Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne

Transkrypt

Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne
THE JOURNAL OF NEUROLOGICAL AND NEUROSURGICAL NURSING
eISSN: 2299-0321
Grudzień 2012
Tom 1
Numer 4
ISSN: 2084-8021
Strony 133-172
Spis Treści/Contents
Od Redakcji/Editorial 135
Artykuły oryginalne/Original
Cukrzyca jako czynnik ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu
Diabetes as a Risk Factor of Ischemic Stroke
Dorota Ługowska, Katarzyna Snarska
136
Bedsores as Secondary Changes in Adult Patients Hospitalized on Neurologic Rehabilitation Ward
Odleżyny jako zmiany wtórne u dorosłych pacjentów hospitalizowanych
na oddziale rehabilitacji neurologicznej
Emilia Mikołajewska
144
Jakość życia pacjentów neurogeriatrycznych
Quality of Life of Neuro-geriatric Patients
Mariusz Wysokiński, Wiesław Fidecki, Irena Wrońska, Agnieszka Brzozowska 151
Problemy rodzin dzieci z Zespołem Downa
Problems of Families of Children with the Down’s Syndrome
Dorota Kochman, Justyna Stawicka
156
Artykuły poglądowe/Review
Global Financial Crisis, Health and Healthcare Professionals Role Implications: a Review
of Literature
Globalny kryzys finansowy, konsekwencje zdrowotne i wskazania dla pracowników
ochrony zdrowia: przegląd literatury
Venetia Notara, Alvisa Palese, Konstantinos Koulouridis, Aristidis Violatzis, Elissabet Vagka 164
133
PIELĘGNIARSTWO
NEUROLOGICZNE I NEUROCHIRURGICZNE
Rada Redakcyjna/Editorial Board
Redaktor naczelny/Editor-in-Chief
Robert Ślusarz
(UMK, CM, Bydgoszcz, Polska)
Zastępcy redaktora naczelnego/Deputy Editors
Beata Haor
(WSHE, Włocławek, Polska)
Monika Biercewicz
Redaktorzy międzynarodowi/International Editors
Janice L. Hinkle
(The Catholic University of America, USA)
Catheryne Waterhouse
(Royal Hallamshire Hospital, Sheffield, UK)
Sekretarze redakcji/Managing Editors
Dorota Kochman
Wanda Stefańska
(WSHE Włocławek, Polska)
Dorota Wojciechowska
Redaktorzy językowi/Language Editors
Mary E. Braine
(University of Salford, England)
Roksana Rybicka
Joanna Skiba
Adam Wróbel
Redaktor statystyczny/Statistical Editor
Magdalena Zając
(UKW, Bydgoszcz, Polska)
Redaktorzy tematyczni/Section Editors
Krystyna Jaracz (UM, Poznań, Polska)
Pielęgniarstwo neurologiczne
Regina Lorencowicz (UM, Lublin, Polska)
Pielęgniarstwo neurochirurgiczne
Międzynarodowa Rada Naukowa/
International Scientific Board
Ewa Barczykowska
Monika Biercewicz
Mary E. Braine
(University of Salford, England)
Sharryn Byers
(Nepean Hospital Sydney, Australia)
Vicki Evans
(Royal North Shore Hospital, Sydney, Australia)
Theresa Green
(University of Calgary, Calgary, Canada)
Beata Haor
Janice L. Hinkle
(The Catholic University of America, USA)
Krystyna Jaracz
(UM, Poznań, Polska)
Hatice Kaya
(Istanbul University, Istanbul, Turkey)
Lenka Kopacevic
(University Hospital Center, Zagreb, Croatia)
Regina Lorencowicz
(UM, Lublin, Polska)
Jasna Nikolcic
(Special Hospital for Cerebrovascular Disease, Belgrade, Serbia)
Alvisa Palese
(Udine University, Italy)
Virginia Prendergast
(Barrow Neurological Institute, Phoenix, Arizona, USA)
Joanna Rosińczuk-Tonderys
(AM, Wrocław, Polska)
Marcelina Skrzypek-Czerko
(GUM, Gdańsk, Polska)
Robert Ślusarz
Catheryne Waterhouse
(Royal Hallamshire Hospital, Sheffield, UK)
Paul Van Keeken
(RUN MC, HAN University of Applied Sciences, Netherlands)
Redakcja/Editorial Office: Instytut Nauk o Zdrowiu WSHE we Włocławku, ul. Okrzei 94 A, 87-800 Włocławek, Polska – Poland
tel.: +48 516 856 939, e-mail: [email protected], www.pnn.wshe.pl
Wydawca/Published by: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku, Plac Wolności 1, 87-800 Włocławek,
Polska – Poland, tel. +48 54 425 20 07 w. 44, e-mail: [email protected], www.pnn.wshe.pl
Grafika/Graphics: Karolina Janik
Okładka/Cover: Dorota Magier
©WSHE Włocławek and Editorial Board, Wszelkie prawa zastrzeżone/All rights reserved. Wydawca/Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za
treść reklam oraz artykuły sponsorowane. The Publisher/Editors accept no responsibility for the advertisement contents and sponsored articles.
