencji gruntów i budynków oraz program kolczykowania bydła w gospodarstwach rolnych. Lepsze niż do tej pory przygotowanie samorządów, ale także przedsiębiorstw i organizacji pozarządowych do absorpcji środków zewnętrznych stać się powinno wyzwaniem dla społeczności powiatu na najbliższe lata. 6.3. Potencjał samorządowy Samorządność jest szczególnym osiągnięciem społeczności powiatu i poszczególnych społeczności gminnych. Podobnie jak w całej Polsce także na terenie obecnego powiatu nadrobienie opóźnień cywilizacyjnych, rozwój infrastruktury, aktywność społeczna to w dużej mierze zasługa funkcjonujących już ponad dziesięć lat samorządów gminnych. Powstanie powiatu jednoczącego społeczności 5 gmin stało się szansą dalszego rozwoju, ale także wyzwaniem dla 5 odrębnych do tej pory społeczności gminnych. Wyzwania te to przede wszystkim działania na rzecz integracji powiatowej społeczności, wspólne działania wszystkich samorządów w określonych obszarach czy też wspólne poszukiwanie zewnętrznych środków finansowych. Rozwój samorządności to również stały wzrost liczby różnego rodzaju stowarzyszeń i organizacji społecznych. Obecnie w powiecie funkcjonuje ok. 46 organizacji pozarządowych. Działają one w obszarach jak sport, kultura regionalna, pomoc osobom niepełnosprawnym, rozwój infrastruktury, ochrona środowiska, bezpieczeństwo publiczne, ochrona zdrowia, pomoc społeczna i in., głównie jako stowarzyszenia. Tabela nr 34 – Organizacje pozarządowe w powiecie strzyżowskim Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. Nazwa organizacji Uczniowski Klub Sportowy „Gigant” przy Szkole Podstawowej w Niebylcu Uczniowski Klub Sportowy „Strzała” przy Szkole Podstawowej w Gwoźnicy Górnej Uczniowski Klub Sportowy „Gwoździk” przy Szkole Podstawowej w Gwoźnicy Dolnej Szkolny Klub Sportowy przy Szkole Podstawowej w Gogołowie Uczniowski Klub Sportowy „Skot” przy Szkole Podstawowej w Niewodnej Klub Sportowy „Orzeł” Lubla Uczniowski Klub Sportowy „Lider” przy Szkole Podstawowej w Wiśniowej Uczniowski Klub Sportowy „Milenium” w Wiśniowej Uczniowski Klub Sportowy „Grom” w Różance Uczniowski Klub Sportowy „Sokolik” w Grodzisku Ludowy Klub Sportowy w Czudcu Zakres działania Działalność sportowa Adres 38-114 Niebylec Działalność sportowa Szkoła Podstawowa im. Juliana Przybosia 38-116 Gwoźnica Górna 209 Szkoła Podstawowa w Gwoźnicy Dolnej 38-116 Gwoźnica Górna Szkoła Podstawowa w Gogołowie 38-131 Gogołów 316 Szkoła Podstawowa w Niewodnej 38-124 Wiśniowa Działalność sportowa Działalność sportowa Działalność sportowa Działalność sportowa Działalność sportowa 38-130 Frysztak 38-124 Wiśniowa Działalność sportowa 38-124 Wiśniowa Działalność sportowa 38-102 Grodzisko Działalność sportowa Zespół Szkół w Grodzisku 38-102 Grodzisko LKS w Czudcu Promocja kultury fi- 99 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. Gminny Międzyszkolny Klub Sportowy „Strzelec” Ludowy Klub Sportowy „Wisłok” w Wiśniowej Międzyzakładowy Klub Sportowy „Wisłok” w Strzyżowie Ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej „Pogórze” w Strzyżowie Ognisko Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej „Strzyżowiak” przy Spółdzielni Mieszkaniowej w Strzyżowie Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej „Lancet” przy Zespole Opieki Zdrowotnej w Strzyżowie Klub Sportowy „Sokół” w Grodzisku Jeździecki Klub Sportowy „Pogórze” w Gliniku Zaborowskim Ludowy Klub Sportowy „Albatros” w Szufnarowej Ludowy Klub Sportowy „Huragan” w Kozłówku Gminny Klub Sportowy „Aramix” w Niebylcu Klub Sportowy „Granit” w Wysokiej Strzyżowskiej Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Strzyżowie Komitet Społeczny Lutczy i Konieczkowej Towarzystwo Miłośników Ziemi Frysztackiej Towarzystwo Miłośników Ziemi Strzyżowskiej Towarzystwo Miłośników Dobrzechowa Towarzystwo im. Zygmunta Mycielskiego w Wiśniowej Stowarzyszenie Pomocy Społecznej we Frysztaku Towarzystwo Przyjaciół Szkoły Podstawowej im. Św. J. Kantego w Lubli 33. Stowarzyszenie „Nasze Zdrowie” w Strzyżowie Towarzystwo Przyjaciół Lutczy 34. Strzyżowskie Towarzystwo Muzyczne 35. Towarzystwo na rzecz rehabilitacji zdrowotnej im. Prof. F. Chrapkiewicza – Chapeville`a w Strzyżowie 32. zycznej Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej ul. 1-go maja 38-100 Strzyżów ul. Grunwaldzka 1 38-100 Strzyżów Promocja kultury fizycznej ul. Zawale 45 38-100 Strzyżów Promocja kultury fizycznej ul. 700 – lecia 1 38-100 Strzyżów Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej 38-102 Grodzisko Promocja kultury fizycznej Promocja kultury fizycznej Ochrona środowiska 38-120 Czudec ul. Sportowa 30 38-130 Frysztak 38-124 Wiśniowa Glinik Zaborowski 181 38-103 Glinik Charzewski Szufnarowa 89 38-124 Wiśniowa 38-126 Markuszowa Zbigniew Pięciak Małówka 65, 38-114 Niebylec 38-123 Wysoka Strzyżowska 240 ul. Gen. Andersa 4 38-100 Strzyżów 38-112 Lutcza 973 Popularyzacja regionu 38-130 Frysztak Popularyzacja regionu ul. Przecławczyka 6 38-100 Strzyżów 38-122 Dobrzechów Popularyzacja regionu Popularyzacja regionu Pomoc biednym Popularyzacja nauki i szkolnictwa Pomoc dla szpitala w Strzyzowie Ochrona dziedzictwa kulturowego Lutczy Popularyzacja muzyki Rehabilitacja zdrowia Gminna Biblioteka Publiczna w Wiśniowej 38-124 Wiśniowa Publiczne Przedszkole we Frysztaku ul. Wybickiego 5, 38-130 Frysztak Szkoła Podstawowa im. św J. Kantego w Lubli 38-130 Frysztak ul. Parkowa 4 38-100 Strzyżów Szkoła Podstawowa nr 1 w Lutczy 38-112 Lutcza ul. Mostowa 2 38-100 Strzyżów ul. Łukasiewicza 10 38-100 Strzyżów 100 36. 37. 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. Stowarzyszenie „Bezpieczne Miasto i Gmina Strzyżów” w Strzyżowie Stowarzyszenie Miłośników Tradycji „Mazurka Dąbrowskiego” Oddział Podkarpacki we Frysztaku Stowarzyszenie Emerytów i Rencistów Resortu Spraw Wewnętrznych RP – Koło w Strzyżowie Społeczny Komitet Telefonizacji Wsi Stępina, Cieszyna, Jaszczurowa w Stępinie Komitet Telefonizacji Wysokiej Strzyżowskiej i Oparówki w Wysokiej Strzyżowskiej Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Czudeckiej w Czudcu Komitet Telefonizacji Wsi Różanka w Różance Społeczny Komitet Telefonizacji Wsi Niewodna w Niewodnej Fundusz Rozwoju i Promocji Ziemi Frysztackiej we Frysztaku Powiatowe Forum Gospodarcze w Strzyżowie Towarzystwo Przyjaciół Godowej w Godowej Poprawa bezpieczeństwa publicznego Upowszechnianie wartości patriotycznych ul. Przecławczyka 5 38-100 Strzyżów 38-130 Frysztak Reprezentowanie Interesów Emerytów i Rencistów Telefonizacja wsi ul. Gen. Andersa 2 38-100 Strzyżów Telefonizacja wsi 38-123 Wysoka Strzyżowska 240 Popularyzacja regionu ul. Słoneczna 2 38-120 Czudec Różanka 55 a 38-102 Grodzisko Niewodna 142 38-124 Wiśniowa GOK, ul. Twierdza 1 38-130 Frysztak ul. Przecławczyka 15 38-100 Strzyżów Telefonizacja wsi Telefonizacja wsi Popularyzacja regionu Rozwój działalności gospodarczej, przedsiębiorczości na terenie powiatu strzyżowskiego Popularyzacja Regionu Stępina 60 38-125 Stępina Godowa 261 38-100 Strzyżow Spośród samorządów gminnych najwyższym budżetem dysponuje gmina i miasto Strzyżów – w r. 1999 18828400 zł, następnie gmina Czudec 11860700 zł, Frysztak 10399400 zł, Niebylec 9888400 zł i Wiśniowa 8477300 zł. Budżet Powiatu Strzyżowskiego w tym roku wynosił 21518900 zł, ze względu na wielkość stawiał powiat na 14 miejscu w województwie. Spośród powiatów zaliczonych w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego do obszaru środkowo – zachodniego województwa jedynie powiat ropczycko – sędziszowski miał w tym okresie wyższe dochody ogółem ( 23959300 zł).W przeliczeniu na 1 mieszkańca wśród gmin najwyższe dochody miała gmina Czudec (1039,3 zł), następnie gmina Frysztak 991,8 zł, Wiśniowa 945,9 zł, Strzyżów 918,9 zł i Niebylec 911,7 zł. Najwyższe dochody własne w przeliczeniu na 1 mieszkańca miała gmina Strzyżów 299, 6 zł, następnie gmina Czudec 273,3 zł, Frysztak 235,3 zł Niebylec, 208,2 zł i Wiśniowa 200,9 zł. Z kolei dochody ogółem per capita Powiatu Strzyżowskiego (352 zł) dawały powiatowi 9 miejsce wśród powiatów podkarpackich, a dochody własne per capita (20 zł) 4 miejsce – ex aequo z powiatem dębickim. W r. 1999 najwyższe wydatki majątkowe wśród gmin miała gmina i miasto Strzyżów 2303500 zł, następnie gmina Czudec 2086000 zł, Frysztak 1975000 zł, Niebylec 1190400 zł i Wiśniowa 1103300 zł. Wydatki majątkowe Powiatu Strzyżowskiego w tym roku stanowiły kwotę 936500 zł. Strukturę wydatków poszczególnych samorządów w 1999 r. przedstawiają poniższe wykresy: 101 Wykres nr 53– Struktura wydatków Gminy Czudec w 1999 r. – wydatki ogółem 11860700 zł 52,37% 0,25% 3,66% 12,68% 9,23% 0,67% rolnictwo gospodarka mieszkaniowa ochrona zdrowia administracja samorządowa 7,97% 0,48% 11,79% 0,22% 0,70% transport oświata i wychowanie opieka społeczna pozostałe gospodarka komunalna kultura i sztuka kultura fizyczna i sport Wykres nr 54– Struktura wydatków Gminy Frysztak w 1999 r. – wydatki ogółem 10399400 zł 48,64% 3,56% 2,03% 0,45% 9,82% 14,40% 3,45% 5,82% 8,33% 2,35% 1,15% rolnictwo gospodarka mieszkaniowa ochrona zdrowia administracja samorządowa transport oświata i wychowanie opieka społeczna pozostałe gospodarka komunalna kultura i sztuka kultura fizyczna i sport 102 Wykres nr 55– Struktura wydatków Gminy Niebylec w 1999 r. – wydatki ogółem 9888400 zł 53,56% 2,80% 3,25% 10,05% 7,24% 9,41% 0,83% 11,28% 0,61% 0,61% 0,36% rolnictwo gospodarka mieszkaniowa ochrona zdrowia administracja samorządowa transport oświata i wychowanie opieka społeczna pozostałe gospodarka komunalna kultura i sztuka kultura fizyczna i sport Wykres nr 56 - Struktura wydatków Gminy i Miasta Strzyżów w 1999 r. – wydatki ogółem 18828400 zł 46,73% 3,52% 3,39% 10,32% 0,91% 14,58% 6,92% 11,11% 1,00% 0,64% rolnictwo gospodarka mieszkaniowa ochrona zdrowia administracja samorządowa 0,88% transport oświata i wychowanie opieka społeczna pozostałe gospodarka komunalna kultura i sztuka kultura fizyczna i sport 103 Wykres nr 57 - Struktura wydatków Gminy Wiśniowa w 1999 r. – wydatki ogółem 8477300 zł 58,81% 4,50% 3,12% 0,55% 10,66% 4,02% 3,31% 11,04% 2,23% 1,51% 0,25% rolnictwo gospodarka mieszkaniowa ochrona zdrowia administracja samorządowa transport oświata i wychowanie opieka społeczna pozostałe gospodarka komunalna kultura i sztuka kultura fizyczna i sport W roku 1999 dochody Powiatu Strzyżowskiego ogółem stanowiły kwotę 21927500 zł, a ich struktura przedstawiała się następująco: Wykres nr 58 - Struktura dochodów Powiatu Strzyżowskiego w 1999 r. – dochody ogółem 21927500 zł 191178 910232 1518000 1044937 5155000 7368129 5175811 21667 473675 udział w podatku dochodowym dotacja na zadania z zakresu adm. rząd. dotacje na podst. porozumień część oświatowa subwencji część wyrównawcza subwencji pozostałe dochody dotace na zad. własne dotacje z funduszy celowych część drogowa subwencji W roku 2000 struktura dochodów Powiatu kształtowała się w następujący sposób. Dochody własne stanowiły kwotę 1869456 zł, tj. 6,67 % całości dochodów, w tym udział w podatku dochodowym od osób fizycznych 253426 zł (0,9 %), pozostałe dochody 1616030 zł (5,77 %). Dotacje celowe wyniosły ogółem 14125051 zł (50,44 %), z czego dotacje celowe na realizację zadań z zakresu administracji rządowej 7637811 zł (27,27 %), na realizację zadań własnych 5307091 zł (18,95 %), na zadania realizowane na podstawie porozumień z organami administracji rządowej 1150432 zł (4,11 %), dotacje otrzymane z funduszy celowych 29717 zł (0,11 %). Subwencja ogólna stanowiła kwotę 12009772 zł, tj. 42,88 % całości do- 104 chodów, z czego część oświatowa 9334366 zł (33,33 %), część drogowa 1758476 zł (6,28 %), część wyrównawcza 916930 zł (3,27 %). Wykres nr 59 - Struktura dochodów Powiatu Strzyżowskiego w 2000 r. – dochody ogółem 28004279 zł 253426 1758476 916930 1616030 7637811 9334366 5307091 1150432 29717 udział w podatku dochodowym dotacja na zadania z zakresu adm. rząd. dotacje na podst. Porozumień część oświatowa subwencji część wyrównawcza subwencji pozostałe dochody dotace na zad. Własne dotacje z funduszy celowych część drogowa subwencji Struktura wydatków Powiatu Strzyżowskiego w 1999 r. przedstawiała się w następujący sposób: Wykres nr 60 - Struktura wydatków Powiatu Strzyżowskiego w 1999 r. – wydatki ogółem 21518900 zł 144281 5000 105043 47000 1507021 4517890 1575428 9314240 2749 3015486 4115 5226 1257490 17886 budownictwo leśnictwo gosp. mieszk. oraz niemater. usł. komunalne kultura i sztuka opieka społeczna turystyka i wypoczynek administracja państwowa i samorządowa rolnictwo transport oświata i wychowanie ochrona zdrowia kultura fizyczna i sport różna działalność bezpieczeństwo publiczne 105 W r. 2000 budżet Powiatu Strzyżowskiego po stronie wydatkowej wynosił 28216941 zł, w tym wydatki majątkowe stanowiły kwotę 1932761 zł, tj. 6,8 % całości wydatków. Struktura wydatków wg wykonania w tym roku kształtowała się następująco: Wykres nr 61 - Struktura wydatków Powiatu Strzyżowskiego w 2000 r. – wydatki ogółem 28216941 zł 33223 5275752 211343 62050 104415 139046 1953519 9328861 4536077 4696873 5677 1800710 11479 47765 10151 budownictwo leśnictwo gosp. mieszk. oraz niemater. usł. komunalne kultura i sztuka opieka społeczna turystyka i wypoczynek administracja państwowa i samorządowa Finanse rolnictwo transport oświata i wychowanie ochrona zdrowia kultura fizyczna i sport różna działalność bezpieczeństwo publiczne 7. WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA NA TERENIE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Związki z zagranicą ludności powiatu strzyżowskiego datują się od wielu dziesiątek lat. Ma to związek z emigracją zarobkową głównie do USA od XIX w. aż do obecnych czasów, emigracją zarobkową do innych krajów, w tym Australii, Niemiec, Austrii, Włoch, Francji, ostatnio także Hiszpanii, Grecji, Holandii i in. krajów zachodniej Europy. Do II wojny światowej na terenie powiatu mieszkała ludność żydowska oraz Łemkowie – obie te grupy etniczne w wyniku tragicznych wydarzeń II wojny światowej i powojennych zniknęły z terenu powiatu, jednak ich potomkowie mieszkają w Izraelu, Stanach Zjednoczonych, Ukrainie. Powiat strzyżowski, jak całe województwo podkarpackie należy do Euroregionu Karpackiego, jednak w niewielkim stopniu na terenie powiatu podejmowane są inicjatywy w jego ramach. Stosunkowo bliskie położenie Ukrainy i Słowacji sprzyja kontaktom gospodarczym i turystycznym z tymi krajami, tak też się dzieje. Samorządy rozwijają kontakty międzynarodowe w ramach bilateralnych związków z podobnymi strukturami w różnych krajach. Gmina i Miasto Strzyżów oraz gmina Wiśniowa utrzymuje partnerskie stosunki z miastem Svidnik w Słowacji, w ostatnim okresie gmina i miasto Strzyżów rozwija partnerskie kontakty z miastem Bagnacavallo we Włoszech. Kontakty międzynarodowe rozwijają firmy z terenu powiatu (np. PHUSP „Auto – Service” wyko106 nujący swoje wyroby dla firmy IKEA w Szwecji i HAANS w Holandii), instytucje powiatowe m.in. Dom Pomocy Społecznej w Babicy utrzymujący kontakty z podobnymi ośrodkami na Węgrzech a także Dom Dziecka w Strzyżowie odwiedzany co roku przez Holendrów. Gimnazjum Publiczne we Frysztaku prowadzi wymianę młodzieży z podobną szkołą w Bad Iburgu w Niemczech. III. BILANS STRATEGICZNY POWIATU STRZYŻOWSKIEGO131 1. SILNE I SŁABE STRONY POWIATU Powiat strzyżowski dysponuje wewnętrznymi potencjałami rozwojowymi, które, stanowiąc jego atuty, są stale wyzwalanymi czynnikami rozwojowymi. Spośród tych atutów za najważniejsze uznać można: - walory przyrodniczo – krajobrazowe oraz dziedzictwo kultury materialnej o wysokiej wartości zachowane w wielu miejscowościach powiatu, - poczucie wspólnoty kulturowej oraz wysoki stopień identyfikacji mieszkańców z regionem, - zasoby ludzkie, w tym wzrastająca liczba osób aktywnych zawodowo, - małe i średnie przedsiębiorstwa, których ilość od początku lat dziewięćdziesiątych systematycznie rośnie, - dobrze rozwiniętą sieć telekomunikacyjną oraz wysoką gęstość sieci komunikacyjnej z połączeniami drogowymi i kolejowymi, - tradycje rolnicze stanowiące podstawę do tworzenia opłacalnych gałęzi produkcji rolnej, - infrastrukturę restrukturyzowanych przedsiębiorstw. Z tendencjami i potencjałami rozwojowymi współistnieją jednak immanentne czynniki destabilizujące trendy progresywne. Słabością rolnictwa powiatu są niewątpliwie rozdrobnione i nieprzygotowane do konkurencji rynkowej gospodarstwa rolne. Niski poziom dochodowości mieszkańców ogranicza możliwości działania samorządów, niska konkurencyjność znacznej liczby przedsiębiorstw oraz występujące utrudnienia w dostępie do kapitału powoduje ich słabość finansową, co z kolei wpływa na wysoki poziom bezrobocia i skutkuje słabo rozwiniętym rynkiem pracy. Wśród czynników hamujących rozwój wymienić można także niski poziom aspiracji edukacyjnych młodzieży oraz brak ugruntowanych tradycji przedsiębiorczości. W zakresie infrastruktury największą barierę rozwoju stanowi infrastruktura drogowa posiadająca niskie parametry techniczne, zwłaszcza w zakresie dróg powiatowych, które, tworząc sieć uzupełniającą dla centralnie usytuowanych w powiecie drogi krajowej i dróg wojewódzkich, stanowią podstawowe szlaki komunikacyjne o charakterze lokalnym, łącząc między sobą poszczególne gminy i miejscowości. Tabela nr 35 - Silne i słabe strony Powiatu Strzyżowskiego SILNE STRONY POWIATU S1 Turystyczno – rekreacyjne walory przyrodnicze i krajobrazowe oraz dziedzictwo kulturowe SŁABE STRONY POWIATU W1 Rozdrobnione i niskowydajne gospodarstwa rolne S2 Wysoki stopień identyfikacji mieszkańców z regionem, poczucia wspólnoty kulturowej oraz zaangażowania społecznego W2 Słaby lokalny rynek pracy i brak ofert pracy poza rolnictwem 131 Bilans strategiczny przeprowadzono wg zasad analizy SWOT (Strengths, Weaknesses, Opportunities, Threats), wyodrębniając silne i słabe strony powiatu oraz zewnętrzne szanse i zagrożenia w rozwoju powiatu. 107 S3 Istniejąca tkanka ekonomiczna małych i średnich przedsiębiorstw oraz lokalne możliwości jej rozwoju W3 Słabe finansowo firmy, społeczności i samorządy lokalne S4 Lokalne możliwości modernizacji i intensyfikacji rolnictwa i agroturystyki W4 Infrastruktura drogowa o niskich parametrach technicznych oraz niedrożny układ komunikacyjny S5 Zasoby ludzkie i infrastruktura restrukturyzujących W5 Niski poziom aspiracji edukacyjnych młodzieży i się przedsiębiorstw tradycyjne specjalności kształcenia zawodowego S6 Dobrze rozwinięta sieć telekomunikacji oraz wysoka gęstość sieci komunikacyjnej z połączeniami drogowymi i kolejowymi W6 Niski potencjał przedsiębiorczości oraz szczupła kadra menedżerska 2. SZANSE I ZAGROŻENIA W ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO W otoczeniu powiatu występują korzystne czynniki zewnętrzne, których właściwe wykorzystanie sprzyjać będzie przyśpieszeniu rozwoju powiatu. Bliskość Rzeszowa, jako centrum regionu oraz innych ośrodków miejskich, takich jak Krosno, Jasło, Dębica, Brzozów, położenie części obszaru powiatu przy drodze krajowej nr 9 stanowiącej szlak z centrum Polski w Bieszczady i na południe Europy stanowi jeden z głównych czynników rozwojowych. Polityka regionalna państwa, w tym podejmowane inwestycje na obszarach słabiej rozwiniętych stać się mogą również czynnikiem dynamizującym rozwój powiatu. Położenie powiatu w środkowym biegu rzeki Wisłok – jednym z najważniejszych cieków wodnych województwa stwarza także możliwości wykorzystania tendencji wewnętrznych i zewnętrznych dążących do większej dbałości o ochronę czystości wód i właściwe gospodarowanie zasobami wodnymi. Struktura i charakter gospodarstw rolnych powiatu oraz niski poziom urbanizacji predestynuje obszar powiatu do uzyskania wsparcia zewnętrznego związanego z przebudową rolnictwa i wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich w ramach programów regionalnych, rządowych, europejskich i światowych. Z kolei na zewnątrz występuje też wiele elementów, które wpływają lub mogą wpłynąć w przyszłości hamująco na rozwój powiatu. Wśród tego typu zagrożeń wymienić można niewielkie zainteresowanie inwestorów zewnętrznych obszarem powiatu, ciągle niewystarczający poziom wsparcia ze strony państwa dla regionów słabiej rozwiniętych, niedostatecznie rozwiniętą współpracę pomiędzy samorządami gminnymi i samorządem powiatowym a samorządem województwa, mocną pozycję konkurencyjną ościennych powiatów. Czynniki te dodatkowo wzmacniane są przez niewielkie doświadczenie podmiotów gospodarczych, instytucji, rolników, ale również samorządów terytorialnych w pozyskiwaniu zewnętrznych środków finansowych, w tym zwłaszcza z programów pomocowych. Tabela nr 36 - Zewnętrzne szanse i zagrożenia rozwoju Powiatu Strzyżowskiego ZEWNĘTRZNE SZANSE ZEWNĘTRZNE ZAGROŻENIA O1 Rządowa i europejska polityka rolna wspierają- T1 Słabe wspieranie rozwoju województwa podkarpackieca przebudowę rolnictwa i rozwoju obszarów go przez politykę regionalną państwa wiejskich T2 Pozycja konkurencyjna ościennych powiatów oraz ich O2 Rządowa i europejska polityka regionalna ośrodków stołecznych promująca rozwój i dostosowania strukturalne na obszarach słabiej rozwiniętych T3 Słaba współpraca między samorządami terytorialnymi, O3 Rzeszów i Krosno jako ośrodki aktywizujące w tym między gminami i powiatem a województwem rozwój gmin powiatu strzyżowskiego 108 O4 Promocja sektora turystycznego w województwie podkarpackim w oparciu o strategię jego rozwoju O5 Występująca na szczeblu ogólnokrajowym i regionalnym dbałość o ochronę środowiska i właściwe gospodarowanie zasobami naturalnymi T4 Małe doświadczenie w absorpcji funduszy zewnętrznych i środków pomocowych T5 Niski poziom zewnętrznych inwestycji gospodarczych na obszarze powiatu, słabe zainteresowanie inwestorów zewnętrznych tym terenem IV. WIZJA ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Wizja rozwoju powiatu strzyżowskiego opisuje przyszły pożądany stan, wynikający z aspiracji społeczności powiatu, do osiągnięcia którego dążyć będą samorządy terytorialne z tego terenu, przede wszystkim samorząd powiatowy. 1. CEL OGÓLNY STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Podstawowe cele w rozwoju powiatu uznać można za tożsame z celami zarysowanymi w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006132. CELEM OGÓLNYM strategii rozwoju powiatu strzyżowskiego jako obszaru słabiej rozwiniętego na tle województwa i kraju jest PRZYŚPIESZENIE ROZWOJU POWIATU ORAZ POPRAWA POZIOMU ŻYCIA JEGO MIESZKAŃCÓW Dla osiągnięcia CELU OGÓLNEGO niezbędne jest PRZECIWDZIAŁANIE MARGINALIZACJI dużych środowisk społecznych oraz równoczesne PODNOSZENIE KONKURENCYJNOŚCI powiatu. Schemat nr 1 - Cel ogólny strategii rozwoju Powiatu Strzyżowskiego CEL OGÓLNY PODNOSZENIE KONKURENCYJNOŚCI 132 zrównoważony rozwój powiatu uwzględniający wiodącą rolę ośrodka miejskiego oraz potrzebę harmonijnego rozwoju obszarów wiejskich PRZECIWDZIAŁANIE MARGINALIZACJI Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 74. 109 Procesem marginalizacji objęte są znaczne sfery społeczeństwa powiatu. Związane jest to z wysokim poziomem bezrobocia stanowiącym podłoże dla rozwoju różnorodnych patologii społecznych. Brak pracy, niska towarowość gospodarstw rolnych, nieopłacalność wielu gałęzi produkcji rolnej oraz słabość ekonomiczna większości podmiotów gospodarczych to podstawowe przyczyny niekorzystnych zjawisk społecznych. Ich zahamowanie można osiągnąć przede wszystkim poprzez gospodarczy rozwój powiatu, a doraźnie przeciwdziałać poprzez różnorodne inicjatywy społeczne przeciwdziałające procesom marginalizacyjnym. Podnoszenie konkurencyjności powiatu oznacza wzmacnianie i dynamizowanie procesów rozwojowych, tj. m.in.: a. przyśpieszenie procesów restrukturyzacyjnych w rolnictwie, b. wzmocnienie roli ośrodka miejskiego jako kreującego pozytywne przemiany w powiecie, c. restrukturyzację dużych przedsiębiorstw o słabej kondycji ekonomicznej, d. wzmocnienie procesu powstawania i rozwoju małych i średnich podmiotów gospodarczych, e. rozwój infrastruktury i sfery otoczenia biznesu, w szczególności uwzględniający poprawę stanu sieci dróg powiatowych, f. rozwój systemu edukacji oraz dostosowanie go do potrzeb rynku pracy. Dla realizacji powyżej zarysowanych działań, tj. przeciwdziałania marginalizacji oraz podnoszeniu konkurencyjności powiatu zarysować można następujące opcje strategii rozwoju powiatu, których istotą będzie strategiczne zaangażowanie defensywne lub ofensywne: Tabela nr 36 - Opcje zaangażowania defensywnego i ofensywnego w strategii rozwoju powiatu strzyżowskiego OPCJE ZAANGAŻOWANIA STRATEGICZNEGO OPCJA PIERWSZA ZAANGAŻOWANIA DEFENSYWNEGO OPCJA DRUGA ZAANGAŻOWANIA DEFENSYWNEGO OPCJA TRZECIA ZAANGAŻOWANIA DEFENSYWNEGO ISTOTA NASTAWIENIA STRATEGICZNEGO Przeciwdziałanie ucieczce ludzi młodych, wykształconych i przedsiębiorczych poprzez uatrakcyjnienie i wzbogacenie lokalnego rynku pracy oraz tworzenie warunków do samo zatrudnienia Przeciwdziałanie utrwalaniu się procesu rozdrabniania indywidualnych gospodarstw rolnych poprzez sprzyjanie procesowi scalania gruntów i uwalnianie nadwyżki zasobów ludzkich w rolnictwie Przeciwdziałanie utrzymywaniu się luki cywilizacyjnej i infrastrukturalnej na obszarach wiejskich poprzez zwiększanie dostępności do sieci telefonicznych i teleinformatycznych, usług kulturalnych, zdrowotnych i edukacyjnych, dobre wyposażenie gospodarstw domowych w urządzenia infrastruktury socjalno – bytowej, poprawę parametrów sieci drogowej OPCJA PIERWSZA Współdziałanie w podejmowaniu i realizacji inicjatyw i projektów rozwojoZAANGAŻOWANIA wych przez różne grupy i środowiska społeczne oraz przez zachęcanie pojedynczych osób do podejmowania działalności gospodarczej na własny raOFENSYWNEGO chunek, inicjowania przedsięwzięć w różnych obszarach życia społecznego Współdziałanie ze środowiskiem rolniczym, firmami rolno - spożywczymi i OPCJA DRUGA ZAANGAŻOWANIA marketingowo – handlowymi na rzecz pożądanych przekształceń w rolnictwie, podnoszenia jakości produktów rolnych, rozwoju opłacalnych gałęzi OFENSYWNEGO produkcji rolniczej, organizowania się rolników w grupy producenckie Realizacja tych zadań oznaczać będzie zrównoważony rozwój powiatu uwzględniający wiodącą rolę ośrodka miejskiego oraz potrzebę harmonijnego rozwoju obszarów wiejskich. 110 2. WYZWANIA ROZWOJOWE W REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU Przed powiatem strzyżowskim stoi kilka strategicznych wyzwań rozwojowych. Zawierają się one w pytaniach: - jak podnieść poziom rozwoju gospodarczego powiatu? - jak wyeliminować luki występujące w infrastrukturze technicznej? - jak zaktywizować i wzmocnić ekonomicznie środowiska wiejskie? - jaki kierunek zmian powinna przyjąć produkcja rolna w powiecie? - jak młodemu pokoleniu zapewnić sprzyjające warunki rozwoju? - jak zachęcić absolwentów szkół ponadgimnazjalnych i wyższych do kontynuacji nauki lub pozostania i podjęcia pracy na miejscu? - jak zlikwidować problem bezrobocia a doraźnie przeciwdziałać jego wzrostowi? - jak skutecznie wspierać rozwój małej przedsiębiorczości wśród mieszkańców powiatu? - w jaki sposób przyciągnąć inwestorów zewnętrznych oraz wspomóc procesy restrukturyzacyjne największych zakładów pracy? - jak skutecznie wpisać obszar powiatu w ofertę turystyczną województwa podkarpackiego? Odpowiedź na tak sformułowane wyzwania rozwojowe wymaga połączenia działań władz samorządowych powiatu z aktywnością środowisk społecznych i gospodarczych. Tworząc wizję rozwoju powiatu, uznać należy, że głównymi uczestnikami i beneficjentami pożądanych zmian są: - wykształceni, młodzi ludzie, których przedsiębiorczość i umiejętności zawodowe pozwolą uruchomić korzystne dla całego obszaru powiatu procesy rozwojowe, - przedsiębiorcy i menedżerowie małego i średniego biznesu, zdolni produkować i korzystnie sprzedawać produkty swoich firm na lokalnym i ponadlokalnym rynku zbytu, w szczególności produkty rolno – spożywcze, produkty i usługi przemysłowe, produkt turystyczno – rekreacyjny, - mieszkańcy wsi otwarci na zmiany i zdolni do szybkiego podnoszenia swoich kwalifikacji, przekwalifikowywania gospodarstw, podjęcia wysiłku inwestycyjnego, współdziałania w procesie zmian i nadrabiania zapóźnień cywilizacyjnych. Partnerstwo władz samorządowych oraz wymienionych aktorów strategicznych na scenie powiatu rozstrzygnie o przyszłych warunkach życia mieszkańców całego powiatu i jego pozycji w regionie podkarpackim. 3. STRATEGICZNE WARTOŚCI W ROZWOJU POWIATU Podstawą wizji rozwoju powiatu strzyżowskiego jest specyficzna hierarchia strategicznych wartości, wynikająca z tożsamości i tradycji tego obszaru, z posiadanych potencjałów rozwojowych, ujawniająca się również w obecnej sytuacji społeczno – ekonomicznej powiatu. Wśród wartości tych wymienić można: - silne więzi społeczne, oparte na tradycyjnych wzorcach oraz przedsiębiorczość i zaradność życiową mieszkańców, w tym gospodarność i pomysłowość kadry zarządzającej w różnego rodzaju dziedzinach życia społecznego, w przedsiębiorstwach i instytucjach, które zadecydują o uruchomieniu mechanizmów rozwojowych powiatu, staną się podstawą współpracy władz samorządowych gmin i powiatu oraz wyzwolą różnorodne inicjatywy społeczno – gospodarcze oparte na lokalnych potencjałach, - walory przyrodnicze obszarów chronionych: parku krajobrazowego, rezerwatów przyrody, obszarów chronionego krajobrazu które po odpowiednim zagospodarowaniu zostaną wykorzystane do zorganizowania tras rowerowych, ścieżek dydaktycznych i szla111 - - - - ków turystycznych ukazujących uroki przyrody i walory różnorodnych zabytków kultury materialnej rozsianych po wielu miejscowościach powiatu, a uzupełnione o obiekty zaplecza noclegowo – gastronomicznego oraz urządzenia sportowo – rekreacyjne staną się podstawą oferty powiatu dla mieszkańców pobliskich ośrodków przemysłowych, turystów i podróżnych przemierzających ten teren, specjalistyczną wiedzę i umiejętności a także tradycje zawodowe obecne w coraz szerszych kręgach społeczności powiatu, umożliwiające zaangażowanie prężnego demograficznie potencjału ludzkiego do działania na rzecz rozwoju powiatu, do podejmowania działalności na własny rachunek, do inicjowania różnorodnych przedsięwzięć zawodowych, gospodarczych i społecznych, tereny inwestycyjne i infrastrukturę restrukturyzowanych lub likwidowanych przedsiębiorstw o dobrej dostępności komunikacyjnej i telekomunikacyjnej, które umożliwią przyciągnięcie zewnętrznych inwestorów oraz rozwinięcie aktywności gospodarczej przez miejscowych przedsiębiorców, ugruntowane tradycje rolnicze, ze szczególnie interesującym i rozwojowym profilem produkcji warzywno - owocowej, stanowiące podstawę do przekształcania produkcji rolniczej i dostosowywania jej do współczesnych wymogów, system edukacyjny, dobrze rozwinięty na poziomie podstawowym, absorbujący ok. 60 – 70 % absolwentów szkół podstawowych z terenu powiatu do powiatowych szkół średnich (Czudec, Strzyżów), oferujący także kształcenie dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej (Frysztak, Strzyżów), który w zakresie szkolnictwa ponadgimnazjalnego powinien być podstawą dalszych przekształceń w celu zaspokojenia potrzeb możliwie pełnej liczby absolwentów szkół niższego stopnia oraz dostosowania kształcenia do potrzeb rynku pracy, w szkolnictwie specjalnym oferować kształcenie dla coraz większej liczby uczniów, pochodzących z terenu całego województwa i spoza niego, w szkolnictwie podstawowym przygotować zmiany związane ze znaczącym spadkiem liczby ludności w najmłodszych rocznikach. 4. POLA STRATEGICZNE ROZWOJU POWIATU Bilans strategiczny powiatu strzyżowskiego stanowi podstawę do wyróżnienia najważniejszych punktów, środków ciężkości, wokół których skupiał się będzie rozwój powiatu. Punkty te nazwano polami strategicznymi i to w ich obrębie ogniskować się będzie działanie aktorów strategicznych na rzecz przyszłej pozycji powiatu. Pola strategiczne służące budowaniu rozwoju powiatu, na których koncentruje się wizja jego rozwoju to: • Rolnictwo, turystyka i agroturystyka, • Gospodarka i przedsiębiorczość, • Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska, • Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska, • Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna, Pożądane zmiany służące rozwojowi powiatu następować powinny w obrębie w/w. pól strategicznych, angażując aktywność społeczności powiatu i władz lokalnych oraz kierowane środki finansowe z zasobów własnych a także ze źródeł zewnętrznych. W ramach każdego z pól strategicznych sformułowano kierunki zmian oraz pożądane przyszłe zmiany strukturalne, które składają się na osiągnięcie projektowanej przyszłej pozycji i wizerunku powiatu. Omówione powyżej pola strategiczne rozwoju powiatu strzyżowskiego są współzależne ze sobą. Generowanie pożądanych zmian powinno więc równocześnie objąć każde z wyznaczonych pól strategicznych. 112 4.1. Kierunki zmian w obrębie pól strategicznych strategii rozwoju powiatu 4.1.1. Rolnictwo, turystyka i agroturystyka stanowi pole strategiczne przypisane przede wszystkim dla rozwoju obszarów wiejskich. Działania dla rozwoju tych obszarów powinny wykorzystywać rolnicze tradycje regionu, ale jednocześnie kreować nowe dziedziny aktywności społecznej na wsi, w których tkwią istotne potencjały rozwojowe. Rozwój turystyki i agroturystyki na obszarach wiejskich stanowi jeden z podstawowych trendów, który stać się może ważnym źródłem dochodów ludności wiejskiej. W polu tym głównymi kierunkami zmian będą następujące zagadnienia: - kształtowanie postaw przedsiębiorczych wśród rolników, umożliwiające wzrost towarowości gospodarstw, jak również tendencje związane z dostosowywaniem produkcji rolnej do potrzeb rynku, z upowszechnieniem różnego rodzaju małych firm funkcjonujących na wsi i różnorodnej działalności pozarolniczej oraz przejmowaniem przez samych rolników kontroli nad zbytem produktów rolnych, - podniesienie poziomu wykształcenia ludności wiejskiej, co skutkować będzie łatwiejszym i szybszym postępem cywilizacyjnym, kierunek ten oznacza dążenie do rozbudzania aspiracji edukacyjnych młodzieży wiejskiej, upowszechnianie kształcenia na poziomie średnim, wsparcie młodzieży wiejskiej kontynuującej naukę na różnych poziomach, - poprawę struktury obszarowej gospodarstw, tj. zwiększenie odsetka gospodarstw o średniej i dużej powierzchni, produkcyjnych, nastawionych na sprzedaż wytworzonych produktów, - poprawę jakości gleb i przeciwdziałanie ich erozji z wykorzystaniem środków gminnych, powiatowych i wojewódzkich oraz wykorzystaniem zasobów własnych gospodarstw, - rozwój rolnictwa ekologicznego, stanowiącego jeszcze niezagospodarowany potencjał rozwojowy rolnictwa na terenach czystych ekologicznie, - stopniowe dostosowywanie produkcji rolnej do standardów Unii Europejskiej, przez co należy rozumieć dążenie do ciągłej poprawy jakości produktów rolnych, wzmocnienie ekonomiczne gospodarstw rolnych, powiązanie producentów rolnych z odbiorcami ich produktów, upowszechnienie opłacalnych, dostosowanych do charakteru gospodarstw gałęzi produkcji rolnej, - tworzenie powiązań pomiędzy rolnictwem i przetwórstwem, w tym działania na rzecz stworzenia nowych zakładów przetwórczych, rozwój przetwórstwa owocowo – warzywnego, dla którego obszar powiatu stanowi znaczące zaplecze surowcowe, umacnianie rozwijającego się przetwórstwa mięsnego, stopniowe dążenie do powstania na obszarze powiatu zakładów przetwórstwa mlecznego, - poprawa jakości i marketingu produktów rolnych, przede wszystkim oznaczająca dążenie do upowszechnienia rozpoznawalnych i znanych na rynku produktów rolnych pochodzących z terenu powiatu, - rozwój bazy noclegowej, gastronomicznej i rekreacyjnej, która w przyszłości stanowić powinno zaplecze podstawowego źródła pozarolniczych dochodów ludności wiejskiej; kierunek ten jest tym bardziej uzasadniony, że obszar powiatu w większości objęty jest różnymi formami ochrony przyrody, a malowniczy krajobraz oraz wielość i różnorodność zabytków kultury materialnej sprzyja atrakcyjności turystyczno – rekreacyjnej powiatu, - działania promocyjne i marketingowe na rzecz zainteresowania produktem turystycznym i rekreacyjnym powiatu, co przyczyni się do wzrostu liczby osób odwiedzających powiat, wypoczywających na tym terenie, 113 - - stworzenie koncepcji turystycznego, rekreacyjnego i leczniczego wykorzystania walorów powiatu, tj. obszarów leśnych i chronionych, zasobów geotermalnych i leczniczych właściwości mikroklimatu, zabytków kultury materialnej, w tym w szczególności fortyfikacji i zabytków architektury drewnianej, zwiększenie liczby gospodarstw agroturystycznych, stanowiących podstawową formę organizacyjną turystyki na obszarach wiejskich powiatu, ich przyrost widoczny w ostatnich latach powinien zostać utrzymany, a w upowszechnieniu ich oferty w większym niż dotychczas stopniu powinny uczestniczyć samorządy lokalne, stowarzyszenia, organizacje turystyczne. 4.1.2. Gospodarka i przedsiębiorczość. Liczba miejsc pracy uzależniona jest od rozwoju gospodarczego powiatu. Rozwój ten opiera się przede wszystkim na stałym generowaniu nowych podmiotów gospodarczych i miejsc pracy. W polu tym najważniejsze kierunki zmian skoncentrowane będą wokół następujących zagadnień: - stałe wspieranie powstawania i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, stanowiących podstawę rozwoju i sukcesu gospodarczego powiatu, firmy te powinny operować w różnych dziedzinach aktywności gospodarczej, to w nich powstawać powinno najwięcej miejsc pracy, a jako firmy rodzinne będą one kreować tradycje przedsiębiorczości w powiecie, - tworzenie zachęt i aktywne poszukiwanie inwestorów zewnętrznych, którzy, zagospodarowując wolne obiekty do działalności gospodarczej, wniosą jednocześnie nowe technologie i dziedziny gospodarczej aktywności na obszar powiatu, tworząc także nowe miejsca pracy - przygotowywanie terenów z pełną infrastrukturą, która stanowić będzie sprzyjające otoczenie dla przedsięwzięć biznesowych, - modernizacja i rozwój baz danych stanowiących podstawę procesu inwestycyjnego, wykorzystywanych jako narzędzia aktywnej polityki gospodarczej, - wspieranie osób rozpoczynających działalność gospodarczą poprzez różnorodne programy oraz środki finansowe, co przyczyni się do stałego generowania nowych podmiotów gospodarczych na terenie powiatu, umożliwi samozatrudnienie właścicieli, w wielu przypadkach doprowadzi do powstania w pełni samowystarczalnych małych firm, - utworzenie w powiecie Inkubatora Przedsiębiorczości jako instytucji szkoleniowo – doradczej, zajmującej się także bezpośrednią obsługą powstających firm, której zadaniem byłoby propagowanie przedsiębiorczości i działalności na własny rachunek wśród mieszkańców powiatu. 4.1.3. Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska stanowi pole strategiczne szczególnie istotne dla osiągnięcia założonych rezultatów rozwoju powiatu. Rozwój szkolnictwa na różnych poziomach, dostosowanie jego struktury i oferty do zachodzących zmian demograficznych i potrzeb rynku pracy, wzbogacenie oferty kształceniowej to podstawowe wyzwania, które wraz z unowocześnianiem bazy materialnej szkolnictwa należy stale realizować, zwracając przy tym uwagę na wzrost poziomu kształcenia a także unowocześnienie oferty placówek powiatowych kierowanej do różnych grup wiekowych. W polu tym realizowane będą następujące kierunki zmian: - stopniowe ograniczanie kształcenia w zasadniczych szkołach zawodowych, a w samym kształceniu zawodowym dostosowywanie jego oferty do potrzeb rynku, częste zmiany profilów kształcenia pod kątem zapotrzebowania na rynku pracy, unowocześnienie i wzbogacenie laboratoriów kształcenia zawodowego, w tym stworzenie centrów kształcenia praktycznego, 114 - - - - wzrost liczby uczniów w szkołach średnich ogólnokształcących oferujących kształcenie na coraz wyższym poziomie, rozszerzających kształcenie językowe, z dobrą bazą i instrumentarium informatycznym, rozwój szkolnictwa policealnego oraz średniego prozawodowego, którego kształt uzależniony będzie od kierunku, jaki przybierze realizowana reforma oświaty, kierunek ten oznacza tworzenie różnych typów szkół policealnych oraz średnich zawodowych, oferujących kształcenie na poziomie średnim prozawodowym z możliwie szerokim wachlarzem zawodów, realizowany będzie również przez rozwój różnorodnej oferty kształcenia dla dorosłych i pracujących z systemem kursowym, rozwój szkolnictwa specjalnego dla dzieci i młodzieży specjalnej troski, szkolnictwo dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej stanowi ważny element oferty edukacyjnej powiatu adresowany na obszar całego województwa a nawet poza jego granice, placówki te powinny wzbogacać swoją ofertę a ich baza hotelowo – gastronomiczna powinna być szerzej wykorzystywana (SOSW we Frysztaku i w Strzyżowie) utworzenie szkoły oferującej kształcenie na poziomie wyższym lub licencjackim, która będzie dopełnieniem systemu kształcenia w powiecie, przygotowując młodzież do pełnienia funkcji menedżerskich. 4.1.4. Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska. Nowoczesny system komunikacji stanowi jeden z zasadniczych wyznaczników rozwoju cywilizacyjnego. System łączności telefonicznej, rozbudowa stacji telefonii cyfrowej oraz dostępu do przekazu komputerowego to ważne zadania, dzięki którym społeczność powiatu włączona będzie do systemu obiegu informacji wg współczesnych standardów światowych. W zakresie infrastruktury transportowej zasadniczym wyzwaniem jest poprawa i rozwój sieci drogowej, w tym w szczególności sieci dróg powiatowych, co w znacznym stopniu przyczyni się do gospodarczego rozwoju całego terenu, zły stan dróg lokalnych, przede wszystkim dróg powiatowych jest bowiem jedną z zasadniczych barier w rozwoju powiatu. W polu tym zasadniczymi kierunkami zmian są: - szybka poprawa standardu dróg powiatowych mających kluczowe znaczenie dla komunikacji wewnętrznej, oznaczająca w pierwszym rzędzie położenie nowych nawierzchni na wszystkich nieodnowionych odcinkach dróg powiatowych, utwardzenie jezdni powiatowych dróg gruntowych oraz położenie nawierzchni bitumicznych na drogach powiatowych nieulepszonych, następnie poprawę oznakowania i stanu bezpieczeństwa, przebudowę mostów drewnianych na żelbetowo – bitumiczne, w dalszej kolejności poszerzenie jezdni drogowych oraz budowę nowych połączeń drogowych, - wsparcie budowy obwodnicy Strzyżowa, jako podstawowego ciągu komunikacyjnego o znaczeniu transportowym i gospodarczym dla powiatu i ośrodka stołecznego, jakim jest miasto Strzyżów, a także innych nowych połączeń drogowych w zakresie dróg wojewódzkich i krajowych, - rozwój nowoczesnej telefonii cyfrowej oraz dostępu do sieci teleinformatycznych, co wpłynie na włączenie obszaru powiatu do nowoczesnych systemów obiegu informacji, likwidując istniejące zapóźnienia cywilizacyjne oraz tworząc sprzyjające warunki dla rozwoju turystyki i gospodarki powiatu, - wsparcie konkurencyjności w przewozach pasażerskich oraz szerszego wykorzystania transportu kolejowego jako alternatywy dla kołowego transportu osobowego i towarowego, - wspieranie i współpraca w zakresie inwestycji chroniących środowisko naturalne, w szczególności rozbudowa oczyszczalni ścieków, sieci kanalizacyjnych, systemów zbiórki i segregacji odpadów, ochrony gleb, wód i powietrza, z wykorzystaniem środków Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, funduszy wo115 jewódzkich i ogólnokrajowych, w realizacji tego zadania funkcję wiodącą pełnić będą samorządy gminne, samorząd powiatowy pełnić będzie funkcję wspierającą i koordynującą. 4.1.5. Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna to pole strategiczne odnoszące się do istotnego w powiecie, jak i w całym województwie podkarpackim potencjału ludzkiego. W polu tym zasadniczym kierunkiem zmian będzie pobudzanie, wspieranie i zagospodarowywanie społecznej aktywności mieszkańców powiatu. Inicjatywy lokalne realizowane będą w różnych dziedzinach, m.in. w dziedzinie kultury, turystyki, edukacji i in., w wymiarze wertykalnym i horyzontalnym, angażując wszystkie samorządy gminne z terenu powiatu, samorząd powiatowy, samorząd wojewódzki, administrację rządową, organizacje przedsiębiorców i in. organizacje pozarządowe. Za szczególnie ważne kierunki zmian w tym polu strategicznym uznano: - wspólną realizację różnorodnych inicjatyw lokalnych przez samorządy i instytucje pozarządowe na obszarze powiatu, w tym inicjatyw poprawiających stan bezpieczeństwa, wspierających rozwój gospodarczy, edukację, kulturę i in. - intensyfikację współpracy z podmiotami zewnętrznymi, w tym w szczególności z samorządem województwa jako podmiotem odpowiedzialnym za politykę rozwoju regionalnego, z instytucjami rządowymi i innymi instytucjami wspomagającymi rozwój powiatu, - inicjatywy w zakresie ochrony zdrowia oraz pomocy społecznej, w szczególności związane z organizacją pomocy dla dzieci przebywających w domach dziecka i rodzinach zastępczych, osób chorych, w podeszłym wieku i niepełnosprawnych, w szczególności dążenie do zapewnienia właściwego poziomu oferowanych usług, współczesnych standardów lokalowych i sprzętowych, - wspieranie konkurencyjności w oferowaniu usług medycznych, powołanie jednostek świadczących nowe rodzaje usług w sferze ochrony zdrowia i pomocy społecznej (usługi pielęgniarskie, zakłady paliatywne i opiekuńczo – lecznicze, dom pomocy społecznej dla osób w podeszłym wieku, rodzinne domy dziecka), - inicjatywy związane z poprawą stanu bezpieczeństwa w powiecie, tj. m.in. wprowadzenie systemu zintegrowanego ratownictwa, współpracę w przeciwdziałaniu klęskom żywiołowym i in., - wspieranie powstających inwestycji wykorzystujących odnawialne źródła energii oraz rozwój świadomości i postaw proekologicznych wśród mieszkańców powiatu. 116 Schemat nr 2 – Pola strategiczne rozwoju Powiatu Strzyżowskiego 1 3 Rolnictwo, turystyka i agroturystyka Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska 4 Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska 5 Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna 2 Gospodarka i przedsiębiorczość 5. POŻĄDANE PRZYSZŁE ZMIANY STRUKTURALNE Wizja rozwoju powiatu strzyżowskiego, opierając się na strategicznych wartościach w rozwoju powiatu, po wyznaczeniu pól strategicznych rozwoju powiatu oraz zawartych w nich kierunków zmian, tworzy jednocześnie pożądany i oczekiwany przez społeczność powiatową obraz przyszłych zmian strukturalnych, które składają się na przyszłą pozycję i wizerunek powiatu. Pakiet pożądanych zmian strukturalnych zawiera się w wyznaczonych polach strategicznych. 5.1. Rolnictwo, turystyka i agroturystyka W polu strategicznym Rolnictwo, turystyka i agroturystyka przyszłe zmiany strukturalne polegać będą na: - rozwoju produkcji i przetwórstwa owoców miękkich, - utworzeniu a następnie upowszechnieniu wśród rolników grup producenckich wraz z kanałami dystrybucyjno – handlowymi, - realizacji programów przeciwdziałających erozji gleb wykorzystywanych na cele rolnicze, poprawiających ich jakość i możliwości gospodarczego wykorzystania, 117 - - przekształcenie niektórych gospodarstw w gospodarstwa prowadzące produkcję ekologiczną, wzroście liczby gospodarstw oferujących usługi agroturystyczne, dalszym umocnieniu i wzroście liczby gospodarstw specjalistycznych specjalizujących się w produkcji mleka i wyrobów mlecznych, mięsa, materiału nasiennego i szkółkarskiego i in., wzroście liczby gospodarstw nastawionych na sprzedaż swoich produktów (towarowych), zwiększeniu liczby podmiotów oferujących usługi gastronomiczne i hotelarskie na obszarach wiejskich powiatu, wzroście liczby turystów co roku wypoczywających na terenie powiatu, wzroście liczby obiektów i urządzeń infrastruktury turystycznej i rekreacyjnej, w tym wyciągów narciarskich, szlaków turystycznych, ścieżek rowerowych, kąpielisk, i in. oznakowaniu, przygotowaniu i udostępnieniu w celu wykorzystania turystyczno – rekreacyjnego zabytków kultury materialnej oraz innych atrakcji turystycznych. 5.2. Gospodarka i przedsiębiorczość W polu strategicznym Gospodarka i przedsiębiorczość za pożądane zmiany uznano: - wzrost liczby podmiotów gospodarczych na obszarze powiatu, - wzrost liczby miejsc pracy, - w pierwszym okresie zmniejszenie dynamiki wzrostu a następnie ograniczenie bezrobocia, - przygotowanie terenów uzbrojonych pod prowadzenie działalności gospodarczej, - utworzenie zmodernizowanych, cyfrowych baz danych (geodezyjnych, geologicznych, gospodarczych, społecznych i in.) łatwo dostępnych dla inwestorów, zawierających szczegółowe informacje, wykorzystywane w procesie inwestycyjnym i w strategicznym procesie zarządzania podmiotami gospodarczymi, - przygotowanie i realizowanie różnorodnych programów szkoleniowych mających na celu wzrost zainteresowania przedsiębiorczością wśród mieszkańców powiatu, - realizowanie programów wspierających podmioty gospodarcze z terenu powiatu, w szczególności wspierające wzrost zatrudnienia, - powołanie Powiatowego Inkubatora Przedsiębiorczości jako instytucji prowadzącej obsługę kilkunastu podmiotów rozpoczynających swoją działalność oraz realizującej działania doradczo – szkoleniowe, - stworzenie programu zachęt i aktywne poszukiwanie inwestorów zewnętrznych tworzących miejsca pracy na obszarze powiatu, - współpracę administracji rządowej i samorządowej z poszczególnymi firmami, organizacjami i reprezentacjami pracodawców, - zagospodarowanie wolnych obiektów znajdujących się na obszarze powiatu poprzez znalezienie potencjalnych inwestorów, przygotowanie i przeznaczenie do prowadzenia w nich działalności gospodarczej. 5.3. Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska W polu strategicznym Edukacja ogólna, zawodowa i menedżerska efektem przeprowadzonych zmian będzie: - wzrost liczby osób z wykształceniem wyższym i średnim w powiecie, - utworzenie nowych kierunków i profili kształcenia w szkołach średnich i zawodowych, dostosowanych do potrzeb rynku pracy, - utworzenie nowych typów szkół, w tym policealnych oraz szkoły oferującej kształcenie na poziomie licencjackim lub wyższym, 118 - - upowszechnienie oraz podniesienie poziomu kształcenia języków obcych i informatyki w szkołach powiatowych, utworzenie szkół średnich w Niebylcu i we Frysztaku, znaczący wzrost odsetka liczby absolwentów gimnazjów z terenu powiatu wybierających dalsze kształcenie na obszarze powiatu, zmodernizowanie obiektów oświatowych, mające na celu oszczędności w ich bieżącym funkcjonowaniu (termomodernizacja) oraz dostosowanie do współczesnych wymogów, wyposażenie placówek oświatowych w nowoczesny sprzęt i pomoce dydaktyczne, przyjęcie przez Poradnię Psychologiczno – Pedagogiczną dodatkowej roli ośrodka badawczo – rozwojowego oświaty w powiecie, wzrost liczby miejsc dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej w Specjalnych Ośrodkach Szkolno – Wychowawczych a także rozszerzenie adresowanej do nich oferty kształcenia na różnych poziomach. 5.4. Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska Pole strategiczne Infrastruktura komunikacyjna i ochrona środowiska wypełnione zostanie przez założone działania, których realizacja pozwoli na wykonanie następujących zadań: - zmodernizowanie wszystkich ciągów dróg powiatowych na obszarze powiatu, - przygotowania rozwiązań dotyczących budowy obwodnicy wokół Strzyżowa, - modernizację mostów w ciągach dróg powiatowych, - poprawę oznakowania, stanu bezpieczeństwa i odwodnienia na drogach powiatowych, - wzrost liczby abonentów telefonii przewodowej, rozbudowę sieci przekaźnikowej telefonii bezprzewodowej, upowszechnienie dostępu do sieci teleinformatycznych, - wzrost liczby przewoźników oferujących przewozy pasażerskie i towarowe, zagospodarowanie wspólnie z PKP dworców kolejowych oraz infrastruktury towarzyszącej kolei, szersze wykorzystanie transportu kolejowego, - utworzenie i ugruntowanie sprawnego systemu zbiórki i segregacji odpadów funkcjonującego we wszystkich miejscowościach powiatu, łatwo dostępnego dla każdego mieszkańca, - powstanie na obszarze powiatu kilku podmiotów wytwarzających energię ze źródeł odnawialnych oraz zwiększenie długości sieci kanalizacyjnej i liczby gospodarstw do niej podłączonych. 5.5. Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna W polu strategicznym Inicjatywy lokalne i współpraca regionalna za istotne zmiany strukturalne wypływające z realizowanych kierunków zmian uznano: - stworzenie mechanizmów współpracy samorządów gminnych i samorządu powiatowego służących pozyskaniu zewnętrznych źródeł finansowania dla inwestycji na obszarze powiatu, - wspólną realizację programów pobudzających aktywność mieszkańców powiatu w różnych dziedzinach, w tym ugruntowujących poszanowanie dla środowiska naturalnego, - realizację programów umacniających poczucie bezpieczeństwa wśród mieszkańców powiatu, w tym podejmowanie działań na rzecz przeciwdziałania klęskom żywiołowym (osuwiska, powodzie), - poprawę bazy lokalowej placówek pomocy społecznej i ochrony zdrowia, zapewniających minimalizację kosztów bieżących (termomodernizacja), dostosowanie do współ- 119 - czesnych wymogów i obowiązujących standardów oraz wyposażenie w niezbędny sprzęt i urządzenia, wzmocnienie i reorganizację powiatowych publicznych placówek ochrony zdrowia w celu poprawy ich sytuacji ekonomiczno – finansowej, znaczny wzrost liczby podmiotów oferujących różnorodne usługi medyczne, w tym w zakresie opieki paliatywnej i długoterminowej, organizację ratownictwa medycznego opartego o wspólną pracę Państwowej Straży Pożarnej i wydzielonych służb medycznych, wzrost liczby oferowanych miejsc w placówkach pomocy społecznej, 6. PRZYSZŁA POZYCJA I WIZERUNEK POWIATU – W GRONIE ŚREDNIO ROZWINIĘTYCH POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO Powiat strzyżowski w większości obszarów porównawczych zajmuje obecnie niską pozycję konkurencyjną wśród powiatów województwa podkarpackiego. Wyznaczenie pól strategicznych rozwoju powiatu, poprzez założone strategiczne wartości w rozwoju powiatu, realizowanie wyznaczonych kierunków zmian i przekształceń pozwoli w dłuższej perspektywie czasowej na osiągnięcie pożądanych zmian strukturalnych, które złożą się na założoną przyszłą pozycję i wizerunek powiatu w gronie średnio rozwiniętych powiatów województwa podkarpackiego. Uwzględniając założone pola strategiczne można w następujący sposób scharakteryzować elementy składające się na przyszłą pozycję powiatu strzyżowskiego w województwie podkarpackim: ► Podstawowym czynnikiem sukcesu powiatu będą dynamicznie rozwijające się małe i średnie przedsiębiorstwa działające w różnych dziedzinach. Rozwinięta będzie produkcja przemysłowa, w szczególności przemysł drzewny i metalowy, przetwórstwo rolno - spożywcze, firmy działające w branży cukierniczej, skórzanej i in., pojawią się przedsiębiorstwa funkcjonujące w branżach informatycznej, telekomunikacyjnej i in. wykorzystujące technologie wysokiej szansy, przede wszystkim gospodarka powiatu będzie jednak oparta na dużej ilości małych firm działających w sektorze przetwórstwa przemysłowego, w budownictwie, usługach rynkowych, spośród których znaczna część kierować będzie swoje usługi i produkty poza rynek powiatu. ► Dobrze rozwinięta infrastruktura techniczna, przyjazny klimat dla inwestorów oraz aktywność władz samorządowych a także dobre przygotowanie procesów inwestycyjnych oraz terenów pod inwestycje gospodarcze pozwoli na zagospodarowanie wszystkich wolnych obiektów do działalności gospodarczej, spowoduje przyciągnięcie zewnętrznych inwestorów tworzących miejsca pracy na obszarze powiatu, a w połączeniu z pozostałymi działaniami w rezultacie przyczyni się do ograniczenia bezrobocia poprzez rozwój rynku pracy. ► W rolnictwie wysoko rozwinięta zostanie produkcja owoców miękkich, która stanie się podstawowym źródłem dochodów dla części gospodarstw rolnych, pojawią się zakłady oferujące na terenie powiatu przetwórstwo owocowo - warzywne, nastąpi konsolidacja producentów rolnych łączących się w spółdzielnie i grupy producenckie, część gospodarstw prowadzić będzie produkcję ekologiczną, oferując swoje produkty na rynku powiatowym i zewnętrznym, w tym szeroko znane i słynące z jakości i dobrego marketingu owoce i warzywa, dobrze rozwinięta na wsi będzie funkcja agroturystyczna gospodarstw rolnych, które zlokalizowane będą w każdej miejscowości powiatu i staną się podstawową formą dochodów dla części rolników i ich rodzin, po przekształceniach struktury agrarnej znaczna część gospodarstw prowadzić będzie produkcję towarową 120 ► ► ► ► ► ► owoców i warzyw, materiału nasiennego i szkółkarskiego, zboża, ziemniaków, mięsa, mleka i in. Nastąpi znaczne ożywienie ruchu turystycznego w powiecie, wzrost osób odwiedzających powiat spowodowany będzie: - rozwinięciem bazy rekreacyjno – turystycznej, powstaniem nowych tras turystycznych, obiektów rekreacyjno - sportowych, takich jak m.in. kryte kąpielisko, hale sportowe, wyciągi narciarskie, ośrodki lecznicze, i in., - zwiększeniem liczby miejsc hotelowych, przede wszystkim w gospodarstwach agroturystycznych, - udostępnieniem do turystycznej eksploatacji najważniejszych atrakcji przyrodniczych i zabytków kultury materialnej na obszarze powiatu, - zwiększeniem liczby obiektów gastronomicznych. Położenie powiatu w pobliżu aglomeracji rzeszowskiej sprzyjać będzie przyciąganiu turystów nastawionych na krótki wypoczynek, atrakcyjność produktu turystyczno – rekreacyjnego spowoduje, że obszar powiatu będzie wykorzystywany także jako naturalny przystanek dla turystów i ludzi biznesu przemieszczających się w kierunku Bieszczadów oraz na południe i wschód Europy. Zmodernizowana sieć drogowa powiatu oparta na centralnie położonych drogach wojewódzkich i drodze krajowej, uzupełnionych następnie przez dobrze przygotowaną i utrzymaną sieć dróg powiatowych o standardach dostosowanych do rozwiniętego ruchu turystycznego, przewozu towarów i osób stanowić będzie ważny atut w przyciąganiu inwestorów i turystów, dopełniony przez połączenia kolejowe ze zmodernizowaną infrastrukturą towarzyszącą oraz wysokie standardy połączeń telefonicznych i teleinformatycznych pokrywających łącznością przewodową i bezprzewodową cały obszar powiatu, Wysoki stopień integracji społeczności powiatu oparty na ugruntowanej tradycji kulturowej upowszechnianej poprzez promocję zabytków kultury materialnej i atrakcji przyrodniczych oraz silnych więzach społecznych, wielowiekowy rozwój kultury duchowej społeczności powiatu, objawiający się m.in. w wysoko rozwiniętym amatorskim i profesjonalnym ruchu artystycznym tworzyć będą wizytówkę kulturowej tożsamości powiatu. Pielęgnowane tradycje, znane osiągnięcia artystyczne oraz cykliczne imprezy o randze ponadlokalnej zapewnią powiatowi stałą obecność na mapie kulturalnej regionu podkarpackiego. Dobrze rozwinięty będzie system edukacyjny w powiecie, obejmując całość kształcenia i wychowania – od kształcenia przedszkolnego, poprzez kształcenie w szkołach podstawowych, gimnazjach, szkołach średnich, zawodowych, policealnych i wyższych, z dobrze wyposażonymi placówkami, w nowoczesnych i zmodernizowanych budynkach, zapewniających także właściwą bazę sportowo – rekreacyjną, atrakcyjne pomoce naukowe, nowoczesny sprzęt komputerowy. System edukacyjny powiatu będzie samowystarczalny, niewielka część absolwentów gimnazjów wybierać będzie szkoły poza powiatem, a część absolwentów szkół stopnia średniego i policealnego kontynuować będzie kształcenie na poziomie wyższym na terenie powiatu, zapewniając niezbędny dla rozwoju powiatu potencjał intelektualny oraz wykwalifikowane kadry dla sfery gospodarczej na tym terenie, Powiat znany będzie z różnorodnych inicjatyw społecznych, dobrze funkcjonować będzie sfera zarządzana przez administrację samorządową, co wpływać będzie pozytywnie na jakość i poziom życia mieszkańców. Teren ten ze względu na walory przyrodnicze, czyste i dobrze chronione środowisko, znaczną ilość obszarów o różnych formach ochrony przyrody, urokliwość krajobrazów, wysoki poziom poczucia bezpieczeństwa, estetykę zabudowy będzie często wybierany przez osoby poszukujące nowego miejsca 121 osiedlenia lub lokalizacji dla inwestycji związanych z wypoczynkiem letnim i zimowym dla swoich rodzin. Dobrze zorganizowana sieć placówek pomocy społecznej, kształcenia i opieki nad osobami niepełnosprawnymi i starszymi, ochrony zdrowia, edukacji wybierana będzie nie tylko przez mieszkańców powiatu, ale także przez osoby pochodzące z całego województwa podkarpackiego a nawet spoza jego granic. ► Wzrastający potencjał demograficzny, związany z wyższym niż przeciętnie w kraju udziałem ludzi młodych w strukturze ludności wykorzystywany będzie do uruchamiania procesów rozwojowych, sprzyjał będzie dynamice gospodarczej, do ludzi młodych w pierwszej kolejności skierowane zostaną zachęty związane z podejmowaniem pracy i działalności gospodarczej na miejscu, co wpłynie na zahamowanie odpływu ambitnych i zdolnych jednostek do innych terenów województwa i kraju. 7. PROCES INTEGRACJI POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Społeczność powiatu strzyżowskiego cechuje stosunkowo silne poczucie tożsamości kulturowej, ale w związku z tym, że powstanie powiatu w r. 1999 poprzedzone było stosunkowo długim okresem budowy i umacniania autonomiczności poszczególnych gmin zbiorowych wchodzących w jego skład (26 lat), konieczne jest podjęcie szeregu działań, których celem będzie wzmocnienie procesu integracji społeczności powiatu. Charakter w większości wiejski i rolniczy tego terenu determinuje określone wartości kulturowe i cechy socjologiczne powiatowej społeczności, do których należą m.in.: - istnienie silnych więzi rodzinnych, wielopokoleniowość rodzin, - utrzymywanie się, szczególnie na wsi mocnych więzi sąsiedzkich, - kultywowanie lokalnych zwyczajów, obrzędów i tradycji, - wysoki stopień identyfikacji z własnym środowiskiem (patriotyzm lokalny), - wysoki autorytet społeczny Kościoła katolickiego. Rozwój i proces integracji powiatu uwzględniać powinien powyższe wyznaczniki kulturowo – socjologiczne, sprzyjając ich zachowaniu, traktując jako atuty, pozytywnie wpływające na poczucie bezpieczeństwa mieszkańców, a nawet wykorzystywane w promocji powiatu jako ostoi ważnych wartości kulturowo – etycznych. Proces integracji wewnętrznej wymaga przede wszystkim dobrej współpracy wszystkich społeczności gminnych wchodzących w skład powiatu, wyrażonej m.in. poprzez harmonijne współdziałanie samorządów terytorialnych z jego terenu. Konkretnym wyrazem tej współpracy stać się powinny różnorodne inicjatywy podejmowane wspólnie przez samorządy gminne i samorząd powiatowy. Naturalną rolę koordynatora i inicjatora współpracy międzysamorządowej przyjąć na siebie powinien samorząd powiatowy. Pierwszym krokiem w procesie integracji powiatu stać się powinny działania mające na celu scalenie komunikacyjne obszaru całego powiatu. Działania te w części dotyczącej telekomunikacji zostały już zrealizowane, natomiast w zakresie połączeń drogowych, przewozów pasażerskich wymagają kontynuacji. W pierwszej kolejności powinien zostać poprawiony standard dróg powiatowych łączących poszczególne gminy między sobą, w tym przede wszystkim dróg nr 589 i 590 Żarnowa – Niebylec oraz Glinik Charzewski – Połomia, które scalają gminę Niebylec ze stolicą powiatu, tj. miastem Strzyżów. Należy dostosować strukturę przewozów pasażerskich do potrzeb mieszkańców, uwzględniając przede wszystkim konieczność zapewnienia dogodnych połączeń poszczególnych gmin ze Strzyżowem oraz sprzyjające warunki uczęszczania dzieci i młodzieży z całego obszaru powiatu do szkół prowadzonych przez samorząd powiatowy. Proces integracji społeczności powiatu przebiegać powinien także na płaszczyźnie ekonomicznej, oznaczając ukształtowanie takiego układu funkcjonalnego, w którym powstanie sieć wzajemnych powiązań łączących interesy poszczególnych środowisk lokalnych 122 i grup społecznych133. Na obszarze powiatu oznaczać to będzie połączenie centralnej roli miasta Strzyżowa jako stolicy powiatu, w największym stopniu organizującej rozwój powiatu, z rolą uzupełniającą miejscowości będących stolicami gmin oraz z wielofunkcyjnym rozwojem obszarów wiejskich powiatu. W tym zakresie szczególną rolę na płaszczyźnie gospodarczej odegrać może przemysł przetwórczy oparty o surowce pochodzące z gospodarstw rolnych z terenu powiatu, łączący producentów rolnych z dystrybutorami i przetwórcami poprzez wytworzone na nowo kanały dystrybucyjno – produkcyjne oraz rozwój turystyki i rekreacji wykorzystujący istniejące i projektowane obiekty zaplecza turystycznego w różnych miejscowościach w powiecie. Jednym z istotnych zadań pozytywnie wpływających na proces integracji społeczności powiatu jest również zapewnienie poczucia bezpieczeństwa w różnych wymiarach. Oznacza to sprawne i obejmujące cały teren powiatu działanie służb, straży i inspekcji powiatowych, sprawny system reagowania kryzysowego, pozwalający na przeciwdziałanie i likwidowanie skutków klęsk żywiołowych oraz podejmowanie inicjatyw służących ochronie środowiska, zabezpieczeniu przeciwpowodziowemu, przeciwpożarowemu i in. (rozbudowa sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków, poprawa czystości wód i powietrza, wspólne systemy zbiórki i utylizacji odpadów, budowa zbiorników retencyjnych). W tym zakresie ważną inicjatywą jest stworzenie systemu zintegrowanego systemu ratownictwa medycznego angażującego służby medyczne, straży pożarnej i policji oraz realizacja programu profilaktycznego „Bezpieczny powiat”. Proces integracji społeczności powiatu powinien być wspierany przez inicjatywy bezpośrednie służące wzajemnym kontaktom społeczności gminnych. Ważną rolę mają tu do odegrania różnorodne imprezy kulturalne, obchody świąt państwowych, uroczystości patriotyczno – religijne, których koordynatorem być powinien samorząd powiatowy. Na obszarze całego powiatu powinien być zapewniony dostęp do przynajmniej jednego z mass – mediów o charakterze powiatowym, które byłoby przekaźnikiem informacji, ale także forum wymiany myśli i poglądów, otwartym i dostępnym dla całej społeczności. Rolę tę dobrze może spełnić czasopismo o zasięgu powiatowym. Proces integracji wewnętrznej powiatu oznacza również: - upowszechnienie edukacji regionalnej w szkołach na terenie powiatu, - podejmowanie inicjatyw promocyjnych ukazujących dokonania i atrakcje regionu, - stworzenie powiatowego ośrodka wspierającego rozwój przedsiębiorczości na całym obszarze i inne inicjatywy służące rozwojowi biznesu w powiecie, - przygotowanie wspólnej oferty turystyczno – rekreacyjnej dla całego obszaru powiatu, - rozwój sieci szkolnej i wzajemnych powiązań między różnymi placówkami oświatowymi, - zapewnienie pomocy i opieki osobom i rodzinom pozostającym w niekorzystnej sytuacji społecznej. Proces integracji wewnętrznej powiatu powinien współistnieć z procesem partnerskiej współpracy powiatu z administracją rządową, samorządem województwa a także z innymi powiatami województwa podkarpackiego. Współpraca ta w sposób naturalny powinna być organizowana w ramach całego województwa podkarpackiego, ale w największym stopniu powinna być realizowana z powiatami zlokalizowanymi w jego sąsiedztwie. Płaszczyzny tej współpracy mogą być różnorodne, szczególnie jednak zadbać należy w dłuższym horyzoncie czasowym o poprawę standardu dróg powiatowych stanowiących istotne połączenia z sąsiednimi powiatami, które stać się mogą, po modernizacji ich nawierzchni, ważnymi ciągami komunikacyjnymi ułatwiającymi i skracającymi tradycyjnie ukształtowane połączenia drogowe. 133 Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006. Rzeszów 2000, s. 81. 123 V. PRIORYTETY ROZWOJU, CELE STRATEGICZNE I KIERUNKI DZIAŁAŃ 1. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA W KONSTRUOWANIU PRIORYTETÓW ROZWOJU, CELÓW STRATEGICZNYCH I KIERUNKÓW DZIAŁAŃ Podstawowym zadaniem Strategii rozwoju powiatu strzyżowskiego jest wyznaczenie najważniejszych celów strategicznych i dróg ich osiągnięcia, które stanowić będą realizację wyznaczonego celu głównego, jakim jest rozwój powiatu. Przyjęte priorytety rozwoju, cele strategiczne i kierunki działań formułują podstawowe elementy składające się na drogę rozwoju powiatu strzyżowskiego. Strategia rozwoju powiatu jest modelem zintegrowanym, w którym wyznaczone 5 priorytetów rozwoju stanowi współzależną i spójną całość – żadnego z nich nie można postrzegać ani realizować odrębnie. Uzasadnieniem integracyjnego modelu strategii jest przekonanie, że sam powiat strzyżowski i życie społeczne na tym obszarze tworzą specyficzną całość, a właściwa polityka rozwoju musi mieć charakter holistyczny i komplementarny, prowadzony z punktu widzenia interesów całego powiatu134 Tak pojmowana strategia rozwoju zyskuje dodatkowy walor, jakim jest jej integracyjny charakter. Realizacja wyznaczonego programu musi przebiegać jednocześnie w każdym z wyznaczonych obszarów, angażując wszystkich strategicznych aktorów, dokonując się równocześnie na wyznaczonych polach strategicznych, obejmując wszystkie wyznaczone priorytety rozwoju. W ten sposób pobudzone zostaną wszystkie potencjały rozwojowe powiatu, a dodatkowo wyzwolony efekt współdziałania różnych podmiotów umożliwi rzeczywistą realizację strategii przyśpieszonego rozwoju. Poszczególne priorytety rozwoju, nawiązując do wyznaczonych w wizji rozwoju powiatu pól strategicznych opartych na strategicznych wartościach i wyznaczonych kierunkach zmian i przekształceń, stanowią więc układ współzależny, spójny i komplementarny, w ramach priorytetów sformułowane zostały cele strategiczne które stanowią uszczegółowienie priorytetów i poprzez wyznaczone kierunki działań przenoszą je w sferę konkretyzacji. Cele strategiczne formułują odpowiedź na pytanie: co chcemy osiągnąć, natomiast wyznaczone kierunki działań dostarczają odpowiedzi na pytanie jak chcemy to zrobić. 2. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE ROLNICTWA, TURYSTYKI I AGROTURYSTYKI 2.1. PRIORYTET NR 1 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO WYKORZYSTANIE WARUNKÓW GLEBOWO – KLIMATYCZNYCH I WALORÓW PRZYRODNICZO – KRAJOBRAZOWYCH OBSZARU POWIATU W CELU ROZWOJU OPŁACALNYCH GAŁĘZI PRODUKCJI ROLNICZEJ ORAZ RÓŻNYCH FORM REKREACJI I TURYSTYKI Powiat strzyżowski ma charakter rolniczy. 86,2 % ludności powiatu mieszka na wsi, a 67,7 % jego powierzchni ogólnej stanowią użytki rolne. Jednocześnie rolnictwo powiatu jest rozdrobnione, w niewielkim stopniu towarowe, w gospodarstwach rolnych ok. 40 % ludności 134 Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006. Rzeszów 2000, s. 84. 124 stanowi nadwyżkę siły roboczej przebywającej w nich ze względu na brak pracy poza rolnictwem. Jak dotychczas tylko niewielka liczba gospodarstw podjęła trud przekształceń, dołączając do funkcji rolniczych funkcję agroturystyczną, zmieniając profil produkcji rolnej lub podejmując innego rodzaju działania zmierzające do wzrostu dochodowości gospodarstw. Model wielofunkcyjny rozwoju obszarów wiejskich zarysowany w narodowej strategii rozwoju, obecny jako jeden z priorytetów w strategii rozwoju województwa podkarpackiego135 w pełni przystaje także do wyzwań rozwojowych, jakie stoją przed rolnictwem i społecznościami wiejskimi w powiecie strzyżowskim. Model ten oznacza wzmocnienie tendencji rozwojowych w rolnictwie, wzrost towarowości gospodarstw rolnych poprzez rozwój opłacalnych, dostosowanych do warunków glebowo – klimatycznych oraz struktury gospodarstw gałęzi produkcji rolnej, ale również rozwój pozarolniczych form aktywności na obszarach wiejskich, takich jak działalność produkcyjna, usługi, w tym w szczególności różne formy turystyki i rekreacji. W powiecie strzyżowskim, w związku z warunkami glebowo – klimatycznymi, strukturą gospodarstw rolnych, których przeciętna wielkość wynosi 3, 0 ha, nadmiarem siły roboczej szczególnie ważny wydaje się rozwój pracochłonnych form produkcji rolniczej, w tym ogrodnictwa, sadownictwa, warzywnictwa, szkółkarstwa, rozwój rolnictwa ekologicznego, na którego produkty ciągle wzrasta zapotrzebowanie. Z kolei interesujące tereny, wielość atrakcji przyrodniczo – kulturowych: obszarów chronionych, rzadkich gatunków roślin i zwierząt, zabytków kultury w sposób szczególny predestynuje obszar powiatu do dołączenia funkcji turystycznej dla wielu gospodarstw nastawionych dotychczas tylko na produkcję rolną. Aby te działania były możliwe, konieczne jest wyposażenie obszarów wiejskich w infrastrukturę sprzyjającą rozwojowi funkcji turystycznych i rekreacyjnych oraz wzmocnienie przemysłu przetwórczego powiązanego z producentami rolnymi z terenu powiatu. Podmiotem wiodącym w rozwoju infrastruktury być muszą samorządy terytorialne, natomiast rozwój przemysłu w sektorze przetwórstwa rolno – spożywczego stanowić będzie domenę sektora prywatnego, przy czym pożądane jest, by w jak największym stopniu działania te dotyczyły samych rolników tworzących prywatne przedsiębiorstwa w tym sektorze lub zrzeszających się w spółdzielnie, zespoły i grupy producenckie. 2.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: Stworzenie i wypromowanie spójnego produktu turystyczno – rekreacyjnego powiatu 79,68 % powierzchni powiatu zajmują obszary o różnym stopniu ochrony. Wielowiekowy rozwój ziem tworzących powiat sprawił ponadto, że obecnie na jego obszarze znajduje się wiele różnorodnych zabytków kultury materialnej. Zabytki te to m.in. dwory i zespoły pałacowo parkowe, budowle sakralne, w tym w szczególności unikalne kościoły i cerkwie drewniane, ciekawe obiekty archeologiczne, unikalne w skali europejskiej fortyfikacje niemieckie z okresu II wojny światowej, zabytkowe układy urbanistyczne. Wiele z nich wymaga zabiegów konserwatorskich, a ich rewitalizacja jest niejednokrotnie podstawowym warunkiem jakiegokolwiek, w tym turystycznego wykorzystania. Dla każdego z obiektów zabytkowych należy poszukiwać gospodarza, przy którego aktywnym współudziale powstać może koncepcja wykorzystania, w tym udostępnienia do turystycznej eksploatacji. Dla obszarów wiejskich powiatu z rozdrobnionym rolnictwem, nie dostarczającym wystarczających środków na utrzymanie rodzin rolników, rozwój turystyki i rekreacji stanowi niewątpliwą szansę. Położenie obszaru powiatu w pobliżu dużych aglomeracji miejskich oraz jego stosunkowo łatwa dostępność powodują ponadto, że jest on w sposób szczególny prede135 Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006. Rzeszów 2000, s. 89. 