134
Od Redakcji/Editorial
Szanowni Państwo,
Z ogromną przyjemnością oddaję do Państwa rąk już 4 numer naszego kwartalnika Pielęgniarstwo Neurologiczne
i Neurochirurgiczne i jednocześnie chciałbym dokonać krótkiego podsumowania pracy Zespołu Redakcyjnego
i Naukowego w 2012 roku.
Serdecznie dziękuję całemu zespołowi Redakcyjnemu i Naukowemu za zaangażowanie w tworzenie
poszczególnych numerów. Dziękuję również wszystkim Recenzentom (wymienionym na stronie internetowej
czasopisma), którzy podjęli się trudu recenzowania nadsyłanych prac, wykazując ogromną dociekliwość i przekazali
cenne uwagi merytoryczne. Przede wszystkim dziękuję Państwu – Autorom prac za wybór naszego czasopisma
do podzielenia się swoimi wynikami badań.
W pierwszym roku istnienia czasopisma udało się wydać w wersji papierowej wszystkie jego numery (dzięki
ogromnej przychylności dyrekcji sprzedaży i marketingu MATOPAT TZMO oraz Rektora WSHE we Włocławku),
przygotować sprawnie działającą stronę internetową, a przed wszystkim zarejestrować czasopismo w bazie Index
Copernicus (IC), w Głównej Bibliotece Lekarskiej (GBL) oraz w International Academy of Nursing Editors (INANE).
Przed nami dalsze działania związane z rozwojem merytorycznym czasopisma, które już w pierwszym numerze
2013 roku będą widoczne.
Zachęcając Państwa do dalszej współpracy i zaangażowania we współtworzenie czasopisma Pielęgniarstwo
Neurologiczne i Neurochirurgiczne, w imieniu całego Zespołu Redakcyjnego, Naukowego i własnym składam
Państwu najserdeczniejsze życzenia z okazji świąt Bożego Narodzenia oraz Nowego 2013 Roku.
Redaktor naczelny
Robert ŚLUSARZ
Editorial
Dear Readers,
With great pleasure I would like to give to your hands the 4th issue of our quarterly Neurological and
Neurosurgical Nursing and at the same time I would like to make a brief summary of work and of the Scientific
Editorial Team in 2012.
We would like to thank the whole editorial and scientific team for the commitment towards the creation
of individual issues. Additionally, a thank you expression to all reviewers (listed on the website of the magazine)
who took the trouble to review the work sent in, showing great curiosity, and gave valuable comments of substance.
First of all, thank you, the Authors of work for the selection of our journal to share their research results.
In the first year of the magazine we managed to publish on paper all the issues (thanks to the huge favor of sales
and marketing management of Matopat TZMO and the Rector WSHE Włocławek), prepare a working website and
register the magazine at Index Copernicus (IC), in the Main Medical Library (GBL) and the International Academy
of Nursing Editors (INANE). Ahead of us lies further action related to the development of content magazine, which
will appear in the first issue of 2013.
By encouraging you to continue to cooperate and engage in co-creation of the Neurological and Neurosurgical
Nursing Journal, on behalf of the Editorial Team, Scientific Team and my own I would like to express to you my
best wishes for Christmas and the New Year 2013.
Editor-in-Chief
Robert ŚLUSARZ
135
Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2012, Tom 1, Numer 4, Strony 136-143
Pielęgniarstwo
eISSN 2299-0321
ISSN 2084-8021
www.pnn.wshe.pl Artykuł Oryginalny/Original
Cukrzyca jako czynnik ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu
Diabetes as a Risk Factor of Ischemic Stroke
Dorota Ługowska1, Katarzyna Snarska2
Absolwentka Wydziału Nauk o Zdrowiu UM w Białymstoku
2
Zakład Medycyny Klinicznej UM w Białymstoku
1
Streszczenie
Wprowadzenie. Cukrzyca i udar mózgu to schorzenia o znacznym stopniu rozpowszechnienia i wysokich wskaźnikach śmiertelności.
Cel. Celem pracy jest analiza czynników ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu u chorych z cukrzycą i bez współistniejącej cukrzycy oraz określenie wpływu stężenia glikemii na rokowanie w tych grupach pacjentów.
Materiał i metody. Badaniami objęto 299 osób po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu (unm), w tym
21,5% z rozpoznaną i leczoną cukrzycą oraz 78,5% bez rozpoznanej cukrzycy, hospitalizowanych w 2010 roku
w Klinice Neurologii Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego w Białymstoku. Przeprowadzono retrospektywną
analizę dokumentacji medycznej.