125 stynowany do rozwoju różnych form krótkiego wypoczynku, w tym różnych form rekreacji. W związku z powyższym rozwój turystyki i rekreacji należy łącznie traktować jako całość propozycji rozwoju obszarów wiejskich powiatu, w której ich podstawowa funkcja rolniczej przestrzeni produkcyjnej rozszerzona zostanie o inne funkcje, przede wszystkim funkcję turystyczno - rekreacyjną wykorzystującą walory przyrodniczo – kulturowe obszaru powiatu. Osobnym problemem jest baza turystyczna. Niewielka liczna miejsc noclegowych a w niektórych gminach jej zupełny brak, zbyt mała w stosunku do potrzeb liczba miejsc gastronomicznych sprawiają, że obszar powiatu jest rzadko odwiedzany przez turystów na dłużej niż kilka godzin czy 1 dzień. Bazę tę niewątpliwie należy rozbudowywać, uzupełniając istniejące szlaki turystyczne o nowe trasy, ścieżki, w tym ścieżki rowerowe i dydaktyczne oraz zwiększając liczbę miejsc hotelowych i gastronomicznych. Najszybciej luki te wypełnić mogą gospodarstwa agroturystyczne, zwłaszcza te, które są zlokalizowane w pobliżu atrakcyjnych miejsc i obiektów. Nie istnieje również obecnie spójny produkt turystyczny powiatu, który byłby promowany wśród jego potencjalnych konsumentów. Działania promocyjne i marketingowe w tym obszarze są niewystarczające, co powoduje, że atrakcje turystyczno – rekreacyjne powiatu są słabo znane na zewnątrz. Przygotowanie obiektów atrakcyjnych do ich turystycznej eksploatacji, rozwój bazy turystyczno – rekreacyjnej, promocja powiatowego produktu turystycznego to podstawowe kierunki działań służące rozwojowi turystyki i rekreacji na obszarze powiatu, a przez to tworzeniu nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich. 2.1.1.1 KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Przygotowanie obiektów i miejsc atrakcyjnych do ich turystyczno – rekreacyjnej eksploatacji Istnieją przykłady na terenie powiatu adaptacji obiektów zabytkowych, dzięki którym mogły one przetrwać do czasów współczesnych, a ich eksploatacja nie kłóci się z udostępnianiem turystycznym. Przykłady te to m.in. budynki dawnych synagog w Niebylcu, Strzyżowie i Czudcu, niektóre dwory (Żyznów, Strzyżów), zabytki architektury sakralnej i in. Rewitalizacja wszystkich obiektów zabytkowych stanowić musi podstawowe zadanie, łączące w sobie troskę o zachowanie cennych pamiątek po dokonaniach przeszłych pokoleń z przygotowaniem ich do turystycznej eksploatacji. Zadania w tym zakresie powinny być podejmowane przez różne podmioty, w tym sektor prywatny, administrację samorządową, służby konserwatorskie. Ich podstawowym celem być powinno przygotowanie koncepcji zagospodarowania dla tych potrzeb każdego z obiektów oraz znalezienie dla każdego z nich gospodarza, który byłby zainteresowany ich restaurowaniem. Atrakcje kulturowe znakomicie współgrać mogą w ofercie turystycznej powiatu z atrakcjami przyrodniczo – krajobrazowymi. Malownicze pejzaże o każdej porze roku, wielość miejsc i obszarów chronionych, mnogość różnorodnych gatunków fauny i flory powodują, że obszar powiatu, dodatkowo stosunkowo dobrze wyposażony w sieci łączności i położony w pobliżu dużych aglomeracji stanowić może teren atrakcyjny dla każdego turysty i spragnionego wypoczynku mieszkańca miasta. Podstawową niedogodnością w tym zakresie jest jednak słabe przygotowanie bazy turystyczno – rekreacyjnej. Obiektów infrastruktury turystycznej jest niewiele: zaledwie dwa czynne wyciągi narciarskie w Babicy i Strzyżowie, dwa odkryte kąpieliska, niewielka liczba miejsc hotelowych (przy czym żadnych miejsc hotelowych nie oferuje miasto Strzyżów), kilka szlaków turystycznych, poprawiająca się, ale wciąż niewystarczająca oferta gastronomiczna oraz kilkanaście gospodarstw agroturystycznych to wciąż zbyt mało, by stworzyć atrakcyjną i pełną ofertę turystyczną. Działania wspierające rozwój bazy turystycznej, w odniesieniu do przyrodniczych walorów tworzenie nowych ścieżek i szlaków turystycznych, oznakowanie obiektów, przygotowanie tras rowero126 wych, parkingów, miejsc campingowych i in. obiektów infrastruktury turystyczno – rekreacyjnej stanowić powinno pierwszoplanowe działanie warunkujące przygotowanie pełnego produktu turystyczno – rekreacyjnego powiatu. W pierwszej kolejności do turystycznego wykorzystania powinny być przygotowane obiekty i miejsca posiadające unikalne w skali wojewódzkiej walory. Są to na obszarze powiatu przede wszystkim: zespół poniemieckich schronów z okresu II wojny światowej w Stępinie i Strzyżowie, odkrycia archeologiczne w Czudcu i Strzyżowie, źródła wód geotermalnych w Wiśniowej, najciekawsze fragmenty Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, zespół pałacowo parkowy Mycielskich w Wiśniowej wraz z zabytkowymi zabudowaniami gospodarczymi oraz drewniane budowle sakralne, które powinny zostać włączone do regionalnego szlaku budownictwa drewnianego. 2.1.1.2 KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Promocja produktu turystyczno – rekreacyjnego powiatu Aby możliwy był rozwój turystyki i rekreacji, nie wystarczy tylko dobrze przygotować poszczególne obiekty, rozwinąć bazę turystyczną. Konieczne są intensywne działania promocyjno – marketingowe, które zainteresują potencjalnych turystów obszarem powiatu. W działania te włączonych być powinno wiele podmiotów: samorządy gminne, samorząd powiatowy, samorząd wojewódzki, właściciele miejsc hotelowych i gastronomicznych, koła myśliwskie i in. Zmierzać się powinno do opracowania i realizacji strategii marketingowej w dziedzinie turystyki i rekreacji, która stanowiłaby zestaw przemyślanych działań angażujących wszystkich aktorów strategicznych. Działania promocyjno - marketingowe przyjąć mogą różnorodną formę. Bardzo ważne jest stałe podtrzymywanie zainteresowania obszarem powiatu, na co najlepszy wpływ będzie miało organizowanie różnorodnych konferencji, imprez kulturalno – turystycznych adresowanych przede wszystkim na zewnątrz, takich, które służyłyby przyciągnięciu turystów na obszar powiatu. Promocja produktu turystyczno – rekreacyjnego powiatu oznacza również publikację różnorodnych materiałów, ukazujących walory powiatu, obecność tych wydawnictw na zewnątrz, dbałość o właściwy wizerunek powiatu na poziomie regionalnym i ogólnopolskim. Służyć temu powinna aktywna obecność powiatu na różnorodnych targach, festiwalach i pokazach turystyczno – rekreacyjnych, wykorzystywanie przekazu medialnego do wzbudzania zainteresowania obszarem powiatu, kreowania jego pozytywnego wizerunku. 2.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: Wzrost konkurencyjności i towarowości gospodarstw rolnych oraz rozwój opłacalnych gałęzi produkcji rolnej Powiat strzyżowski ma charakter rolniczy 86,2 % ludności mieszka na wsi, użytki rolne stanowią 67,7 % powierzchni powiatu ogółem, a liczba gospodarstw rolnych w przeliczeniu na 1000 ludności stawia powiat na 3 miejscu w województwie. Jednocześnie gospodarstwa rolne są w większości małoobszarowe, aż 89% z nich nie przekracza powierzchni 5 ha, tylko ok. 25,3 % gospodarstw sprzedaje część swojej produkcji zbożowej, 13,5 %, produkcji ziemniaków, 24,4 %, produkcji żywca wołowego, 28,1 %, produkcji żywca wieprzowego, 9,8 %. produkcji mleka. Ogółem część swojej produkcji sprzedaje 80 % gospodarstw a wartość sprzedaży przeciętnego gospodarstwa wynosiła w roku 1999 2701 zł, stawiając powiat na 12 miejscu w województwie. Rolnictwo powiatu jest więc w większości nastawione na samozaopatrzenie rodzin, struktura produkcji rolnej, z dominacją upraw zbóż i ziemniaków nie jest dostosowana do wielkości gospodarstw i jakości gleb w powiecie. Należy więc dążyć do rozwoju takich gałęzi produkcji rolnej, które będą dostosowane do wielkości gospodarstw, struktury gleb, 127 które przy tej wielkości gospodarstw przyniosą rolnikom większe niż do tej pory dochody. Ogrodnictwo i warzywnictwo oraz produkcja ekologiczna, dające stosunkowo duże dochody przy mniejszych areałach upraw, wymagające pracochłonnych metod produkcji są tymi dziedzinami rolniczej działalności, które w sposób szczególny przystają do warunków rolnictwa w powiecie. Te dziedziny powinny być szczególnie wspierane, poprawy wymaga także organizacja produkcji rolnej poprzez łączenie się rolników w różnego rodzaju kooperatywy: grupy producenckie, spółdzielnie, w celu wspólnego inwestowania w park maszynowy, tworzenie wspólnych zespołów zajmujących się zbytem produktów rolnych a docelowo ich przetwarzaniem. 2.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozwój produkcji ogrodniczej, ze szczególnym uwzględnieniem wzrostu produkcji owoców miękkich oraz rolnictwa ekologicznego Produkcja owoców miękkich, w szczególności truskawek, malin, porzeczek stanowi ważną tradycję rolnictwa powiatu strzyżowskiego. Rynek powiatu w tej dziedzinie znany jest w całym województwie i stanowi istotne zaplecze surowcowe dla największych firm z branży przetwórstwa owocowo – warzywnego w regionie. Wielkość upraw malin, truskawek, porzeczek i innych owoców jest jednak zbyt mała. Pozytywne przykłady znacznego zwiększenia areału tych upraw, przestawienia gospodarstwa na produkcję owoców miękkich wskazują, że znacznie poprawia to ich dochodowość. Niewątpliwie należy więc wspierać rozwój tej gałęzi produkcji rolnej, korzystając z istniejącej tradycji oraz dobrej marki tej produkcji w całym regionie. Pożądaną ze wszech miar tendencją byłoby także w tej dziedzinie przejmowanie zbytu produktów rolnych przez samych rolników a docelowo tworzenie zakładów przetwórczych, na terenie powiatu korzystających z tej bazy surowcowej. Dla struktury gospodarstw istniejącej w powiecie nie tylko produkcja owoców miękkich, ale ogólnie produkcja ogrodnicza obejmująca sadownictwo, warzywnictwo czy nawet kwiaciarstwo i szkółkarstwo stanowi jeden z najistotniejszych kierunków rozwoju. Jej pracochłonność oraz stosunkowo wysoka opłacalność sprawia, że szczególnie przystaje do warunków i struktury rolnictwa w powiecie strzyżowskim. W związku z dobrym stanem środowiska, nadwyżką siły roboczej wskazanym kierunkiem produkcji rolniczej jest także rolnictwo ekologiczne, prowadzone przy użyciu naturalnych metod, z dużym zapotrzebowaniem na rynku wojewódzkim i krajowym na swoje produkty. Należy dążyć do upowszechnienia tej formy rolnictwa, wspierać powstające gospodarstwa ekologiczne i rozwijać zainteresowanie tą formą produkcji wśród samych rolników. Podmiotami kreującymi rozwój tych gałęzi produkcji rolnej muszą być sami rolnicy, zadaniem samorządu powiatowego, samorządów gminnych, instytucji otoczenia rolnictwa jest poprzez różnorodne programy wspieranie jej rozwoju, propagowanie opłacalności tych gałęzi produkcji rolnej, wspieranie organizowania się grup producenckich w tych dziedzinach rolnictwa. 2.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wspieranie właściwej organizacji i unowocześniania rolnictwa Większość gospodarstw rolnych w powiecie nastawiona jest na samozaopatrzenie rodzin wiejskich. Funkcja ta, aczkolwiek ujawniająca anachroniczny w dużej mierze charakter rolnictwa powiatu daje jednak poczucie bezpieczeństwa dla wielu osób, które nie mogą znaleźć zatrudnienia w dobie przekształceń strukturalnych gospodarki - stąd też wg danych spisu 128 rolnego z 1996 r. ogromna nadwyżka siły roboczej w gospodarstwach rolnych powiatu, sięgająca 40 %136. Przyszłość rolnictwa w powiecie oznaczać musi jednak przezwyciężenie jego anachronicznej struktury poprzez zwiększanie towarowości gospodarstw, unowocześnianie metod produkcji, dostosowanie produkcji rolnej do struktury gospodarstw rolnych oraz warunków glebowo – klimatycznych. Ważnym zadaniem, które spoczywa w głównej mierze na samych rolnikach oraz instytucjach otoczenia rolnictwa jest wprowadzanie postępu biologicznego, nowych odmian roślin i zwierząt, bardziej dostosowanych do oczekiwań odbiorców i współczesnych warunków upraw i hodowli. Warunkiem pozytywnych zmian w rolnictwie jest także dobry system edukacji, oferujący atrakcyjne i nowoczesne kierunki kształcenia związane ze środowiskiem wiejskim i rolnictwem na poziomie zawodowym, średnim i ponadśrednim, takie jak m.in. agroturystyka i różne formy turystyki i rekreacji, ogrodnictwo, sadownictwo, szkółkarstwo i kwiaciarstwo, usługi na terenach wiejskich. Z kolei warunkiem sprzyjającym rozwojowi rolnictwa jest jego dobra organizacja – współpraca rolników w ramach grup i zespołów producenckich, wzmocnienie i rozwinięcie tradycyjnych form organizowania się rolników w powiecie, jakimi są spółdzielnie, kółka rolnicze, koła gospodyń wiejskich, w celu m.in. wspólnego zakupu i użytkowania maszyn i urządzeń. Działania integracyjne posłużą umocnieniu się producentów rolnych, a ich podstawowym zadaniem być powinno tworzenie ścisłych powiązań rolników poprzez grupy producenckie z zakładami przetwórczymi i zorganizowanymi rynkami towarowymi. Unowocześnianie i rozwijanie rolnictwa powinno się odbywać przy zachowaniu dbałości o środowisko naturalne, w produkcji rolnej wykorzystywać należy nowoczesne metody, dające gwarancję zdrowych produktów i ochronę środowiska naturalnego. Czysta, przyjazna środowisku produkcja rolnicza prowadzona na czystych ekologicznie terenach jest szansą na stworzenie nowej marki rolnictwa powiatu identyfikowalnej w całym regionie podkarpackim. 2.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: Rozwój pozarolniczych form aktywności gospodarczej na obszarach wiejskich powiatu W związku z nadmiarem siły roboczej tworzenie pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich jest zadaniem pierwszoplanowym. Aby to osiągnąć, funkcje rolnicze tych obszarów muszą zostać w znacznie większym stopniu niż dotychczas rozszerzone o funkcje pozarolnicze, takie jak różne rodzaje usług, działalność przetwórcza i przemysłowa i in. Zjawiska te już zachodzą, należy je wzmocnić i przyśpieszyć. Szczególnie w tym obszarze celowe będzie zaangażowanie różnorodnych form wsparcia, w tym wykorzystanie funduszy pomocowych ze źródeł europejskich i światowych. Dla tego celu, w jeszcze większym stopniu niż dla pozostałych celów strategicznych zarysowanych w dziedzinie rozwoju obszarów wiejskich niezbędny jest rozwój infrastruktury na tych obszarach. Dobra łączność telefoniczna, właściwy standard dróg, sieci wodociągowe i kanalizacyjne, oczyszczalnie ścieków stworzą właściwe warunki dla rozwoju różnych form pozarolniczej działalności na obszarach wiejskich powiatu. 2.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wzrost liczby gospodarstw agroturystycznych Gospodarstwa agroturystyczne stanowią najbardziej naturalną formę usług turystycznych na obszarach wiejskich. Oferowanie miejsc hotelowych oraz usług gastronomicznych 136 Por. r.2.1.3.w I cz. niniejszego opracowania. 129 nie wymaga wysokich nakładów finansowych, gdyż gospodarstwa w większości prowadzą produkcję żywności, a standardy budownictwa w ostatnich latach powodują, że zaoferowanie wolnych pokoi w budynkach mieszkalnych, dobrze wyposażonych, z dostępem do urządzeń socjalno – bytowych jest możliwe. Z możliwości tej korzysta już kilkanaście gospodarstw na obszarze powiatu, oferując różne formy dodatkowych atrakcji, m.in. jazdę konną, wyprawy samochodami terenowymi, wędkarstwo, myślistwo itp. Prowadzenie gospodarstw agroturystycznych dostarczy dodatkowych dochodów dla rodzin rolników, a ze względu na atrakcyjny turystycznie obszar może być rozwijane we wszystkich miejscowościach. Agroturystyka stanowi najłatwiejszą i najszybszą, nie wymagającą wysokich nakładów finansowych i wysiłków organizacyjnych formę turystyki, w związku z czym jej rozwijanie na obszarze powiatu powinno być pierwszoplanowym działaniem związanym m.in. z rozwijaniem bazy turystycznej oraz wzrostem dochodowości gospodarstw rolnych. Wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych, popularyzacja tej formy turystyki stanowi ważne zadanie dla władz samorządowych powiatu, stowarzyszeń i związków rolników, instytucji doradczych, organizacji turystycznych i in. podmiotów. Realizacja tego kierunku rozwoju wymaga dobrej współpracy samych rolników z podmiotami, które mogą w tym zakresie zaoferować różnorodne wsparcie. 2.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wsparcie rozwoju działalności przemysłowej oraz usług na obszarach wiejskich Sięgająca 40 % nadwyżka siły roboczej na obszarach wiejskich powiatu powoduje konieczności wielokierunkowych działań związanych z rozwojem pozarolniczej działalności. Przez ostatnie dziesięciolecie działania te były podejmowane, co spowodowało m.in. rozwój handlu, drobnych usług rynkowych, budownictwa i innych sektorów. Ten kierunek zmian powinien być utrzymany i rozwijany. Na całym obszarze powiatu należy dążyć do rozwijania sektora pozarolniczego w gospodarce. Przemysł, w tym szczególnie przetwórstwo rolno – spożywcze, działalność gospodarcza korzystająca z naturalnych zasobów (produkcja wód mineralnych, przetwórstwo drewna, przemysł wydobywczy i in.) oraz różne formy działalności usługowej powinny być rozwijane równomiernie na obszarze całego powiatu. Należy przy tym pamiętać, by aktywność gospodarcza w jak najmniejszym stopniu oddziaływała niekorzystnie na środowisko naturalne, lokować inwestycje nie zagrażające naturalnym ekosystemom, zachowywać w stopniu maksymalnym wymogi i standardy ochrony środowiska. Ważnym zadaniem związanym z rozwojem działalności gospodarczej powinno być zagospodarowanie wolnych obiektów na obszarach wiejskich, służących wcześniej do prowadzenia takiej działalności. Zadania w tym zakresie spoczywają na samorządach, których celem będzie poszukiwanie inwestorów, wspieranie powstawania pozarolniczych miejsc pracy m.in. poprzez promocję przedsiębiorczości wśród samych rolników oraz stworzenie systemu zachęt dla inwestujących w tym terenie. 2.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Poprawa stanu infrastruktury na obszarach wiejskich Warunkiem rozwoju obszarów wiejskich powiatu jest poprawa stanu infrastruktury. Rozwój turystyki i rekreacji, różnych form pozarolniczej aktywności gospodarczej a nawet samego rolnictwa nie będzie możliwy bez dobrego stanu dróg, łączności telefonicznej, dostępu do sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, a harmonię ze środowiskiem 130 będzie można osiągnąć przez właściwą gospodarkę wodno – ściekową (czego warunkiem będzie dostępność oczyszczalni ścieków) oraz właściwą gospodarkę odpadami. Obszar powiatu jest obecnie stelefonizowany, poprawy wymaga dostępność niektórych terenów dla łączności telefonicznej bezprzewodowej, sieć energetyczna wymaga modernizacji w niektórych miejscowościach, znacznej rozbudowie ulec powinna infrastruktura chroniąca środowisko naturalne. Dla samorządu powiatowego najistotniejszym zadaniem jest poprawa standardu dróg powiatowych, stanowiących najważniejszą sieć komunikacyjną dla obszarów wiejskich powiatu, warunkujących ich dostępność. Wobec wieloletnich zaniedbań ich stan wymaga szybkiej interwencji, a po jej przeprowadzeniu zaowocuje zwiększeniem liczby podmiotów gospodarczych, miejsc pracy, rozwojem turystyki i rekreacji. 3. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE GOSPODARKI I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW 3.1. PRIORYTET NR 2 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO TWORZENIE WARUNKÓW ORAZ WSPIERANIE ROZWOJU GOSPODARKI I PRZEDSIĘBIORCZOŚCI ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM SEKTORA MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW JAKO PODSTAWOWE DZIAŁANIE W ZAKRESIE PRZECIWDZIAŁANIA BEZROBOCIU NA TERENIE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Tradycyjny rolniczy charakter powiatu strzyżowskiego, uzupełniony o funkcje przemysłowe w okresie powojennym sprawia, że poziom rozwoju gospodarczego tego obszaru jest stosunkowo niski na tle innych powiatów województwa podkarpackiego. Liczba zakładów osób fizycznych na 1000 mieszkańców plasuje powiat na 18 miejscu w województwie, podobną pozycję powiat zajmuje pod względem nakładów inwestycyjnych w jednostkach na rozrachunku gospodarczym. Rodzi to określone negatywne konsekwencje dla tego terenu, objawiające się m.in. słabo rozwiniętym rynkiem pracy, a przez to stałym, wysokim poziomem bezrobocia, niską konkurencyjnością podmiotów gospodarczych, niskimi dochodami ludności. Te niekorzystne tendencje wzmacniane są dodatkowo przez fakt, że powstałe na tym terenie w latach siedemdziesiątych XX w. duże przedsiębiorstwa od początku poprzedniej dekady przeżywają poważne trudności związane m.in. z załamaniem tradycyjnych rynków zbytu w Europie Wschodniej. Pozytywną tendencją w powiecie, podobnie jak w całej Polsce i województwie podkarpackim jest rokroczny stały przyrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw, dzięki którym te negatywne zjawiska są w znacznym stopniu łagodzone. Harmonijny proces rozwoju gospodarczego wymaga współistnienia na jednym terenie przedsiębiorstw różnej wielkości, tworzących komplementarną i współzależną całość. Przedsiębiorstwa duże są katalizatorem postępu technologicznego i innowacyjności, ogniskują wokół siebie znaczną liczbę podmiotów zależnych powiązanych siecią kooperacji137. Z kolei małe i średnie przedsiębiorstwa są bardziej elastyczne, mniej podatne na rynkowe fluktuacje i załamania, łatwiej mogą przystosować się do nowych warunków. Dla tradycyjnie 137 Zjawiska te szeroko omówiono w strategii rozwoju województwa podkarpackiego. Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 95. 131 rolniczego obszaru powiatu strzyżowskiego niezwykle ważna jest również promocja przedsiębiorczości wśród mieszkańców, ułatwienia i preferencje w podejmowaniu działalności gospodarczej w różnych dziedzinach. Należy również wspomagać pozytywne przekształcenia w największych przedsiębiorstwach powiatu, wzmacniając ich konkurencyjność, tworząc pozytywny klimat dla ich dalszego rozwoju. Istotnym kierunkiem działania powinno być także pozyskiwanie zewnętrznych inwestorów i aktywna promocja gospodarki powiatu i jej produktów na zewnątrz, realizowana we współpracy pomiędzy podmiotami gospodarczymi a samorządami i instytucjami pozarządowymi. Niezwykle ważnym działaniem powinno być także o wiele większe niż do tej pory zaangażowanie przedsiębiorstw z terenu powiatu w korzystanie z zewnętrznej pomocy finansowej. Do tej pory bowiem poza zakładami pracy chronionej korzystającymi ze środków PFRON lub pomocy ze środków Funduszu Pracy pomoc ta praktycznie nie funkcjonowała na tym terenie. Niewątpliwie dla osiągnięcia założonych efektów Strategii rozwoju kluczowe znaczenie będzie miała realizacja wyznaczonego priorytetu, celów strategicznych i kierunków działań w dziedzinie gospodarki. Poziom rozwoju gospodarczego każdego obszaru wyznacza bowiem możliwości działania w pozostałych sferach życia społecznego; tworząc miejsca pracy, wpływa na rozwój obszarów wiejskich, wyzwala pozytywne przemiany w dziedzinie oświaty, ochrony zdrowia, skutkuje pozytywnymi przekształceniami w całej sferze społecznej. Dla społeczności powiatu strzyżowskiego podstawowym pytaniem jest jak te pozytywne przemiany przyspieszyć, jak wzmocnić tendencje rozwojowe w sferze gospodarki, w jaki sposób wykorzystać istniejące i stworzyć nowe impulsy rozwojowe na tym terenie. W pewnym sensie na te pytania odpowiadają wszystkie założone w niniejszej strategii priorytety, cele strategiczne i kierunki działań, każdy z nich bowiem jest impulsem wzmacniającym procesy rozwojowe, w tym pośrednio wyzwalającym tendencje rozwojowe w sferze gospodarki. Niemniej jednak dopiero pełna realizacja założonych działań w sferze gospodarczej spowodować może pełną realizację przyjętej wizji rozwoju. 3.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: PODNOSZENIE KONKURENCYJNOŚCI PRZEDSIĘBIORSTW W POWIECIE Podmioty gospodarcze w powiecie funkcjonują w różnych sektorach działalności gospodarczej. Wg stanu za rok 2000 przetwórstwem przemysłowym na obszarze powiatu strzyżowskiego zajmowały się 362 podmioty, co stanowiło 13,21 % wszystkich podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON. Najliczniejszą grupę stanowiły podmioty działające w sektorze handlu i napraw – 33,86 % ogółu oraz budownictwa 15,91 % całości. Pod względem liczby pracujących najwięcej osób - 28 % ogółu - w tym roku skupionych było w działalności produkcyjnej, w handlu i naprawach 20 % ogółu a w sektorze budownictwa 6 %. W tym roku przeciętny podmiot gospodarczy na obszarze powiatu zatrudniał 3,67 pracowników, a w roku 1999 aż 92,2 % podmiotów na obszarze powiatu zatrudniało 5 i mniej pracowników, zaledwie 10 podmiotów zaś 101 i więcej pracowników. Duże przedsiębiorstwa na terenie powiatu mają najczęściej kilkudziesięcioletnią tradycję a ich kondycja ekonomiczna jest zróżnicowana. Największym przedsiębiorstwem powiatu jest Produkcyjno – Usługowa Spółdzielnia Pracy „Auto – Service” w Strzyżowie, będąca w dobrej kondycji finansowej, która w trzech zakładach produkcyjnych zatrudnia przeszło 500 pracowników, opierając swoją działalność niemal w 100 % na eksporcie na rynki zachodnioeuropejskie. Pozostałe duże firmy produkcyjne wymagają w większości działań restrukturyzacyjnych. Kondycja ekonomiczna małych i średnich przedsiębiorstw w powiecie jest zróżnicowana. Ich dynamiczny przyrost obserwowany jest od początku poprzedniej dekady – liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w Urzędach Gmin zwiększyła się z 883 w roku 132 1990 do 2502 w roku 2000. Część tych przedsiębiorstw ma obecnie ustaloną mocną pozycję rynkową, wiele wymaga wzmocnienia kapitałowego i technologicznego. Działania strategiczne w obszarze małych i średnich przedsiębiorstw służyć powinny wzmocnieniu ich kondycji ekonomicznej i wzrostowi ich konkurencyjności. 3.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Tworzenie sprzyjających warunków i wspomaganie procesów restrukturyzacyjnych w dużych przedsiębiorstwach na obszarze powiatu w celu umocnienia ich pozycji konkurencyjnej w województwie podkarpackim Największe przedsiębiorstwa obecnego powiatu strzyżowskiego takie jak Cukiernicza Spółdzielnia Inwalidów „Roksana” w Strzyżowie, Wytwórnia Sprzętu Sportowego „Polsport” w Strzyżowie, Strzyżowska Fabryka Mebli, Fabryka Maszyn w Strzyżowie produkująca agregaty sprężonego powietrza, przedsiębiorstwo „Instal” w Czudcu w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych stanowiły wizytówkę gospodarczą tego terenu. Ich produkty znane były i są nadal szeroko na terenie całego kraju, stanowiły ważną część produkcji całego regionu. Do dzisiaj produkcja np. piłek do gier sportowych i wiader ocynkowanych stanowi 100 % produkcji całego województwa podkarpackiego a cukierków nieczekoladowych 36 % całości produkcji w województwie138. Mimo że obecnie przedsiębiorstwa te w różny sposób przechodzą procesy restrukturyzacyjne, to ich kilkudziesięcioletnie oddziaływanie wpłynęło na stworzenie określonych tradycji wytwórczości w poszczególnych branżach na tym terenie, przyczyniając się w znacznym stopniu do wykreowania wielu nowych podmiotów gospodarczych korzystających z tych tradycji. W kategorii dużych przedsiębiorstw osobnym przykładem jest Produkcyjno – Usługowa Spółdzielnia Pracy „Auto – Service” w Strzyżowie z zakładami w Czudcu i we Frysztaku, która legitymując się pięćdziesięcioletnią tradycją działalności dynamiczny rozwój przeżywa od początku lat dziewięćdziesiątych, opierając się na eksporcie niemal całości produkcji na rynki zachodnioeuropejskie. Największe, tradycyjne przedsiębiorstwa wytwórcze na terenie powiatu znajdują się obecnie w różnej kondycji ekonomicznej. Ich funkcjonowanie jednak ma zasadnicze znaczenie dla gospodarki powiatu, dlatego należy wspierać proces ich przekształceń, dążąc do wzmocnienia ich konkurencyjności, pozyskania nowych rynków zbytu, tworzenia sieci kooperacyjnych i wspierania postępu technologicznego. W realizacji tego kierunku działania istotnym będzie nawiązanie do dobrej marki poszczególnych przedsiębiorstw i produktów z tego terenu w całej Polsce i podejmowanie działań na rzecz ich aktywnej promocji. Warto przy tym zaznaczyć, że doświadczenia gospodarcze na terenie powiatu wskazują, że dobre wyniki ekonomiczne mogą osiągać nie tylko przedsiębiorstwa prywatne, Dwie duże firmy o ustalonej pozycji rynkowej, tj. Cukiernicza Spółdzielnia Inwalidów „Roksana” oraz Produkcyjno – Usługowa Spółdzielnia Pracy „Auto – Service” działając jako spółdzielnie, przeszły pozytywnie procesy przekształceń a obecnie stanowią ważne punkty na gospodarczej mapie powiatu. 3.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wzmocnienie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw na obszarze powiatu Aktualnie małe i średnie przedsiębiorstwa stanowią podstawową tkankę tworzącą gospodarczy organizm powiatu strzyżowskiego. Są to przede wszystkim przedsiębiorstwa prywatne, a większość z nich zatrudnia 5 i mniej osób. Są wśród nich przedsiębiorstwa działające 138 Por. r. 2.2.1. niniejszego opracowania. 133 m.in. w branżach takich jak budownictwo, przetwórstwo drzewne, przetwórstwo rolno - spożywcze, cukiernictwo, handel hurtowy i in., które zdobyły już istotną pozycję konkurencyjną w regionie. Wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw jest szczególnie ważne również z tego powodu, że obecnie to one koncentrują największą liczbę pracujących na tym terenie a ich dynamika pozwala na łatwiejsze dostosowanie się do zmiennej sytuacji gospodarczej. Wsparcie to powinno dotyczyć ich umocnienia kapitałowego, pomocy finansowej w tworzeniu nowych miejsc pracy, szeroko pojętej pomocy szkoleniowej i doradczej, dostępu do nowoczesnych technologii. Dla tej części gospodarki powiatu szczególnie znaczenie mieć będzie uczestnictwo w różnorodnych programach ogólnokrajowych, angażowanie środków z programów pomocowych krajowych i zagranicznych skierowanych do sektora MŚP także na teren powiatu strzyżowskiego. Działaniem tym na terenie powiatu powinny się zajmować wyspecjalizowane instytucje poszukujące tego typu możliwości i koordynujące działania w tej dziedzinie. Jest to naturalnym zadaniem samorządów, wyspecjalizowanych instytucji, takich jak przede wszystkim Powiatowy Urząd Pracy oraz takich, które powinny powstać dla ich realizacji, a które działałyby na wzór istniejących obecnie poza terenem powiatu agencji rozwoju regionalnego, inkubatorów przedsiębiorczości, specjalnych stref ekonomicznych czy też centrów transferu technologii. 3.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: ROZWÓJ PRZEDSIĘBIORCZOŚCI NA TERENIE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Jednym z zasadniczych zadań mogących wpłynąć na przyśpieszenie procesów rozwojowych w gospodarce powiatu jest rozwój przedsiębiorczości. Już obecnie obserwujemy dynamiczny przyrost podmiotów gospodarczych oraz wysoką, wyższą niż średnio w województwie aktywność zawodową mieszkańców. Bliskość dużych ośrodków miejskich, mobilność wielu, głównie młodych ludzi powoduje niekorzystne zjawisko odpływu najbardziej przedsiębiorczych jednostek, które swoje firmy zakładają w większych ośrodkach poza obszarem powiatu, przede wszystkim w stolicy regionu Rzeszowie. Ale ludzie ci stanowią także ważny kapitał dla gospodarki powiatu – rzadko bowiem zrywają więzi z tym terenem, decydując się po jakimś czasie na przeniesienie części działalności gospodarczej a nieraz nawet powrót w rodzinne strony. Podobne zjawisko od lat towarzyszy licznej rzeszy okresowych i stałych emigrantów, którzy zdobyty kapitał inwestują nierzadko w rozwinięcie działalności gospodarczej na tym terenie. Tego typu tendencje należy wspierać, tworzyć sprzyjające warunki, zachęty dla tych, którzy chcieć będą inwestować w działalność gospodarczą na obszarze powiatu. Równie istotnym działaniem w rozwijaniu przedsiębiorczości na obszarze powiatu powinno stać się dążenie do rozwijania tradycyjnych i ugruntowanych na tym terenie sektorów działalności gospodarczej, które całkowicie zanikły lub też uległy radykalnemu ograniczeniu na początku lat dziewięćdziesiątych lub w poprzednich dekadach, opartych niejednokrotnie na wykorzystaniu miejscowych zasobów surowcowych. Są to takie gałęzie działalności gospodarczej jak przemysł skórzany, przetwórstwo rolno – spożywcze (przetwórstwo owoców i warzyw, mleka), gorzelnictwo i in. Podstawowym problemem dla gospodarki powiatu jest bowiem to, że poziom przedsiębiorczości na tym terenie jest zbyt mały w stosunku do potrzeb. Skutkiem tego m.in. jest trudny rynek pracy z niewielką ilością ofert, bezrobocie z dominującym udziałem ludzi młodych oraz niski poziom dochodów ludności. Rozwój przedsiębiorczości, zmiany w świadomości społecznej powodujące, że coraz większa liczba młodych ludzi poszukiwać będzie nie tylko pracy, ale też możliwości założenia własnej firmy stanowią warunek pozytywnych przemian w gospodarce powia134 tu. Można je będzie osiągnąć poprzez tworzenie coraz bardziej sprzyjających warunków dla podejmowania działalności gospodarczej, dobry, prorynkowy system kształcenia młodzieży, propagujący postawy menedżerskie, bezpośredni system wsparcia powstających podmiotów gospodarczych oraz upowszechnianie postaw przedsiębiorczych wśród mieszkańców powiatu. 3.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Utworzenie Powiatowego Inkubatora Przedsiębiorczości Wśród podmiotów okołobiznesowych na terenie powiatu strzyżowskiego zauważalny i odczuwalny jest brak instytucji profesjonalnie zajmującej się wsparciem sfery gospodarczej, rozwojem przedsiębiorczości czy nawet doradztwem i szkoleniami dla firm. Rolę tę próbują wypełniać instytucje samorządowe, ale wobec coraz większych wyzwań w tej dziedzinie koniecznym jest utworzenie instytucji wspierającej przedsiębiorczość, zajmującej się poszukiwaniem możliwości pomocy dla firm, wspierającej pozytywne przemiany w gospodarce powiatu. Rolę taką spełni Powiatowy Inkubator Przedsiębiorczości, który powinien zostać utworzony i funkcjonować we współpracy instytucji lokalnych i wyspecjalizowanych, doświadczonych instytucji zewnętrznych, zapewniających profesjonalizm jego działania. Zadaniem inkubatora będzie wspieranie procesów rozwojowych w gospodarce, bezpośrednie generowanie nowych miejsc pracy na obszarze powiatu, poszukiwanie możliwości zewnętrznego wsparcia firm z tego terenu, prowadzenie działalności doradczej i szkoleniowej. Jego funkcjonowanie powinno się opierać na współpracy samorządów z terenu powiatu, wyspecjalizowanych zewnętrznych instytucji oraz podmiotów gospodarczych. Dla utworzenia inkubatora a następnie rozwijania jego działalności konieczne jest pozyskanie zewnętrznych środków finansowych, dzięki którym będzie możliwe realizowanie różnorodnych projektów w sferze gospodarki. 3.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Promocja przedsiębiorczości i postaw menedżerskich w społeczności powiatu strzyżowskiego Dla osiągnięcia zamierzonych celów konieczne jest większe niż do tej pory zaangażowanie mieszkańców w sferę biznesu, upowszechnienie wzorów menedżerskich. Wzorzec pracownika dominujący do tej pory wśród osób poszukujących swojego miejsca na powiatowym rynku pracy powinien zostać w znacznie większym stopniu niż obecnie uzupełniony o wzorzec przedsiębiorcy, chcącego zakładać własną firmę i tworzyć miejsca pracy. Wbrew pozorom ten kierunek działania dobrze przystaje do tradycyjnych form rolnictwa w powiecie. W indywidualnych gospodarstwach rolnych funkcjonują od dawna prywatni właściciele, którzy jednak nie zajmują się zbytem swoich produktów. Przejmowanie przez nich kontroli nad zbytem, funkcjonowanie gospodarstw jak małych przedsiębiorstw z rachunkiem ekonomicznym pozwoli nie tylko ożywić rolnictwo, ale także poszerzy sferę biznesu na tym terenie i przyczyni się do zwiększenia dochodów rodzin wiejskich. Dla osiągnięcia tego celu jednak potrzeba zmian świadomościowych, lepszego wykształcenia właścicieli gospodarstw rolnych, zapewnienia im możliwości inwestowania w rozwój gospodarstw oraz opłacalności produkcji rolnej. W tym działaniu szczególną rolę do spełnienia ma także system oświatowy, którego celem powinno być upowszechnieni postaw przedsiębiorczych. Można to osiągnąć przez m.in. stałe upowszechnianie wiedzy ekonomicznej wśród wszystkich uczniów, szczególnie szkół średnich powiatu, odpowiedni model wychowawczy kreujący pozytywne wzorce osobowe w dziedzinie gospodarki i działalności ekonomicznej. 135 Temu kierunkowi działania służyć powinna także działalność samorządów i instytucji samorządowych, których rolą stać się powinno propagowanie pozytywnych wzorców w sferze gospodarki i przedsiębiorczości, realizowanie różnorodnych programów służących temu celowi oraz tworzenie sprzyjających uwarunkowań dla podejmowania działalności gospodarczej. 3.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Tworzenie sprzyjających warunków dla podejmowania działalności gospodarczej na obszarze powiatu strzyżowskiego Jednym z podstawowych zadań dla samorządów lokalnych na terenie powiatu strzyżowskiego we wspieraniu rozwoju gospodarczego będzie tworzenie sprzyjających warunków dla podejmowania działalności gospodarczej na tym terenie. Przeprowadzona już telefonizacja powiatu, która umożliwiła łatwą dostępność telefoniczną do praktycznie każdego jego zakątka, rozszerzany zasięg telefonii bezprzewodowej, modernizacja połączeń drogowych, rozbudowa sieci kanalizacyjnych, budowa oczyszczalni ścieków czy też tworzenie systemu zagospodarowywania odpadów to działania, które realizują założony kierunek zmian i wpływają pośrednio na coraz większe możliwości podejmowania działalności gospodarczej na tym terenie. Działania w tej sferze - rozbudowa i modernizacja infrastruktury - wymagają utrzymania i wzmocnienia tempa ich realizacji. Ze względu na wysoką kosztochłonność inwestycji w tej dziedzinie dla osiągnięcia założonych celów niezbędne jest rokroczne pozyskiwanie na teren powiatu zewnętrznych środków finansowych w wysokości umożliwiającej ich skuteczną realizację. Środki te powinny pochodzić z dotacji budżetu państwa przekazywanej dla województwa podkarpackiego na realizację programów wspierających jego rozwój, z zagranicznych środków pomocowych oraz innych źródeł, w tym krajowych funduszy celowych. Tworzenie sprzyjających warunków dla podejmowania działalności gospodarczej oznacza także dostępność środków kredytowych i pożyczkowych, wsparcia kapitałowego dla tych, którzy będą decydować się na założenie własnej firmy. Obecnie bowiem brak kapitału stanowi niejednokrotnie podstawową przeszkodę w rozwijaniu działalności gospodarczej. Środki dla realizacji tego celu powinny pochodzić z funduszy celowych, środków budżetowych i pozabudżetowych. Ich dystrybucją zajmować się powinny wyspecjalizowane instytucje zlokalizowane na obszarze powiatu, a podstawą dystrybucji powinny być zasady jawności i powszechności dostępu. W zakresie możliwości podejmowania i kontynuowania działalności gospodarczej podstawowe znaczenie mają także rozwiązania ogólnokrajowe. Obciążenia podatkowe, wysokie koszty pracy, inne obciążenia fiskalne, rozbudowany system sprawozdawczości wpływają hamująco na kreowanie nowych podmiotów gospodarczych. Ułatwienia w tych dziedzinach skutkować będą pozytywnie także dla rozwoju przedsiębiorczości na obszarze powiatu strzyżowskiego. Samorządy terytorialne z terenu powiatu mogą z kolei tworzyć bezpośrednio sprzyjające warunki dla tworzenia nowych podmiotów gospodarczych poprzez przyjmowanie odpowiednio skonstruowanych systemów ulg, zachęt i preferencji dla rozpoczynających działalność gospodarczą oraz maksymalne upraszczanie procedur formalnych a także realizację różnorodnych inicjatyw sprzyjających rozwojowi małej przedsiębiorczości.. 3.1.2.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Cykliczne organizowanie targów promujących rodzime produkty oraz działalność szkoleniowa, doradcza i promocyjna adresowana do rozpoczynających działalność gospodarczą 136 Dla osiągnięcia założonych celów strategicznych, w tym dotyczących rozwoju gospodarki i przedsiębiorczości konieczne jest wspólne działanie wielu podmiotów. Rolę inicjatora wielu zmian przyjąć musi na siebie samorząd terytorialny, działający we współpracy z przedsiębiorcami, sferą otoczenia biznesu i innymi podmiotami. Partnerstwo w realizacji założonych celów jest niezwykle istotnym czynnikiem sukcesu. Partnerstwo to powinno przejawiać się w relacjach pomiędzy poszczególnymi przedsiębiorcami i podmiotami gospodarczymi, pomiędzy samorządami a sferą gospodarki, angażować też powinno inne podmioty. Namacalnym i konkretnym wyrazem tego partnerstwa będzie realizacja różnorodnych inicjatyw nakierowanych na wspieranie gospodarki i promocję produktów wytwarzanych na terenie powiatu. Zadanie to dobrze wypełnią cyklicznie organizowane targi promujące rodzime, powiatowe produkty, ukazujące możliwości powiatowego rolnictwa, oferty turystyczne i in. W ich przygotowaniu, finansowaniu i realizacji uczestniczyć powinny samorządy z terenu powiatu, przedsiębiorcy i inne podmioty. Imprezy tego typu powinny być realizowane na terenie powiatu, ale adresowana na zewnątrz, ich zadaniem powinno być zainteresowanie otoczenia terenem powiatu, ukazaniem jego atrakcyjności, osiągnięć itp. Zadanie współpracy w podejmowaniu wyzwań rozwojowych w gospodarce powiatu dobrze wypełni także działalność szkoleniowa, doradcza i wszelkiego rodzaju pomoc o podobnym charakterze adresowana do podmiotów gospodarczych funkcjonujących na terenie powiatu, a przede wszystkim do rozpoczynających działalność gospodarczą. Samorządy mogą pełnić rolę pośrednika czy też katalizatora tych działań, ich realizacja będzie jednak pozostawać w gestii wyspecjalizowanych instytucji takich jak Powiatowy Urząd Pracy czy też Powiatowy Inkubator Przedsiębiorczości. 3.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: ZAANGAŻOWANIE ŚRODKÓW PUBLICZNYCH I POMOCOWYCH W CELU TWORZENIA NOWYCH MIEJSC PRACY NA OBSZARZE POWIATU Tendencje demograficzne na terenie powiatu wskazują, że w najbliższych 10 latach będziemy mieć do czynienia z wyżem demograficznym wchodzącym na rynek pracy. W roku 2000 w przedziale wiekowym 20 –24 lata na terenie powiatu było 5024 ludności, natomiast w przedziale wiekowym 15 – 19 lat 5225 ludności a w przedziale 10 - 14 lat 5182 ludności i są to najliczniejsze roczniki spośród wszystkich grup wiekowych na tym terenie. W następnych dziesięcioleciach na rynek pracy będą wchodzić już roczniki pochodzące z niżu demograficznego139. Ta sytuacja będzie mieć określone konsekwencje dla rynku pracy – brak przygotowania nowych miejsc pracy skutkował będzie zwiększającym się poziomem bezrobocia. Tworzenie nowych miejsc pracy jest więc najistotniejszym kierunkiem działania bezpośrednio przyczyniającym się do ograniczania i likwidacji bezrobocia, tym bardziej koniecznym, że na rynek pracy od kilku lat wchodzą najliczniejsze roczniki młodzieży urodzonej w latach wyżu demograficznego. Dlatego też pomoc finansowa kierowana do sfery gospodarki poza kreowaniem nowych podmiotów gospodarczych powinna przede wszystkim wspierać tworzenie nowych miejsc pracy w przedsiębiorstwach na tym terenie. Dostępne środki finansowe z krajowych funduszy celowych takich jak Fundusz Pracy czy Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych służyć powinny temu celowi, wypełniając jednocześnie statutowe dla tych funduszy zadania. Polityka gospodarcza samorządów na terenie powiatu, poprzez przede wszystkim działania w sferze podatków powinna także realizować ten kierunek działania. Można to osiągnąć poprzez m.in. system ulg i preferencji podatkowych dla podmiotów gospodarczych tworzących nowe miejsca pracy. Pośrednio na ich tworzenie wpływa rozbudowa i unowocześnia139 Por. Tabela nr 23 z niniejszego opracowania. 137 nie infrastruktury, tworzącej sprzyjające warunki dla rozwoju przedsiębiorczości i napływu inwestycji zewnętrznych mających istotne znaczenie dla rozwoju rynku pracy na obszarze powiatu, a tym samym dla tworzenia nowych miejsc pracy. 3.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: System ulg i preferencji dla tworzących nowe miejsca pracy na obszarze powiatu strzyżowskiego W obecnym systemie podatkowym i fiskalnym działalność samorządów terytorialnych stanowi tylko niewielką część możliwości stymulujących rozwój gospodarczy na danym obszarze. Podstawowe znaczenie mają obecnie rozwiązania ogólnopaństwowe – wysokość podatków i kosztów pracy, rozbudowany system sprawozdawczości, nieelastyczne przepisy zatrudnieniowe wpływają hamująco na rozwój rynku pracy. Niemniej jednak w ramach posiadanych kompetencji samorządy mogą podejmować działania wspierające powstawanie nowych miejsc pracy na swoim terenie, m.in. poprzez stosowanie ulg i preferencji dla podmiotów gospodarczych w ramach obciążeń, na które mają wpływ. W obecnych rozwiązaniach prawnych dotyczy to tylko samorządów gminnych, decydujących o niewielkiej części obciążeń podatkowych. W tym obszarze na terenie powiatu powinien zostać stworzony jednolity system ulg i preferencji, jawny i powszechnie dostępny, którego celem będzie zachęcanie przedsiębiorców do zwiększania zatrudnienia. W miarę zwiększania kompetencji samorządów system ten powinien być uzupełniany i poszerzany. 3.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Wykorzystanie dostępnych środków z funduszy krajowych i zagranicznych do stałego generowania nowych miejsc pracy na terenie powiatu Samorząd powiatowy z kolei powinien odgrywać rolę wiodącą w poszukiwaniu możliwości wspierania podmiotów gospodarczych zewnętrznymi środkami pomocowymi. W obecnym systemie w jego dyspozycji pozostają środki przekazywane w ramach krajowych wydzielonych funduszy celowych, tj. Funduszu Pracy i PFRON na aktywizację zawodową bezrobotnych i rehabilitację zawodową osób niepełnosprawnych. Środki te stanowią rokrocznie istotny instrument wsparcia podmiotów gospodarczych z terenu powiatu, służąc zwiększaniu zatrudnienia. Istniejące bariery prawne uniemożliwiają zaangażowanie środków Funduszu Pracy przychodzących na teren powiatu w adekwatne do potrzeb i możliwości przedsiębiorstw wspieranie powstawania nowych miejsc pracy. Ograniczenia te powinny zostać zniesione – może jednak to się stać tylko poprzez rozwiązania na poziomie ogólnokrajowym. Do tej pory w znikomym stopniu na obszarze powiatu wykorzystywane były pochodzące z zagranicznych źródeł środki wspierające przedsiębiorstwa i przedsiębiorczość. Obecnie i w przyszłości środki te powinny stanowić stały i znaczący element wspierania wzrostu zatrudnienia na terenie powiatu. Pochodzące z Unii Europejskiej, Banku Światowego i innych instytucji międzynarodowych środki finansowe powinny być wykorzystywane dla tworzenia funduszy pożyczkowych, funduszy poręczeń kredytowych, bezpośrednie dotacje nie tylko dla podejmujących działalność gospodarczą, ale także dla istniejących przedsiębiorstw na tworzenie w nich nowych miejsc pracy. Zadanie to powinien także wypełniać powołany a następnie dobrze funkcjonujący Powiatowy Inkubator Przedsiębiorczości, który docelowo powinien przejąć rolę koordynatora pomocy zewnętrznej kierowanej do sfery gospodarki na obszarze powiatu. 138 3.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Rozbudowa infrastruktury przyczyniająca się do tworzenia pośrednich i bezpośrednich miejsc pracy Generowaniu nowych miejsc pracy służy także rozwój infrastruktury. Budowa dróg, rozszerzanie sieci telekomunikacyjnej, dostęp do oczyszczalni ścieków, modernizacja sieci elektroenergetycznych czy gazowych tworzy sprzyjające warunki dla rozwoju przedsiębiorczości a tym samym rozwoju rynku pracy i wzrostu zatrudnienia. Działania w tym obszarze w sposób szczególny powinny być rokrocznie objęte zewnętrznym dofinansowaniem, gdyż samorządy nie są w stanie angażować środków w wystarczającej do ich realizacji wysokości. Już sama realizacja przedsięwzięć infrastrukturalnych wpływa ożywiająco na gospodarkę, tworząc zamówienia dla firm, angażując podmioty gospodarcze z różnych branż przyczynia do tworzenia nowych miejsc pracy. W tym zakresie konieczne jest lepsze przygotowanie firm z terenu powiatu do ubiegania się o zamówienia w systemie zamówień publicznych, często bowiem braki w tej dziedzinie powodują znaczące bariery nie tylko w ubieganiu się o konkretne zamówienia, ale nawet w rozwoju samych firm. Dotyczy to firm budowlanych, ale także transportowych, handlowych, rolno – spożywczych i in. Rozwinięta infrastruktura powoduje nie tylko poprawę warunków życia ludności, ale przede wszystkim ułatwia dostępność gospodarczą, turystyczną, transportową poszczególnych obszarów, a przez to pośrednio przyczynia się do tworzenia nowych miejsc pracy. Działania w tej dziedzinie stanowić powinny priorytetowe zadanie dla wszystkich struktur samorządowych a ich wsparcie zewnętrznymi środkami finansowymi jest warunkiem przyśpieszenia rozwoju gospodarczego. 3.1.4. CEL STRATEGICZNY NR 4: AKTYWNE POSZUKIWANIE INWESTORÓW I TWORZENIE SPRZYJAJĄCYCH WARUNKÓW DLA NAPŁYWU INWESTYCJI ZEWNĘTRZNYCH NA TEREN POWIATU Jednym z czynników mogących w znaczny sposób przyśpieszyć rozwój gospodarczy powiatu są inwestycje zewnętrzne. Inwestycje te pożądane byłyby we wszystkich dziedzinach gospodarki, szczególnie jednak w działalności produkcyjnej oraz usługach gastronomicznych i turystycznych. Pozyskiwanie zewnętrznych inwestorów łączyć się powinno z zagospodarowywaniem nieczynnych obiektów przystosowanych do prowadzenia działalności gospodarczej, których niemała liczba występuje na tym terenie oraz z inwestycjami typu green fields, tj. budową nowych obiektów od podstaw. Zewnętrzne inwestycje w działalność produkcyjną pozwolą na tworzenie miejsc pracy nie tylko w firmach powstających w ten sposób, ale także w firmach kooperujących, stąd też inwestycje te byłyby najbardziej wskazane w branżach, w których działalność podmiotów gospodarczych na tym terenie jest najbardziej rozwinięta, m.in. w przemyśle drzewnym i meblarskim, przetwórstwie rolno – przemysłowym i przemyśle spożywczym i in. Odrębnym zagadnieniem jest poszukiwanie dużych inwestorów tworzących zakłady produkcyjne w branżach innowacyjnych i wysokich technologii, których pozyskanie pozwoliłoby osiągnąć gospodarce powiatu nowy poziom i impuls rozwoju a także inwestycji w branżach nie funkcjonujących do tej pory na terenie powiatu. Działania te będą możliwe jako wynik aktywności podmiotów i środowisk gospodarczych z terenu powiatu oraz aktywnie działających środowisk samorządowych i wiązać się będą z tendencjami i poziomem rozwoju całego Podkarpacia. Inwestycje zewnętrzne w sferze turystyki i rekreacji przyczynią się z kolei do poszerzenia słabo obecnie rozwiniętej bazy turystyczno – rekreacyjnej. Inwestycje te dotyczyć powinny tworzenia miejsc hotelowo – gastronomicznych, obiektów infrastruktury turystyczno – 139 rekreacyjnej takich jak wyciągi narciarskie, ścieżki rowerowe, kąpieliska, hale sportowe i in. W tym zakresie znaczny udział mogą też wnieść samorządy terytorialne inwestujące w tę sferę na swoim terenie. Tego typu inwestycje pozwolą na zwiększenie dostępności i atrakcyjności turystyczno – rekreacyjnej terytorium powiatu, a przez to przyczynią się do powstania nowych miejsc pracy w tej dziedzinie. Poszukując zewnętrznych inwestorów, zadbać należy o lokalizację na obszarze powiatu inwestycji, które nie będą zagrażać naturalnemu środowisku. Wobec znacznego udziału w powierzchni powiatu cennych obszarów chronionych o wysokiej wartości przyrodniczej ma to szczególne znaczenie. 3.1.4.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Tworzenie sprzyjających warunków dla napływu inwestycji zewnętrznych na teren powiatu, w tym przygotowywanie infrastruktury na odpowiednim poziomie oraz objęcie zewnętrznych inwestorów systemem ulg i preferencji Dla rzeczywistego zaangażowania zewnętrznych inwestorów w tworzenie miejsc pracy na obszarze powiatu podstawowe znaczenie miało będzie stworzenie sprzyjających warunków dla tego rodzaju działań. Łatwa dostępność sfery otoczenia biznesu, tj. banków, instytucji wspierających, dobre wyposażenie w sieci infrastrukturalne, przychylne nastawienie samorządów podnosi wartość konkurencyjną danego terenu w procesie pozyskiwania inwestycji gospodarczych. Niezbędne jest w realizacji tego zadania wydzielanie i przygotowywanie odpowiednio uzbrojonych terenów w poszczególnych gminach, które w każdej chwili mogłyby zostać przeznaczone pod działalność gospodarczą. Ma to znaczenie także w tym kontekście, że obecnie w wielu miejscowościach powiatu nie jest dostępna sieć elektroenergetyczna o wystarczających parametrach, brakuje uzbrojonych terenów, barierę stanowią niskiej jakości drogi, nie istnieje już zaś bariera telekomunikacyjna, która do 1999 r. praktycznie uniemożliwiała inwestycje w wielu obszarach powiatu - obecnie podstawowe potrzeby w tym zakresie są zaspokojone, dążyć zaś należy do zwiększenia zasięgu poszczególnych operatorów telefonii bezprzewodowej oraz do modernizacji sieci przewodowej w celu umożliwienia dostępu do nowoczesnych usług związanych z transmisją danych, przekazem internetowym na całym terenie powiatu. Napływowi zewnętrznych inwestycji sprzyjać będzie rozwój sfery otoczenia biznesu rozwój usług bankowych, powstanie instytucji takich jak inkubator przedsiębiorczości czy różnego rodzaju stowarzyszenia i organizacje gospodarcze. Ich działalność pozwoli na tworzenie i rozwój środowiska gospodarczego, a przez to wewnętrzny i zewnętrzny lobbing na rzecz rozwoju gospodarczego powiatu. 3.1.4.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Aktywne poszukiwanie zewnętrznych inwestorów, szczególnie w sektorach produkcyjnych, usług turystyczno – rekreacyjnych oraz w innowacyjnych dziedzinach gospodarki Dla przyśpieszenia napływu inwestycji zewnętrznych nie wystarczy samo przygotowywanie odpowiednich terenów i sprzyjanie pozytywnym zmianom na obszarze powiatu. Niezbędne jest także zaangażowanie zewnętrzne, które oznaczać będzie aktywną działalność na rzecz kreowania pozytywnego wizerunku powiatu w sferze gospodarki oraz poszukiwanie inwestorów gotowych realizować przedsięwzięcia gospodarcze na terenie powiatu. W działalności promocyjnej wykorzystywać należy nowoczesne środki przekazu, ukierunkowując je m.in. na osiąganie założonych celów gospodarczych. W serwisie internetowym powiatu powinna być stale obecna baza danych dotycząca wolnych obiektów do pro140 wadzenia działalności gospodarczej na obszarze powiatu oraz oferty inwestycyjne z tego terenu. W pozyskiwanie zewnętrznych inwestorów włączyć się powinny samorządy terytorialne oraz środowiska gospodarcze. Ten kierunek działania może być realizowany poprzez osobiste inicjatywy i kontakty interpersonalne poszczególnych przedsiębiorców, czy samorządowców a także poprzez przemyślane i przygotowane kampanie informacyjno – promocyjne realizowane i współfinansowane przez wszystkie samorządy z terenu powiatu. Ich efektem powinien być wzrost zainteresowania obszarem powiatu sfer gospodarczych i konkretne inwestycje tworzące miejsca pracy na tym terenie. Dla rozwoju powiatu cenne są wszelkiego rodzaju inwestycje gospodarcze pod warunkiem, że nie będą wpływać degradująco na środowisko naturalne - z punktu widzenia obecnych strategicznych wyzwań powiatu najbardziej wskazane byłyby zaś inwestycje w sektorach produkcyjnych oraz w dziedzinach związanych z rozwojem turystyki i rekreacji, co zwiększyłoby dostępność i atrakcyjność obszaru powiatu pod tym względem. Z kolei najbardziej pożądanymi z punktu widzenia poziomu gospodarczego będą inwestycje w sektorach innowacyjnych, związane z pozyskiwaniem nowoczesnych technologii, nowoczesnymi metodami produkcji czy też rozwojem tzw. dziedzin wysokiej szansy w gospodarce. Dla rozwoju powiatu pożądane jest pozyskiwanie inwestycji o różnej wielkości, szczególnie jednak cenne byłoby pozyskiwanie dużych inwestorów przemysłowych, tworzących bezpośrednie miejsca pracy w swoich zakładach, ale także wpływających pośrednio na tworzenie nowych miejsc pracy poprzez rozwój sieci kooperacyjnych. 3.1.4.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Prowadzenie ujednoliconej bazy danych oraz powiatowej oferty dla inwestorów zewnętrznych Projektowane ożywienie gospodarcze terenu powiatu strzyżowskiego wymaga podejmowania wielokierunkowych działań w celu tworzenia sprzyjających warunków dla rozwoju gospodarczego w powiecie oraz pozyskiwania zewnętrznych inwestorów. Jednym z podstawowych elementów służących realizacji tego zadania będzie utworzenie bazy danych obejmującej wolne obiekty do prowadzenia działalności gospodarczej, tereny przygotowane pod inwestycje gospodarcze, inne oferty i informacje dla zewnętrznych inwestorów. Tego typu baza danych służyć będzie realizacji zadań przez poszczególne urzędy samorządowe związanych z rozwojem gospodarczym oraz powinna stanowić stały element wykorzystywany w różnorodnej działalności promocyjnej. Celem tworzenia bazy danych będzie powstanie jednolitego i pełnego – obejmującego cały powiat - zestawu informacji o charakterze gospodarczo - inwestycyjnym, który stanowić będzie podstawę działań promocyjnych i marketingowych mających na celu m.in. zagospodarowanie wolnych obiektów do prowadzenia działalności gospodarczej na terenie powiatu, podjęcie inwestycji od podstaw na terenach do tego przygotowanych czy też pozyskanie inwestorów i partnerów gospodarczych dla zainteresowanych firm. Realizacja tego zadania będzie możliwa we współpracy samorządów gminnych i samorządu powiatowego. 141 4. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE EDUKACJI OGÓLNEJ, ZAWODOWEJ I MENEDŻERSKIEJ 4.1. PRIORYTET NR 3 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO DOSTOSOWANIE SYSTEMU KSZTAŁCENIA DO POTRZEB RYNKU PRACY Dobrze zorganizowany, funkcjonalny, przystający do współczesnych wyzwań i lokalnych potrzeb system edukacyjny stanowi jeden z najistotniejszych czynników warunkujących rozwój każdego regionu. Szczególnie istotne jest przy tym, aby system ten nie pozostawał w próżni – musi on być mocno powiązany z aktualnymi uwarunkowaniami rynku pracy, zakorzeniony w lokalnej społeczności, dobrze reagujący na jej potrzeby. Sprawny system edukacyjny cechować się powinien: - drożnością, tzn. oferować kształcenie na różnych poziomach umożliwiające absolwentom różnych stopni kontynuację nauki w wybranych przez siebie kierunkach, - elastycznością oznaczającą szybkie reagowanie na zmieniającą się sytuację społeczną i zawodową, tworzenie kierunków kształcenia dostosowanych do uwarunkowań rynku pracy i tendencji demograficznych, - progresywnością, która oznacza, że system edukacyjny powinien być tak skonstruowany, by w maksymalnym stopniu realizować wyzwania rozwojowe stojące przed lokalną społecznością. Dla szkolnictwa w powiecie strzyżowskim wyzwania rozwojowe dotyczą m.in. poprawy bazy lokalowej szkół, zwłaszcza na poziomie szkół gimnazjalnych i średnich, uzupełnienia oferty edukacyjnej o nowe profile i kierunki kształcenia, dostosowania przestrzennego rozmieszczenia placówek oświatowych do aktualnych tendencji demograficznych i zasady równego dostępu dzieci młodzieży do oświaty całym obszarze. W szkołach prowadzonych przez gminy w ciągu ostatniego dziesięciolecia zrealizowano wiele zadań związanych z poprawą i rozbudową bazy oświatowej. Powstały nowe budynki szkół, sal gimnastycznych, przeprowadzono gruntowne remonty obiektów zbudowanych we wcześniejszych dekadach, zastosowano nowoczesne rozwiązania techniczne ograniczające koszty ich funkcjonowania. Podstawowym problemem dla samorządów gminnych jest dostosowanie sieci szkolnej do obecnych tendencji demograficznych związanych m.in. z malejącą liczbą urodzeń oraz przygotowanie pełnego funkcjonowania nowego typu szkoły wprowadzonego przez reformę systemu edukacji w 1999 r., tj. szkoły gimnazjalnej. Samorząd powiatowy powinien podjąć szereg działań związanych z poprawą bazy materialnej szkół średnich i zawodowych, szkół specjalnych oraz modyfikacją przestrzennego rozmieszczenia placówek oświatowych a także tworzeniem nowych kierunków kształcenia i nowych typów szkół. 4.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: LEPSZE PRZYGOTOWANIE ABSOLWENTÓW DO FUNKCJONOWANIA NA RYNKU PRACY Podstawowym zadaniem sprawnego systemu edukacji powinno być dobre przygotowanie młodzieży do funkcjonowania na współczesnym rynku pracy. Poszczególne kierunki i profile kształcenia powinny być tak skonstruowane, by oferować wiedzę i umiejętności dające perspektywę zatrudnienia dla absolwentów, a wobec niewielkiej liczby podmiotów gospodarczych na terenie powiatu szczególnie istotne jest kształcenie menedżerskie, dzięki 142 któremu w postawach absolwentów powinny być rozbudzane i kształtowane trwałe zasady przedsiębiorczości. System kształcenia w związku z charakterem lokalnego rynku pracy, który uzupełniany jest przez miejsca pracy poza obszarem powiatu, powinien także uwzględniać zewnętrzne, regionalne a nawet ponadregionalne tendencje w kształtowaniu polityki zatrudnienia i pod tym kątem tworzyć i zmieniać swoją ofertę. 4.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wzrost odsetka młodzieży uczęszczającej do szkół dających wykształcenie średnie Spośród 2565 uczniów uczęszczających do szkół ponadpodstawowych powiatu strzyżowskiego w 1999 r. 699 uczęszczało do zasadniczych szkół zawodowych. Jednocześnie aż 48,9 % bezrobotnych stanowią absolwenci szkół zawodowych. Wzrost liczby uczniów w szkołach średnich powoduje, że większy odsetek młodzieży wybiera dalsze kształcenie, dłuższy okres nauki z kolei wpływa na opóźnienie w popycie na pracę, a jednocześnie absolwenci tych szkół po uzyskaniu specjalizacji zawodowej są lepiej przygotowani do funkcjonowania na rynku pracy. Dlatego też wzrost odsetka młodzieży realizującej kształcenie w szkołach średnich powinien być jednym z głównych działań rozwojowych. Aby to osiągnąć, konieczne jest dobre przygotowanie oferty szkół realizujących tego typu kształcenie, odpowiedni poziom nauczania w szkołach podstawowych i gimnazjalnych, działania promocyjne służące wzrostowi zainteresowania młodzieży tymi szkołami. Ważne jest także, by młodzież uczęszczająca do szkół średnich mogła w nich realizować swoje oczekiwania, by kształcona była na odpowiednim poziomie, by oferowały one dobre przygotowanie językowe, uczyły sprawnego posługiwania się narzędziami informatycznymi. Jednocześnie jak największy odsetek młodzieży powinien podejmować dalsze kształcenie po ukończeniu szkół średnich w różnych formach – od kursów przygotowujących do zawodu poprzez szkoły policealne i pomaturalne, szkoły licencjackie, aż po wyższe studia magisterskie. Propagowanie dokształcania się, osiągania nowych kwalifikacji, w tym szczególnie pożądany wzrost liczby absolwentów szkół wyższych pochodzących z terenu powiatu stanowić powinien jedno z głównych zadań dla samorządów i środowisk opiniotwórczych w powiecie. Zadania związane ze wzrostem liczby młodzieży w szkołach średnich, rozwojem oferty oświatowej na tym poziomie inicjować powinny same placówki oświatowe, wspierać poszczególne samorządy, w tym samorządy gminne i przede wszystkim samorząd powiatowy. 4.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Tworzenie nowych, dostosowanych do potrzeb rynku pracy kierunków kształcenia zawodowego Mimo tendencji dążących do wzrostu liczby uczniów wybierających różne formy kształcenia na poziomie średnim, kształcenia zawodowe stanowi wciąż aktualną ofertę edukacyjną, popularną wśród wielu młodych ludzi. Tego potencjału nie powinno się degradować, ale raczej zmierzać do jego przekształcenia, dostosowywać do współczesnych wymagań i tendencji. Dla wielu uczniów podstawowymi zaletami szkół zawodowych są: krótki okres kształcenia oraz możliwość uzyskania konkretnego zawodu po ich ukończeniu. Dlatego też przekształcając i rozwijając szkolnictwo zawodowe należałoby utrzymać te atrybuty, zmieniając jednak samą formułę kształcenia i rozszerzając o różnorodne możliwości kontynuowania nauki dla absolwentów. Szkolnictwo zawodowe powinno dysponować rzeczywistą i nowoczesną bazą dla prowadzenia zajęć praktycznych. Pozytywnym kierunkiem działania będzie tu tworzenie dobrze wyposażonych w nowoczesne urządzenia techniczne centrów kształcenia praktycznego oraz rozwijanie mającego długą tradycję w powiecie związku poszczególnych 143 szkół z zakładami pracy, w których uczniowie szkół zawodowych realizują kształcenie praktyczne. Przede wszystkim jednak dążyć należy do uelastycznienia kształcenia zawodowego, oferowania kształcenia w takich zawodach, które stworzą dla ich absolwentów możliwość zatrudnienia po ukończeniu szkół, proponować kształcenie w kilku zawodach pokrewnych, czy nawet wielozawodowe. Obserwując zjawiska zachodzące na rynku pracy, nawet powiatowym, widzimy, że z jednej strony mamy do czynienia z wysoką podażą pracowników wykształconych w minimalnym zakresie, z drugiej strony zaś często poszukuje się pracowników o specjalistycznej wiedzy i umiejętnościach. Stąd też także szkolnictwo zawodowe powinno oferować możliwości szybkiego przekwalifikowania, reagowania na zapotrzebowania rynku pracy, oferować wielostronne przygotowanie absolwentów do zmieniającej się rzeczywistości. 4.1.1.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Współpraca szkół ponadgimnazjalnych z innymi podmiotami, w tym samorządami gminnymi, samorządem powiatowym, Powiatową Radą Zatrudnienia, Powiatowym Urzędem Pracy w ustalaniu kierunków kształcenia i zmian w ofercie oświatowej Dobrze przygotowana oferta oświatowa nie powinna powstawać w próżni. Jej kreatorzy uwzględniać powinni różnorodne uwarunkowania wpływające na kształt każdej dziedziny życia społecznego, w tym rzeczywistości edukacyjnej. Stąd też przygotowując każde konkretne rozwiązania szczególnie ważne jest, by powstawało ono w atmosferze współpracy różnych podmiotów. Tworząc nowe kierunki kształcenia, nowe typy szkół, czy kreując politykę oświatową, należy przede wszystkim przewidywać skutki tych działań pod kątem oddziaływania na lokalny i ponadlokalny rynek pracy. Pomocne w tym względzie będą konsultacje z Powiatowym i Wojewódzkim Urzędem Pracy, Powiatową Radą Zatrudnienia, zrzeszeniami przedsiębiorców, urzędami statystycznymi i innymi podmiotami prowadzącymi monitoring rynku pracy. Jednocześnie polityka oświatowa powinna uwzględniać oczekiwania i aspiracje samej młodzieży oraz lokalnych społeczności. Dlatego też ważna jest dobra współpraca szkół podstawowych, gimnazjów, szkół średnich i szkół specjalnych realizowana pod kątem oczekiwań przyszłych absolwentów, współpraca placówek oświatowych ze społecznościami lokalnymi i rodzinami uczniów, współpraca poszczególnych szczebli samorządu oraz monitorowanie aspiracji uczniów i zjawisk w sferze oświaty przez instytucje wspierające jej rozwój. W ostatnim z wyszczególnionych zadań szczególnie istotna rola przypaść powinna Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej w Strzyżowie, której zadaniem być powinno w stopniu znacznie większym niż do tej pory działanie na rzecz rozwoju oświaty w powiecie. 4.1.1.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Partnerstwo szkół prowadzonych przez Powiat Strzyżowski z podmiotami zewnętrznymi, tj. uczelniami i szkołami wyższymi, ośrodkami badawczymi, podmiotami gospodarczymi w celu lepszego przygotowania młodzieży do funkcjonowania na rynku pracy i kontynuacji kształcenia Każdy szczebel kształcenia stanowi jeden z elementów systemu edukacji, którego efektem jest przygotowanie młodych ludzi do samodzielnego funkcjonowania na rynku pracy. Niezwykle istotne jest, by szkoły i placówki oświatowe nie pozostawały w próżni, by ich działalność odpowiadała na aktualne potrzeby i oczekiwania mieszkańców danego terenu. W związku z tym należy wzmocnić powiązania poszczególnych placówek oświatowych z 144 podmiotami zewnętrznymi oferującymi kontynuację kształcenia na atrakcyjnych kierunkach, współpracę w działalności badawczo – dydaktycznej czy też zatrudnienie przyszłych absolwentów. Dyrektorzy oświatowych placówek powiatu powinni dążyć do współpracy z firmami, ośrodkami badawczymi i innymi instytucjami w celu umożliwienia uczniom nabywania w szkole potwierdzonych przez te podmioty umiejętności przydatnych na współczesnym rynku pracy. Współpraca w tym zakresie powinna w pierwszej kolejności objąć dziedziny takie jak: kształcenie informatyczne, językowe, menedżerskie, wyspecjalizowane umiejętności techniczne, agrobiznes czy też turystykę. Podobnym działaniem będzie nawiązywanie współpracy z uczelniami i szkołami wyższymi w celu umożliwienia dalszego kształcenia przez absolwentów poszczególnych typów szkół. W tym zakresie należy rozwijać system łączonego egzaminu dojrzałości, który zarazem będzie wypełniał funkcję egzaminu wstępnego do szkoły wyższego stopnia. Współpraca z uczelniami i szkołami wyższymi może być realizowana także w innych formach: praktyk studenckich, wspólnych przedsięwzięć naukowo – dydaktycznych i in. Do współpracy w wymienionych wyżej obszarach należy pozyskiwać podmioty o ustalonej renomie, solidnych partnerów liczących się w sferze gospodarki i edukacji. Dążyć należy także do pozyskiwania partnerów oferujących miejsca pracy dla absolwentów określonych kierunków kształcenia. 4.1.1.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5: Utworzenie nowych kierunków kształcenia zawodowego dla młodzieży niepełnosprawnej Na tle powiatów województwa podkarpackiego powiat strzyżowski dysponuje stosunkowo bogatą ofertą kształcenia dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. Dwa ośrodki szkolno – wychowawcze w Strzyżowie i we Frysztaku skupiają dzieci i młodzież nie tylko z powiatu strzyżowskiego, ale także z innych powiatów województwa. Ze względu na duże zapotrzebowanie na tego typu kształcenie należy rozwijać tę ofertę oświatową, kontynuując rozpoczęte w roku 2000 działania zmierzające do zaoferowania młodzieży niepełnosprawnej nauki w szkołach zawodowych. W ten sposób stworzona została pełna oferta kształcenia młodzieży niepełnosprawnej obejmująca szkołę podstawową, gimnazjum oraz szkołę zawodową, po której ukończeniu młodzież może trafić bezpośrednio na rynek pracy. W kształceniu zawodowym młodzieży niepełnosprawnej należy dążyć do tworzenia nowych kierunków, umożliwiających przygotowanie młodzieży do pracy w nowych zawodach, rozwijając je we współpracy z zakładami pracy, w których młodzież realizować będzie kształcenie praktyczne. Kształcenie zawodowe ponadgimnazjalne powinno zostać także zaoferowane przez Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy w Strzyżowie. Warunkiem rozwoju kształcenia zawodowego młodzieży niepełnosprawnej jest poprawa warunków lokalowych Specjalnych Ośrodków Szkolno – Wychowawczych, w tym zwiększenie liczby miejsc w internatach, przygotowanie nowych pomieszczeń dydaktycznych, utworzenie nowych rodzajów klasopracowni. Przy tworzeniu kierunków kształcenia, rozwoju tej formy edukacji ważna jest także współpraca z Poradnią Psychologiczno – Pedagogiczną w Strzyżowie, która zapewnić powinna merytoryczną pomoc w wyborze tego typu szkół przez młodzież. 4.1.1.6. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 6: Stworzenie systemu stypendialnego, którego podstawowym zadaniem będzie wspieranie najzdolniejszych uczniów i absolwentów w celu umożliwienia im kontynuowania nauki Rolą samorządów terytorialnych, w tym samorządu powiatowego być powinno kreowanie pozytywnych zmian w systemie oświaty oraz wspieranie tych tendencji, które te zmia- 145 ny zapewniają. Jednym z działań mieszczących się w tym obszarze będzie wspieranie uzdolnionych uczniów i studentów w celu przede wszystkim umożliwienia im kontynuowania nauki. Służyć temu powinien przemyślany system stypendiów, kierowany przede wszystkim do uczniów i studentów pochodzących ze wsi, z rodzin o trudnych warunkach finansowych, promujący wybieranie kształcenia na poziomie średnim i wyższym. Aby ten cel osiągnąć, konieczne jest zniesienie ograniczeń prawnych, które obecnie uniemożliwiają m.in. wspieranie przez samorządy stypendiami studentów szkół wyższych, swobodne dysponowanie przyznanymi środkami na realizację tego zadania itp. Pożądaną byłaby współpraca samorządów terytorialnych z terenu powiatu - samorządów gminnych z samorządem powiatowym - by stworzony system stypendiów obejmował cały powiat, opierał się na podobnych założeniach i był czynnikiem wspierającym pozytywne tendencje zmian w kształceniu na różnych poziomach. 4.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: POPRAWA ORGANIZACJI I OFERTY OŚWIATOWEJ PLACÓWEK PROWADZONYCH PRZEZ POWIAT STRZYŻOWSKI Realizacja wyznaczonego priorytetu, jakim jest dostosowanie systemu kształcenia do potrzeb rynku pracy, może się dokonać poprzez działania wielotorowe, obejmujące zmiany w systemie kształcenia, w treściach i sposobie nauczania, polityce oświatowej i sposobach kreowania powiązań pomiędzy jednostkami oświatowymi a otoczeniem społecznym i rynkowym. Spośród tych działań szczególnie ważne będzie wzmocnienie istniejących placówek oświatowych, poprzez m.in. tworzenie nowych typów i profili kształcenia, unowocześnienie bazy dydaktycznej, podniesienie poziomu nauczania, modyfikację treści nauczania i wychowania pod kątem potrzeb i oczekiwań lokalnej społeczności. Wyznaczony cel strategiczny obejmuje działania ofensywne i defensywne, a jego realizacja możliwa będzie w większości dzięki zaangażowaniu samych placówek i organów samorządu powiatowego, przy współpracy innych podmiotów, angażując przy tym zewnętrzne środki finansowe konieczne dla osiągnięcia założonych efektów działań. 4.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozwój nauczania informatyki, języków obcych oraz upowszechnienie kształcenia przedsiębiorczości wśród uczniów szkół średnich i zawodowych Współczesny model edukacji zakłada ścisły związek pomiędzy szkołą a społeczeństwem, treściami i kierunkami kształcenia a rzeczywistością społeczną i rynkową czy też wyzwaniami rozwojowymi. Stąd też w powiatowym systemie oświatowym zachodzić powinny przemiany sprzyjające rozwojowi powiatu – dobór typów i profili kształcenia, rola poszczególnych przedmiotów w programie nauczania, rozwijanie pracowni przedmiotowych łączyć się powinny z realizacją wizji rozwoju całej oświaty w powiecie pod kątem realizacji wyznaczonego priorytetu, jakim jest dostosowanie systemu kształcenia do potrzeb rynku pracy. Dla wszystkich typów szkół i profili kształcenia ważny jest rozwój nauczania informatyki jako umiejętności stanowiącej podstawowe narzędzie współczesnego rynku pracy. Ważnym kierunkiem działania byłoby w tym zakresie nawiązanie współpracy z firmami informatycznymi i ośrodkami badawczymi, certyfikowanie uzyskiwanych przez uczniów i absolwentów umiejętności, co stworzyłoby dla nich dodatkową szansę na uzyskanie przyszłej pracy. Również nauczanie języków obcych na dobrym poziomie, potwierdzone powszechnie uznawanymi egzaminami dostarczy umiejętności cennych na współczesnym rynku pracy, stwarzając dodatkowe atuty w podejmowaniu dalszego kształcenia. Oferta nauczania języ146 ków obcych powinna być stale udoskonalana i poszerzana o nauczanie większej niż dotychczas liczby języków zachodnioeuropejskich powszechnie używanych we współczesnym świecie. Z kolei kształcenie ekonomiczne, upowszechnianie przedsiębiorczości i zaradności wśród uczniów, dostarczenie im wiedzy o współczesnych mechanizmach gospodarczych i praktyczne wpojenie zasad działalności gospodarczej spełni ważną rolę, stwarzając sprzyjające warunki dla rozwoju ekonomicznego powiatu, przygotowując ich zarazem do działalności menedżerskiej, pełnienia samodzielnych ról kreatorów rynku pracy. 4.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2 Poprawa konkurencyjności szkół i placówek oświatowych w zakresie oferty kształcenia i poziomu nauczania Konkurencja jako podstawowy mechanizm rynkowy odnosi się także coraz powszechniej do zjawisk zachodzących w oświacie. Absolwenci poszczególnych typów szkół mają prawo wyboru placówki, w której będą kontynuować kształcenie. W powiecie strzyżowskim dotyczy to przede wszystkim absolwentów szkół podstawowych a obecnie gimnazjów, którzy wybierają dalsze kształcenie w szkołach na terenie powiatu lub poza powiatem. Wg badań Starostwa Powiatowego w latach 1995 – 2000 66,35 % absolwentów wybrało szkoły ponadpodstawowe w powiecie a 33,65 % wybrało szkoły poza powiatem. Tak duża liczba absolwentów wybierających szkoły poza powiatem (w gminie Niebylec jest to średnio 70- 80 % absolwentów) stanowi poważne wyzwanie dla oświaty powiatowej. Ich odejście rodzi bowiem określone skutki finansowe dla powiatu, jest też swoistym miernikiem kompletności oświatowej oferty powiatu. Aby przeciwdziałać temu zjawisku a zarazem rozwijać oświatę powiatową, należy dążyć do podnoszenia poziomu nauczania w szkołach powiatowych, udoskonalać ofertę kształcenia, oferować kierunki i profile kształcenia atrakcyjne dla młodzieży, w tym na poziomie ponadśrednim. Swoistym wyznacznikiem poziomu nauczania szkół jest udział uczniów oraz rezultaty osiągane w różnego rodzaju olimpiadach i konkursach przedmiotowych. Wyniki placówek oświatowych powiatu w tym zakresie powinny zostać poprawione m.in. poprzez stworzenie systemu motywacyjnego dla nauczycieli |i uczniów promującego tego typu aktywność. Potwierdzeniem dobrej pracy szkół powinien stać się obiektywny, zewnętrzny system pomiaru dydaktycznego, ukazujący rzeczywiste efekty pracy dydaktycznej szkół i nauczycieli. W szkołach średnich funkcję tę przede wszystkim powinien wypełniać dobrze przygotowany i dostosowany do współczesnych wymagań egzamin maturalny, oparty na obiektywnych kryteriach. Również w zakresie doboru kadry pedagogicznej powinno się stosować wysokie i obiektywne kryteria umożliwiające podejmowanie pracy w szkołach powiatowych przez najlepiej przygotowanych kandydatów, posiadających pełne kwalifikacje. Kryteria awansu zawodowego nauczycieli powinny być tak skonstruowane, by premiować nauczycieli osiągających najlepsze wyniki w pracy dydaktycznej i wychowawczej. Osobnym zagadnieniem będzie sukcesywne wyposażanie szkół i placówek oświatowych w nowoczesne pomoce dydaktyczne, w tym w specjalistyczne pracownie. W tym działaniu na pierwszy plan wysuwają się pracownie komputerowe we wszystkich placówkach, spełniające współczesne wymagania, z możliwością dostępu do sieci teleinformatycznych, w których uczniowie będą mogli także rozwijać umiejętności związane z zarządzaniem sieciami komputerowymi. Należy także wyposażyć jednostki oświatowe w nowoczesne pomoce dydaktyczne służące nauczaniu języków obcych i innych przedmiotów, w tym w spełniający współczesne standardy sprzęt audiowizualny. Podstawą nauczania powinno być dobre wyposażenie i dostępność bibliotek, zawierających możliwie pełny księgozbiór dostosowany do potrzeb naukowych, dydaktycznych i czytelniczych dzieci i młodzieży, ale także pozostałych mieszkańców powiatu. Celem działań samorządu powiatowego powinno być także 147 wyposażenie szkół w nowoczesne pracownie zawodowe, stworzenie dostępu dla młodzieży przygotowującej się do zawodu do nowoczesnych pracowni technicznych – drogą do tego celu będzie utworzenie w powiecie centrum kształcenia praktycznego. 4.