Wyniki. Cukrzyca występowała u 59,4% kobiet i 21,4% mężczyzn (NS). Średni wiek pacjentów z cukrzycą i udarem niedokrwiennym mózgu wynosił 74,62±11,89 lat, a bez współistniejącej cukrzycy 73,56±10,13 lat (NS).
Nadciśnienie tętnicze występowało wśród 80,4% pacjentów z unm bez cukrzycy i 92,2% ze współistniejącą cukrzycą (p<0,001). Migotanie przedsionków występowało u 40,4% chorych z unm bez cukrzycy i u 46,9% z unm
i cukrzycą (NS). Stężenie triglicerydów wśród pacjentów z unm i cukrzycą wynosiło średnio 133,1±78,24 mg/dl
i było istotnie wyższe niż u pacjentów z unm bez cukrzycy (110,51±40,14 mg/dl) (p<0,05). Stężenie cholesterolu
HDL u pacjentów z unm bez cukrzycy wynosiło średnio 44,10±13,66 mg/dl i było istotnie wyższe niż u pacjentów z unm i cukrzycą (40,17±11,72 mg/dl) (p<0,05). Zwężenie naczyń szyjnych stwierdzono u 14,9% pacjentów
z unm bez cukrzycy oraz 29,7% z unm i cukrzycą (p<0,001). Średnie stężenie glukozy u pacjentów z unm i cukrzycą z I dobowego profilu glikemii na czczo wynosiło 198,65±66,41 mg/dl, a bez cukrzycy 164,70±77,84 mg/dl
(p<0,05). Średnie stężenie glukozy na czczo z ostatniego pomiaru glikemii przed wypisem u pacjentów z unm
i cukrzycą wynosiło średnio 158,16±40,26 mg/dl, a bez cukrzycy 134,59±32,49 (p<0,001). Czas hospitalizacji pacjentów z unm i cukrzycą wynosił średnio 17,77±10,95 dni i był istotnie dłuższy niż pacjentów z unm bez cukrzycy
(15,05±11,54 dni) (p<0,001). Zgon wystąpił u 9,4% osób z unm i cukrzycą oraz 8,9% bez cukrzycy (NS).
Wnioski. 1). Najczęściej występującymi czynnikami ryzyka u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu były:
nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, migotanie przedsionków. Natomiast wśród pacjentów z cukrzycą i udarem niedokrwiennym mózgu były: nadciśnienie tętnicze, zwężenie naczyń szyjnych i podwyższone stężenie triglicerydów.
2). Stężenie glukozy przy przyjęciu przy pierwszym i ostatnim pomiarze na czczo było istotnie wyższe u pacjentów
z udarem niedokrwiennym mózgu i współistniejącą cukrzycą oraz u osób, które zmarły. 3). Rokowanie u pacjentów
z udarem niedokrwiennym mózgu i cukrzycą było istotnie gorsze (dłuższy okres hospitalizacji, większy odsetek
zgonów) w porównaniu do osób bez cukrzycy. (PNN 2012;1(4):136-143)
Słowa kluczowe: udar mózgu, cukrzyca, stężenie glukozy
Abstract
Background. Diabetes mellitus and stroke is a disease with a high prevalence and high rates of mortality.
Aim. Aim of this study is to analyze the risk factors of ischemic stroke in patients with diabetes and non-diabetic
ones and glucose concentrations to determine the effect on the prognosis in these patients.
136
Ługowska, Snarska / PNN 2012, Tom 1, Numer 4, Strony 136-143
Material and methods. The study included 299 people with a history of ischemic stroke, including 21.5% of
diagnosed and treated diabetes and 78.5% without diagnosed diabetes who were hospitalized in 2010 in the Department of Neurology, University Hospital in Bialystok. Retrospective analysis of medical records.
Results. Diabetes was present in 59.4% women and 21.4% of men (NS). The mean age of patients with diabetes
and ischemic stroke was 74.62±11.89 years, and non-diabetic 73.56±10.13 years (NS). Hypertension was present
among 80.4% of patients with ischemic stroke without diabetes and 92.2% with diabetes (p<0.001). Atrial fibrillation occurred in 40.4% of patients with ischemic stroke without diabetes and in 46.9% of ischemic stroke, and
diabetes (NS). Triglycerides in patients with ischemic stroke and diabetes were on average 133.1±78.24 mg/dl and
was significantly higher than in patients with ischemic stroke without diabetes (110.51±40.14 mg/dl) (p<0.05).