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Modernizacja bazy lokalowej szkół i placówek oświatowych pod kątem dostosowania do współczesnych standardów oraz obniżenia kosztów ich funkcjonowania Jedną z barier rozwoju oświaty w powiecie jest stan bazy lokalowej szkół i placówek oświatowych. Działania remontowe i modernizacyjne konieczne są praktycznie we wszystkich jednostkach, gdyż korzystają one w większości z budynków nie remontowanych przez ostatnie dziesięciolecia. Modernizując obiekty oświatowe powiatu należy w pierwszej kolejności mieć na uwadze obniżenie kosztów funkcjonowania jednostek, co można osiągnąć m.in. poprzez wyminę lub budowę nowoczesnych i oszczędnych kotłowni centralnego ogrzewania w tych placówkach, w których jeszcze nie funkcjonują, docieplenie budynków, wymianę stolarki okiennej i inne tego typu działania. Osobnym problemem jest rozbudowa bazy dydaktycznej, która prowadzona być powinna w sposób przemyślany, tworzący nowe pomieszczenia dydaktyczne tam, gdzie jest to konieczne w perspektywie kilku lub kilkunastu lat i sprzyja rozwojowi powiatu. Wśród działań inwestycyjnych w oświacie ważną rolę powinny odegrać inwestycje w dziedzinie sportu i rekreacji, polegające na budowie obiektów rekreacyjnych służących nie tylko poszczególnym jednostkom, ale także społecznościom lokalnym. W tych działaniach na pierwszy plan wysuwa się budowa krytej pływalni w Strzyżowie - w mieście stanowiącym m.in. centrum edukacyjne powiatu, służącej dzieciom i młodzieży nie tylko Zespołu Szkół w Strzyżowie, ale także miasta, gminy i powiatu, spełniającej funkcje związane z rozwojem rekreacji i sportu w powiecie, a więc służącej całej społeczności. Innym ważnym zadaniem będzie modernizacja, rozbudowa lub tam, gdzie to konieczne, budowa hal sportowych oraz podnoszenie standardu i wyposażenia istniejących obiektów sportowo - rekreacyjnych. 4.1.2.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Zwiększenie roli wychowania w szkołach i placówkach oświatowych, opartego na tradycyjnych wzorcach, realizowanego we współpracy z rodziną, Kościołem i lokalnymi społecznościami Działalność placówek oświatowych nie może ograniczyć się tylko do kształcenia i rozwijania poszczególnych umiejętności. Jednym z zasadniczych zadań szkoły powinno być realizowane we współpracy z rodziną wychowanie młodego pokolenia. Działania poszczególnych placówek i nauczycieli w tym kierunku powinny realizować obecne w społeczności powiatu wzorce wychowawcze oparte na zasadach nauczania Kościoła katolickiego. Dążyć się powinno do wychowywania młodych ludzi wszechstronnie przygotowanych do funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie, otwartych na najnowocześniejsze osiągnięcia nauki i techniki, ale jednocześnie mocno zakorzenionych w tradycyjnej polskiej kulturze. W młodych ludziach kształtowane być powinny postawy patriotyczne, ugruntowywana pozycja rodziny jako podstawowej komórki społecznej, więź z lokalną społecznością. Realizacja tych zadań następować powinna w ścisłej współpracy szkoły, rodziny, Kościoła oraz instytucji państwowych i samorządowych. Szkoły i placówki oświatowe nie powinny być wyobcowane ze środowiska, ale powinny stanowić jedno z zasadniczych ogniw służących zaspokajaniu potrzeb społeczności powiatu. 148 4.1.2.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5 Rozwój edukacji regionalnej w szkołach i placówkach oświatowych Rola szkoły jako ważnego ogniwa w życiu społeczności powiatu oznacza m.in. realizację ważnego z punktu widzenia lokalnej społeczności celu, jakim będzie edukacja regionalna. Poprzez ten rodzaj działalności wychowawczej powinno się podjąć zadania kultywowania wśród młodych ludzi lokalnej kultury, tradycji, obyczajowości, ucząc nade wszystko umiłowania ziemi i kultury ojczystej, ale także możliwości wykorzystania we współczesnych czasach kapitału, jakim jest bogactwo lokalnej kultury i tradycji. Zadaniem samorządu powinno stać się promowanie tego kierunku nauczania i wychowania, co można między innymi osiągnąć poprzez organizowanie różnego rodzaju konkursów kierowanych do uczniów i nauczycieli, stałych działań wychowawczych i edukacyjnych o różnym charakterze realizowanych przez szkoły i placówki oświatowe, w tym szkoły średnie, policealne, zasadnicze zawodowe a także szkolnictwo specjalne. Ważną rolę w edukacji regionalnej mają do odegrania placówki kultury, w tym biblioteki i ośrodki kultury. Z ich doświadczenia, bogatej działalności i zasobów w większym niż dotychczas stopniu powinny korzystać placówki oświatowe. 4.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: UTWORZENIE NOWYCH TYPÓW SZKÓŁ I KIERUNKÓW KSZTAŁCENIA, W TYM SZKÓŁ POMATURALNYCH I SZKOŁY OFERUJĄCEJ KSZTAŁCENIE NA POZIOMIE LICENCJACKIM Podstawą realizacji wyznaczonych zadań będą zmiany organizacyjne w systemie oświaty, polegające przede wszystkim na tworzeniu nowych typów szkół i kierunków kształcenia stanowiących reakcję na przemiany zachodzące na rynku pracy oraz realizację wyzwań rozwojowych stojących przed Powiatem Strzyżowskim. Nowe kierunki i typy szkół powinny uzupełniać i uaktualniać ofertę edukacyjną powiatu, w maksymalnym stopniu zaspokajając potrzeby edukacyjne młodych ludzi na tym terenie. Stąd płynie potrzeba stworzenia oferty oświatowej na wszystkich poziomach nauczania – od przedszkola poprzez szkołę podstawową, gimnazjum, szkoły średnie i zawodowe, szkoły ponadśrednie, aż po szkołę wyższą i różne formy kształcenia uzupełniającego. 4.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Tworzenie nowych typów szkół i kierunków kształcenia w istniejących Zespołach Szkół i Specjalnych Ośrodkach Szkolno - Wychowawczych Podstawą oferty oświatowej Powiatu Strzyżowskiego są i pozostaną Zespoły Szkół w Czudcu i Strzyżowie oraz Specjalne Ośrodki Szkolno – Wychowawcze we Frysztaku i Strzyżowie. Ze względu na wysokie koszty funkcjonowanie SOSW uzależnione jest od poziomu finansowania tego typu placówek. Przy zachowaniu obecnego poziomu ich finansowania przez budżet centralny należy placówki te wspierać i rozwijać, zwłaszcza że realizują one w dobry sposób kształcenie dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, adresując swoją ofertę nie tylko na obszar powiatu, ale także do innych powiatów województwa podkarpackiego. Rozwój Ośrodków oznaczać będzie poszerzenie ich oferty edukacyjnej o nauczanie przedszkolne oraz tworzenie nowych kierunków kształcenia zawodowego a także ewentualnie inne propozycje związane z kształceniem i wychowywaniem dzieci i młodzieży niepełnosprawnej. 149 Z kolei w Zespołach Szkół w Czudcu i Strzyżowie ważnym działaniem będzie przygotowanie i wdrożenie możliwie pełnej oferty kształcenia w zmienionych warunkach wprowadzonych reformą oświatową z 1999 r. Utworzenie jak najpełniejszej oferty liceów profilowanych, szkół zawodowych, liceów uzupełniających i poszerzenie jej o szkoły policealne to jedno z najpilniejszych zadań do realizacji przez te jednostki we współpracy z organem założycielskim. Preferencje absolwentów szkół podstawowych wskazują także, że popularnym typem szkoły są szkoły zawodowe kształcące na poziomie średnim, jak różnego rodzaju technika i licea zawodowe, licea techniczne, ekonomiczne i in. Kształcenie na tym poziomie powinno obejmować przygotowanie zawodowe w dziedzinach takich jak informatyka i techniki teleinformatyczne, agrobiznes, w tym sadownictwo, ogrodnictwo i warzywnictwo, kierunki budowlane i okołoinwestycyjne, tj. m.in. budownictwo, w tym budownictwo drogowe, geodezja, ochrona środowiska, kierunki ekonomiczne, różne rodzaje usług (w tym turystycznych i rekreacyjnych) i rzemiosła, nowoczesne kierunki kształcenia w różnych dziedzinach public relations. W tych dziedzinach należy także oferować kontynuację nauki dla absolwentów szkół na poziomie zawodowym i średnim, co pozwoli młodzieży w jak największym stopniu uzyskiwać pełne przygotowanie do funkcjonowania na rynku pracy. Przy realizacji tych zadań należy przyjąć zasadę, by poszczególne placówki oświatowe Powiatu w jak najmniejszym stopniu konkurowały ze sobą w pozyskiwaniu tych samych uczniów, ale by ich oferta była zdywersyfikowana, adresowana do różnych grup młodzieży, tworząc wspólnie komplementarną całość. 4.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Działania na rzecz wzrostu odsetka młodzieży wybierającej kształcenie w szkołach średnich na terenie powiatu poprzez m.in. utworzenie nowych szkół oferujących kształcenie na poziomie ponadgimnazjalnym w Niebylcu i we Frysztaku W każdym z ostatnich pięciu lat średnio 30 – 40 % absolwentów szkół podstawowych z terenu powiatu wybrało szkoły ponadpodstawowe poza powiatem. Jednocześnie poszerzanie oferty kształcenia w placówkach powiatowych w latach 1999 – 2000 spowodowało wzrost odsetka młodzieży wybierającej szkoły powiatowe. Wybory szkół do dalszego kształcenia przez absolwentów są zróżnicowane w poszczególnych gminach. W gminach Strzyżów i Wiśniowa blisko 100 % młodzieży wybiera szkoły powiatowe, natomiast w gminach Czudec i Frysztak ok. 50 – 60 % absolwentów szkół niższego szczebla wybiera szkoły powiatowe. W gminie Niebylec aż 70 – 80 % młodzieży wybiera szkoły poza powiatem, głównie w Rzeszowie. W takiej sytuacji wydaje się konieczne podjecie działań zapobiegających temu zjawisku. Dla gmin najbardziej oddalonych, a więc Niebylca i Frysztaka celowym będzie utworzenie w tych gminach szkół oferujących kształcenie ponadgimnazjalne. Ten kierunek działania potwierdzają badania przeprowadzone przez Poradnię Psychologiczno – Pedagogiczną w Strzyżowie w 2001 r.140 dowodząc, że utworzenie nowych szkół średnich we Frysztaku i Niebylcu zwiększyłoby odsetek młodzieży wybierającej szkoły ponadgimnazjalne na terenie powiatu. Utworzenie nowych szkół średnich w Niebylcu i we Frysztaku w znaczący sposób poszerzyłoby ofertę edukacyjną Powiatu Strzyżowskiego. Będzie to jednak możliwe tylko przy ścisłej współpracy z samorządami gminnymi, które muszą wziąć na siebie obo140 Badania wskazują, że utworzenie nowych szkół we Frysztaku i Niebylcu spotka się z przychylnością dzieci i rodziców z tych gmin i pozwoli na utworzenie co najmniej jednej klasy szkoły średniej w każdej z gmin. Badania przeprowadzono wśród uczniów drugich klas gimnazjów. 150 wiązki związane z przygotowaniem odpowiedniej bazy lokalowej. Wskazane byłoby przy tym, by usamodzielnianie nowoutworzonych szkół przebiegało etapowo, na początku w ścisłej łączności z Zespołami Szkół w Czudcu i Strzyżowie. Utworzenie omówionych wyżej szkół nie powinno być jedynym kierunkiem działania na rzecz zahamowania odpływu uczniów z powiatu. Dla wielu z nich przy wyborze dalszego kształcenia ważne są dobre połączenia komunikacyjne, oferowane kierunki nauczania, wyposażenie szkół w nowoczesne pomoce dydaktyczne, w związku z czym należy zabiegać o jak najlepsze pod kątem potrzeb uczniów połączenia komunikacyjne szkół w Czudcu i Strzyżowie z Frysztakiem i Niebylcem. Poszerzenie i uatrakcyjnienie oferty kształcenia również stwarza sprzyjające warunki dla tego kierunku działania, niebagatelną rolę mogą też odegrać działania promocyjne szkół, realizowane we współpracy ze społecznościami szkolnymi z poszczególnych miejscowości. 4.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Utworzenie szkół oferujących kształcenie na poziomie policealnym i pomaturalnym oraz kształcenie dla osób dorosłych, pracujących i różne formy dokształcania i doskonalenia zawodowego Dla rozwoju oświaty w powiecie strzyżowskim szczególnie istotne jest utworzenie szkół oferujących kształcenie na poziomie ponadśrednim. W pierwszej kolejności należy zadbać o zaoferowanie młodzieży kształcenia w szkołach policealnych i pomaturalnych, które mogą powstać przy istniejących Zespołach Szkół, opierając swoje funkcjonowanie na istniejącej bazie i kadrze dydaktycznej. Szkolnictwo na tym poziomie powinno być rozwijane i przekształcane pod kątem potrzeb rynkowych, oferując absolwentom szkół średnich w stosunkowo krótkim czasie dobre przygotowanie zawodowe i menedżerskie. Innym stałym działaniem powinno być tworzenie i poszerzanie oferty kształcenia uzupełniającego oferowanej w placówkach oświatowych dla osób dorosłych, pracujących, wykorzystujące istniejącą bazę i kadrę dydaktyczną w czasie wolnym od zajęć szkolnych. Szkoły bardziej niż dotychczas powinny tworzyć ofertę różnorodnych usług: kursów, szkoleń, konferencji, pokazów, spotkań i in. tego typu działań kierowaną do społeczności powiatu i na zewnątrz. W sposób szczególny tego typu oferta powinna być adresowana do osób bezrobotnych, w ścisłej współpracy z Powiatowym Urzędem Pracy w Strzyżowie. 4.1.3.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Utworzenie szkoły oferującej kształcenie na poziomie licencjackim Ukoronowaniem pozytywnych zmian w oświacie powiatowej będzie utworzenie w Strzyżowie szkoły oferującej kształcenie na poziomie wyższym licencjackim. Realizacja tego kierunku działania będzie możliwa przy współpracy ze szkołami wyższymi spoza powiatu oraz zaangażowaniu samorządu powiatowego i samorządu gminy i miasta Strzyżów. Utworzenie tego typu szkoły nie może bowiem oprzeć się na istniejącej kadrze dydaktycznej, wymaga także przygotowania odpowiedniej bazy lokalowej. Szkoła tego rodzaju mogłaby oferować kształcenie menedżerskie, językowe lub politechniczne. Przyszłe kierunki kształcenia zostaną jednak określone we współpracy z partnerem zewnętrznym, którym będzie wyższa uczelnia, zapewniająca zaplecze merytoryczne, wykwalifikowaną kadrę do realizacji tego kierunku działania oraz uzupełnianie wykształcenia na poziomie magisterskim. 151 5. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE INFRASTRUKTURY KOMUNIKACYJNEJ I OCHRONY ŚRODOWISKA 5.1. PRIORYTET NR 4 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO ROZWÓJ SYSTEMU KOMUNIKACJI ORAZ DZIAŁANIA SŁUŻĄCE OCHRONIE ŚRODOWISKA NATURALNEGO Poziom rozwoju gospodarczego danego regionu w dużej mierze związany jest ze stanem infrastruktury technicznej warunkującej nie tylko poziom i jakość życia mieszkańców, ale przede wszystkim prowadzenie każdej działalności gospodarczej. Stąd też jednym z podstawowych zadań w działalności samorządów powinny być działania inicjujące i sprzyjające rozwojowi zbiorczej infrastruktury technicznej w różnych dziedzinach. Na obszarze powiatu stosunkowo wysoko rozwinięta jest infrastruktura gazowa, która po uzupełnieniach w roku 2001 na terenie gminy Niebylec praktycznie w całości zaspokaja potrzeby występujące w powiecie poprzez sieć gazu ziemnego dostępną w każdej miejscowości. W zakresie sieci elektroenergetycznej również potrzeby zaspokojone są praktycznie w całości, jedynie w kilkunastu miejscowościach wskazana byłaby jej modernizacja pod kątem potrzeb gospodarczych i zwiększonego zapotrzebowania na energię elektryczną. Także w zakresie zaopatrzenia w wodę na obszarze powiatu tylko sporadycznie, w niektórych miejscowościach występują problemy, związane z okresowymi niedoborami wody, niemal wszystkie gospodarstwa domowe oraz budynki użyteczności publicznej w powiecie są bowiem wyposażone w podłączenia wody bieżącej z ujęć zbiorczych bądź gospodarczych. W roku 1999 w związku z przeprowadzonymi inwestycjami na terenie powiatu przez firmę Telekomunikacja Polska S.A. oraz niezależnych operatorów telekomunikacyjnych radykalnej poprawie uległo wyposażenie obszaru powiatu w sieć i urządzenia telefoniczne. Obecnie we wszystkich gminach istnieją nowoczesne, automatyczne centrale telefoniczne, sieć połączeń przewodowych w miejscach bardziej niedostępnych uzupełniona jest przez połączenia radiowe, łączność telefoniczna w pełni zaspokaja popyt na usługi tego rodzaju. Rozbudowywana jest również sieć telefonii komórkowej, obejmując w roku 2001 swoim zasięgiem 70 – 80 % powierzchni powiatu. Dla rozwoju gospodarczego, likwidacji luki infrastrukturalnej niezbędne działania w zakresie infrastruktury na obszarze powiatu strzyżowskiego dotyczyć muszą obecnie dwóch podstawowych obszarów: układu komunikacyjnego ze szczególnym naciskiem na połączenia drogowe oraz infrastruktury technicznej służącej ochronie środowiska i właściwej gospodarce wodnej. Dobrze rozwinięty, drożny układ komunikacyjny ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego każdego regionu. Obecny poziom potrzeb społeczeństwa, mobilność jednostek, ekspansja podmiotów gospodarczych, wykorzystujących głównie transport kołowy sprawiają, że niezbędne jest podjęcie radykalnych działań likwidujących bariery komunikacyjne, a przez to budowa dróg, modernizacja istniejących układów komunikacyjnych staje się jednym z najważniejszych wyzwań strategicznych. Również w zakresie ochrony środowiska niezbędne jest podjęcie szeregu działań, które sprawią, że rozwój gospodarczy i cywilizacyjny nie wpłynie negatywnie na środowisko naturalne. Jest to szczególnie istotne na terenie powiatu strzyżowskiego, który w 79,68 % objęty jest różnymi formami ochrony przyrody, a rozwój turystyki i rekreacji stanowi dla tego obszaru jedną z zasadniczych funkcji progresywnych. 152 Z kolei dla sprawnego funkcjonowania współczesnego społeczeństwa niezwykle istotny jest przekaz informacji, dostęp do szybkich łączy teleinformatycznych umożliwiających nieskrępowaną komunikację z globalną siecią internetową kolejnych generacji. Konieczność zapewnienia tego dostępu rozpatrywać można obecnie nie tylko w kategoriach podniesienia standardu życia mieszkańców, ale także jako czynnik coraz częściej warunkujący przyśpieszenie rozwoju gospodarczego, umożliwiający wzrost przedsiębiorstw, całych branż i sektorów gospodarki. Dlatego też sprawa budowy społeczeństwa informacyjnego również na obszarze powiatu strzyżowskiego jest ważną częścią tworzenia pełnego i drożnego systemu komunikacji na tym terenie. 5.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: MODERNIZACJA DRÓG POWIATOWYCH POD KĄTEM ROZWOJU PRZEDSIĘBIORCZOŚCI I TURYSTYKI W OBSZARZE ŚRODKOWO – ZACHODNIM WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO Tranzytowy ruch kołowy w powiecie odbywa się w największym zakresie podstawowymi dla tego obszaru ciągami drogowymi, jakimi są: droga krajowa nr 9 Radom – Barwinek oraz droga wojewódzka nr 988 Babica – Warzyce z rozwidleniem w miejscowości Twierdza w kierunku Krosna, tj drogą wojewódzką nr 990. Droga krajowa nr 9 stanowi ważny korytarz komunikacyjno – transportowy łączący centralną Polskę z krajami środkowej i południowej Europy przez przejście graniczne polsko – słowackie w Barwinku, natomiast droga wojewódzka nr 988 z odcinkiem drogi nr 990 stanowi korytarz transportowo – komunikacyjny o znaczeniu regionalnym łączący ośrodki miejskie z południowego – zachodu województwa z ośrodkiem centralnym, jakim jest miasto Rzeszów. Pozostałe drogi wojewódzkie na terenie powiatu oraz drogi powiatowe stanowią sieć uzupełniającą, zapewniającą spójność i drożność układu komunikacji drogowej, a w niektórych przypadkach ułatwiając komunikację z sąsiednimi systemami komunikacyjnymi (droga nr 515 Frysztak – Gogołów – Klecie, łącząca regionalne korytarze transportowo – tranzytowe nr 988 i nr 73). Drogi powiatowe, łącząc poszczególne gminy i miejscowości między sobą, „wpinając” niejako dany obszar do wskazanych wyżej tranzytowych korytarzy tranzytowo - transportowych, stanowią najważniejsze ciągi komunikacyjne o znaczeniu lokalnym. Stąd też w zależności od ich stanu bądź jakości stanowią one jedną z zasadniczych barier ograniczających lub też ważny czynnik sprzyjający rozwojowi danego obszaru. Sieć dróg powiatowych stanowi ukształtowany historycznie system połączeń, dostosowany do struktury osiedleńczej i w najbliższych latach nie wymaga tworzenia dodatkowych ciągów drogowych. Drogi te jednak, budowane nierzadko najtańszą technologią, 30 – 40 lat temu, niedoinwestowane przez kilka dziesięcioleci stanowią obecnie dla powiatu jedną z zasadniczych barier rozwoju. 12,4 km dróg powiatowych ma jeszcze nawierzchnie gruntowe nieutwardzone, 13,3 km nawierzchnie twarde nieulepszone, a 176,4 km nawierzchnie twarde ulepszone, przy czym wg stanu z r. 1999 ok. 68 % nawierzchni było w znacznym stopniu zniszczonych. Działań modernizacyjnych wymagają też mosty zlokalizowane w ciągach dróg powiatowych, głównie na rzece Wisłok, a niezbędnym warunkiem poprawy standardu dróg jest ich właściwe odwodnienie, poprawa oznakowania i stanu bezpieczeństwa. Zadanie to jest tym bardziej istotne, że niemal cały obszar powiatu jest intensywnie zabudowany, gęstość zaludnienia jest tutaj wyższa niż średnio w województwie, a projektowana funkcja turystyczno – rekreacyjna tego obszaru powoduje pilną konieczność poprawy dostępności, a więc w pierwszej kolejności modernizacji połączeń pomiędzy drogami o znaczeniu tranzytowym a różnymi obszarami o znaczeniu turystycznym i rekreacyjnym. Drogi powiatowe w wielu przypadkach wypełniają także funkcję alternatywnych ciągów drogowych wobec drogi krajowej nr 9 oraz dróg wojewódzkich. W dłuższej perspektywie należy także 153 podjąć działania, których celem będzie przedłużenie niektórych odcinków dróg powiatowych do granicy powiatu w celu ich połączenia z odcinkami drogowymi z sąsiednich powiatów stanowiącymi połączenia z korytarzami transportowo – tranzytowymi na ich obszarach. Realizacja tego zadania oznacza także uporządkowanie stanu własności na drogach powiatowych w celu doprowadzenia do sytuacji, w której właścicielem całego pasa drogowego, wpisanym w stosownych rejestrach będzie Powiat Strzyżowski. Braki właściwych uregulowań, poprzez zaniedbania przeprowadzenia procedur formalnych już w momencie budowy dróg, stanowić bowiem mogą poważny problem w realizacji inwestycji drogowych. Również dla wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich, a więc rozwoju pozarolniczych form aktywności gospodarczej ważna jest łatwa dostępność mieszkańców do połączeń drogowych o charakterze tranzytowym, którą można osiągnąć poprzez modernizację dróg powiatowych. O znaczeniu dróg powiatowych dla społeczności lokalnych świadczy zaangażowanie samorządów gminnych od początku lat dziewięćdziesiątych, kontynuowane także po powstaniu samorządu powiatowego, w finansowanie ich modernizacji, mimo że drogi te nie stanowiły i nie stanowią zadań gminnych. Zaniedbania i stopień zniszczenia dróg powiatowych oraz ilość koniecznych szybkich interwencji na tych drogach są tak znaczne, że nie jest możliwe zaspokojenie tych potrzeb poprzez finansowanie tylko z budżetu powiatu. Drogi powiatowe stanowią więc obszar, w którym przede wszystkim należy poszukiwać zewnętrznych w stosunku do budżetu powiatu źródeł finansowania i w który w pierwszej kolejności powinny być angażowane środki pomocowe. Dopiero montaż różnych źródeł finansowania zapewnić może rzeczywistą likwidację występujących w tym obszarze barier rozwojowych. 5.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Przebudowa i modernizacja dróg powiatowych Działania na rzecz poprawy jakości i standardu dróg powiatowych muszą w pierwszej kolejności oznaczać modernizację ich nawierzchni. Celem prowadzonych działań powinna być odbudowa zniszczonych nawierzchni, wzmocnienie podbudowy dróg, w celu poprawy ich nośności oraz poszerzenie jezdni. Wobec stopnia zniszczenia nawierzchni dróg powiatowych w najbliższych latach należy się skupić na ich odbudowie, w pierwszej kolejności tam, gdzie stanowią one istotną barierę w dostępności danych obszarów powiatu, gdzie ich stan powoduje utrudniony dostęp do najważniejszych ciągów transportowych i tranzytowych. Realizując działania modernizacyjne w tym kierunku, zadbać należy o właściwe parametry techniczne wykonywanych nawierzchni, zwracając uwagę na ich trwałość i wytrzymałość, gdyż po zmodernizowaniu można się spodziewać znacznego wzrostu obciążeń i ilości przewozów w związku z potrzebami komunikacyjnymi i transportowymi. Dla sprawnej realizacji wyznaczonego kierunku działania niezbędne jest pozyskanie dodatkowych środków finansowych. Ze względu na wysoką kosztochłonność budowy nawierzchni drogowych oraz pilność tego zadania niezbędne jest zaangażowanie środków finansowych z budżetu powiatu, budżetów gminnych, środków pozabudżetowych i in. Odbudowa nawierzchni dróg powiatowych ma podstawowe znaczenie dla rozwoju gospodarczego regionu, toteż dla tego kierunku działania niezbędne jest zaangażowanie środków pochodzących z programów rozwoju regionalnego, w tym dotacji przekazywanych z budżetu państwa dla województwa podkarpackiego w ramach kontraktu regionalnego, środków pomocowych z Unii Europejskiej, Banku Światowego i in. Realizacja tego kierunku działania stanowi bowiem jeden z najistotniejszych czynników warunkujących spełnienie założonej wizji rozwoju powiatu i wyznaczonych celów strategicznych. Niemożliwe jest osiągnięcie właściwej dynamiki zmian, wykreowanie tendencji progresywnych bez szybkiej realizacji tego kierunku działania. 154 5.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Przebudowa mostów w ciągach dróg powiatowych W rozwoju układu komunikacyjnego na terenie powiatu szczególne znaczenie mają mosty, które zlokalizowane są w ciągach dróg powiatowych, wojewódzkich i drogi krajowej nr 9. Mosty na drogach powiatowych, umożliwiające przeprawę głównie przez rzekę Wisłok, nierzadko stanowiły wieloletni przedmiot starań wiejskich społeczności, ich budowa realizowana była przy zaangażowaniu mieszkańców danych miejscowości, zastępując istniejące wcześniej przeprawy promowe141. W latach dziewięćdziesiątych zmodernizowane zostały mosty i wiadukt kolejowy na drodze krajowej nr 9 oraz wojewódzkiej nr 988, przez co ich standard nie budzi zastrzeżeń z punktu widzenia obecnych potrzeb. Mosty na drogach powiatowych zbudowane przed drugą wojną światową lub w okresie powojennym zachowały tradycyjną konstrukcję – są to w większości mosty o nawierzchni drewnianej wspartej na stalowych dźwigarach ułożonych na betonowych filarach. Docelowo mosty te należy przebudować na mosty w całości żelbetonowe, wzmacniając ich nośność, która ograniczona obecnie w większości do 10 ton, stanowi istotną barierę w przewozach transportowych. Ze względu na wysokie koszty tego kierunku działania jego realizacja będzie możliwa po uzyskaniu zewnętrznych środków finansowych w wysokości co najmniej 70 –80 % wartości inwestycji. W innym przypadku przebudowa mostów powiatowych, wymiana nawierzchni drewnianej na żelbetonową możliwa będzie dopiero po zakończeniu modernizacji nawierzchni drogowych, a w najbliższych latach należy skupić się na wymianie nawierzchni drewnianych na mostach powiatowych w celu zapewnienia ich przejezdności, zadbać o właściwy stan pozostałych elementów konstrukcji, co wpłynie na utrzymanie drożności ruchu w poszczególnych ciągach drogowych. 5.1.1.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Zabezpieczenie przed osuwiskami, poprawa odwodnień, oznakowania, ustawianie barier energochłonnych i inne działania zmierzające do poprawy stanu bezpieczeństwa na drogach powiatowych Podstawowym zadaniem powiatowych służb drogowych oraz działań modernizacyjnych na drogach powiatowych powinno być utrzymanie przejezdności wszystkich odcinków dróg a także poprawa stanu bezpieczeństwa na tych drogach. Zadanie to można osiągnąć przez sukcesywne inwestowanie w poprawę ich nawierzchni, w tym rokroczne przeprowadzanie remontów cząstkowych nawierzchni, niwelujące zniszczenia po okresie zimowym, oznakowanie dróg oraz ustawienie stosownych zabezpieczeń na niebezpiecznych odcinkach. Właściwy standard dróg może zostać utrzymany poprzez stałe działania na rzecz odwodnienia korpusu drogowego, utrzymanie drożności rowów i przepustów, co spowoduje ich mniejszą degradację. Ze względu na słabą podbudowę dróg w okresie przełomów wiosennych należy utrzymać wprowadzanie okresowych ograniczeń nośności, dążąc jednak do wyznaczenia objazdów po wydzielonych odcinkach o lepszej podbudowie. Osobnym problemem są zniszczenia obiektów mostowych i przepustów na drogach powiatowych wskutek powtarzających się klęsk powodzi, ulewnych deszczy i osuwisk. Odbudowy wymagają obiekty tego typu na całym obszarze powiatu (m.in. most w Gwoźnicy, uszkodzone przepusty w Oparówce, Stepinie i innych miejscowościach). Likwidacja znisz- 141 Por. m. in: Gazeta Frysztacka nr 4 (6) kwiecień 2000 r. s. 5-6. 155 czeń powodziowych i osuwiskowych powinna się odbywać przy zaangażowaniu środków z budżetu państwa przeznaczonych na ten cel. Trudnym do rozwiązania problemem na drogach powiatowych są liczne osuwiska występujące na tym terenie ze względu na specyficzną budowę geologiczną. Osuwiska te zlokalizowane są zarówno w pobliżu cieków wodnych, m.in. w Gliniku Zaborowskim przy Wisłoku, ale też na wzniesieniach. Ich likwidacja jest niezwykle kosztowna, a zastosowane rozwiązania techniczne nie dają gwarancji całkowitego zabezpieczenia. Podstawowym działaniem w likwidacji osuwisk powinno stać się odwodnienie terenu, system drenażowy odprowadzający nadmiar wody. Należy też zadbać o profesjonalną dokumentację techniczną, zawierającą dokładne badania geologiczne, które sprawią, że zastosowane rozwiązania techniczne zostaną dopasowane do struktury geologicznej terenu. W podejmowaniu tego typu działań niezbędne jest pozyskanie środków finansowych spoza budżetu powiatu, w innym przypadku bowiem wysokie koszty likwidacji osuwisk uniemożliwiłyby realizację innych zadań na drogach powiatowych. 5.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: WSPARCIE BUDOWY NOWYCH POŁĄCZEŃ DROGOWYCH NA OBSZARZE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO A TAKŻE MODERNIZACJI LINII KOLEJOWEJ RZESZÓW – JASŁO Coraz poważniejszym wyzwaniem dla zarządzających życiem społecznym i gospodarczym stają się obecnie wzrastające potrzeby w zakresie transportu towarowego i osobowego. Lawinowy wzrost liczby pojazdów powoduje przepełnienia dróg, pogarsza stan bezpieczeństwa, przewozy towarów zaś wpływają degradująco na ich nawierzchnie. W związku z tym na terenie powiatu nie wystarczy skupić się na modernizacji dróg powiatowych, ale trzeba również przygotować rozwiązania perspektywiczne, których realizacja sprzyjać będzie rozwojowi regionu, a jednocześnie pozwoli przygotować docelowe rozwiązania w zakresie ruchu transportowego i tranzytowego na obszarze powiatu. Działania te to budowa nowych szlaków i odcinków drogowych oraz intensywniejsze niż do tej pory wykorzystanie linii kolejowej Rzeszów – Jasło. 5.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wsparcie budowy drogi ekspresowej – Rzeszów – Barwinek – granica państwa142 W strategii rozwoju województwa podkarpackiego droga ekspresowa stanowiąca nowe połączenie centrum i wschodniej części Polski z przejściem granicznym w Barwinku i dalej przez Słowację z południem Europy stanowi drugi po autostradzie A4 punkt w kierunku działania określonym jako „modernizacja istniejącego układu drogowego” w ramach celu strategicznego nr 1 „zwiększenie dostępności komunikacyjnej regionu jako czynnik wzmocnienia atrakcyjności inwestycyjnej i turystycznej” umieszczonego w priorytecie strategii rozwoju pod nazwą „Modernizacja podstawowego układu komunikacyjnego województwa oraz rozwój infrastruktury technicznej w zakresie gospodarki wodnej i ochrony środowiska”. Projektowany szlak komunikacyjno – transportowy miał będzie znaczenie ponadregionalne, a jego przebieg przez teren powiatu stanowić będzie ważny czynnik wyzwalający tendencje rozwojowe zarówno w fazie realizacji, poprzez m.in. zamówienia w firmach powiatowych, jak 142 W Strategii rozwoju województwa podkarpackiego mówi się o drodze ekspresowej nr S 74 Piotrków Trybunalski – Stalowa Wola – Rzeszów – Barwinek – Bukareszt ale w opracowanym w r. 2001 projekcie Planu zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego mówi się już o drodze nr S 19 relacji: Kuźnica Białostocka – Białystok - Lublin – Rzeszów – Barwinek – Koszyce - Bukareszt. 156 i po uruchomieniu, kiedy to droga ta dzięki zwiększonemu ruchowi transportowemu stanowić będzie element aktywizujący rozwój gospodarczy tego obszaru. Dlatego też działania samorządów gminnych i samorządu powiatowego powinny wspierać tę inicjatywę, poszukując zarazem najwłaściwszych rozwiązań przestrzennych, by przebieg projektowanego szlaku drogowego w jak najmniejszym stopniu oznaczał zaburzenie ukształtowanej struktury osiedleńczej oraz nie powodował degradacji obszarów o wyjątkowych walorach przyrodniczych. Budowa drogi ekspresowej stanowić powinna w najbliższych latach najważniejszą obok obwodnicy wokół Strzyżowa inwestycję na terenie powiatu realizowaną przez zewnętrzne podmioty. Rolą środowisk samorządowych powiatu powinno być jej przyśpieszenie, które można będzie osiągnąć dzięki skutecznym działaniom lobbingowym oraz przygotowanie akceptowalnych społecznie rozwiązań przestrzennych. 5.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Modernizacja ciągu drogowego nr 988, w tym budowa obwodnicy drogowej wokół Strzyżowa Droga wojewódzka nr 988, której nawierzchnia bitumiczna została położona w latach 1960 - 1964 wymaga obecnie modernizacji na wielu odcinkach. W ciągu ostatniego dziesięciolecia zbudowano w jej ciągu nowy most w Żarnowej oraz nowy wiadukt w Zaborowie, co znacznie ułatwiło płynność ruchu. Wzrastająca ilość pojazdów korzystających z tego szlaku drogowego powoduje pilną konieczność kontynuowania i zintensyfikowania działań inwestycyjnych polegających na modernizacji i poszerzeniu jezdni, budowie chodników dla pieszych, lepszym oznakowaniu miejsc niebezpiecznych. W związku z przebiegiem tego ważnego szlaku drogowego przez centrum Strzyżowa ważne jest podjęcie działań mających na celu wyprowadzenie ruchu przede wszystkim ciężarowego i tranzytowego poza obręb miasta. Zadanie to będzie można zrealizować poprzez budowę obwodnicy omijającej miasto. Dla realizacji tego celu konieczne jest zaangażowanie nie tylko zarządcy drogi, jakim jest samorząd województwa i działający w jego imieniu Podkarpacki Zarząd Dróg Wojewódzkich, ale także samorządu gminy i miasta Strzyżów oraz samorządu powiatowego w Strzyżowie. Działania samorządów powinny skupić się przede wszystkim na przygotowaniu przestrzennym inwestycji oraz lobbingu na rzecz jej przyśpieszenia. Budowa obwodnicy wokół Strzyżowa wpłynęłaby na podniesienie atrakcyjności tego szlaku komunikacyjnego, zwiększenie jego gospodarczego znaczenia a także znacznie poprawiłaby stan bezpieczeństwa. Upłynnienia ruchu wymagają też odcinki drogi 988 w Czudcu, Zaborowie, Wiśniowej i w innych miejscach, w których należy zastosować rozwiązania techniczne wypełniające ten cel i dostosowane do miejscowych uwarunkowań. Pełnej modernizacji i przebudowy wymaga ten szlak drogowy na odcinku od Twierdzy do Warzyc, gdyż w chwili obecnej nie spełnia on podstawowych parametrów drogi o znaczeniu regionalnym. Powyżej naszkicowane zadania powinny być przede wszystkim pilnie podjęte przez zarządcę drogi, jakim jest samorząd województwa i działający w jego imieniu Podkarpacki Zarząd Dróg Wojewódzkich. 5.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Działania na rzecz zagospodarowania mienia Polskich Kolei Państwowych oraz pełniejszego wykorzystania linii kolejowej Rzeszów – Jasło, w tym dążenie do elektryfikacji tego połączenia kolejowego Powstanie powiatu strzyżowskiego, ożywienie gospodarcze terenu, który zajmuje związane było z uruchomieniem linii kolejowej Rzeszów – Jasło w 1895 r. Obecnie linia ta 157 ma drugoplanowe znaczenie, a wobec rozwiniętego transportu kołowego jej wykorzystanie jest niewielkie. Również infrastruktura kolejowa, przede wszystkim dworce i przystanki kolejowe i inne nieruchomości, w tym place, nierzadko posiadające walory zabytkowe, jest obecnie wykorzystywana w stopniu znacznie odbiegającym od realnych możliwości. Budynki dworców kolejowych i towarzysząca im infrastruktura w niektórych przypadkach popadają w ruinę, we wszystkich wymagają generalnych remontów i dostosowania do potrzeb współczesnych użytkowników. Podmiot zarządzający tym mieniem, czyli Polskie Koleje Państwowe nie przejawia nim zainteresowania, skupiając się na utrzymaniu bezpośrednio pasa torowiska, w związku z czym zadania w tym zakresie powinny przejąć samorządy lokalne. Właściwym działaniem powinno być przejmowanie mienia PKP przez samorządy i poszukiwanie możliwości zagospodarowania przejmowanych obiektów i nieruchomości, wykorzystujących niewątpliwy atut, jakim jest dostępność linii kolejowej. Ożywienie gospodarczego wykorzystania transportu kolejowego będzie możliwe pod warunkiem wzmocnienia konkurencyjności kolei, a to z kolei uzależnia sytuację komunikacji kolejowej w powiecie strzyżowskim od sytuacji transportu kolejowego w całym kraju. Niezbędne przekształcenia PKP, zmierzające do obniżenia kosztów kolejowego transportu osobowego i towarowego mogą spowodować wzrost zainteresowania tym rodzajem komunikacji, a tym samym szersze wykorzystanie linii kolejowej Rzeszów – Jasło. W perspektywie, wraz ze wzrastającym zapotrzebowaniem na transport kolejowy należałoby przeprowadzić elektryfikację tej linii kolejowej, co spowoduje jej dostosowanie do współczesnych potrzeb i standardów. 5.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: DZIAŁANIA NA RZECZ WŁAŚCIWEJ GOSPODARKI ODPADAMI ORAZ ROZBUDOWY INFRASTRUKTURY TECHNICZNEJ GOSPODARKI WODNEJ I ŚCIEKOWEJ W zakresie infrastruktury, z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju powiatu poza inwestycjami drogowymi najważniejszym kierunkiem inwestycji powinny być działania dotyczące ochrony środowiska. Środowisko naturalne stanowi jeden z najistotniejszych potencjałów rozwojowych powiatu, stąd też jego ochrona wiąże się nie tylko z efektem ekologicznym, ale także z tworzeniem szerszych możliwości uprawiania działalności turystycznej, rekreacyjnej, a nawet z tworzeniem sprzyjających warunków dla rozwoju gospodarki. Zadania w tym zakresie obejmują ochronę czystości powietrza, wód, stworzenie pełnego systemu gospodarki odpadami i gospodarki wodno – ściekowej. Należy też zwrócić uwagę na właściwą gospodarkę zasobami wodnymi i tworzenie rozwiązań przeciwdziałających zagrożeniom powodowanym przez osuwiska i powodzie. 5.