HDL cholesterol in patients with ischemic stroke without diabetes were on average 44.10±13.66 mg/dl and was
significantly higher than in patients with ischemic stroke, and diabetes (40.17±11.72 mg/dl) (p<0.05). Carotid
stenosis was found in 14.9% of patients with ischemic stroke without diabetes and 29.7% of ischemic stroke, and
diabetes (p<0.001). The mean concentration of glucose in patients with ischemic stroke and diabetes and circadian
profile of fasting plasma glucose was 198.65±66.41 mg/dl and non-diabetic 164.70±77.84 mg/dl (p<0.005). Mean
fasting glucose from the last measurement before discharge plasma glucose in patients with ischemic stroke, and
diabetes was on average 158.16±40.26 mg/dl and non-diabetic 134.59±32.49 (p<0.001). Length of hospitalization of patients with ischemic stroke, and diabetes was on average 17.77±10.95 days and was significantly longer
than patients with ischemic stroke without diabetes (15.05±11.54 days) (p<0.001). Death occurred in 9.4% of
patients with ischemic stroke and diabetes, and 8.9% without diabetes (NS).
Conclusions: 1. The most common risk factors in patients with ischemic stroke were hypertension, diabetes, atrial
fibrillation. While patients with diabetes and ischemic stroke were hypertension, carotid stenosis and elevated triglycerides. 2. Plasma glucose at admission on the first and last measurement of fasting was significantly higher in
patients with ischemic stroke and concomitant diabetes and in those who died. 3. The prognosis in patients with
ischemic stroke, and diabetes was significantly worse (longer duration of hospitalization, a higher proportion of
deaths) compared to patients without diabetes. (PNN 2012;1(4):136-143)
Key words: stroke, diabetes, glucose
Wprowadzenie
Udary stanowią duży problem społeczny i ekonomiczny. Udar niedokrwienny mózgu (unm) występuje czterokrotnie częściej niż krwotoczny [1,2]. Zapadalność na udar wynosi w Polsce średnio 50-700 tys.
zachorowań na rok. Wysoka śmiertelność z powodu
udaru mózgu jest skutkiem wysokiego ryzyka zgonu
w krótkim (14 dni) początkowym okresie po wystąpieniu udaru. Niekorzystny jest również współczynnik niepełnosprawności chorych, którzy przeżyli udar mózgu
[3]. Podczas gdy w krajach wysoko rozwiniętych około
50% chorych pozostaje niepełnosprawnymi, w Polsce
współczynnik ten wynosi 70% [4]. Ryzyko powtórnego wystąpienia udaru mózgu w ciągu roku wynosi 612%, a w perspektywie 5 lat 40-50%. W ciągu 2 lat od
wystąpienia udaru 15% chorych doznaje zawału serca
i 15% umiera z powodu powikłań naczyniowych [5].
Poprawę tych wskaźników można uzyskać przez
zintensyfikowanie opieki w ostrym okresie udaru, jak
również przez aktywne zwalczanie czynników ryzyka.
Można je podzielić na dwie grupy: czynniki niepoddające się żadnym działaniom prewencyjnym: wiek (ryzyko udaru zwiększa się, dwukrotnie, co 20 lat), płeć męska, czynniki genetyczne, przebyte uprzednio TIA lub
udar. Czynnikami podlegającymi modyfikacji poprzez
działania medyczne są: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca,
choroba niedokrwienna serca, migotanie przedsionków (MP), dyslipidemie, nadwaga i używki [2,4].
Cukrzyca jest chorobą przewlekłą, niosącą ze
sobą zarówno skutki społeczne, jak i ekonomiczne.
W Polsce na cukrzycę choruje ponad 2,5 mln osób
i liczba ich stale wzrasta. Przewiduje się, że w 2030
roku na świecie będzie ok. 360 mln osób z cukrzycą
[6]. Chorobowość zwiększa się we wszystkich grupach
wiekowych, a najbardziej u osób w średnim wieku [7].
Cukrzyca jest niezależnym czynnikiem ryzyka udaru
mózgu, a ryzyko względne wystąpienia udaru mózgu
u pacjentów obciążonych cukrzycą wynosi 1,5-3,0.
Chorzy na cukrzycę mają zwiększone ryzyko zapadalności na udar mózgu, gdyż są bardziej podatni na
powstawanie zmian miażdżycowych oraz współistnieją
u nich często inne niezależne czynniki ryzyka, jak nadciśnienie tętnicze, otyłość, zaburzenia metabolizmu
lipidów [8,9]. W grupie osób powyżej 45 roku życia,
chorych na cukrzycę typu 2, lecz bez nadciśnienia tętniczego, chorobowość z powodu udaru mózgu jest
6-krotnie większa niż w populacji ogólnej, a w przypadku współistnienia nadciśnienia tętniczego ryzyko
zwiększa się aż 12-krotnie [9,10]. Badania wykazały, że
u chorych na cukrzycę 2-3-krotnie zwiększa się ryzyko zgonu z powodu schorzeń sercowo-naczyniowych.