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Stworzenie jednolitego systemu gospodarki odpadami na obszarze powiatu strzyżowskiego Wg danych szacunkowych na terenie powiatu strzyżowskiego wytwarzanych jest rocznie ok.18 tys. ton odpadów, z czego wywożonych jest ok. 4 tys. ton. Ilość ta w kolejnych latach będzie wzrastać, w związku z tym koniecznym się staje przygotowanie rozwiązań, które pozwolą prowadzić racjonalną i skuteczną gospodarkę odpadami. Obecny stan w tym zakresie to 3 czynne składowiska odpadów w gminach Czudec, Niebylec i Strzyżów, na których składowane są odpady pochodzące z tych gmin, przy czym w Strzyżowie także z gminy Frysztak, dzięki wspólnemu inwestowaniu z gminą i miastem Strzyżów w budowę składowiska. Gmina Wiśniowa wywozi odpady ze swojego terenu na składowiska w gminach poza 158 powiatem. W gospodarce odpadami podstawowym problemem są odpady bytowe, ilość odpadów przemysłowych i niebezpiecznych jest bowiem obecnie niewielka, co nie oznacza, że nie należy im poświęcać szczególnej uwagi poprzez działania administracyjne a także koncepcje obejmujące ich utylizację. Pierwszoplanowym działaniem w każdej koncepcji gospodarki odpadami powinna być ich wstępna segregacja w celu maksymalnego zmniejszenia masy trafiającej na składowisko oraz poddania jak największej ilości procesowi powtórnego przetworzenia. Proces recyklingu i odzysku surowców wtórnych powinien objąć w pierwszej kolejności odpady takie jak: złom, makulatura, szkło, opakowania PET, guma i wyroby ropopochodne, tekstylia i in. Z kolei odpady organiczne powinny być w jak największym stopniu kompostowane, a następnie przetwarzane na nawóz organiczny. Aby osiągnąć te cele, konieczne jest prowadzenie zbiórki odpadów obejmującej wszystkie gospodarstwa domowe w powiecie, z możliwością ich segregacji już u źródła ich powstawania. Pożądanym kierunkiem działania w zakresie gospodarki odpadami na obszarze powiatu byłoby stworzenie systemu wykorzystującego istniejące składowiska, na które wywożone byłyby odpady z całego terenu powiatu, a jednocześnie jak największa ich część poddana byłaby procesowi segregacji, utylizacji i odzysku surowców wtórnych. Dopiero wyczerpanie możliwości składowania na istniejących składowiskach stanowiłoby merytoryczne uzasadnienia dla budowy nowych składowisk, wcześniej jednak należałoby realizować szereg działań, w tym inwestycyjnych, których efektem będzie maksymalne wydłużenie żywotności istniejących składowisk. W dziedzinie gospodarki odpadami szczególnie konieczna jest ścisła współpraca międzygminna, z możliwością jej rozszerzenie o gminy spoza powiatu, aby inwestycje w systemy i urządzenia utylizacyjne były opłacalne, do czego konieczna jest odpowiednia ilość odpadów. Samorząd powiatowy spełniać powinien rolę inicjatora i koordynatora tych działań, angażując dla ich realizacji środki Powiatowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Mając na uwadze ochronę szczególnych walorów środowiska naturalnego w powiecie, należy w zakresie gospodarki i utylizacji odpadów korzystać z rozwiązań chroniących środowisko, dających najwyższe efekty ekologiczne. 5.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Rozbudowa kanalizacji sanitarnej we wszystkich gminach na terenie powiatu Obecnie praktycznie wszystkie gospodarstwa domowe w powiecie wyposażone są w instalacje wody bieżącej, pochodzące z ujęć grawitacyjnych, ze studni głębinowych bądź też ze studni przydomowych. W ślad za rozbudowaną siecią wodociągową nie idzie jednak wystarczającej długości sieć kanalizacyjna. Dopiero od 2001 r. po uruchomieniu gminnych oczyszczalni ścieków we Frysztaku i Niebylcu wszystkie gminy powiatu dysponują nowoczesnymi biologiczno – mechanicznymi systemami oczyszczania ścieków. Z kolei najlepiej rozwiniętą siecią kanalizacyjną, obejmującą ok. 80 % gospodarstw domowych posiada miasto Strzyżów, obszary wiejskie powiatu dopiero zaczynają być wyposażane w systemy kanalizacyjne. Budowa oczyszczalni ścieków była podstawowym warunkiem realizacji inwestycji, jakimi są systemy kanalizacyjne – obecnie działania te mogą więc ulec przyśpieszeniu. Brak sieci kanalizacyjnej i rozwiązań systemowych dotyczących odprowadzania ścieków skutkuje zanieczyszczeniami wód powierzchniowych, niską czystością wód w rzekach, pośrednio powodując liczne zagrożenia dla środowiska naturalnego. Zanieczyszczenia rzek na terenie powiatu powodowane są głównie przez nieoczyszczone ścieki socjalno – bytowe, inwestycje w tym obszarze, rozbudowa sieci kanalizacji sanitarnej, podłączanie nowych gospodarstw spowoduje więc poprawę czystości wód, a przez to poprawi stan czystości środowiska na terenie powiatu i terenach sąsiednich. Również w sferze gospodarczej poszczególne pod- 159 mioty odprowadzające ścieki do środowiska powinny w szybkim tempie podjąć budowę systemów ich oczyszczania, aby ich funkcjonowanie nie wpływało negatywnie na środowisko. Rozbudowa sieci kanalizacyjnej w najbliższych latach stanowić powinna dla samorządów jedną z priorytetowych inwestycji. Jej wysokie koszty sprawiają, że dla realizacji tego typu zadań konieczne jest pozyskiwanie zewnętrznych źródeł finansowania, środków przeznaczanych na rozwój regionalny, pochodzących z funduszy zagranicznych, z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i in. Efekt realizacji systemów kanalizacyjnych, jego pozytywne działanie na środowisko ma zasięg szerszy niż teren jednej gminy czy nawet powiatu, powoduje bowiem m.in. poprawę czystości wód odczuwalną dla całego dorzecza. Dzięki temu efektowi inwestycje w sieci kanalizacyjne, oczyszczalnie ścieków, choć stanowią zadanie gmin, powinny być traktowane jako zadania o znaczeniu regionalnym. Ich wsparcie powinno być ważnym wyznacznikiem działań dla samorządu powiatowego i samorządu województwa. 5.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Prowadzenie prac melioracyjnych pod kątem ochrony gruntów rolnych, zabudowań i infrastruktury technicznej przed degradacją wskutek niewłaściwych stosunków wodnych, w tym przed skutkami powodzi i osuwisk W ostatnich latach obszar powiatu corocznie nawiedzany jest przez klęski żywiołowe powodujące zagrożenia dla życia i zdrowia ludzi oraz zniszczenia w infrastrukturze. Zmienność wielkości przepływów rzecznych uzależniona od warunków atmosferycznych powoduje zagrożenie powodziowe występujące na obszarze powiatu głównie w miesiącach wiosennych oraz lipcu i sierpniu. Budowa geologiczna terenu powiatu powoduje zaś powtarzające się zagrożenie osuwiskami, które w r. 2000 objęło na tym terenie kilkadziesiąt odcinków dróg, ok. 70 obiektów budowlanych i in. obiekty infrastrukturalne. Jednocześnie na obszarze powiatu występują deficyty wody, ujawniające się szczególnie w suchych miesiącach letnich. Stąd też konieczne jest prowadzenie racjonalnej gospodarki wodnej, w tym działania na rzecz ochrony przed zagrożeniami wynikającymi z niewłaściwych stosunków wodnych. Szczególną uwagę należałoby zwrócić na realizację melioracji szczegółowych. Udrożnione rowy melioracyjne, prawidłowo wykonane systemy drenaży mogą w znacznym stopniu przyczynić się do ochrony gruntów i obiektów infrastruktury przed zagrożeniami osuwiskowymi i powodziowymi, wpływając na zachowanie przydatności gruntów do wykorzystania rolniczego i inwestycyjnego. Należy jednak pamiętać, by tam, gdzie jest to możliwe niezwłocznie, a w innych wypadkach stopniowo wyłączać z działalności inwestycyjnej tereny szczególnie narażone na wystąpienie osuwisk i powodzi. Równie ważnym zadaniem jest ochrona gruntów i infrastruktury przed degradacją spowodowaną niekorzystnym oddziaływaniem rzek i potoków. Działania w tym kierunku powinny obejmować zabezpieczanie brzegów, udrożnienia, regulacje biegu cieków wodnych w pierwszej kolejności tam, gdzie zagrażają budynkom mieszkalnym i infrastrukturze. W związku z podziałem kompetencji w tym zakresie wymagana jest ścisła współpraca samorządów z terenu powiatu z samorządem województwa i administracją rządową, zarządzającymi większością cieków wodnych na obszarze powiatu. 5.1.3.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Wsparcie budowy zbiornika retencyjnego w Wiśniowej W Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006 oraz w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa przewiduje się jako jedno z istotnych zadań 160 służących właściwej gospodarce wodnej w skali regionu budowę zbiorników małej i dużej retencji143. W planach tych ujęta jest m.in. budowa zbiornika retencyjnego w gminie Wiśniowa. Już sama budowa zbiornika, a w konsekwencji jego funkcjonowanie przyczyniłyby się do gospodarczego ożywienia regionu, powodując wzrost zamówień i obrotów firm budowlanych, handlowych, gastronomicznych i in. Przy projektowaniu tej inwestycji, ważnej dla rozwoju gminy i powiatu, istotnej pod względem bezpieczeństwa przeciwpowodziowego dla całego regionu pamiętać należy, by w jak najmniejszym stopniu oznaczała ona ingerencję w ukształtowana strukturę osiedleńczą i nie wpłynęła degradująco na środowisko naturalne. 5.1.3.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5: Działania na rzecz racjonalnego wykorzystania zasobów wodnych W stosunku do potrzeb ludności i gospodarki na terenie całego kraju, w tym w regionie podkarpackim i powiecie strzyżowskim występuje deficyt wody, ujawniający się szczególnie w okresach suchych. W związku z tym zjawiskiem konieczne jest prowadzenie racjonalnej gospodarki wodno – wodociągowej polegającej m.in. na wykorzystywaniu różnych źródeł ujęć wodnych do zasilania sieci wodociągowych, uszczelnianiu sieci wodociągowych i in. Niezwykle istotna jest ochrona ujęć wodnych przed zanieczyszczeniami, na co wpływ pośredni ma także zanieczyszczania wód powierzchniowych przez nieoczyszczone ścieki z gospodarstw domowych i zakładów produkcyjnych. W działaniach na rzecz racjonalizacji gospodarki wodno – wodociągowej należy zadbać o poprawę jakości wody pitnej, co można osiągnąć m.in. poprzez stały nadzór sanitarny, usuwanie zanieczyszczeń i inne podobne działania. 5.1.4. CEL STRATEGICZNY NR 4: BUDOWA SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO NA OBSZARZE POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Jednym z głównych wyzwań, także dla lokalnych społeczności staje się obecnie tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju komunikacji elektronicznej i technik informatycznych określanych umownie jako budowa społeczeństwa informacyjnego144. Obszar powiatu strzyżowskiego jest aktualnie niezbyt dobrze wyposażony w instrumenty i cechy związane z uczestnictwem w tworzeniu globalnej sieci społeczeństwa informacyjnego. W badaniach prowadzonych w 2007 r. podczas prac nad przygotowaniem strategii informatyzacji województwa podkarpackiego teren ten zaliczony został do obszarów o stosunkowo niskim potencjale IT145. 143 Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 115 a także Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego (projekt) Rzeszów 2001 r. s. 224. 144 Terminem tym określa się nowoczesny model funkcjonowania społeczeństwa, w którym podstawowym towarem, wokół którego skupia się aktywność ekonomiczna jest informacja i szerzej: wiedza. Termin został wprowadzony w Japonii w 1963 r. przez T. Umesao, w Europie za datę początkową tworzenia społeczeństwa informacyjnego przyjmuje się rok 1994, w którym opublikowano tzw. Raport Bangemana „Europa i Społeczeństwo Globalnej Informacji. Zalecenia dla Rady Europy”, w wyniku którego zaproponowano rozwinięcie na kontynencie europejskim 10 inicjatyw w celu rozwoju nowoczesnych technik teleinformacyjnych, przeniesionych następnie w 2000 r. do tzw. Strategii lizbońskiej – planu działań Unii Europejskiej mających na celu przyśpieszenie rozwoju gospodarczego i kolejnych dokumentów UE. [inf. na podstawie: wikipedia.org.pl] 145 Ang. Information Technology. Dziedzina wiedzy i gospodarki obejmująca całość zagadnień informatycznych, telekomunikację, łącznie z internetem, ogólnie: sektor związany z wytwarzaniem, przetwarzaniem i przesyłaniem informacji opartych o przekaz elektroniczny i sprzęt komputerowy. 161 Mapa nr 11 - E-potencjał powiatów województwa podkarpackiego146 Niezbędność tych działań wynika z wielu uwarunkowań. Coraz trudniej obecnie wyobrazić sobie rozwój chociażby usług turystycznych na danym obszarze bez obecności tego terenu w internecie. To poprzez internet sprawdzana jest najczęściej oferta turystyczna, dokonywane są rezerwacje, płatności itp. Dla przyjmowanej jako jedna z głównych funkcji rozwojowych powiatu strzyżowskiego, jaką jest funkcja turystyczna i rekreacyjna rozwój komunikacji elektronicznej w różnych wymiarach jest więc konieczny. Dlatego też niezbędne są na terenie powiatu strzyżowskiego działania na rzecz budowy społeczeństwa informacyjnego. Dotyczy to zwłaszcza upowszechnienia dostępu do sieci szerokopasmowych, wdrożenia nowych usług świadczonych za pośrednictwem internetu, modernizacji sieci teletechnicznych i in. 5.1.4.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozbudowa i modernizacja istniejącej oraz budowa nowej infrastruktury teleinformatycznej, w tym sieci szerokopasmowego dostępu do internetu Sieć łączności w powiecie strzyżowskim jest oparta na łączach analogowych i w części cyfrowych, uzupełnianych łącznością radiową. Dostęp do telefonu nie stanowi aktualnie problemu w praktycznie żadnym miejscu na terenie powiatu. Sieć łączności przewodowej uzupełniona czy nawet zdublowana jest obecnie siecią telefonii mobilnej, co pozwala 146 Mapa przygotowana przez Stowarzyszenie Miasta w Internecie w ramach prac nad Strategią informatyzacji Województwa Podkarpackiego w 2007 r. 162 na swobodny dostęp do tej dziedziny komunikacji. Inaczej wygląda sprawa dostępu do internetu, który jest najważniejszym medium dla rozwoju społeczeństwa informacyjnego W tej dziedzinie nadal ocenić można obszar powiatu strzyżowskiego jako poddany w znacznej części procesowi, który przyjęło się określać jako tzw. „wykluczenie cyfrowe”147. Poza czynnikami ekonomicznymi i społecznymi, główną tego przyczyną jest stan sieci telekomunikacyjnej, która nie zapewnia łączy o dostatecznie wysokiej przepustowości. I tak - sama dostępność internetu na terenie powiatu zapewniona jest w przeważającej części poprzez analogową łączność przewodową (w niewielkiej tylko części z wykorzystaniem łączy światłowodowych), w części poprzez łączność bezprzewodową. Internet oparty na sieci przewodowej oferuje przede wszystkim największy polski operator telekomunikacyjny Telekomunikacja Polska S.A. Sieć ta nie zapewnia jednak pokrycia całości obszaru powiatu dostępem do internetu o wymaganych parametrach, głównie ze względu na występujące ograniczenia techniczne. Tę lukę zagospodarowują małe firmy lokalne oferujące dostęp oparty na technologii radiowej WiFi148. W sumie jednak dostęp do internetu na obszarze powiatu strzyżowskiego jest znacznie ograniczony, zarówno co do zasięgu terytorialnego, jak również ze względu na oferowane parametry techniczne. Dlatego niezbędne staje się przeprowadzenie inwestycji, polegających na modernizacji istniejących i budowie nowych cyfrowych sieci teleinformatycznych, opartych zarówno na łączach przewodowych, szczególnie światłowodowych, jak i radiowych, które pozwolą udostępnić internet mobilny i nomadyczny, ma to bowiem istotne znaczenie dla rozwoju funkcji turystycznych oraz w terenach o rozproszonej zabudowie. Pamiętać przy tym należy, że budowane sieci powinny cechować się łatwą modyfikowalnością, ze względu na konieczność zwiększenia przepustowości czy też zastosowania nowych typów usług. W celu rozwoju sieci teleinformatycznej na obszarze powiatu niezbędne staje się zaangażowanie podmiotów publicznych – podmioty prywatne stają bowiem niejednokrotnie przed barierą opłacalności inwestycji, mają też utrudniony dostęp do programów wspomagających tę dziedzinę usług. Z kolei samorządy bez wsparcia środkami zewnętrznymi nie są w stanie zrealizować tego zadania. W tym obszarze działań konieczna jest więc współpraca wielu podmiotów i zaangażowanie środków zewnętrznych, które umożliwią pokrycie większości wydatków związanych z rozwojem i modernizacją sieci teleinformatycznej na terenie powiatu. 5.1.4.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Działania na rzecz poszerzenia możliwości elektronicznego dostępu do usług publicznych Poziom rozwoju komunikacji elektronicznej staje się obecnie wyznacznikiem uczestnictwa każdego społeczeństwa we współczesnej cywilizacji coraz bardziej opartej na przekazie informacji i wiedzy. Internet otwiera też nowe możliwości komunikacji w różnych wymiarach bez konieczności fizycznego przemieszczania się: umożliwia m.in. dokonywanie zakupów, rezerwację miejsc hotelowych, komunikację głosową i wizualną, przesyłanie obrazu telewizyjnego i wiele innych form aktywności. Dzięki wykorzystaniu tej formy komunikacji rozwijać można także cały sektor usług publicznych – poczynając od załatwiania spraw administracyjnych, prowadzenie dokumentacji oświatowej do telemedycyny czy wykorzystania zbiorów bibliotecznych. Dostęp do zasobów sieci z każdego praktycznie miejsca ma też istotny walor dla osób mających trudności w poruszaniu się, jak np. niektóre osoby z niepełno147 Ang. digital divide termin określający obszary i grupy społeczne nie uczestniczące w dobrodziejstwach związanych z rozwojem społeczeństwa informacyjnego ze względu na przyczyny technologiczne, społeczne, gospodarcze i in. 148 Ang. Wireless Fidelity: termin określający standard budowy lokalnych sieci komputerowych opartych na bezprzewodowym dostępie do internetu z wykorzystaniem komunikacji radiowej, czyli WLAN (ang. wireless local area network). 163 sprawnością ruchową, przed którymi staja liczne bariery w załatwianiu różnych spraw poza miejscem zamieszkania. Konieczne jest więc także w społeczności powiatu strzyżowskiego wdrożenie nowoczesnego systemu elektronicznej komunikacji. Sprzyjać temu będą przyjmowane kolejne ogólnopaństwowe regulacje prawne, zwłaszcza te, które upowszechnią zastosowanie podpisu elektronicznego niezbędnego m.in. dla szerszego wykorzystania usług administracji publicznej w internecie. Potrzebą chwili jest obecnie nie tylko stworzenie nowoczesnych internetowych serwisów informacyjnych przez podmioty publiczne, ale też zastosowanie oprogramowania umożliwiającego elektroniczny obieg dokumentów, nastawionego na komunikację drogą elektroniczną z interesantem. Niezbędne jest także zapewnienie jak najliczniejszych publicznych punktów dostępu do internetu z wykorzystaniem stacjonarnych infomatów czy też tzw. hot spotów – wydzielonych obszarów, na których możliwe jest bezprzewodowe nawiązanie łączności internetowej. Rozwiązania oparte na cyfrowym przekazie informacji powinny być także wdrażane w kolejnych segmentach krajowych, regionalnych i lokalnych usług publicznych, w tym w ochronie zdrowia, oświacie, pomocy społecznej i in. Stosowanie tego nowoczesnego typu przekazu informacji ma bowiem także tę zaletę, że jest tańsze dla wszystkich użytkowników, może też powodować obniżenie kosztów funkcjonowania instytucji publicznych – jak chociażby zastosowanie technologii VoiP w połączeniach telefonicznych. Warunkiem szerokiego udostępnienia cyfrowych usług administracji publicznej jest jednak także digitalizacja administrowanych baz danych, w tym funkcjonujących w systemach krajowych, jak system PESEL czy KIEROWCA. W tym zakresie działania władz samorządowych muszą zostać wpisane w szersze przedsięwzięcia o charakterze ogólnokrajowym. Rozwój łączności elektronicznej ma także szczególnie istotne zadanie w budowaniu systemu zbiorowego bezpieczeństwa w powiecie. Oparty na tej łączności dostęp do telefonu alarmowego 112 w ramach programu ogólnoeuropejskiego zapewni standardowy i szybki model reagowania służb ratowniczych. Z kolei zastosowanie rozwiązań opartych na monitoringu miejsc potencjalnych zagrożeń poprzez odpowiednie służby wpłynie na poprawę bezpieczeństwa mieszkańców, zarówno w zakresie przestępczości, jak i zapobiegania skutkom klęsk żywiołowych. 5.1.4.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Upowszechnienie dostępu do internetu, w tym przeciwdziałanie wykluczeniu cyfrowemu Umiejętność posługiwania się komputerem i poruszania w sieci internetowej staje się obecnie jedną z podstawowych umiejętności cywilizacyjnych. Dlatego też nie wystarczy sama edukacja pod tym kątem młodego pokolenia w ramach szkolnego programu nauczania na kolejnych poziomach. Dla harmonijnego włączenia całej społeczności w uczestnictwo we współczesnej kulturze konieczne jest upowszechnienie umiejętności posługiwania się komputerem i używania sieci internetowej we wszystkich grupach wiekowych mieszkańców powiatu i na całym jego terenie. Pomoc instytucji publicznych poprzez realizowane projekty i programy powinna być także adresowana do grup narażonych na tzw. „wykluczenie cyfrowe” jako forma działań socjalnych – w tym poprzez tzw. „internet socjalny”. Pożądane byłyby w tym zakresie projekty wspierające dostęp do internetu dla uboższej części mieszkańców, szkoleniowe, projekty udostępnienia internetu w miejscach trudno dostępnych, a z drugiej strony w publicznych punktach dostępu do internetu, w tym w bibliotekach i świetlicach wiejskich. Szansą dla lokalnych społeczności jest możliwość łatwego i taniego kontaktu z wykorzystaniem łączności elektronicznej, co posłużyć może budowaniu sprawnych kanałów kontaktu i systemów zbiorowego bezpieczeństwa. Rozwój komunikacji cyfrowej umożliwi z kolei rozwój firm działających w tym sektorze, co wpłynie na podniesienie poziomu rozwoju gospodarczego powiatu. 164 6. PRIORYTET, CELE I KIERUNKI DZIAŁAŃ W DZIEDZINIE INICJATYW LOKALNYCH I WSPÓŁPRACY REGIONALNEJ 6.1. PRIORYTET NR 5 STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO AKTYWIZACJA I INTEGRACJA SPOŁECZNOŚCI POWIATU STRZYŻOWSKIEGO WOKÓŁ PROGRAMÓW WSPIERAJĄCYCH JEGO ROZWÓJ Jednym z zasadniczych warunków w realizacji strategii rozwoju jest aktywizacja lokalnej społeczności. Rozwój gospodarki, turystyki, ochrona dóbr kultury, tworzenie sprzyjających warunków dla inwestycji zewnętrznych nie będzie możliwe bez społecznego zaangażowania, współdziałania władz samorządowych ze społecznościami wiejskimi, gminnymi, z różnymi środowiskami powiatu. Inicjatywy prorozwojowe obejmować powinny także działania na rzecz poprawy organizacji i standardu świadczonych usług wpływających na poziom i jakość życia mieszkańców. Zadaniem samorządów będzie wspieranie rozwoju organizacji pozarządowych, tworzenie warunków dla rozwoju różnorodnych inicjatyw społecznych, inspirowanie działań w zakresie kultury, turystyki i rekreacji. Stałym przedmiotem troski władz samorządowych gmin i powiatu powinna być popularyzacja osiągnięć społeczności powiatu w różnych dziedzinach. Szczególnie działalność kulturalną i artystyczną, sport, turystykę i rekreację wykorzystywać należy do realizacji różnych działań promocyjnych w celu tworzenia pozytywnego wizerunku powiatu. Dla harmonijnej realizacji założonych priorytetów i celów strategicznych niezbędne są także inicjatywy podejmowane w obszarach takich jak: bezpieczeństwo publiczne, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, które, choć nie wpływają bezpośrednio na rozwój ekonomiczny powiatu, to jednak w znacznym stopniu przyczyniają się do tworzenia pozytywnego klimatu w jego realizacji. Współpraca regionalna Powiatu Strzyżowskiego powinna też zostać uzupełniona o inicjatywy i projekty o wymiarze międzynarodowym. Nowe możliwości w tym zakresie pojawiły się wraz z wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej i związane są z wdrażanymi w kolejnych perspektywach finansowych programach wspierających współpracę transgraniczną i transnarodową. Podejmowane inicjatywy w tej dziedzinie powinny zmierzać do nawiązania partnerstwa z władzami lokalnymi w różnych krajach a następnie poprzez realizowane projekty i nawiązywane kontakty przenosić tę współpracę na poziom szkół, instytucji kultury, sportu i innych dziedzin społecznej aktywności. 6.1.1. CEL STRATEGICZNY NR 1: REALIZACJA PRZEDSIĘWZIĘĆ PROMOCYJNYCH W DZIEDZINIE KULTURY, SZTUKI, SPORTU TURYSTYKI I GOSPODARKI Na terenie powiatu strzyżowskiego znajduje się wiele materialnych dóbr kultury obrazujących wielowiekową historię ziem wchodzących w jego skład. Zabytkowe budowle sakralne, zespoły dworskie, zabytki techniki i przemysłu, wykopaliska i fortyfikacje są znakomitym materiałem do wykorzystania w działalności promocyjnej mającej na celu przyciągnięcie turystów, rozwój różnych form turystyki i rekreacji. Aspekt ten dodatkowo wzmacniają atrakcyjne przyrodniczo i krajobrazowo tereny Pogórza z parkiem krajobrazowym, rezer- 165 watami przyrody, obszarami chronionego krajobrazu149. Dla właściwego zagospodarowania tych walorów konieczne jest podejmowanie różnorodnych inicjatyw, których celem będzie ich popularyzacja w zewnętrznym otoczeniu, zachęcenie do przyjazdów na teren powiatu, tworzenie sprzyjających warunków dla rozwoju bazy turystycznej i rekreacyjnej. 6.1.1.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wydawanie czasopisma powiatowego oraz inne działania wykorzystujące przekaz medialny dla tworzenia pozytywnego wizerunku powiatu Działania promocyjne kierowane mogą być nie tylko na zewnątrz, ale także wykorzystywać zapotrzebowanie wewnętrzne, w samej powiatowej społeczności. Ważną tradycją w tym zakresie w powiecie jest działalność czasopiśmiennicza – pisma lokalne od początku lat dziewięćdziesiątych ukazują się praktycznie w każdej gminie. Tradycję tę należy kontynuować poprzez wydawanie czasopisma powiatowego, którego zadaniem będzie nie tylko popularyzacja osiągnięć i walorów powiatu, ale także wzmacnianie integracji społeczności powiatu, tworzenie więzi wewnętrznych obejmujących cały obszar. Zadanie to dobrze wypełnia ukazujący się obecnie miesięcznik Powiatu Strzyżowskiego „Bardo”, którego wydawanie powinno stanowić stałe zadanie dla samorządu powiatowego. Działania promocyjne w tym obszarze można będzie w perspektywie rozszerzyć o internetową wersję czasopisma powiatowego, przygotowanie możliwości powstania lokalnej rozgłośni radiowej czy stacji telewizji kablowej. Dopóki te zadania nie będą możliwe, do tworzenia pozytywnego wizerunku powiatu należy wykorzystywać istniejące stacje radiowe i telewizyjne, czasopisma regionalne i inne oddziaływania w sferze przekazu medialnego. 6.1.1.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Organizacja imprez i konkursów promujących walory kulturalne, turystyczne i gospodarcze powiatu Ważnym i stałym elementem działalności promocyjnej nakierowanej na propagowanie walorów i osiągnięć powiatu w różnych dziedzinach powinny stanowić podejmowane działania w formie sympozjów, konferencji, imprez kulturalnych, turystycznych, konkursów promujących osiągnięcia w różnych dziedzinach. Tradycyjnie organizowane imprezy kulturalne w każdej gminie, w tym kilka o zasięgu ponadpowiatowym, takie jak Przegląd Kapel Ludowych w Wiśniowej, Niebyleckie Kabaretowisko, Festiwal Teatrów Dziecięcych w Strzyżowie powinny zostać uzupełnione o wydarzenia nakierowane na zewnątrz, promujące walory turystyczne i rekreacyjne powiatu lub też osiągnięcia gospodarcze. W większym niż do tej pory zakresie należy organizować różnego rodzaju konferencje poświęcone sprawom kultury, m.in. dziedzictwu kulturowemu, koncepcjom zagospodarowania poszczególnych obiektów, ale też imprezy o charakterze turystycznym i rekreacyjnym, a także promujące osiągnięcia powiatowego rolnictwa czy gospodarki. Działania w tych obszarach powinny być podejmowane przez różne podmioty: stowarzyszenia, instytucje kultury, nawet przez przedsiębiorstwa działające w sektorze prywatnym, ale przede wszystkim przez samorządy i ich jednostki organizacyjne. Dla samorządu powiatowego szczególnie istotne jest działanie mające na celu organizację cyklicznych imprez propagujących walory i osiągnięcia powiatu w różnych dziedzinach, których celem będzie zainteresowanie otoczenia terenem powiatu, przyciągnięcie na ten teren turystów i inwestorów. Rolę tę dobrze wypełniają Podkarpackie Prezentacje „Agromania”, których rokroczna organizacja zainicjowana została w 2000 r. Należy także dążyć do ukazywania osiągnięć firm powiatowych, samorządów, ludzi kultury i sztuki i in., tworząc w ten sposób pozytywny wize149 Por. rozdz. 1.2. cz. II w niniejszym opracowaniu. 166 runek powiatu,. Zadanie to można realizować poprzez organizację różnorodnych konkursów, przyznawanie nagród i wyróżnień w tych dziedzinach. 6.1.1.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Kreowanie pozytywnego wizerunku powiatu m.in. poprzez wykorzystanie nowoczesnych środków przekazu Powiat strzyżowski utworzony na nowo w 1999 r. po 25 latach od likwidacji w r. 1974 potrzebuje działań służących procesowi wewnętrznej integracji. Działania te mogą mieć wielokierunkowy charakter, o czym napisano w rozdz. 7 cz. IV niniejszego opracowania, a wśród nich szczególną rolę mogą odegrać działania skierowane do młodzieży, czy też podejmowane na niwie kultury, promujące powiat na zewnątrz, ukazujące dorobek wszystkich społeczności gminnych. Znakomitym obszarem do osiągnięcia tego typu celów jest także sport; poprzez cykliczne organizowanie współzawodnictwa sportowego dzieci i młodzieży, różnych imprez sportowych osiągnąć można zamierzony efekt integracyjny, kreując jednocześnie pozytywny wizerunek powiatu, realizując skutecznie przedsięwzięcia promocyjne. Dlatego też utrzymania i rozwinięcia wymagają cykliczne igrzyska młodzieży szkolnej z terenu powiatu organizowane we współpracy ze Szkolnym Związkiem Sportowym, różne zawody i turnieje sportowe. Także cyklicznie przygotowywane w różnych gminach uroczystości patriotyczne i religijne o randze powiatowej, z udziałem przedstawicieli wszystkich gmin z terenu powiatu spełniają ważną rolę integracyjną i promocyjną. Istotnym zadaniem w tym kierunku działania będzie również podejmowanie inicjatyw wykorzystujących najbardziej nowoczesne środki przekazu. Zaistnienie powiatu strzyżowskiego oraz poszczególnych gmin w sieci internetowej, wykorzystanie jej do realizacji przedsięwzięć promocyjnych czy też tworzenie odpowiedniej jakości materiałów promocyjnych w formie folderów, filmów, płyt CD i DVD to aktualnie i w przyszłości standardowe narzędzia do osiągania założonych celów. Kreowanie pozytywnego wizerunku powiatu, z wykorzystaniem tych narzędzi powinno w perspektywie objąć działania zewnętrzne, wykorzystujące istniejące targi, przeglądy, festiwale i in. wydarzenia o charakterze kulturalnym, turystycznym czy gospodarczym. Obecne być powinny na nich firmy, zespoły, działacze czy też artyści z terenu powiatu, a ich obecność łączyć się powinna z realizacją zadań promocyjnych przy wykorzystaniu materiałów przygotowywanych cyklicznie dla tego celu. 6.1.2. CEL STRATEGICZNY NR 2: WSPÓŁDZIAŁANIE SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH, SAMORZĄDÓW I INNYCH PODMIOTÓW W REALIZACJI RÓŻNORODNYCH PROGRAMÓW O ZNACZENIU LOKALNYM Przyśpieszenie rozwoju powiatu wiąże się z wyzwoleniem różnorodnych inicjatyw społecznych oraz współdziałaniem różnych środowisk w ich realizacji. Działania indywidualne stanowią niewątpliwie podstawę sukcesu gospodarczego, tworzą osiągnięcia w dziedzinie prywatnej przedsiębiorczości, przyczyniają się do sukcesów w kulturze, sztuce, dostarczają pozytywnych przykładów przekształceń w rolnictwie. Działania zespołowe pozwalają skuteczniej poszukiwać różnych form wsparcia w tych sferach, upowszechniają pozytywne przykłady, w niektórych przypadkach potaniają koszty inwestycji, przedsięwzięć promocyjnych itp. Rolą samorządów, liderów lokalnych jest inicjowanie i tworzenie sprzyjających warunków dla podejmowania działań zespołowych, angażujących od kilku do kilkudziesięciu podmiotów, a ich najlepszą formą będą wspólnie realizowane programy wykorzystujące także zewnętrzne środki finansowe. 167 6.1.2.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Wspólna realizacja różnych programów przez samorządy terytorialne z terenu powiatu Samorządy terytorialne są zasadniczymi podmiotami kreującymi rozwój powiatu. Dlatego też ich współdziałanie w realizacji wyznaczonych priorytetów, celów strategicznych i kierunków działań ma zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia założonych efektów. Współpraca międzysamorządowa na terenie powiatu powinna się odbywać na bieżąco a docelowo oznaczać realizację programów współfinansowanych przez poszczególne samorządy. Programy te powinny obejmować m.in. zadania takie jak: rozwój turystyki i rekreacji, pozyskiwanie zewnętrznych inwestorów, modernizację układu komunikacyjnego, przekształcenia w rolnictwie i in. W celu skutecznej realizacji tego kierunku działania powinno zostać stworzone stowarzyszenie obejmujące samorządy terytorialne z terenu powiatu, mogą też być tworzone inne formy zrzeszania się ułatwiające osiąganie założonych celów. 6.1.2.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Współdziałanie w pozyskiwaniu zewnętrznych środków finansowych służących rozwojowi powiatu Wspólne działanie jest szczególnie istotne w poszukiwaniu na zewnątrz możliwości finansowania działań prorozwojowych. Przygotowywanie projektów przez kilka podmiotów jest łatwiejsze, angażuje bowiem większe środowiska, ułatwia zabezpieczenie wymaganego finansowego udziału własnego, zwiększa też szanse na uzyskanie dofinansowania. Działania w tym kierunku powinny dotyczyć samorządów, które wspólnie mogą występować w ubieganiu się o środki w ramach programów rozwoju regionalnego, programów instytucji europejskich i światowych, ale także mogą obejmować sferę gospodarki, organizacje pozarządowe i inne podmioty. W związku z poszerzającymi się możliwościami zewnętrznego finansowania programów lokalnych, wzrastającą konkurencją w ubieganiu się o te środki oraz coraz trudniejszymi wymaganiami stawianymi przed beneficjentami konieczne jest stałe wdrażanie osób i zespołów odpowiedzialnych za tę sferę w istniejące i tworzone procedury, przygotowywanie wniosków do kolejnych edycji programów i in. tego rodzaju działania przygotowujące samorządy i inne środowiska do korzystania z zewnętrznych źródeł pomocowych. 6.1.2.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3 Wspieranie różnorodnych inicjatyw społecznych, popieranie rozwoju stowarzyszeń i grup samopomocowych Aktywność społeczna jest tradycją społeczności powiatu od wielu dziesięcioleci. Budowa kościołów, szkół, ośrodków zdrowia, domów ludowych, dróg, sieci wodociągowych i gazowych, telefonizacja to działania, które wielokrotnie odbywały się poprzez inicjatywę i zaangażowanie lokalnych liderów i całych społeczności. W ostatnich dziesięcioleciach tradycja ta została wzmocniona przez istniejące stowarzyszenia i organizacje pozarządowe działające na obszarze powiatu (patrz r. 6.3. cz. II niniejszego opracowania). Ten niewątpliwy potencjał społeczny powinien być umiejętnie i stale wspierany m.in. poprzez opiekę i mecenat samorządów i instytucji samorządowych. Tradycyjna aktywność społeczna w dziedzinie kultury stanowi ważny czynnik umacniający poczucie kulturowej tożsamości, wzmacniający więzi wewnętrzne, wspomagający proces wewnętrznej integracji społeczności powiatu, działalność społeczna na niwie gospodarczej, tradycyjne zrzeszenia i spółdzielnie funkcjonujące na obszarach wiejskich, zrzeszenia przedsiębiorców i producentów, grupy samopomocowe tworzą sprzyjający klimat dla rozwoju przedsiębiorczości – jednego 168 z najważniejszych wyzwań stojących współcześnie przed powiatową społecznością. Z kolei inicjatywy obejmujące różnorodną działalność społeczną i charytatywną wpływają na kreowanie pozytywnego wizerunku powiatu, przyczyniają się do wzrostu poziomu i jakości życia, a niejednokrotnie nawet do tworzenia pośrednich i bezpośrednich miejsc pracy. Działalność organizacji pozarządowych w tych obszarach, pojawiające się inicjatywy zyskać powinny wsparcie ze strony samorządów, ważne też jest, aby w działalności struktur samorządowych tworzyć partnerski klimat współpracy z organizacjami pozarządowymi, różnorodnymi stowarzyszeniami i środowiskami społecznymi, by niejednokrotnie inicjować powstawanie tego typu struktur opartych o społeczną inwencję i zaangażowanie. Stosunkowo wysoko na terenie powiatu rozwinięte są grupy i stowarzyszenia charytatywne, religijne, stowarzyszenia i organizacje działające w sferze kultury, tradycyjne organizacje rolnicze. Szczególnego wsparcia wymaga rozwój nowoczesnych grup samopomocowych w dziedzinie rolnictwa i gospodarki, nakierowanych na popularyzację i rozwój przedsiębiorczości, gdyż w tych obszarach udział organizacji i struktur pozarządowych jest najmniejszy. 6.1.3. CEL STRATEGICZNY NR 3: REALIZACJA PROGRAMÓW DOTYCZĄCYCH STANU BEZPIECZEŃSTWA NA OBSZARZE POWIATU Stan bezpieczeństwa stanowi ważny element w działalności władz samorządowych i wielu instytucji na obszarze powiatu. W sposób bezpośredni zadania w tym obszarze realizują powiatowe służby inspekcje i straże, w tym przede wszystkim Policja, Państwowa i Ochotnicze Straże Pożarne, wyspecjalizowane inspekcje i służby medyczne. W zadaniach Starosty i samorządu powiatowego został umieszczony stały nadzór nad stanem bezpieczeństwa w powiecie, nawiązujący zresztą do kompetencji powiatu w poprzednich okresach jego funkcjonowania150. W ten sposób zadania ważne dla społeczności powiatu, podejmowane wielokrotnie przez inicjatywy samorządów gminnych zyskały istotne dopełnienie, a społeczność powiatowa realny wpływ na działania dotyczące różnych wymiarów bezpieczeństwa na tym terenie. Istniejące więzi społeczne w powiecie, działalność prewencyjna i wykrywcza sprawiają, że poziom bezpieczeństwa na obszarze powiatu w porównaniu do innych obszarów województwa i Polski jest stosunkowo wysoki. Największy wzrost zagrożeń w ostatnich latach związany jest z występującymi kataklizmami i klęskami żywiołowymi, wzrostem zagrożeń na drogach powiatowych, wzrastającą przestępczością nieletnich, znaczna ilość przestępstw na obszarze powiatu popełniana jest też przez zewnętrzne grupy przestępcze. Istniejące zagrożenia wymagają stałej sprawności służb oraz adekwatnych do zagrożeń przedsięwzięć w różnych dziedzinach, polegających zarówno na podejmowaniu działań prewencyjnych, jak i na realizacji inicjatyw dostosowanych do współczesnych wyzwań. 150 Na podobny zakres zadań administracji powiatowej w latach 1896 – 1932 oraz 1954 – 1975 wskazuje m.in. Z. Irzyk w opracowaniu Zarys historii powiatu strzyżowskiego sporządzonym w Archiwum Państwowym w Rzeszowie. Z. Irzyk, Zarys historii powiatu strzyżowskiego, materiał roboczy Archiwum Państwowego w Rzeszowie. 169 Tabela nr 37 - Zdarzenia związane z zagrożeniem bezpieczeństwa w powiecie strzyżowskim w latach 1990 – 2000151 Rok 1996 1997 1998 1999 2000 Liczba pożarów 77 77 56 83 59 Liczba zagrożeń miejscowych usuwanych przez jednostki Straży Pożarnej 138 184 230 286 292 Liczba przestępstw kryminalnych 248 368 307 471 593 Liczba Stwierdzone Liczba przestępstw przypadki przestępstw nieletnich narkomanii drogowych 13 52 22 58 58 25 18 11 4 5 38 40 43 28 32 Kradzieże z włamaniem 70 143 111 126 142 6.1.3.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Stworzenie systemu zintegrowanego ratownictwa w powiecie Jednym z najważniejszych działań w obszarze zbiorowego bezpieczeństwa jest sprawny, dobrze funkcjonujący system ratownictwa. Dla obszaru powiatu niezwykle istotne jest zorganizowanie systemu zintegrowanego ratownictwa łączącego działania różnych służb, przede wszystkim w obszarze ratownictwa drogowego. Dla stworzenia tego systemu konieczne jest powołanie Powiatowego Centrum Powiadamiania Ratunkowego z całodobowymi dyżurami służb ratowniczych opartych na funkcjonariuszach państwowej straży pożarnej i ratownikach medycznych, wyposażenie służb ratowniczych w odpowiedni, specjalistyczny sprzęt oraz ich fachowe przygotowanie. W celu jak najszybszej pomocy ofiarom wypadków należy stworzyć w szpitalu powiatowym pododdział ratowniczy przygotowany do realizacji tego typu działań. Docelowo system ten powinien być wkomponowany w regionalny i krajowy system ratowniczy, w którym, dzięki nowoczesnym metodom powiadamiania i reagowania, do maksimum zostanie skrócony czas dotarcia do ofiar wypadków. 6.1.3.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Realizacja programu „Bezpieczny powiat” angażującego różne środowiska w powiecie w działalności prewencyjnej na rzecz poprawy stanu bezpieczeństwa W obszarze bezpieczeństwa publicznego, podobnie jak w pozostałych obszarach istotne jest współdziałanie różnych podmiotów na obszarze powiatu, które jest tym bardziej konieczne, że działania w tym obszarze odpowiadają na ważne społeczne zapotrzebowanie. Gmina i Miasto Strzyżów prowadzi od kilku lat działalność angażującą samorząd gminny w poprawę stanu bezpieczeństwa na jej obszarze, poprzez współdziałanie z policją i innymi podmiotami pod nazwą „Bezpieczna gmina i miasto Strzyżów”. Program ten powinien stać się wzorem do upowszechnienia na terenie całego powiatu, angażując środki z budżetów samorządowych w działania prewencyjne na rzecz wzrostu poziomu bezpieczeństwa i likwidację potencjalnych i istniejących zagrożeń. W działania w tym obszarze angażowane będą różne podmioty, z wiodącą rolą służb profesjonalnych wykorzystywaną w działaniach prowadzonych w lokalnych społecznościach, środowiskach gospodarczych, instytucjach oświatowych i in. środowiskach społecznych. 151 Na podstawie danych własnych Komendy Powiatowej Policji i Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Strzyżowie. 170 6.1.3.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Stworzenie sprawnego systemu zbiorowego bezpieczeństwa umożliwiającego skuteczne reagowanie na klęski żywiołowe i inne zagrożenia zbiorowego bezpieczeństwa w powiecie Sprawnie i skutecznie funkcjonujący system reagowania kryzysowego w powiecie, pozwalający na szybkie reagowanie na zaistniałe zagrożenia, na ich rozpoznanie, przeciwdziałanie a następnie likwidację skutków to jedno z podstawowych zadań samorządu powiatowego. Dla jego realizacji samorząd tego szczebla wyposażony został w możliwość nadzorowania i wpływania na działalność służb takich jak policja, straż pożarna, inspekcja budowlana, sanitarno – epidemiologiczna, weterynaryjna. Dla osiągnięcia tego celu konieczna jest pełna współpraca pomiędzy poszczególnymi organami administracji państwowej oraz jasny podział kompetencji, uwzględniający lokalne uwarunkowania. Z kolei sprawność reagowania związana jest z rozwiniętym systemem przeciwdziałania zagrożeniom w tym obszarze opartym na współdziałaniu państwowej i ochotniczych straży pożarnych w celu przeciwdziałania pojawiającym się zagrożeniom spowodowanym przez pożary, osuwiska, ulewne deszcze i powodzie. Realizując ten kierunek działania, należy wyposażać jednostkę ratowniczą PSP w Strzyżowie, jednostki ochotnicze w odpowiedni sprzęt, prowadzić stałe szkolenie strażaków, rozwijać sprawność bojową i koordynację działań na obszarze powiatu, przygotowywać kolejne jednostki OSP do funkcjonowanie w ramach Krajowego Systemu Ratowniczo – Gaśniczego oraz upowszechniać działalność w ramach ochotniczych straży pożarnych we wszystkich miejscowościach powiatu. 6.1.4. CEL STRATEGICZNY NR 4: PRZEDSIĘWZIĘCIA DOTYCZĄCE ROZWOJU USŁUG ZDROWOTNYCH I OPIEKI SPOŁECZNEJ NA TERENIE POWIATU Dla właściwego funkcjonowania poszczególnych sfer życia społecznego istotny wpływ ma jakość i standard oferowanych usług zdrowotnych oraz możliwość udzielania pomocy poprzez różnego rodzaju placówki pomocy społecznej. Toteż poziom rozwoju tych dziedzin łączy się bezpośrednio z rozwojem cywilizacyjnym, wpływając w pewnym sensie na poczucie bezpieczeństwa w danej społeczności. Na terenie powiatu strzyżowskiego dziedzina pomocy społecznej jest dobrze rozwinięta. Funkcjonują tu placówki pomocy społecznej prowadzone przez gminy, przez samorząd powiatowy, oferujące szeroki zakres różnego rodzaju świadczeń i usług. Placówki te to Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej, Domy Pomocy Społecznej dla mężczyzn, Domy Dziecka, Środowiskowy Dom Samopomocy w Strzyżowie, Specjalne Ośrodki Szkolno – Wychowawcze kształcące dzieci i młodzież niepełnosprawną, Powiatowy Urząd Pracy i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie. W perspektywie placówki te wymagają uzupełnienia o Dom Pomocy Społecznej dla osób w podeszłym wieku, najpierw jednak należy podjąć działania w celu poprawy standardów obecnie funkcjonujących stacjonarnych placówek pomocy społecznej, przede wszystkim Domu Pomocy Społecznej w Gliniku Dolnym. W sferze pomocy społecznej dążyć należy także do rozwijania usług w tej dziedzinie przez organizacje pozarządowe, stowarzyszenia i inne instytucje spoza sfery budżetowej. W zakresie służby zdrowia w związku z realizowaną reformą w ciągu ostatnich lat na obszarze powiatu zachodzą daleko idące zmiany. Dotyczą one przede wszystkim tworzenia niepublicznych podmiotów świadczących obecnie usługi w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, stomatologii oraz specjalistycznej opieki zdrowotnej. Od roku 1999 powstają na obszarze powiatu w ramach publicznej służby zdrowia podmioty świadczące usługi zdrowot- 171 ne w ramach opieki długoterminowej, uzupełniając w ten sposób działalność szpitala powiatowego. Ten kierunek działania powinien nadal być rozwijany, a celem władz samorządowych i podmiotów zarządzających ochroną zdrowia powinno być dążenie do wzrostu konkurencyjności pomiędzy poszczególnymi podmiotami. Szczególnej uwagi wymaga sytuacja SP ZOZ w Strzyżowie jako podstawowej placówki świadczącej usługi w tym obszarze. Jednostka ta powinna być przekształcana i rozwijana, a najistotniejszym zadaniem na najbliższe lata jest poprawa jej kondycji ekonomicznej oraz bazy lokalowej, głównie w szpitalu powiatowym, przychodni i in. obiektach. Rozwój publicznej służby zdrowia powinien przede wszystkim obejmować rozwój Szpitala Powiatowego, którego działalność powinna być rozszerzana o nowe dziedziny, dostosowane do potrzeb i zagrożeń zdrowotnych mieszkańców powiatu. W najbliższych latach należałoby szczególnie zwrócić uwagę na rozwój takich dziedzin jak kardiologia, opieka paliatywna i długoterminowa, ratownictwo medyczne, ginekologia oraz pediatria i chirurgia. Przy tym należy pamiętać, że rozwój szpitala m.in. obejmujący te kierunki będzie możliwy pod warunkiem unowocześnienia i powiększenia bazy lokalowej oraz wyposażenia tej jednostki w nowoczesny sprzęt. Także pozostałe dziedziny usług medycznych wymagają podobnych działań, ważna też jest współpraca pomiędzy różnymi podmiotami w zakresie rozwoju i dążenia do wyższego poziomu opieki i usług zdrowotnych, w tym także pomiędzy podmiotami oferującymi różne rodzaje usług zdrowotnych. 6.1.4.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Rozwój Szpitala Powiatowego w Strzyżowie W dziedzinie ochrony zdrowia na terenie powiatu strzyżowskiego najważniejszą placówką jest Szpital Powiatowy w Strzyżowie działający w ramach Samodzielnego Publicznego Zakładu Opieki Zdrowotnej w Strzyżowie. Działalność i rozwój środowiska medycznego w powiecie, znaczna część działalności pozostałych podmiotów ochrony zdrowia koncentruje się wokół centrum, jakim jest szpital powiatowy. Dlatego też jego umocnienie, doposażenie w odpowiedni sprzęt, poprawa standardu lokalowego, dążenie do jak najwyższego poziomu świadczonych usług powinno być najważniejszym zadaniem dla samorządu powiatowego w dziedzinie ochrony zdrowia. Zadanie to jest tym bardziej istotne, że w otoczeniu powiatu funkcjonuje kilka szpitali o wzrastającej pozycji konkurencyjnej, co, bez odpowiednich działań naprawczych, powodować może odpływ pacjentów poza teren powiatu. Działalność szpitala powiatowego powinna być rozwijana poprzez tworzenie nowych oddziałów i pododdziałów dostosowanych do aktualnych potrzeb i zagrożeń bezpieczeństwa zdrowotnego ludności powiatu i okolic w dziedzinach takich jak: kardiologia, pediatria, chirurgia, rehabilitacja, neurologia i psychiatria czy ginekologia. Absolutnym warunkiem pomyślnej realizacji założonych w tym kierunku działania celów jest jednak przede wszystkim zapewnienie odpowiednich warunków lokalowych dla szpitala, co w wielu przypadkach oznacza zwiększenie liczby łóżek, tworzenie nowych pomieszczeń, zakup nowoczesnego sprzętu dla prowadzenia badań diagnostycznych i terapii. W realizacji tego kierunku działania szczególnie ważne jest pozyskiwanie środków spoza budżetu powiatu, działania te bowiem wymagają znacznych nakładów finansowych w kolejnych latach. 6.1.4.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Poprawa standardu lokalowego i sprzętowego powiatowych placówek ochrony zdrowia Rozwój usług medycznych na terenie powiatu nie będzie możliwy bez poprawy standardu budynków i lokali, w których usługi te są realizowane oraz wyposażenia poszczegól172 nych podmiotów tworzących powiatową służbę zdrowia w nowoczesny sprzęt. Działania te przyśpiesza wzrastająca konkurencyjność w tym obszarze, powoduje bowiem tworzenie nowych źródeł finansowania koniecznych zmian. Baza lokalowa poszczególnych obiektów służby zdrowia na terenie powiatu wymaga szybkiego dostosowania do współczesnych standardów. Obiekty ośrodków zdrowia, przychodni i szpitala powiatowego zbudowane kilkadziesiąt lat temu wymagają gruntownych remontów i modernizacji. Również w zakresie wyposażenia sprzętowego konieczne jest przygotowanie nowych rozwiązań, doposażenie poszczególnych podmiotów w nowoczesny sprzęt, który umożliwi diagnozowanie i terapię na poziomie dostosowanym do współczesnych wymagań. W obecnych warunkach finansowania służby zdrowia działania te będą możliwe przede wszystkim poprzez zaangażowanie środków pochodzących z rezerw budżetu państwa przeznaczonych na restrukturyzację ochrony zdrowia, środków z kontraktu regionalnego oraz przekazywanych poszczególnym podmiotom przez Kasy Chorych a także ze źródeł pozabudżetowych, do których uzupełnieniem będą środki budżetu powiatu i samorządów gminnych. Rolą zarządzających będzie tworzenie odpowiednich programów, które pozwolą środki te pozyskać. 6.1.4.3. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 3: Poprawa standardu świadczonych usług w placówkach stałych pomocy społecznej na obszarze powiatu strzyżowskiego Podobne jak w obszarze ochrony zdrowia działania dotyczyć będą stacjonarnych placówek pomocy społecznej na obszarze powiatu, którymi są: Dom Dziecka w Strzyżowie, Dom Dziecka w Żyznowie, Dom Pomocy Społecznej w Babicy, Dom Pomocy Społecznej w Gliniku Dolnym. Spośród nich zwłaszcza Dom Pomocy Społecznej w Gliniku Dolnym wymaga gruntownej przebudowy i modernizacji, wszystkie placówki zaś dostosowania do standardów wyznaczonych przez stosowne akty prawne. Osobnym problemem jest to, że Domy Dziecka czy jednostki administracyjne pomocy społecznej takie jak Powiatowy Urząd Pracy i Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie zlokalizowane są w obiektach, które albo nie stanowią własności powiatu strzyżowskiego, albo też mogą podlegać procesowi reprywatyzacji. W związku z tym w różnego rodzaju działaniach związanych z zagospodarowywaniem mienia powiatu należy dążyć do rozwiązania tego problemu. 6.1.4.4. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 4: Rozwój usług pomocy społecznej świadczonych przez podmioty spoza sfery budżetowej W sferze pomocy społecznej ważnym kierunkiem działania będzie wspieranie rozwoju usług i realizacji zadań w tym obszarze przez podmioty spoza sfery budżetowej. W ramach zadań leżących w kompetencji powiatu mogą to być m.in. rodziny zastępcze dla dzieci wymagających opieki, organizacje pozarządowe świadczące usługi pomocy społecznej, w tym m.in. realizujące zadania związane z prowadzeniem placówek pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych i in. Ten kierunek ważny będzie m.in. przy tworzeniu koncepcji rewitalizacji wolnych obiektów budowlanych na terenie powiatu, które mogą być zagospodarowywane dzięki współpracy z organizacjami pozarządowymi na cele pomocy społecznej oraz w rozwijaniu różnych form opieki nad dzieckiem, w tym poprzez wzrost liczby rodzin zastępczych na terenie powiatu, tworzenie rodzinnych domów dziecka i tym podobne działania. 173 6.1.4.5. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 5: Wzrost konkurencyjności w oferowaniu usług medycznych oraz tworzenie nowych placówek świadczących usługi w dziedzinie ochrony zdrowia i pomocy społecznej Poprawa standardu i jakości świadczonych usług w dziedzinie ochrony zdrowia będzie możliwa przede wszystkim dzięki tworzeniu i wzmacnianiu zasady konkurencyjności pomiędzy różnymi podmiotami świadczącymi te usługi, co jest szczególnie istotne przede wszystkim w zakresie lecznictwa otwartego. Zasada konkurencyjności służyć także powinna jak najszerszej dostępności pacjentów do usług medycznych na obszarze całego powiatu. Przekształcenia w powiatowej służbie zdrowia powinny dotyczyć zarówno lecznictwa otwartego jak i lecznictwa zamkniętego, tworzone powinny być nowe rodzaje usług medycznych w zakresie m.in. ratownictwa medycznego i opieki długoterminowej. W związku m.in. z istniejącymi tendencjami demograficznymi, procesem starzenia się społeczeństwa co roku na terenie powiatu powinna wzrastać liczba łóżek długoterminowych oferowanych przez podmioty zarówno z publicznej jak i niepublicznej służby zdrowia a nawet przez organizacje pozarządowe. Tendencje te powodują także konieczność podjęcia działań skutkujących powstaniem nowych placówek pomocy społecznej przeznaczonych m.in. dla osób w podeszłym wieku. Również te placówki mogłyby działać jako placówki prowadzone przez samorządy lub organizacje pozarządowe. 6.1.5. CEL STRATEGICZNY NR 5: INICJATYWY NA RZECZ WSPÓŁPRACY TRANSGRANICZNEJ I TRANSNARODOWEJ POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Konieczność współpracy na poziomie lokalnym i regionalnym dotyczy nie tylko podmiotów krajowych. W zjednoczonej Europie współpraca międzynarodowa władz i społeczności lokalnych i regionalnych jest istotnym czynnikiem stabilizacji i wzajemnego poznawania różnych narodów, kultur i tradycji. Podejmowanie tego typu działań przez lokalne władze i społeczności jest znakomitym uzupełnieniem polityki państwowej nakierowanej na przyjazne współistnienie z innymi narodami. Dlatego też działania zmierzające do nawiązania partnerskich kontaktów z samorządami z zagranicy powinny być jednym z zadań stawianych w ramach wizji lokalnego rozwoju poszczególnych społeczności. Kontakty te mogą mieć różny wymiar – od płaszczyzny kulturalnej czy sportowej po działania edukacyjne i współpracę gospodarczą. Położenie powiatu strzyżowskiego w regionie przygranicznym sprzyjać powinno nawiązaniu partnerskich kontaktów w pierwszej kolejności z lokalnymi społecznościami z Ukrainy i Słowacji, tym bardziej, że powiat położony jest w obszarze wsparcia dla programów współpracy terytorialnej Polska – Słowacja i Polska – Białoruś – Ukraina. Podejmować jednak należy także inicjatywy służące nawiązaniu kontaktów z lokalnymi społecznościami innych państw. 6.1.5.1. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 1: Nawiązanie i rozwinięcie partnerskich kontaktów ze społecznościami lokalnymi Słowacji, Ukrainy i innych państw Pierwszym krokiem podejmowanych działań będzie znalezienie odpowiednich partnerów na poziomie lokalnym w poszczególnych państwach i podpisanie stosownych porozumień określających ogólne ramy i płaszczyzny współpracy. W dążeniu do realizacji tego kieuczestnictwo Powiatu Strzyżowskiego runku działania pomocne będzie w organizacjach i stowarzyszeniach, stawiających sobie za cel tego typu działania – jednym 174 z nich jest stowarzyszenie Euroregion Karpacki. Podpisane porozumienia o współpracy stać się powinny początkiem działań mających na celu przygotowanie odpowiednich projektów szczegółowych w poszczególnych dziedzinach, zwłaszcza wykorzystujących środki z dostępnych programów pomocowych, w tym programów Unii Europejskiej. Podjęte kontakty owocować powinny przygotowaniem różnych inicjatyw w dziedzinie kultury, sportu, edukacji, gospodarki i in. 6.1.5.2. KIERUNEK DZIAŁANIA NR 2: Rewitalizacja zdegradowanych obiektów na terenie powiatu strzyżowskiego w celu powołania instytucji nakierowanych na współpracę transgraniczną i transnarodową Poszukiwanie partnerów zagranicznych na poziomie lokalnym i regionalnym zaowocować powinno w konsekwencji stworzeniem na terenie powiatu strzyżowskiego niezwykle potrzebnej bazy publicznych obiektów, która - właściwie zarządzana - byłaby podstawą do intensyfikacji działań mających na celu współpracę międzynarodową. Dla realizacji tego kierunku działania właściwym będzie przeznaczenie na ten cel zdegradowanych obecnie i nieczynnych obiektów budowlanych, takich jak przejęte przez samorząd powiatowy w 2005 r. od Skarbu Państwa zabudowania dworskie i folwarczne w Wiśniowej. Ich rewitalizacja pozwoliłaby na stworzenie bazy lokalowej a w konsekwencji instytucji w formie np. jednostki organizacyjnej Powiatu Strzyżowskiego, która nakierowana byłaby na działania związane ze współpracą międzynarodową. Zakres działalności takiej instytucji powinien być szerszy niż powiatowy i dlatego należy podjąć ścisłą współpracę z takimi podmiotami jak stowarzyszenie Euroregion Karpacki w celu właściwego wykorzystania przygotowanych, odrestaurowanych obiektów. VI. MECHANIZMY I INSTRUMENTY FINANSOWE W REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU POWIATU Dokument, jakim jest Strategia rozwoju powiatu, stanie się rzeczywistym planem rozwoju pod warunkiem, że wyznaczone priorytety, cele i kierunki działań oparte będą o rzeczywiste zaangażowanie instrumentów finansowych w postaci budżetów samorządowych, finansowych środków zewnętrznych, w tym kierowanych na rozwój regionalny i pochodzących z funduszy zagranicznych oraz środków z innych źródeł. Podstawowym źródłem finansowania realizacji strategii rozwoju będą budżety samorządów terytorialnych, które zapewnić muszą co najmniej minimalny wkład w realizację przyjętych priorytetów, celów strategicznych i kierunków działania. Podział kompetencji pomiędzy samorządy gminne, samorząd powiatowy i samorząd województwa wskazuje, które zadania wyznaczone w strategii będą realizowane przez samorządy z jakiego poziomu. Pełna realizacja strategii rozwoju nie będzie jednak możliwa bez znacznego zaangażowania środków zewnętrznych, które w wielu przypadkach stanowić powinny 50 – 100 % nakładów na realizację wyznaczonych zadań. Optymalny poziom realizacji wyznaczonych zadań strategicznych zakłada 70 % udział środków zewnętrznych, pochodzących z kontraktu regionalnego i środków zagranicznych. Konieczność tak wysokiego zaangażowania środków zewnętrznych wynika z niskiego poziomu dochodów samorządów, mieszkańców i przedsiębiorstw z terenu powiatu, na co wpływa słaby poziom rozwoju gospodarczego oraz zbyt małe w stosunku do potrzeb angażowanie środków wyrównujących różnicę pomiędzy dochodami w tym terenie a dochodami jednostek samorządu terytorialnego w innych regionach Polski. Trudności w tym zakresie pogłębia niedoskonały, daleki od oczekiwań lokalnych społeczności, obłożony wieloma barie- 175 rami wewnętrznymi system finansowania samorządów, którego tymczasowość152 praktycznie uniemożliwia planowanie rozwoju w dłuższym horyzoncie czasowym a istniejące bariery w sposób istotny ograniczają możliwości finansowania zadań prorozwojowych. Ograniczenia te oraz brak wystarczających środków na realizację zadań są szczególnie dotkliwie odczuwane przez samorząd powiatowy. Dla sprawnego realizowania zadań prorozwojowych przez samorządy lokalne konieczne jest przede wszystkim zapewnienie stabilności dochodów samorządowych i rzeczywiste stworzenie warunków umożliwiających kreowanie rozwoju regionalnego poprzez zapewnienie możliwości decydowania o wydatkowaniu środków zawartych w budżetach samorządów terytorialnych oraz środków pozostających w dyspozycji samorządów, ale przechodzących poza budżetem, jak np. różnego rodzaju fundusze celowe. Dobrze skonstruowany, prorozwojowy system finansów samorządowych charakteryzować się powinien następującymi cechami: - stabilnością, co oznacza, że podmiot samorządowy mieć powinien możliwość planowania wydatków w dłuższej perspektywie czasowej, na podstawie stałych, przewidywalnych źródeł dochodów, których poziom powinien być uzależniony tylko od koniunktury gospodarczej a tym samym od poziomu dochodów państwa, ich wewnętrzna struktura powinna zaś być niezmienna, - dyspozycyjnością, oznaczającą, że kierowane do samorządów środki finansowe powinny być w jak najmniejszym stopniu obłożone barierami wewnętrznymi ograniczającymi możliwości ich wydatkowania, a przez to uniemożliwiającymi ich angażowanie wg potrzeb widzianych z perspektywy lokalnej społeczności, - całościowością, tj. zawierać powinien możliwie pełny zestaw środków kierowanych na dany teren – jak najmniej z nich powinno pozostawać i przechodzić poza budżetami jednostek samorządowych, a przez to poza kontrolą społeczną a z drugiej strony jak najwięcej środków przekazywanych na dany teren powinno być kierowane poprzez budżety samorządowe, - progresywnością oznaczającą zdolność jednostek samorządowych do podejmowania działań prorozwojowych, dzięki przede wszystkim wystarczająco wysokiemu poziomowi dochodów samorządów, m.in. poprzez zapewnienie odpowiednio mocnych instrumentów wyrównujących różnice w dochodach pomiędzy poszczególnymi regionami. Właściwe skonstruowanie systemu finansów samorządowych jest niezwykle istotne także z tego powodu, że łączy się z przygotowywaniem możliwości absorpcyjnych Polski w kontekście zbliżającego się wejścia do Unii Europejskiej. W wyścigu konkurencyjnym pomiędzy poszczególnymi krajami, regionami i subregionami podmioty słabsze mogą zniwelować dzielący je dystans do podmiotów silniejszych tylko poprzez mocniejsze wsparcie w realizacji wyznaczonych zadań rozwojowych. Na tej zasadzie opiera się polityka regionalna Unii Europejskiej i przygotowujące do członkostwa programy przedakcesyjne w krajach partnerskich, w tym w Polsce153. Wykorzystanie kierowanych na różne cele środków pomocowych, jak wynika także z niniejszego dokumentu niezbędnych dla prawidłowej realizacji wyznaczonych priorytetów, celów strategicznych i kierunków działania, wymaga niemal w każdym przypadku zaangażowania środków własnych, pochodzących najczęściej z budżetów samorządowych. Zasada ta dotyczy nie tylko środków zagranicznych, ale także środków krajowych dostępnych w różnorodnych funduszach, agencjach oraz przede wszystkim obejmuje środki kierowane na 152 Ustawa z dnia 26 listopada 1998 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego w latach 1999 – 2001 (Dz. U. Nr 150, poz. 983 z późn zm.) obowiązująca w pierwotnej wersji przez dwa lata jest przez kolejne lata przedłużana o rok, do 31 grudnia 2001 r. nie przyjęto docelowej ustawy regulującej dochody samorządów. 153 Por. m.in. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 128 – 139. 176 rozwój regionalny w ramach kontraktu regionalnego154. Stąd też samorządy muszą dysponować takimi instrumentami finansowymi, które pozwolą im te środki skutecznie wykorzystać, a może się to dokonać poprzez dobrze skonstruowany system finansów samorządowych. W realizacji działań strategicznych stosowane będą mechanizmy ich finansowania pozwalające na skuteczne i jak najpełniejsze wykonanie założonych zadań. Mechanizmy te to przede wszystkim: 1. Montaż finansowy pozwalający na angażowanie środków pochodzących z różnych źródeł dla realizacji zadań strategicznych. Mechanizm ten pozwalał będzie zarówno na skuteczne ubieganie się o środki pozabudżetowe, jak i na konkretną, partnerską współpracę pomiędzy poszczególnymi podmiotami na terenie powiatu w obszarach stanowiących wspólne zadania dla poszczególnych partnerów. Montaż finansowy jest szczególnie przydatny w ubieganiu się o zewnętrzne środki finansowe, pozwala bowiem na ograniczanie udziału własnego poszczególnych podmiotów, a przez to powoduje możliwość większego i szerszego zaangażowania zewnętrznych środków. Naturalnymi partnerami do udziału w montażu finansowym są jednostki samorządu terytorialnego, ich jednostki organizacyjne, ale także podmioty z sektora prywatnego, jednostki administracji rządowej i in. 2. Wieloletnie programy inwestycyjne, dzięki którym projekty strategiczne będą mogły być objęte zewnętrzną pomocą finansową w horyzoncie czasowym dłuższym niż rok budżetowy. Mechanizm ten pozwala w pewnym stopniu ograniczyć negatywne konsekwencje rocznego planowania funkcjonującego w sferze budżetowej, dlatego powinien być dobrze przygotowywany i wykorzystywany. Przeszkodą, zwłaszcza dla samorządu powiatowego i samorządu województwa, których system dochodów jest w największym stopniu niestabilny, w stosowaniu tego instrumentu finansowego jest tymczasowość obecnego systemu dochodów samorządowych, utrudniająca planowanie budżetowe w dłuższym niż rok horyzoncie czasowym. 3. Bezpośrednie projekty strategiczne przygotowywane i podejmowane przez poszczególne jednostki samorządowe jako konsekwencja przyjętej strategii rozwoju, oparte w największym stopniu na środkach pochodzących głównie z budżetów tych jednostek. Ze względu na niski poziom dochodów samorządów na terenie powiatu mechanizm ten może być stosowany tylko w ograniczonym zakresie, ze względu na to, że większość założonych zadań strategicznych może zostać zrealizowana w pełni tylko poprzez zaangażowanie środków zewnętrznych. 4. Pozabudżetowe działania strategiczne realizowane przez inne niż samorządowe podmioty działające przede wszystkim w sferze gospodarki, rolnictwa, oświaty, ochrony zdrowia i in. dziedzinach, głownie w sektorze prywatnym na terenie powiatu. Działalność tego sektora w równej mierze jak działalność samorządów terytorialnych przez ostatnie dziesięciolecie przyczyniła się do rozwoju powiatu, to w tej sferze znajduje się największa liczba miejsc pracy, w niej zachodzą najbardziej dynamiczne procesy rozwojowe, dlatego też sektor prywatny odgrywać będzie coraz istotniejszą rolę w realizacji działań strategicznych. Niedoskonałość i tymczasowość dochodów samorządowych uniemożliwia skonstruowanie nawet przybliżonej prognozy nakładów finansowych na realizację Strategii rozwoju powiatu strzyżowskiego na lata 2002 –2016, w kolejnych latach z ukazaniem udziału własnego i zaangażowanych środków zewnętrznych. Pewną próbą tego typu prognozy jest zawarta w Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 –2006 prognoza finansowa dotycząca środków zagranicznych i udziału krajowego w ich wykorzystaniu. Ze względu na 154 Pierwszy kontrakt zawarty pomiędzy rządem RP a Województwem Podkarpackim obejmuje lata 2001 – 2002, został zawarty w Warszawie w dn. 19 czerwca 2001 r., opublikowany w Dzienniku Ustaw z tego roku nr 39, poz. 460. 177 występujące potrzeby oraz skalę wyznaczonych zadań obszar powiatu strzyżowskiego poprzez reprezentujące go podmioty, przede wszystkim jednostki samorządu terytorialnego powinien być jednym z najbardziej aktywnych obszarów poszukujących możliwości wykorzystania różnego rodzaju środków finansujących jego rozwój, dostępnych dla województwa podkarpackiego. Tabela nr 38. - Prognoza środków zagranicznych dla województwa podkarpackiego (2000 – 2006) w mln EURO155 Priorytety/ źródła finansowania 2000 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 2001 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 2002 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 2003 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 2004 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 2005 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 2006 Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultu155 Bank Światowy SAPARD 1,6 Phare 99 Phare 2000 3 3 1 5,12 2,2 3,7 4 4,5 4 15,38 7,5 10 5,5 24,5 Phare CBC budżet państwa budżety lokalne 0,5 1 0,3 0,7 1,2 0,14 0,6 1,3 0,4 1,3 1 6,8 33,78 1,8 1,34 3,8 3,3 55,94 0,5 1 0,3 0,7 3,8 4,7 0 3 3 FEOGA ESF ERDF CF RAZEM 5,4 10,82 0 4 1,2 0,14 0,6 1,3 0,4 1,3 1 0,6 10,2 1,8 10 1,34 3,8 3,3 18,44 0,5 1 0,3 0,7 3,8 4,7 0 3 3 4 1,2 0,14 0,6 1,3 0,4 1,3 1 0,6 10,2 1,8 10 1,34 3,8 3,3 18,44 2,3 3,4 2,3 2,2 2 6,3 0,9 b.d. b.d. b.d. 10 6,3 2,2 14,9 13 b.d. 10 3 4,5 3 3 b.d. b.d. b.d. 2,6 8,5 1,2 b.d. b.d. b.d. 13 8,5 2,9 19,8 17,4 b.d. 13 3,9 5,7 3,9 3,8 b.d. b.d. b.d. 3,3 10,7 1,5 b.d. b.d. b.d. 17 10,7 3,7 25,1 22,1 b.d. 17 4,7 6,9 4,7 4,6 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 10 11 b.d. b.d. b.d. 14,6 16,6 0 30 5 b.d. b.d. b.d. 12 42,6 8,1 56 b.d. 93,9 13 15 b.d. b.d. b.d. 19 22,5 0 39 7 b.d. b.d. b.d. 15,6 56 11,1 74 b.d. 124,2 17 19 b.d. b.d. b.d. 24,8 28,5 0 50 9 b.d. b.d. b.d. 20,3 71,4 14,2 95 b.d. 159,2 20 23 b.d. b.d. b.d. 29,4 34,5 0 Por. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000, s. 139. 178 ra Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 4,1 13 1,8 b.d. b.d. b.d. 20 13 4,5 61 11 b.d. b.d. b.d. 24,1 87 17,3 30,5 26,8 b.d. 20 115 b.d. 192,3 OGÓŁEM 2000 - 2006 Priorytety/ źródła finansowania Bank Światowy SAPARD Phare 99 Phare 2000 Phare CBC budżet państwa budżety lokalne FEOGA ESF ERDF CF RAZEM Obszary wiejskie Przedsiębiorczość Turystyka i kultura Kapitał ludzki Infrastruktura Współpraca międzynarodowa RAZEM 1,6 0 0 9 9 0 0 1 0 0 5,12 0 0 0 0 15,4 23,5 0 14,8 15,7 0 b.d. b.d. b.d. 0 0 0 60 68 0 b.d. b.d. b.d. 100,8 122,32 0 2,2 3,7 0 0 12 0 0 4,5 0 4 15,4 0 0 3,6 0,42 13,8 42,4 6,6 0 42,4 16,3 b.d. b.d. b.d. 60 0 0 0 180 32 b.d. b.d. b.d. 80 311,18 56,1 7,5 30 5,5 24,52 4,02 101,7 89,2 b.d. 60 340 b.d. 662,42 VII. MONITORING I OCENA REALIZACJI STRATEGII ROZWOJU POWIATU STRZYŻOWSKIEGO Proces realizacji Strategii rozwoju powiatu wymaga zastosowania procedur ocennych i monitorujących jej efektywność oraz stopień wdrożenia poszczególnych priorytetów, celów strategicznych i kierunków działań. Strategia ma charakter otwarty i elastyczny co oznacza, że poszczególne jej elementy w trakcie realizacji mogą być modyfikowane pod kątem dostosowywania do zmiennej sytuacji społecznej, gospodarczej, demograficznej i in. – w tym celu także niezbędne są działania monitorujące. Celem stosowanych procedur monitorujących powinno być przede wszystkim ocenianie efektywności realizacji założonych działań strategicznych i osiągania założonych w Strategii rozwoju efektów. Niezbędna jest więc ocena okresowa realizacji założonych zadań oraz coraz szersze zaangażowanie społeczne w proces wdrażania i monitorowania Strategii rozwoju powiatu. Dobrze stosowane, stałe, poddane szerokiemu uczestnictwu społecznemu mechanizmy monitorujące zapewnić powinny skuteczne osiąganie celów strategicznych, elastyczne reagowanie na zmiany oraz oszczędne i efektywne wydatkowanie środków publicznych. W proces monitoringu Strategii zaangażowane będą instytucje dysponujące wyspecjalizowanymi narzędziami do jego prowadzenia, takie jak Urząd Statystyczny, Urząd Skarbowy, Powiatowy Urząd Pracy, poszczególne Urzędy Gmin, Starostwo Powiatowe i jednostki organizacyjne Powiatu i in. Podstawą dokonywanych ocen powinien być obowiązujący oraz dodatkowo stworzony dla celów Strategii system sprawozdawczy oparty o przejrzyste, a zarazem mierzalne kryteria i dane, takie jak np. liczba utworzonych miejsc pracy, liczba bezrobotnych, tendencje demograficzne, liczba miejsc noclegowych, liczba powstałych podmiotów gospodarczych w poszczególnych sektorach i in. Stosowanie tego mechanizmu opartego na w/w. elementach pozwoli na okresowe porównywanie rzeczywistych efektów realizowanej Strategii rozwoju z planami, określi stopień zaangażowania poszczególnych inwestycji, poziom rozwoju gospodarczego, tendencje progresywne i regresywne na danym etapie, tworząc podstawę do aktualizacji założonej wizji rozwoju i działań strategicznych. Strategia rozwoju powiatu strzyżowskiego poprzez wyznaczone priorytety, cele strategiczne i kierunki działań nawiązuje do Strategii rozwoju województwa podkarpackiego wpisując się w ten sposób w regionalny proces rozwoju, którego głównym koordynatorem jest samorząd województwa. Proces jej wdrażania wpisany być musi także w regionalne mechanizmy monitorujące, których celem będzie ukazanie realizacji zadań wyznaczonych w wojewódzkiej strategii rozwoju. Poprzez koherentność ze Strategią rozwoju województwa podkarpackiego niniejszy dokument zapewnia spójność wyznaczonych działań rozwojowych z Narodową Strategią Rozwoju Regionalnego i Narodowym Planem Rozwoju – dokumentami rzą179 dowymi wyznaczającymi w średniookresowym horyzoncie czasowym rozwojowe priorytety Państwa. Wyznaczona w tych dokumentach polityka rozwoju regionalnego osiągana będzie m.in. poprzez kontrakty wojewódzkie, stanowiące umowę pomiędzy rządem a samorządem wojewódzkim dotyczącą finansowania poszczególnych działań rozwojowych. Po stronie województwa przeprowadzenie założonych działań rozwojowych dotyczyć będzie różnych podmiotów, w tym samorządów powiatowych w zakresie zadań pozostających w ich kompetencji. Realizacja wyznaczonych w Strategii rozwoju powiatu strzyżowskiego działań strategicznych będzie więc także wypełnieniem zadań rozwoju regionalnego na obszarze powiatu, a zarazem spełnieniem wizji rozwoju zawartej w dokumentach ogólnopaństwowych, w szczególności dotyczących rozwoju obszarów wiejskich. 180 VIII. ANEKS STATYSTYCZNY POWIAT STRZYŻOWSKI WŚRÓD POWIATÓW WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO W LATACH 1999 I 2000 Wykres nr 62 - Powiat Strzyżowski na tle województwa i kraju w latach 1999 i 2000 wg wybranych danych porównawczych 160 140 120 A 100 G 80 B 60 40 20 0 F C E D Polska = 100 Województwo Powiat A. Liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w rejestrze REGON w przeliczeniu na 1000 mieszkańców B. Udział użytków rolnych w powierzchni ogółem C. Telefoniczne łącza główne w przeliczeniu na 1000 mieszkańców D. Stopa bezrobocia rejestrowanego wg stanu na dzień 31.12 E. Liczba pracujących poza rolnictwem indywidualnym w podmiotach gospodarczych zatrudniających powyżej 9 osób F. Udział powierzchni o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chronionej w powierzchni ogółem G. Produkcja sprzedana przemysłu w przeliczeniu na 1 mieszkańca 181 ROK 1999:156 1. POZIOM URBANIZACJI - % LUDNOŚCI ZAMIESZKAŁEJ W MIASTACH W STOSUNKU DO LUDNOŚCI OGÓŁEM LP POWIAT % 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. STALOWOWOLSKI TARNOBRZESKI RZESZOWSKI MIELECKI PRZEMYSKI SANOCKI DĘBICKI KROŚNIEŃSKI JAROSŁAWSKI NIŻAŃSKI LUBACZOWSKI BIESZCZADZKI JASIELSKI LEŻAJSKI ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI PRZEWORSKI ŁAŃCUCKI KOLBUSZOWSKI STRZYŻOWSKI BRZOZOWSKI 62,34 60,72∗ 55,25* 49,56 48,63* 48,44 40,10 39,75* 38,48 35,75 34,92 33,83 31,28 31,19 31,18 16. 17. 18. 19. 27,10 23,42 14,81 13,81 12,04 2. POZIOM PRZEDSIĘBIORCZOŚCI - LICZBA ZAKŁADÓW OSÓB FIZYCZNYCH NA 1000 MIESZKAŃCÓW LP 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. MIASTO / POWIAT MIASTO KROSNO MIASTO PRZEMYŚL MIASTO RZESZÓW MIASTO TARNOBRZEG POW. BIESZCZADZKI POW. SANOCKI POW. JASIELSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. JAROSŁAWSKI POW. STALOWOWOLSKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. MIELECKI POW. BRZOZOWSKI POW. TARNOBRZESKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. DĘBICKI POW. RZESZOWSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. NIŻAŃSKI 83,82 81,12 74,38 72,04 68,14 51,29 49,18 47,08 46,87 46,47 45,66 44,71 41,72 39,72 39,15 38,92 38,85 34,24 34,00 156 Dane na podstawie: Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Rzeszów 2000. ∗ ŁĄCZNIE Z MIASTEM NA PRAWACH POWIATU 20. 21. 22. 23. 24. POW. PRZEMYSKI POW. LEŻAJSKI POW. LUBACZOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. PRZEWORSKI 33,41 33,04 31,09 30,66 29,60 3. KORZYSTAJĄCY Z NOCLEGÓW NA TERENIE POWIATU / 1000 MIESZKAŃCÓW W CIĄGU ROKU LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. MIASTO / POWIAT POW. BIESZCZADZKI MIASTO RZESZÓW MIASTO PRZEMYŚL POW. KROŚNIEŃSKI POW. SANOCKI POW. PRZEMYSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. STRZYŻOWSKI POW. JASIELSKI POW. ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. TARNOBRZESKI POW.PRZEWORSKI POW. DĘBICKI MIASTO TARNOBRZEG POW. MIELECKI POW. STALOWOWOLSKI POW. LEŻAJSKI MIASTO KROSNO POW. KOLBUSZOWSKI POW. RZESZOWSKI POW.BRZOZOWSKI POW. LUBACZEWSKI OS. 2.528 546 518 279 241 239 233 218 180 167 152 129 116 105 93 93 84 80 79 69 60 55 37 33 4. % UŻYTKÓW ROLNYCH W POWIERZCHNI POWIATU OGÓŁEM w 1999 r LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. POWIAT RZESZOWSKI ŁAŃCUCKI PRZEWORSKI JAROSŁAWSKI STRZYŻOWSKI ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI MIELECKI DĘBICKI BRZOZOWSKI LEŻAJSKI JASIELSKI KOLBUSZOWSKI KROŚNIEŃSKI PRZEMYSKI NIŻAŃSKI TARNOBRZESKI LUBACZOWSKI % 68,56 68,33 68,26 68,25 67,70 66,48 65,80 64,07 62,41 59,48 55,94 55,38 54,27 52,60 50,46 48,83 47,49 182 18. 19. 