Ryzyko to zależy od typu i stopnia zaawansowania
choroby [7]. Cukrzyca dwukrotnie zwiększa ryzyko
nawrotu udaru mózgu. Wskazuje to wyraźnie na ścisły związek występowania zmian niedokrwiennych
mózgu z obecnością hiperglikemii i współistniejącym
137
nadciśnieniem tętniczym [3]. W badaniu Framingham
Badaniem objęto 51,5% kobiet i 48,5% mężczyzn
po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu (unm),
Heart Study wykazano, że cukrzyca i zaburzenia metaw tym z cukrzycą: 59,4% kobiet i 40,6% mężczyzn
bolizmu glukozy zwiększają ryzyko chorób układu krą(NS). Średnia wieku pacjentów z unm bez współistnieżenia o etiologii miażdżycowej wśród chorych w wieku
jącej cukrzycy wynosiła 74,62±11,89 lat, a z cukrzycą
45–74 lata [8,9]. Zmiany metaboliczne i czynnościo73,56±10,13 lat (NS). Czas trwania cukrzycy u pawe, rozwijające się w następstwie niedokrwienia mogą
cjentów z unm oraz cukrzycą wahał się od 1 do 3 lat,
być wywoływane przez hiperglikemię. Hiperglikemia
i wynosił średnio 2,42±0,71 lat. W grupie 235 pacjeni związane z nią zaburzenia metaboliczne prowadzą do
tów z unm bez cukrzycy, wartość ciśnienia skurczozaburzeń naczyniowych, które predysponują do miażwego przy przyjęciu wynosiła średnio 159,11±27,59
dżycy [10,11]. Badania epidemiologiczne podkreślają
mm Hg. Natomiast u chorych z cukrzycą średnie
związek hiperglikemii poposiłkowej ze zwiększonym
ciśnienie skurczowe wynosiło 163,44±26,58 mm Hg
ryzykiem powikłań sercowo-naczyniowych. Ryzyko to
(NS). Wśród pacjentów z unm bez cukrzycy, ciśnienie
wzrasta razem ze zwiększeniem wartości glikemii po
rozkurczowe wynosiło średnio 91,28±14,15 mm Hg,
2 godz. w doustnym teście tolerancji glukozy. Niekoa wśród pacjentów z unm i cukrzycą 91,56±12,59 mm
rzystne reakcje ze strony układu krzepnięcia oraz fibryHg (NS).
nolizy, a także wzmożony stres oksydacyjny i glikacja
mogą powodować krótkotrwałe wzrosty glikemii po
Wyniki
posiłku [9].
Modyfikacja czynników ryzyka udaru mózgu nie
Pacjenci z unm i współistniejącą cukrzycą najtylko wpływa na obniżenie zapadalności, ale również
częściej zamieszkiwali miasto powyżej 10 tysięcy mieszma zasadniczy wpływ na przebieg choroby. Pamiętać
kańców (45,3%) i wieś (31,3%). Natomiast pacjenci
należy, że nie tylko pierwszy udar jest celem profilaktyz unm bez współistniejącej cukrzycy najczęściej byli
mieszkańcami wsi (37,4%) i miast poniżej 10 tysięcy
ki [1,4]. Dlatego też podstawowym narzędziem w zaosób (33,2%) (p<0,05) (tabela 1).
pobieganiu wystąpienia udaru jest edukacja i działania
terapeutyczne mające na celu eliminowaTabela 1. M
iejsce zamieszkania pacjentów z udarem niedokrwiennym
nie czynników ryzyka. Podstawą ich pomózgu w zależności od występowania cukrzycy
dejmowania powinien być przygotowany
Miejsce zamieszkania
w Polsce Narodowy Program Profilaktyki
Cukrzyca
P
i Leczenia Udaru Mózgu oraz oparte na
wieś
miasto1
miasto2
nim Wytyczne Grupy Ekspertów NaroWystępuje
N (%) 20 (31,3)
15 (23,4) 29 (45,3)
dowego Programu Profilaktyki Leczenia
Nie występuje
N (%) 88 (37,4)
78 (33,2) 69 (29,4) <0,05
Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego
POLKARD [12].
Razem
N (%) 108 (36,1) 93 (31,1) 98 (32,8)
Celem pracy była analiza czynników
1
2
ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu poniżej 10 tys. mieszkańców, powyżej 10 tys. mieszkańców
u chorych z cukrzycą i bez współistniejącej cukrzycy oraz określenie wpływu stężenia glikemii na rokowanie w tych grupach Tabela 2. Nadciśnienie tętnicze u pacjentów z udarem niedokrwiennym
pacjentów.
mózgu w zależności od występowania cukrzycy
Materiał i metoda
Badaniami objęto 299 osób po przeWystępuje
bytym udarze niedokrwiennym mózgu,
w tym 21,5% z rozpoznaną i leczoną cuk- Nie występuje
rzycą oraz 78,5% bez rozpoznanej cukrzyRazem
cy, hospitalizowanych w 2010 roku w Klinice Neurologii Uniwersyteckiego Szpitala
Klinicznego w Białymstoku. Przeprowadzono retrospektywną analizę dokumentacji medycznej. Zgodę na
przeprowadzenie badań uzyskano od Dyrektora USK
w Białymstoku, Kierownika Kliniki Neurologii z Oddziałem Udarowym USK w Białymstoku oraz Komisji
Bioetycznej nr R-I-002/529/2011.
138
Nadciśnienie tętnicze
Cukrzyca
Razem
P
występuje
nie występuje
N (%)
59 (92,2)
5 (7,8)
N (%)
189 (80,4)
46 (19,6)
235 (100) <0,001
N (%)
248 (82,9)
51 (17,1)
299 (100)
64 (100)
Nadciśnienie tętnicze stwierdzono u 80,4% chorych z unm bez cukrzycy i 92,2% ze współistniejącą
cukrzycą (p<0,001) (tabela 2). Choroba niedokrwienna serca występowała u 10,2% pacjentów z unm bez
cukrzycy oraz 10,9% chorych z cukrzycą (NS). Zawał mięśnia sercowego w przeszłości przebyło 5,1%
bez cukrzycy i 29,7% z unm i cukrzycą (p<0,001) (tabela 3). Udar mózgu
w przeszłości przebyło 18,3% pacjentów
Zwężenie naczyń szyjnych
Cukrzyca
Razem
P
z bez cukrzycy i 26,6% chorych z unm
występuje nie występuje
i cukrzycą (NS).
Występuje
N (%)
19 (29,7)
45 (70,3)
64 (100)
W grupie chorych z unm bez
Nie występuje N (%)
35 (14,9)
200 (85,1) 235 (100) <0,001
cukrzycy średnie stężenie cholesterolu
całkowitego wynosiło 182,61±37,46
Razem
N (%)
54 (18,1)
245 (81,9) 299 (100)
mg/dl, a w grupie z cukrzycą i unm
176,55±41,92 mg/dl (NS). StężeTabela 4. Ś rednie stężenie HDL u pacjentów z unm w zależności od wystęnie cholesterolu LDL u pacjentów
powania cukrzycy
z unm bez cukrzycy wynosiło średnio
117,08±33,62 mg/dl a u pacjentów
Średnia Min
Max
SD
Cukrzyca
N
P
(mg/dl) (mg/dl) (mg/dl) (mg/dl)
z cukrzycą 114,52±41,69 mg/dl (NS).
Średnie stężenie cholesterolu HDL
Występuje
64
40,17
18
76
11,72
u pacjentów z unm bez cukrzycy wynoNie występuje 235
44,10
21
161
13,66
<0,05
siło 44,10±13,66 mg/dl i było istotnie
wyższe niż u pacjentów z unm i cukrzycą
Razem
299
43,26
18
161
13,35
(40,17±11,72 mg/dl) (p<0,05) (tabela
4). Wśród pacjentów z unm i cukrzycą
Tabela 5.Średnie stężenie glukozy przy przyjęciu u pacjentów z unm w zależśrednie stężenie triglicerydów wynosiło
ności od występowania cukrzycy
133,19±78,24 mg/dl i było istotnie wyższe
niż u pacjentów z unm bez cukrzycy
Średnia Min
Max
SD
Cukrzyca
N
P
(110,51±40,14
mg/dl) (p<0,05).
Średnie stężenie glukozy przy
Występuje
64
153,05
82
364
50,11
przyjęciu wśród pacjentów z unm i cukNie występuje
235
104,79
65
325
27,11
<0,001
rzycą wynosiło 153,05±50,11 mg/dl
i było istotnie wyższe niż u pacjentów
Razem
299
115,12
65
364
38,75
z unm bez cukrzycy (104,79±27,11
mg/dl) (p<0,001) (tabela 5). Średnie
Tabela 6. Ś rednie stężenia glukozy z I pomiaru (godz. 7.00) rano na czczo stężenie glikemii na czczo z I dobowe(I doba po przyjęciu do szpitala) u pacjentów z unm z uwzględnie- go profilu glikemii przeprowadzonego
niem cukrzycy
(o godz. 7.00 rano) (I doba po przyjęciu do szpitala) wśród osób z udarem
Średnia
Min
Max
SD
Cukrzyca
N
P
niedokrwiennym i cukrzycą wynosiło
198,65±66,41 mg/dl, a w grupie bez
Występuje
37
198,65
100
376
66,41
cukrzycy 164,70±77,84 mg/dl (p<0,05)
(tabela 6). Średnie stężenie glukozy na
Nie występuje
27
164,70
99
398
77,84
<0,05
czczo z ostatniego (przed wypisem) poRazem
64
184,33
99
398
72,85
miaru glikemii (godz. 7.00) u pacjentów
z unm i cukrzycą wynosiło 158,16±40,26
Tabela 7. Ś rednie stężenie glukozy z ostatniego pomiaru glikemii przed wy- mg/dl, a bez współistniejącej cukrzycy
pisem (godz. 7.00) na czczo u pacjentów z unm z uwzględnieniem 134,59±32,49 mg/dl (p<0,001) (tabela 7). Stężenie glukozy we krwi z I proficukrzycy
lu dobowego określane 2 godz. po posiłŚrednia
Min
Max
SD
Cukrzyca
N
P
ku (godz. 10.00, I doba po przyjęciu do
szpitala) u pacjentów z unm i cukrzycą
Występuje
37
158,16
98
299
40,26
wynosiło średnio 180,43±50,57 mg/dl,
a bez cukrzycy 171,96±71,66 mg/dl
Nie występuje
27
134,59
87
190
32,49
<0,001
(NS). Średnie stężenie glukozy u osób,
Razem
64
148,22
87
299
38,72
które zmarły wynosiło 128,1±53,5 mg/
dl, a u osób które przeżyły 113,8±36,8
mg/dl (NS).