20. SANOCKI STALOWOWOLSKI BIESZCZADZKI 40,37 34,86 20,28 5. UDZIAŁ POWIERZCHNI O SZCZEGÓLNYCH WALORACH PRZYRODNICZYCH PRAWNIE CHRONIONEJ W POWIERZCHNI OGÓŁEM W % LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. POWIAT BIESZCZADZKI SANOCKI PRZEMYSKI KROŚNIEŃSKI DĘBICKI KOLBUSZOWSKI LUBACZOWSKI BRZOZOWSKI STRZYŻOWSKI PRZEWORSKI LEZAJSKI JASIELSKI RZESZOWSKI ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI JAROSŁAWSKI ŁAŃCUCKI MIELECKI STALOWOWOLSKI NIŻAŃSKI TARNOBRZESKI „%” 98,7 82,8 71,1 69,4 67,3 48,3 48,1 47,7 45,5 * 45,1 44,9 37,8 34,1 32,0 21. 22. 23. 24. 111 111 98 91 7. POWIATY WOJ. PODKARPACKIEGO WG POWIERZCHNI W KM2 LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 25,1 24,2 23,3 5,5 - POW. NIŻAŃSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. PRZEMYSKI POW. RZESZOWSKI 17. 18. 19. 20. POWIAT BIESZCZADZKI LUBACZOWSKI SANOCKI RZESZOWSKI PRZEMYSKI JAROSŁAWSKI KROŚNIEŃSKI JASIELSKI MIELECKI STALOWOWOLSKI NIŻAŃSKI DĘBICKI KOLBUSZOWSKI PRZEWORSKI LEŻAJSKI ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI BRZOZOWSKI TARNOBRZESKI STRZYŻOWSKI ŁAŃCUCKI KM2 1.973 1.308 1.225 1.219 1.214 1.029 924 913 880 833 786 776 774 698 583 549 540 520 503 452 6. PRACUJĄCY NA 1000 MIESZKAŃCÓW ** LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. * MIASTO / POWIAT MIASTO KROSNO MIASTO RZESZÓW MIASTO PRZEMYŚL MIASTO TARNOBRZEG POW. STALOWOWOLSKI POW. DEBICKI POW. MIELECKI POW. SANOCKI POW. TARNOBRZESKI POW. JASIELSKI POW. LEŻAJSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. BIESZCZADZKI POW. PRZEWORSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. ROPCZYCKO-SĘDZISZOWSKI POW. LUBACZOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. KROŚNIEŃSKI 8. POWIATY WOJ. PODKARPACKIEGO WG LUDNOŚCI W ROKU 1999. 541 473 315 294 263 211 205 205 191 187 174 165 165 160 160 156 131 115 115 113 BEZ OTULINY CZARNORZECKO – STRZYŻOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO ** DANE NIE OBEJMUJĄCE ROLNICTWA INDYWIDUALNEGO ORAZ OSÓB FIZYCZNYCH O LICZBIE PRACUJĄCYCH DO 9 OSÓB LP. MIASTO / POWIAT LICZBA LUDNOŚCI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. POW. RZESZOWSKI MIASTO RZESZÓW POW. MIELECKI POW. DĘBICKI POW. JASIELSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. STALOWOWOLSKI POW.KROŚNIEŃSKI POW.SANOCKI POW. PRZEWORSKI POW. ŁANCUCKI POW. PRZEMYSKI POW. ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI POW. LEŻAJSKI MIASTO PRZEMYŚL POW. NIŻANSKI POW. BRZOZOWSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. LUBACZOWSKI POW. TARNOBRZESKI MIASTO TARNOBRZEG 167.046 162.323 135.109 133.210 124.368 123.695 115.176 109.491 95.925 79.654 77.730 72.185 71.032 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 69.900 68.345 67.187 65.793 62.389 60526 58.093 55.680 51.291 183 23. 24. POW. BIESZCZADZKI MIASTO KROSNO 50.658 49.195 24. POW. LUBACZOWSKI - 5,3 11. PRZYROST NATURALNY NA 1.000 LUDNOŚCI 9. LUDNOŚĆ NA 1 KM2 LP. MIASTO / POWIAT LUDNOŚĆ NA 1 KM2 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. MIASTO RZESZÓW MIASTO PRZEMYŚL MIASTO KROSNO MIASTO TARNOBRZEG POWI. ŁAŃCUCKI POW. DĘBICKI POW. MIELECKI POW. STALOWOWOLSKI POW. RZESZOWSKI POW. JASIELSKI POW. ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. LEŻAJSKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. PRZEWORSKI POW. TARNOBRZESKI POW. NIŻAŃSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. SANOCKI POW. PRZEWORSKI POW. LUBACZOWSKI POW. BIESZCZADZKI 3.023 1.565 1.131 598 172 172 153 138 137 136 129 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 124 122 120 120 119 114 107 86 78 78 59 44 26 10. SALDO MIGRACJI NA 1000 MIESZKAŃCÓW LP. MIASTO / POWIAT SALDO 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. POW. RZESZOWSKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. JAROSŁAWSKI MIASTO RZESZÓW POW. DĘBICKI POW. NIŻAŃSKI MIASTO TARNOBRZEG POW. LEŻAJSKI POW. TARNOBRZESKI POW. STRZYŻOWSKI POW. JASIELSKI POW. BRZOZOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI POW. PRZEWORSKI POW. STALOWOWOLSKI POW. SANOCKI POW. PRZEMYSKI MISTO PRZEMYŚL POW. MIELECKI MIASTO KROSNO POW. BIESZCZADZKI 3,3 1,5 0,8 - 0,3 - 0,3 - 0,4 - 0,7 - 0,7 - 0,8 - 0,9 - 1,0 - 1,0 - 1,2 - 1,2 - 1,4 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. - 1,4 - 1,5 - 1,6 - 1,8 - 1,8 - 2,3 - 2,5 - 2,6 LP. MIASTO / POWIAT PRZYROST 1. 2. 5,2 4,3 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. POW. KOLBUSZOWSKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POW. DĘBICKI POW. LEŻAJSKI POW. BIESZCZADZKI MIASTO TARNOBRZEG POW. MIELECKI POW. SANOCKI POW. TARNOBRZESKI POW. BRZOZOWSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. LUBACZOWSKI POW. PRZEMYSKI POW. RZESZOWSKI POW. JASIELSKI POW. STALOWOWOLSKI MIASTO RZESZÓW POW. KROŚNIEŃSKI MIASTO KROSNO POW. STRZYŻOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. PRZEWORSKI MIASTO PRZEMYŚL 4,0 3,7 3,7 3,4 2,9 2,9 2,8 2,7 2,7 2,5 2,5 2,4 2,4 2,1 2,1 2,0 1,5 1,4 1,4 1,4 0,9 0,3 12. STOPA BEZROBOCIA LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. POWIAT BRZOZOWSKI BIESZCZADZKI NIZAŃSKI KOLBUSZOWSKI LEŻAJSKI STRZYŻOWSKI JASIELSKI LUBACZOWSKI ROPCZYCKOSĘDZISZOWSKI SANOCKI ŁAŃCUCKI JAROSŁAWSI TARNOBRZESKI MIELECKI STALOWOWOLSKI PRZEMYSKI DĘBICKI PRZEWORSKI KROŚNIEŃSKI RZESZOWSKI % 20,1 19,8 18,8 17,3 17,2 17,2 16,6 16,6 16,5 15,7 15,3 14,8 14,4 14,0 13,8 13,7 13,6 13,4 12,8 10,0 184 13. PRZECIĘTNE MIESIĘCZNE WYNAGRODZENIE BRUTTO W ZŁ 23. 24. LP. MIASTO / POWIAT ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. MIASTO RZESZÓW POW. STALOWOWOLSKI POW. DĘBICKI POW. LEŻAJSKI POW. TARNOBRZESKI POW. MIELECKI POW. PRZEWORSKI MIASTO TARNOBRZEG MIASTO KROSNO POW. JASIELSKI MIASTO PRZEMYŚL POW. KROŚNIEŃSKI POW. JAROSŁAWSKI POW. ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POW. SANOCKI POW. ŁAŃCUCKI POW. RZESZOWSKI POW. BIESZCZADZKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. PRZEMYSKI POW. BRZOZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. STRZYŻOWSK POW. LUBACZOWSKI I 1.688 1.680 1.592 1.582 1.524 1.485 1.480 1.475 1.465 1.456 1.454 1.452 1.450 1.418 15. ODBIORCY GAZU W SIECI GAZOWEJ W PRZELICZENIU NA 1.000 MIESZKAŃCÓW 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 1.416 1.395 1.385 1.374 1.374 1.335 1.298 1.297 1.288 1.285 14. ABONENCI TELEFONII PRZEWODOWEJ NA 1.000 MIESZKAŃCÓW LP. MIASTO / POWIAT LICZBA ABONENTÓW 1. 2. 3. 4. 5. MIASTO RZESZÓW MIASTO PRZEMYŚL MIASTO TARNOBRZEG MIASTO KROSNO POW. STALOWOWOLSKI POW. MIELECKI POW. DĘBICKI POW. TARNOBRZESKI POW. SANOCKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. BIESZCZADZKI POW. RZESZOWSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. NIŻAŃSKI POW. KROŚNIENSKI POW. JASIELSKI POW. JAROSŁAESKI POW. PRZEWORSKI POW. LUBACZOWSKI POW. LEŻAJSKI 336,9 313,8 312,4 311,0 249,3 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 240,7 238,4 219,0 192,2 191,5 186,3 181,3 180,5 178,8 176,5 171,2 160,9 159,0 145,6 139,9 139,3 138,4 POW. PRZEMYSKI POW. BRZOZOWSKI 115,6 97,4 LP. MIASTO / POWIAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. MIASTO KROSNO MIASTO RZESZÓW MIASTO TARNOBRZEG MIASTO PRZEMYŚL POW. KROŚNIEŃSKI POW. JASIELSKI POW. SANOCKI POW. STALOWOWOLSKI POW. DĘBICKI POW. BRZOZOWSK POW. JAROSŁAWSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. MIELECKI POW. PRZEWORSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. TARNOBRZESKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. LEŻAJSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. RZESZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. PRZEMYSKI POW. LUBACZOWSKI POW. BIESZCZADZKI 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 361,58 295,18 287,92 233,92 232,65 232,06 223,43 213,83 209,02 204,60 198,10 197,12 178,53 168,26 160,78 159,79 158,60 155,45 140,19 135,93 119,17 110,87 93,71 12,80 16. POWIERZCHNIA LASÓW I GRUNTÓW LEŚNYCH W POWIERZCHNI OGÓŁEM LP. POWIAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. BIESZCZADZKI STALOWOWOLSKI SANOCKI LUBACZOWSKI NIŻAŃSKI PRZEMYSKI JASIELSKI KROŚNIEŃSKI KOLBUSZOWSKI TARNOBRZESKI LEŻAJSKI BRZOZOWSKI DĘBICKI STRZYŻOWSKI ROPCZYCKO SĘDZISZOWSKI PRZEWORSKI MIELECKI JAROSŁAWSKI RZESZOWSKI ŁAŃCUCKI 16. 17. 18. 19. 20. % 68,52 52,97 49,30 45,14 40,00 38,06 35,43 34,94 34,46 31,50 30,07 28,39 24,54 24,23 – 23,53 22,03 22,00 21,90 20,91 20,34 185 17. GRUNTÓW POZOSTAŁYCH WG POWIATÓW LP. POWIAT % 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. TARNOBRZESKI MIELECKI STALOWOWOLSKI BIESZCZADZKI DĘBICKI KROŚNIEŃSKI ŁAŃCUCKI RZESZOWSKI LEŻAJSKI JAROSŁAWSKI ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI KOLBUSZOWSKI PRZEWORSKI SANOCKI NIŻAŃSKI PRZEMYSKI BRZOZOWSKI JASIELSKI STRZYŻOWSKI LUBACZOWSKI 19,26 12,22 12,14 11,92 11,60 11,53 11,37 10,63 10,56 10,28 10,04 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 10,02 9,79 9,62 9,51 9,25 8,98 8,73 8,54 6,97 LP. POWIAT PRZEMYSKI KOLBUSZOWSKI STRZYŻOWSKI BRZOZOWSKI ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI PRZEWORSKI RZESZOWSKI LUBACZOWSKI NIŻAŃSKI KROŚNIEŃSKI ŁAŃCUCKI LEŻAJSKI JASIELSKI TARNOBRZESKI JAROSŁAWSKI DĘBICKI MIELECKI BIESZCZADZKI SANOCKI STALOWOWOLSKI 145,36 144,90 144,78 139,51 138,13 134,04 131,24 127,60 123,86 121,98 117,56 116,24 114,75 112,23 98,67 91,70 90,55 89,24 78,81 63,86 19. LICZBA GOSPODARSTW INDYWIDUALNYCH * OGÓŁEM LP. POWIAT ILOŚĆ GOSP. 1. 21924 * RZESZOWSKI JASIELSKI KROŚNIEŃSKI MIELECKI DĘBICKI JAROSŁAWSKI PRZEWORSKI PRZEMYSKI ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI BRZOZOWSKI ŁAŃCUCKI STRZYŻOWSKI KOLBUSZOWSKI NIŻAŃSKI LEŻAJSKI SANOCKI LUBACZOWSKI STALOWOWOLSKI TARNOBRZESKI BIESZCZADZKI 14271 13356 12234 12216 12205 10677 10493 9812 9179 9138 9033 8771 8322 8125 7560 7413 7355 6249 4521 20. INDYWIDUALNE GOSPODARSTWA ROLNE O POWIERZCHNI 10 HA I POWYŻEJ 18. INDYWIDUALNE GOSPODARSTWA ROLNE OGÓŁEM W PRZELICZENIU NA 1.000 MIESZKAŃCÓW 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. DANE WG POWSZECHNEGO SPISU ROLNEGO W 1996 R LP. POWIAT ILOŚĆ GOSP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 507 463 390 392 386 279 245 210 209 191 183 169 123 120 114 77 76 65 52 48 BIESZCZADZKI LUBACZOWSKI JAROSŁAWSKI SANOCKI MIELECKI PRZEMYSKI KOLBUSZOWSKI NIŻAŃSKI PRZEWORSKI DĘBICKI KROŚNIEŃSKI RZESZOWSKI ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI JASIELSKI LEŻAJSKI STRZYŻOWSKI STALOWOWOLSKI ŁAŃCUCKI BRZOZOWSKI TARNOBRZESKI 21. INDYWIDUALNE GOSPODARSTWA ROLNE 10 HA I POWYŻEJ W PRZELICZENIU NA 1000 MIESZKAŃCÓW LP. POWIAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. BIESZCZADZKI LUBACZOWSKI SANOCKI KOLBUSZOWSKI PRZEMYSKI NIŻAŃSKI JAROSŁAWSKI MIELECKI 10 7,69 4,08 4,04 3,86 3,15 3,12 2,86 186 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. PRZEWORSKI ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI KROŚNIEŃSKI LEŻAJSKI DĘBICKI STRZYŻOWSKI RZESZOWSKI JASIELSKI TARNOBRZESKI ŁAŃCUCKI BRZOZOWSKI STALOWOWOLSKI 2,62 1,73 1,67 1,63 1,43 1,23 1,01 0,96 0,86 0,84 0,79 0,66 22. DROGI POWIATOWE – OGÓŁEM W KM LP. POWIAT KM 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. RZESZOWSKI PRZEMYSKI JASIELSKI JAROSŁAWSKI MIELECKI LUBACZOWSKI DĘBICKI KROŚNIEŃSKI BIESZCZADZKI KOLBUSZOWSKI PRZEWORSKI NIŻAŃSKI SANOCKI LEŻAJSKI ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI BRZOZOWSKI ŁAŃCUCKI STRZYŻOWSKI STALOWOWOLSKI TARNOBRZESKI 596 483 467 421 420 389 382 364 349 323 320 291 274 262 247 16. 17. 18. 19. 20. 245 215 203 193 169 23. DROGI POWIATOWE NA 100 KM2 POWIERZCHNI OGÓLNEJ LP. POWIAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. JASIELSKI 51,2 DĘBICKI 49,2 RZESZOWSKI 48,9 MIELECKI 47,7 ŁAŃCUCKI 47,6 PRZEWORSKI 45,8 BRZOZOWSKI 45,4 ROPCZYCKO – SĘDZI- 45,0 SZOWSKI LEŻAJSKI 44,9 KOLBUSZOWSKI 41,7 JAROSŁAWSKI 40,9 STRZYŻOWSKI 40,4 PRZEMYSKI 39,8 KROŚNIEŃSKI 39,4 NIŻAŃSKI 37,0 TARNOBRZESKI 32,5 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. LUBACZOWSKI STALOWOWOLSKI SANOCKI BIESZCZADZKI 29,7 23,2 22,4 17,7 24. DOCHODY BUDŻETÓW POWIATÓW W 1999 R. OGÓŁEM. LP. POWIAT W TYŚ. ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 59.680,4 51.883,8 45.894,2 43.890,0 38.415,1 37.970,9 35.381,3 29.275,2 27.806,8 26.613,2 26.390,8 24.270,2 24.027,1 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. MIELECKI JAROSŁAWSKI JASIELSKI DĘBICKI SANOCKI STALOWOWOLSKI LUBACZOWSKI RZESZOWSKI ŁAŃCUCKI LEŻAJSKI BIESZCZADZKI PRZEWORSKI ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI KROŚNIEŃSKI STRZYŻOWSKI BRZOZOWSKI NIŻAŃSKI KOLBUSZOWSKI TARNOBRZESKI PRZEMYSKI 23.245,8 21.927,5 20.436,5 19.836,3 15.653,3 15.520,7 11.657,6 25. DOCHODY WŁASNE NA 1 MIESZKAŃCA W 1999 R. LP. POWIAT ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 28 23 22 20 20 18 18 17 16 16 15 15 14 14 13 13 12 11 9 8 JAROSŁAWSKI JASIELSKI LUBACZOWSKI STRZYŻOWSKI DĘBICKI BIESZCZADZKI BRZOZOWSKI ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI PRZEMYSKI RZESZOWSKI ŁAŃCUCKI PZREWORSKI TARNOBRZESKI LEŻAJSKI SANOCKI STALOWOWOLSKI KROŚNIEŃSKI MIELECKI NIŻAŃSKI KOLBUSZOWSKI 187 26. DOCHODY BUDŻETÓW POWIATÓW W 1999 R. W PRZELICZENIU NA 1 MIESZKAŃCA. 28. WARTOŚĆ BRUTTO ŚRODKÓW TRWAŁYCH - W SEKTORZE PRYWATNYM LP. POWIAT ZŁ LP. MIASTO / POWIAT MLN. ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 609 522 443 420 400 381 369 359 352 339 330 330 311 304 295 279 259 213 176 162 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 1854,6 1539,8 1452,2, 994,0 761,0 707,8 640,7 593,4 414,0 357,9 333,8 261,2 LUBACZOWSKI BIESZCZADZKI MIELECKI JAROSŁAWSKI SANOCKI LEŻAJSKI JASIELSKI ŁAŃCUCKI STRZYŻOWSKI ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI DĘBICKI STALOWOWOLSKI BRZOZOWSKI PRZEWORSKI NIŻAŃSKI TARNOBRZESKI KOLBUSZOWSKI KROŚNIEŃSKI RZESZOWSKI PRZEMYSKI 27. WARTOŚĆ BRUTTO ŚRODKÓW TRWAŁYCH W JEDN. NA ROZRACH. GOSPODARCZYM LP. MIASTO / POWIAT MLN. ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 4099,4 2945,1 2402,8 2082,3 1759,8 1743,9 1551,6 1527,8 1361,5 1085,0 673,3 546,5 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. MIASTO RZESZÓW POW. STALOWOWOLSKI POW. SANOCKI POW. MIELECKI POW. DĘBICKI POW.JASIELSKI MIASTO KROSNO POW. JAROSŁAWSKI MIASTO TARNOBRZEG MIASTO PRZEMYŚL POW. LEŻAJSKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. TARNOBRZESKI POW. RZESZOWSKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. PRZEWORSKI POW. ŁAŃCUCKI POW. BIESZCZADZKI POW. KOLBUSZOWSKI POW.LUBACZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. PRZEMYSKI 528,4 499,6 494,4 483,7 468,3 345,5 247,8 211,5 175,8 151,7 136,8 101,6 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. MIASTO RZESZÓW POW. MIELECKI POW. DĘBICKI POW. JAROSŁWASKI MIASTO KROSNO POW. SANOCKI MIASTO PRZEMYŚL POW. STALOWOWOLSKI MIASTO TARNOBRZEG POW. ŁAŃCUCKI POW. RZESZOWSKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. JASIELSKI POW. PRZEWORSKI POW. LEŻAJSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. TARNOBRZERSKI POW. BIESZCZADZKI POW. NIŻAŃSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. PRZEMYSKI 252,5 252,2 248,8 151,4 146,6 126,5 118,7 106,8 95,6 85,9 76,8 41,7 29. NAKŁADY INWESTYCYJNE W JEDN. NA ROZRACHUNKU GOSPODARCZYM OGÓŁEM W POSZCZEGÓLNYCH POWIATACH W 1999 R. LP. MIASTO / POWIAT TYŚ. ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 523.793,6 328.534,2 303.262,3 169.233,7 154.455,1 140.168,4 138.735,3 127.603,4 102.967,4 100.332,4 97.315,0 86.706,2 70.844,8 51.953,7 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. MIASTO RZESZÓW POW. LEŻAJSKI POW. MIELECKI MIASTO KROSNO MIASTO PRZEMYŚL POW. STALOWOWOLSKI POW. DĘBICKI POW. JAROSŁAWSKI POW. JASIELSKI POW. SANOCKI POW. ŁAŃCUCKI MIASTO TARNOBRZEG POW. RZESZOWSKI POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. TARNOBRZESKI POW. LUBACZOWSKI POW. PRZEWORSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. KOLBUSZOWSKI POW. PRZEMYSKI POW. BIESZCZADZKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. BRZOZOWSKI 43.344,5 36.710,6 35.663,4 35.012,7 34.563,8 28.888,5 25.399,0 24.484,0 22.770,8 188 24. POW. NIŻAŃSKI 17.937,4 30. W TYM W PRZEMYŚLE LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. MIASTO / POWIAT POW. LEŻAJSKI POW. MIELECKI MIASTO RZESZÓW MIASTO KROSNO POW. DĘBICKI POW. JAROSŁWASKI POW. STALOWOWOLSKI POW. ŁAŃCUCK POW. SANOCKI MIASTO PRZEMYŚL POW. JASIELSKI POW. RZESZOWSKI POW. TARNOBRZESKI POW. PRZEWORSKI POW. KOLBUSZOWSKI MIASTO TARNOBRZEG POW. ROPCZYCKO – SĘDZISZOWSKI POW. PRZEMYSKI POW. BIESZCZADZKI POW. KROŚNIEŃSKI POW. STRZYŻOWSKI POW. BRZOZOWSKI POW. NIŻAŃSKI POW. LUBACZOWSKI TYŚ ZŁ 309.551,2 214.702,9 135.968,0 99.693,1 98.847,3 89.420,3 87.393,6 80.329,1 69.728,9 50.012,4 40.368,8 32.704,1 32.342,4 20.123,2 16.242,0 15.560,7 14.706,1 13.187,7 11.230,7 9.970,7 7.508,0 6.058,1 6.013,6 3.878,8 ROK 2000: 157: 31. PRACUJĄCY a b W LICZBACH BEZWZGLĘDNYCH LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 157157 POWIATY / MIASTA MIASTO RZESZÓW POWIAT RZESZOWSKI POWIAT MIELECKI POWIAT DĘBICKI POWIAT JASIELSKI POWIAT JAROSŁAWSKI POWIAT STALOWOWOLSKI POWIAT KROŚNIEŃSKI POWIAT SANOCKI POWIAT PRZEWORSKI POWIAT ŁAŃCUCKI POWIAT ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POWIAT PRZEMYSKI POWIAT LEŻAJSKI MIASTO KROSNO POWIAT BRZOZOWSKI OSOBY 89059 68871 59959 58178 57602 53519 46978 41522 39520 37130 34532 33713 32324 31268 30202 28515 Dane na podstawie: Powiaty w Polsce, Warszawa 2001. a stan w dniu 31 XII, łącznie z pracującymi w rolnictwie indywidualnym. b według faktycznego miejsca pracy. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. POWIAT STRZYŻOWSKI POWIAT LUBACZOWSKI POWIAT KOLBUSZOWSKI MIASTO PRZEMYŚL POWIAT NIŻAŃSKI POWIAT TARNOBRZESKI MIASTO TARNOBRZEG POWIAT BIESZCZADZKI 28344 28288 28225 27142 25529 24671 20490 19972 32. PRACUJĄCY(ŁĄCZNIE Z PRACUJĄCYMI W ROLNICTWIE INDYWIDUALNYM) NA 1000 LUDNOŚCI LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. POWIATY / MIASTA MIASTO KROSNO MIASTO RZESZÓW POWIAT LUBACZOWSKI POWIAT ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POWIAT PRZEWORSKI POWIAT KOLBUSZOWSKI POWIAT JASIELSKI POWIAT STRZYŻOWSKI POWIAT PRZEMYSKI POWIAT LEŻAJSKI POWIAT MIELECKI POWIAT ŁAŃCUCKI POWIAT TARNOBRZESKI POWIAT DĘBICKI POWIAT JAROSŁWAKI POWIAT BRZOZOWSKI POWIAT SANOCKI POWIAT RZESZOWSKI POWIAT STALOWOWOLSKI MIASTO TARNOBRZEG MIAST PRZEMYŚL POWIAT BIESZCZADZKI POWIAT NIŻAŃSKI POWIAT KROŚNIEŃSKI OSOBY 617,8 548,1 488,3 472,9 465,4 463,7 462,4 453,9 447,6 446,6 443,6 443,4 442,8 435,9 432,1 431,6 412,5 410,1 407,5 400,4 399,1 394,5 379,1 378,3 33. NAKŁADY INWESTYCYJNE W PRZEDSIĘBIORSTWACH c WG LOKALIZACJI INWESTYCJI NA 1 MIESZKAŃCA LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. POWIATY / MIASTA MIASTO RZESZÓW POWIAT MIELECKI MIASTO KROSNO POWIAT LEŻAJSKI MIASTO TARNOBRZEG POWIAT JASIELSKI MIASTO PRZEMYŚL POWIAT ŁAŃCUCKI POWIAT STALOWOWOLSKI POWIAT KOLBUSZOWSKI POWIAT DĘBICKI ZŁ 3589 2203 1885 1783 1669 1615 1485 1472 1423 959 938 c dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. 189 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. POWIAT SANOCKI POWIAT JAROSŁWAKI POWIAT PRZEWORSKI POWIAT TARNOBRZESKI POWIAT LUBACZOWSKI POWIAT BIESZCZADZKI POWIAT RZESZOWSKI POWIAT KROŚNIEŃSKI POWIAT ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POWIAT PRZEMYSKI POWIAT STRZYŻOWSKI POWIAT BRZOZOWSKI POWIAT NIŻAŃSKI 907 795 743 614 522 497 482 449 306 259 221 191 147 34. WARTOŚĆ BRUTTO ŚRODKÓW TRWAŁYCH W PRZEDSIĘBIORSTWACH a c NA 1 MIESZKAŃCA LP. POWIATY / MIASTA ZŁ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. MIASTO KROSNO MIASTO RZESZÓW POWIAT STALOWOWOLSKI POWIAT SANOCKI MIASTO TARNOBRZEG POWIAT LEŻAJSKI MIASTO PRZEMYŚL POWIAT MIELECKI POWIAT JASIELSKI POWIAT DĘBICKI POWIAT JAROSŁAWSKI POWIAT TARNOBRZESKI POWIAT ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POWIAT BIESZCZADZKI POWIAT ŁAŃCUCKI POWIAT PRZEWORSKI POWIAT KROŚNIEŃSKI POWIAT KOLBUSZOWSKI POWIAT LUBACZOWSKI POWIAT RZESZOWSKI POWIAT NIŻAŃSKI POWIAT STRZYŻOWSKI POWIAT BRZOZOWSKI POWIAT PRZEMYSKI 31751 27229 26757 25905 23050 17637 16886 16414 14158 13925 11818 9885 7951 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 6926 6616 6522 4703 4366 3502 3145 2554 2461 2181 1336 35. PRODUKCJA SPRZEDANA PRZEMYSŁU c LP. 1. 2. 3. 4. POWIATY / MIASTA MIASTO RZESZÓW POWIAT MIELECKI POWIAT DĘBICKI POWIAT STALOWOWOLSKI MLN ZŁ 2199,2 2412,2 1947,2 1611,0 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. POWIAT JASIELSKI MIASTO KROSNO POWIAT SANOCKI POWIAT JAROSŁWAKI POWIAT LEŻAJSKI POWIAT ROPCZYCKO - SĘDZISZOWSKI POWIAT PRZEWORSKI POWIAT RZESZOWSKI MIASTO TARNOBRZEG POWIAT TARNOBRZESKI POWIAT ŁAŃCUCKI MIASTO PRZEMYŚL POWIAT KOLBUSZOWSKI POWIAT BIESZCZADZKI POWIAT STRZYŻOWSKI POWIAT BRZOZOWSKI POWIAT NIŻAŃSKI POWIAT PRZEMYSKI POWIAT LUBACZOWSKI POWIAT KROŚNIEŃSKI 1452,6 1022,4 820,7 733,3 639,7 627,2 392,8 374,4 354,2 351,8 310,8 275,5 257,1 149,9 138,7 90,5 84,8 42,8 X X 36. PRODUKCJA SPRZEDANA PRZEMYSŁU c NA 1 MIESZKAŃCA LP. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. POWIATY / MIASTA ZŁ MIASTO KROSNO 20785 POWIAT MIELECKI 17837 POWIAT DĘBICKI 14602 POWIAT STALOWOWOL13978 SKI MIASTO RZESZÓW 13539 POWIAT JASIELSKI 11674 POWIAT LEŻAJSKI 9142 POWIAT ROPCZYCKO 8816 SĘDZISZOWSKI POWIAT SANOCKI 8553 MIASTO TARNOBRZEG 6900 POWIAT TARNOBRZESKI 6315 POWIAT JAROSŁWAKI 5927 POWIAT PRZEWORSKI 4927 POWIAT KOLBUSZOWSKI 4237 MIASTO PRZEMYŚL 4031 POWIAT ŁAŃCUCKI 3991 POWIAT BIESZCZADZKI 2958 POWIAT RZESZOWSKI 2235 POWIAT STRZYŻOWSKI 2224 POWIAT BRZOZOWSKI 1375 POWIAT NIŻAŃSKI 1262 POWIAT PRZEMYSKI 593 POWIAT LUBACZOWSKI X POWIAT KROŚNIEŃSKI X a stan w dniu 31 XII. dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. c dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. c c dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. 190 IX. ZESPÓŁ PROGRAMUJĄCY – UCZESTNICY WARSZTATÓW STRATEGICZNYCH W 2000 R. 1. Kazimierz Banaś - Radny Rady Powiatu w Strzyżowie, 2. Marek Banaś - Przewodniczący Komisji Zdrowia, Rodziny i Spraw Społecznych Rady Powiatu w Strzyżowie, 3. Wiktor Bochenek - Dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury w Niebylcu, 4. Jacek Boho - Sekretarz Powiatu Strzyżowskiego, 5. Celina Bałchan - pracownik Starostwa Powiatowego w Strzyżowie, 6. Henryk Borowski - Radny Rady Powiatu w Strzyżowie, 7. Bogusław Broda - Komendant Powiatowy Państwowej Straży Pożarnej w Strzyżowie, 8. Joanna Czekajowska - Dyrektor Gminnego Ośrodka Kultury we Frysztaku, 9. Alina Dudzińska - Skarbnik Powiatu Strzyżowskiego, 10. ks. Bronisław Domino - Proboszcz Parafii Rzymskokatolickiej w Szufnarowej, 11. Józef Dzindzio - Przewodniczący Komisji Porządku Publicznego i Bezpieczeństwa Obywateli Rady Powiatu w Strzyżowie, 12. Robert Godek - Starosta Strzyżowski, 13. Ewa Iskra - Przewodnicząca Komisji Rewizyjnej Rady Powiatu w Strzyżowie, 14. Marek Jurzysta - właściciel Firmy „MARMAX” w Czudcu, 15. Adam Kluska - Dyrektor Miejsko - Gminnej Biblioteki Publicznej im. J. Przybosia w Strzyżowie, 16. Tadeusz Kulik - Prezes Przedsiębiorstwa Produkcyjno - Handlowego „Polsport” w Strzyżowie, 17. Barbara Kulpińska - pracownik Samodzielnego Publicznego Zespołu Opieki Zdrowotnej w Strzyżowie, 18. Jan Lubaś - Prezes Cukierniczej Spółdzielni Inwalidów „Roksana” w Strzyżowie, 19. Tadeusz Marek - Burmistrz Gminy i Miasta Strzyżów, 20. Jerzy Moskwa - Prezes Produkcyjno – Usługowej Spółdzielni Pracy „AUTO - SERVICE” w Strzyżowie, 21. Józef Nowakowski - profesor doktor habilitowany – działacz społeczny, 22. Lech Orłowski - Kierownik Zespołu Terenowego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Boguchwale, 23. Ewa Pilch - Radna Rady Powiatu w Strzyżowie, 24. Monika Proksa - uczennica Zespołu Szkół w Czudcu, 25. ks. Marian Raźnikiewicz - Proboszcz Parafii Rzymskokatolickiej w Wysokiej Strzyżowskiej, 26. Maria Rzeźnikiewicz - Przewodnicząca MKK NSZZ „Solidarność” w Strzyżowie, 27. Sławomir Stec - Radny Rady Powiatu w Strzyżowie, 28. Jan Stodolak - Wicestarosta Strzyżowski, 29. Barbara Szczygielska - Kierownik Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie w Strzyżowie, 30. Ryszard Szeniak - Kierownik Wydziału Ochrony Środowiska, Rolnictwa i Leśnictwa Starostwa Powiatowego w Strzyżowie, 31. Dariusz Szlachta - pracownik Domu Kultury „Sokół” w Strzyżowie, 32. Wiesław Sypień - funkcjonariusz Komendy Powiatowej Państwowej Straży Pożarnej w Strzyżowie, 33. Andrzej Twardowski - Kierownik Wydziału Geodezji i Gospodarki Nieruchomości Starostwa Powiatowego w Strzyżowie, 34. Michał Wojtyna - współwłaściciel Firmy „Rembud” w Strzyżowie, 191 35. Andrzej Wójcik - Dyrektor Fabryki Maszyn w Strzyżowie, 36. Józef Wójcik - Wójt Gminy Czudec, 37. Witold Wójcik - właściciel firmy„WITMAR” s. c. w Wiśniowej, 38. Marian Wójtowicz - Przewodniczący Komisji Rozwoju Gospodarczego Rady Gminy Wiśniowa, 39. Maria Zamorska - Prezes Zarządu Powiatowego Związku Nauczycielstwa Polskiego w Strzyżowie, 40. Janusz Zarszyński - Komendant hufca Związku Harcerstwa Polskiego, 41. Jan Ziarnik - Wójt Gminy Frysztak, 42. Janusz Ziobro - Komendant Powiatowy Policji w Strzyżowie, 43. Edward Żybura - Dyrektor Zespołu Szkół w Czudcu. 192 X. BIBLIOGRAFIA: 1. Agroturystyka – wieś podkarpacka zaprasza – przewodnik po gospodarstwach agroturystycznych, Boguchwała 2001. 2. Analiza sytuacji na rynku pracy województwa podkarpackiego w 2000 r. Wojewódzki Urząd Pracy w Rzeszowie, Rzeszów 2001. 3. Błachut B., Sytuacja demograficzna w województwie podkarpackim w 2000 r. Urząd Statystyczny w Rzeszowie – informacja sygnalna, 2001 r. 4. Docelowa sieć rezerwatów przyrody na gruntach lasów państwowych – opracowanie dla Ministerstwa Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, Warszawa 1995 5. Dokumentacja do utworzenia Czarnorzecko – Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego, Przemyśl 1990. 6. Gorczak W., Sapeta A., Tondos B., Tur J., Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu do studium uwarunkowań zagospodarowania przestrzennego gminy Frysztak, Rzeszów 1997 – 1998. 7. Irzyk Z., Zarys historii powiatu strzyżowskiego, materiał roboczy Archiwum Państwowego w Rzeszowie. 8. Kruczek J. Geologiczny przekrój poprzeczny IX jednostki śląskiej i depresji strzyżowskiej jednostki skolskiej. Kraków 1992 (maszynopis). 9. Lubojemska B., Frysztak – zarys monograficzny, Krosno 2001. 10. Ludność i aktywność ekonomiczna ludności związanej z rolnictwem w województwie rzeszowskim. Rzeszów 1998. 11. Malczewski J., Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Czudec, Rzeszów 1999. 12. Malczewski J., Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Niebylec, Rzeszów 1997. 13. Malczewski J., Studium wartości kulturowych i ochrony krajobrazu wraz z wytycznymi konserwatorskimi dla gminy Strzyżów do studium uwarunkowań i miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, Rzeszów 1995. 14. Malczewski J. , Studium ochrony wartości kulturowych i krajobrazu dla gminy Wiśniowa, Rzeszów 1999. 15. Mały rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, Rzeszów 1958. 16. Mały rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, Rzeszów 1961. 17. Plan ochrony rezerwatu przyrody ”Góra Chełm”, oprac. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej w Przemyślu, Przemyśl 2001. 18. Plan ochrony rezerwatu przyrody ”Wielki Las”, oprac. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Przemyślu, Przemyśl 2001. 19. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa podkarpackiego (projekt), Rzeszów 2001. 20. Podstawowe dane statystyczne wg miast i gmin za 1985 r., Rzeszów 1986. 21. Podstawowe dane statystyczne wg miast i gmin za 1990 r., Rzeszów 1991. 22. Podstawowe uwarunkowania przestrzenne rozwoju – potencjał gospodarczy, oprac. Podkarpackiego Biura Planowania Przestrzennego w Rzeszowie, Rzeszów 1999. 23. Powiat strzyżowski w liczbach, Rzeszów 2001. 24. Powiaty województwa podkarpackiego 2001 – wybrane dane statystyczne, Rzeszów 2001. 25. Powiaty w Polsce, Warszawa 2001. 26. Protokół ze spotkania w dn. 18.04.2001 z prof. J. Sokołowskim twórcą zakładów geotermalnych w Polsce (maszynopis). 193 27. Rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, Rzeszów 1966. 28. Rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, Rzeszów 1971. 29. Rocznik statystyczny województwa rzeszowskiego, Rzeszów 1981. 30. Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Rzeszów 2000. 31. Rocznik statystyczny województwa podkarpackiego, Rzeszów 2001. 32. Rolnictwo województwa podkarpackiego – powiaty, Rzeszów 1999. 33. Seminarium: Ochrona i zagospodarowanie zabytkowych zespołów obronnych – schrony kolejowe Stępina – Cieszyna, Strzyżów (materiały pokonferencyjne), Warszawa 2000. 34. Studia nad dziejami Strzyżowa i okolic, red. S. Cynarski, Rzeszów 1980. 35. Sprawozdanie z działalności Powiatowego Urzędu Pracy w Strzyżowie za 2000 rok, Strzyżów 2001. 36. Szetela – Zauchowa T., Barbizon wiśniowski, Rzeszów 1997. 37. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2000. 38. Stan środowiska w województwie podkarpackim w 1999 r., Rzeszów 2001. 39. Strategia rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2000 – 2006, Rzeszów 2000. 40. Strategia rozwoju gminy Czudec na lata 2000 – 2010, Czudec 1999. 41. Strategia rozwoju gminy Frysztak opracowana na zlecenie Zarządu Gminy Frysztak, Rzeszów – Frysztak 2000. 42. Strategia rozwoju gminy Niebylec, Rzeszów – Niebylec 1999. 43. Strategia rozwoju gminy i miasta Strzyżów, Rzeszów – Strzyżów 1998. 44. Strategia rozwoju gminy Wiśniowa, Rzeszów – Wiśniowa 1999. 45. Szkolnictwo ponadpodstawowe w powiecie strzyżowskim w świetle migracji absolwentów szkół podstawowych z terenu powiatu (lata 1995 – 2000), Strzyżów 2000. 46. Ważniejsze informacje statystyczne o gminach, wyd.: Powiatowy Inspektorat Statystyczny w Strzyżowie, Strzyżów 1972. 47. XX lat Powiatu Strzyżowskiego, Strzyżów 1974. 48. 50 lat Spółdzielni Pracy Auto – Service w Strzyżowie, Strzyżów 2000. 194 XI. SAMORZĄD POWIATOWY W STRZYŻOWIE W LATACH 1999 - 2008 RADA POWIATU W STRZYŻOWIE Rada i Zarząd Powiatu w Strzyżowie I, II i III kadencji Kadencja I 1998-2002 Rada Powiatu: Przewodniczący Rady Powiatu - Marian Pyra– radny z gminy Strzyżów (AWS), Wiceprzewodniczący Rady Powiatu - Tadeusz Gruba– radny z gminy Niebylec (AWS), Wiceprzewodniczący Rady Powiatu - Stanisław Cynarski– radny z gminy Wiśniowa (PSL); Radni z gminy Czudec: 1. Adam Budzyń (AWS), 2. Józef Pszonka (AWS) – Przewodniczący Komisji Rozwoju Gospodarczego i Promocji, 3. Sławomir Stec (AWS), 4. Ewa Iskra (AWS) – Przewodnicząca Komisji Rewizyjnej, 5. Janusz Kruczek (AWS), 6. Kazimierz Banaś (PSL); Radni z gminy Frysztak: 7. Robert Godek (AWS), 8. Janusz Kućma (AWS), 9. Mieczysław Wrona (AWS) – do 17.10.2001 r. – Przewodniczący Komisji Budżetowo - Finansowej, 10. Wiesław Bliźniak - od 28.11.2001 r. (AWS), 11. Krzysztof Niekowal (AWS) – Przewodniczący Komisji Edukacji, Kultury i Sportu, 12. Feliks Musiał (PSL); Radni z gminy Niebylec: 13. Roman Paweł Pryć (AWS), 14. Jan Wojtaszek (AWS), 15. Wiesław Bobek (PSL), 16. Józef Dzindzio (PSL) – Przewodniczący Komisji Porządku Publicznego i Bezpieczeństwa Obywateli; Radni z gminy Strzyżów: 17. †Henryk Borowski (SLD), 18. Leszek Majewski (AWS), 19. Marek Banaś (AWS) – Przewodniczący Komisji Zdrowia, Rodziny i Spraw Społecznych, 20. Wiesław Złotek (AWS), 21. Ewa Pilch (AWS), 22. Władysław Pelewicz (AWS), 23. Marek Śliwiński (PSL) – Przewodniczący Komisji Budżetowo – Finansowej (od 09.2001), 24. Adam Chowaniec – do 31.07.2002 r. (PSL), 25. Marek Leśniak (PSL); Radni z gminy Wiśniowa: 26. Andrzej Winiarski (AWS), 27. Tadeusz Przywara (PSL) – Przewodniczący Komisji Rolnictwa, Gospodarki Przestrzennej i Ochrony Środowiska, 195 28. 29. † Robert Urban– do 09.02.2000 r. (AWS) Kazimierz Grzebień. – od 15.03.2000 r. (AWS). Zarząd Powiatu: Starosta Strzyżowski - Robert Godek, Wicestarosta Strzyżowski - Władysław Pelewicz - do 20.01.1999 r. , Wicestarosta Strzyżowski – Jan Stodolak - od 28.04.1999 r., Członek - Andrzej Winiarski, Członek - Józef Pszonka, Członek - Mieczysław Wrona ( do 17.10.2001 r.), Członek - Zbigniew Korab. Kadencja II 2002-2006 Rada Powiatu: Przewodniczący Rady Powiatu - Marek Banaś – radny z gminy Strzyżów (KWW Nadzieja), Wiceprzewodniczący Rady Powiatu - Tadeusz Gruba – radny z gminy Niebylec (KWW Wspólnota Samorządowa); Wiceprzewodniczący Rady Powiatu - Feliks Musiał– radny z gminy Frysztak (PSL), Radni z gminy Czudec: 1. Marek Jurzysta (KWW Nadzieja) – Przewodniczący Komisji Budżetowo - Finansowej, 2. Paweł Szafrański (LPR), 3. Stanisław Wałach (PSL), 4. Marian Złotek (PSL) – Przewodniczący Komisji Edukacji, Kultury i Sportu, Radni z gminy Frysztak: 5. Marcin Pieczka – do 11 grudnia 2002 r. (SLD), 6. Ewa Biernikowicz – od 30.12.2002 r. (SLD), 7. Robert Godek – do 08.12.2005 r. (KWW Wspólnota Samorządowa), 8. Janusz Kućma – od 28.12.2005 r.(KWW Wspólnota Samorządowa), Radni z gminy Niebylec: 9. Józef Dzindzio (PSL) – Przewodniczący Komisji Infrastruktury, Rolnictwa i Bezpieczeństwa Publicznego, 10. Roman Paweł Pryć (KWW Wspólnota Samorządowa) – Przewodniczący Komisji Zdrowia, Rodziny i Ochrony Środowiska; Radni z gminy Strzyżów: 11. Marek Leśniak (PSL), 12. Leszek Majewski (KWW Wspólnota Samorządowa), 13. Jan Stodolak (KWW Wspólnota Samorządowa), 14. Marek Śliwiński – do 22.11.2002 r. (PSL), 15. Emilia Tomkowicz - od 11.12.2002 r. (PSL), 16. Tadeusz Mazur – do 22.11.2002 r. (SLD) 17. Jacek Cynarski - od 11.12. 2002 r. do 06.11.2003 r. (SLD) 18. Jan Zabrzycki – od 26.11.2003 r.(SLD); Radni z gminy Wiśniowa: 19. Robert Miazga – (KWW Wspólnota Samorządowa) – Przewodniczący Komisji Rewizyjnej, 20. Tadeusz Przywara – (PSL), 21. Andrzej Winiarski – (KWW Wspólnota Samorządowa); 196 Zarządu Powiatu: Starosta Strzyżowski - Robert Godek - do 08.12.2005 r., Starosta Strzyżowski - Jan Stodolak - od 08.12.2005 r., Wicestarosta Strzyżowski - Jan Stodolak – do 08.12.2005 r., Wicestarosta Strzyżowski - Zbigniew Korab – od. 08.12.2005 r., Członek - Andrzej Winiarski, Członek - Paweł Szafrański, Członek - Zbigniew Korab - do 08.12.2005 r. Kadencja III 2006 – 2010 Rada Powiatu: Przewodniczący Rady Powiatu – Marek Banaś – radny z gminy Strzyżów (KWW Jedność), Wiceprzewodniczący Rady Powiatu – Wiesław Drąg – radny z gminy Czudec (KW Prawo i Sprawiedliwość), Wiceprzewodniczący Rady Powiatu – Antoni Ciepielowski – radny z gminy Niebylec (KW Prawo i Sprawiedliwość); Radni z gminy Czudec: 1. Marek Jurzysta (KWW Gospodarni i Samorządni) - Przewodniczący Komisji Budżetowo – Finansowej 2. Marian Złotek (KWW Jedność) Radni z gminy Frysztak: 3. Tomasz Garncarski (KWW Gospodarni i Samorządni) 4. Janusz Kućma (KWW Jedność) - Przewodniczący Komisji Zdrowia i Rodziny 5. Feliks Musiał (KW PSL) - Przewodniczący Komisji Edukacji, Kultury i Sportu Radni z Gminy Niebylec: 6. Zofia Dzika (KWW Jedność) 7. Józef Dzindzio (KW PSL) - Przewodniczący Komisji Infrastruktury, Bezpieczeństwa Publicznego i Ochrony Środowiska Radni z gminy Strzyżów: 8. Adam Chrzanowski (KWW Gospodarni i Samorządni) 9. Kazimierz Kania (KW PSL) 10. Tadeusz Niemiec (KW PSL) 11. Stanisław Stasiowski (KW PSL) 12. Stanisław Leszczak (KWW Jedność) 13. Wacław Szary (KW Prawo i Sprawiedliwość) – Przewodniczący Komisji Rewizyjnej Radni z gminy Wiśniowa: 14. Małgorzata Książek (KW Liga Polskich Rodzin) 15. Piotr Myćka (KWW Jedność) 16. Marian Wójtowicz (KW Prawo i Sprawiedliwość) Zarząd Powiatu: Starosta Strzyżowski: Robert Godek Wicestarosta Strzyżowski: Jan Stodolak Członkowie: Zofia Dzika Marian Wójtowicz (do 30.05.2007 r.) Piotr Myćka (od 30.05.2007 r.) Marian Złotek 197 XII. JEDNOSTKI POWIATOWE 1. Starostwo Powiatowe w Strzyżowie - 38 – 100 Strzyżów, ul. Przecławczyka 15, 2. Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul Słowackiego 8, dyrektorzy: lek. med. Stanisław Gerlach do 31.06.1999 r., od 01.07.1999 r. lek. med. Bolesław Rudnicki, 3. Powiatowy Inspektorat Weterynarii w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Łukasiewicza 33, kierownik: - lek. wet. Wiesław Ziobro, 4. Powiatowy Inspektorat Nadzoru Budowlanego w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Przecławczyka 15, kierownik: mgr inż. Grzegorz Witek, 5. Komenda Powiatowa Policji w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Gen. Andersa 2, komendant: mł. insp. mgr Janusz Ziobro, 6. Komenda Powiatowa Państwowej Straży Pożarnej w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Daszyńskiego 2, komendant: mł. bryg. mgr inż. Bogusław Broda, 7. Powiatowy Urząd Pracy w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Słowackiego 8, kierownik: mgr Czesław Furtek, 8. Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Przecławczyka 15, kierownik: mgr Barbara Szczygielska, 9. Powiatowy Zarząd Dróg w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Łukasiewicza 33, dyrektorzy: Teresa Wnęk do 20.01.2000 r., od 21.01.2000 r. mgr inż. Krzysztof Piękoś, 10. Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Dąbrowskiego 10, dyrektorzy: lek. med. Wacław Kruk do 30.09.2000 r., mgr Teresa Barbara Kopczyńska od 17.10.2000 r. do 30.09.2001 r., mgr inż. Mieczysław Wrona od 01.09.2001 r., 11. Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy we Frysztaku – 38-130 Frysztak, ul. Piętniewicza 15, dyrektorzy: mgr Władysława Chmura do 31.08.1999 r., mgr Adam Filip od 01.10.1999 r. do 31.08.2000 r., mgr Agata Wyciślak - od 01.09.2001 r., 12. Specjalny Ośrodek Szkolno – Wychowawczy w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Patryna 9, dyrektor: mgr Andrzej Cieślak, 13. Dom Dziecka w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Sobieskiego 7, dyrektor: mgr Marek Stodolak, 14. Dom Dziecka w Żyznowie – 38-111 Żyznów 137, dyrektor: Kazimierz Dudek, 15. Zespół Szkół w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Mickiewicza 11, dyrektorzy: p.o. mgr Zofia Zając do 31.08.1999 r., mgr Andrzej Kruczek, 16. Zespół Szkół w Czudcu – 38-120 Czudec, ul. Parkowa 7, dyrektor: mgr Edward Żybura, 17. Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Patryna 8, dyrektor: mgr Katarzyna Majewska-Żydzik 18. Dom Pomocy Społecznej w Gliniku Dolnym – 38-130 Frysztak, Glinik Dolny 230, dyrektorzy: Zdzisław Brodowski - do 30.06.2001 r., mgr Anna Pasaman od 10.07.2001 r., 19. Dom Pomocy Społecznej w Babicy - 38-119 Babica 2, dyrektor mgr Barbara Szczygielska do 31.05.1999 r., p.o. Marek Moskwa od 01.02.1999 r. do 31.08.1999 r. mgr Maria Mańko od 01.09.1999 r., 20. Powiatowy Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej – 38-100 Strzyżów, ul. Parkowa 7, kierownik: mgr inż. Józef Rykała, 21. Zespół Uzgadniania Dokumentacji Projektowej w Strzyżowie – 38-100 Strzyżów, ul. Przecławczyka 15, kierownik: Stanisław Rokosz. 198