chorych z unm bez cukrzycy i 9,4% z cukrzycą (NS).
Czas
hospitalizacji
pacjentów z unm i cukrzycą
Migotanie przedsionków występowało u 40,4% chowynosił średnio 17,77±10,95 dni i był istotnie dłuższy
rych z unm bez cukrzycy i 46,9% z cukrzycą (NS).
niż pacjentów z unm bez cukrzycy 15,05±11,54 dni
Zwężenie naczyń szyjnych stwierdzono u 14,9% z unm
Tabela 3. Występowanie zwężenia naczyń szyjnych u pacjentów z unm w zależności od współwystępowania cukrzycy
139
(p<0,001). Zgon wystąpił u 9,4% badanych z unm
i cukrzycą oraz 8,9% z unm bez współistniejącej cukrzycy (tabela 8).
występującymi czynnikami ryzyka zarówno w populacji polskiej jak i niemieckiej były: nadwaga lub otyłość
(79%), hipercholesterolemia (74%), cukrzyca (28%),
poprzednie udary mózgu (24%) oraz
Tabela 8. Z
gon pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu w zależności migotanie przedsionków (18%). Łabuzod współwystępowania cukrzycy
-Roszak [14] wykazała, że najczęściej występującymi czynnikami ryzyka udaru
Zwężenie naczyń szyjnych
Cukrzyca
Razem
P
mózgu były: narażenie na stres (63,4%),
występuje nie występuje
nadciśnienie tętnicze (60,8%), nadwaWystępuje
N (%)
6 (9,4)
58 (90,6)
64 (100)
ga (55%), nikotynizm (48%), choroba
Nie występuje N (%)
21 (8,9)
214 (91,1) 235 (100)
NS
niedokrwienna serca (34,2%), przebyty
Razem
N (%)
27 (9,0)
272 (91,0) 299 (100)
zawał serca (17,5%) oraz udar mózgu
w wywiadzie rodzinnym (11,7%). Z baDyskusja
dań własnych wynika, że najczęściej występującymi
czynnikami ryzyka udaru niedokrwiennego były: nadPoznanie i zrozumienie czynników ryzyka chociśnienie tętnicze (82,9%), migotanie przedsionków
rób naczyniowych może pozwolić na ocenę przyczyny
(41,8%), zwężenie naczyń szyjnych (18,4%), choroi zmniejszenie skutków udaru. Przy określeniu rokoba niedokrwienna serca (10,7%), zawał serca (6,4%)
wania ma również znaczenie prognostyczne. Wstępne
i wada serca (3,3%).
określenie czynników ryzyka może jednocześnie wskaNa podstawie polskiego badania epidemiologiczzywać na możliwości kolejnego nawrotu incydentu nanego,
przyjmuje się, że częstość udarów mózgu w poczyniowego lub ewolucji przemijających incydentów
pulacji
osób chorych na cukrzycę wynosi 4,6% [17].
naczyniowych w kierunku dokonanego udaru. DoPierzchała i wsp. podają, że w badanej przez nich grukładne rozpoznanie czynników ryzyka ma istotne znapie na cukrzycę chorowało 24,8% ankietowanych [4].
czenie dla podjęcia działań profilaktycznych oraz wyNatomiast Banecka-Majkutewicz i wsp. [13] podają,
boru postępowania i sposobu leczenia udaru [2,5,6].
że wśród badanych z udarem niedokrwiennym mózgu
Wiek jest jednym z głównych niemodyfikona cukrzycę chorowało 19,5% osób. Cukrzyca przywalnych czynników ryzyka udaru niedokrwiennego
śpiesza rozwój miażdżycy, zwiększając w ten sposób 2,8
mózgu. W badaniach Zalisza średnia wieku wynosiła
razy ryzyko udaru, jako czynnik izolowany lub w połą69,3±9,9 lat [74]. Natomiast w badaniach przeprowaczeniu z nadciśnieniem tętniczym, cukrzyca jest odpodzonych przez Banecką-Majkutewicz i wsp. wiek chowiedzialna za 37-42% wszystkich przypadków udarów
rych z udarem niedokrwiennym mózgu wynosił średniedokrwiennych [10]. Na podstawie badań własnych
nio 68,05±13,4 lat i wahał się w przedziale od 18 do
stwierdzono, że wśród chorych z udarem niedokrwien94 lat [2]. Zdaniem Broli i wsp. [1] mężczyźni, przede
nym cukrzyca występowała u 21% osób.
wszystkim w starszym wieku (po 65 roku życia), choCukrzyca zwiększa częstość występowania udaru
rują na udar niedokrwienny mózgu nieco częściej niż
niedokrwiennego mózgu w każdej grupie wiekowej,
kobiety. W badaniach własnych udaru niedokrwienneale największe ryzyko wystąpienia udaru przypada na
go mózgu doznało 48,5% mężczyzn i 51,5% kobiet.
okres przed 55 r.ż. u rasy czarnej i przed 65 r.ż. u osób
Istotnymi czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu
rasy białej [2]. Cukrzyca typu 2, jest czynnikiem ryzyka
udaru niedokrwiennego mózgu są czynniki modyfikoudaru niedokrwiennego mózgu, najczęściej u pacjenwalne, a wśród nich wyróżnia się: nadciśnienie tętnicze,
tów po 65 r.ż. Ma ona znaczny wpływ na rokowanie,
cukrzycę, zaburzenia lipidowe, migotanie przedsionśmiertelność oraz rozwój powikłań poudarowych [15].
ków, chorobę niedokrwienną serca, palenie papieroZalisz [16] w swoich badaniach stwierdził, że cukrzyca
sów, otyłość, brak aktywności fizycznej. W przeprowawystępowała u pacjentów w wieku 70,7±8,9 lat. W badzonej przez Banecką-Majkutewicz i wsp. [13] analizie
daniach Łabuz-Roszak i wsp. [14] średni wiek chorych
czynników ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu,
z cukrzycą wynosił 57,0±14,6 roku. Natomiast w banajczęściej występowały nadciśnienie tętnicze (92%),
daniach Pierzchały i wsp. średni wiek pacjentów wynobrak aktywności fizycznej (85,3%), zaburzenia lipidosił 56,0±12,6 [4]. Z badań własnych wynika, że średnia
we (56,9%), otyłość (50%), migotanie przedsionków
wieku pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu
(33%), przebyty zawał mięśnia sercowego (17%), pai cukrzycą wynosiła 73,56±10,13 lat, a bez cukrzycy
lenie tytoniu (16%) i nadużywanie alkoholu (10%).
74,62±11,89.
Znamienne statystycznie było współwystępowanie
W badaniach Łabuz-Roszak i wsp. [14] w grupie
kliku czynników ryzyka u jednego chorego. Najczęśpacjentów z unm i cukrzycą kobiety stanowiły 57,5%,
ciej stwierdzano współwystępowanie trzech czynników
a mężczyźni 42,5%. Także w badaniach Zalisza, cukrzyryzyka u 1 chorego (22%). Natomiast w badaniach
ca występowała częściej u kobiet niż u mężczyzn [16].
przeprowadzonych przez Bejer i wsp. [2] najczęściej
140
Podobne wyniki otrzymano w badaniach własnych,
w których cukrzyca występowała u 59,4% kobiet
i 40,6% mężczyzn.
Z wielu badań wynika, że cukrzyca wśród pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu częściej występowała wśród chorych zamieszkujących w miastach
i była u nich lepiej wyrównana, natomiast rzadziej istniała wśród mieszkańców wsi [9]. Z badań własnych
wynika, że cukrzyca wśród pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu była stwierdzana najczęściej u osób
zamieszkujących w miastach powyżej 10 tys. mieszkańców, a rzadziej u mieszkańców wsi.
W badaniach Zalisza i wsp. [16] u chorych na
cukrzycę średnie stężenie cholesterolu frakcji HDL
wynosiło 48,3±12,3 mg/dl, a średnie stężenie triglicerydów 179,5±135,4 mg/dl. W badaniach własnych
u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu i cukrzycą przy przyjęciu do szpitala średnie stężenie cholesterolu frakcji HDL wynosiło 40,17±11,72 mg/dl,
frakcji LDL 114,52±41,69 mg/dl, a średnie stężenie
triglicerydów 133,19±78,24 mg/dl.
Hiperglikemia jest obecna przy przyjęciu wśród
2/3 pacjentów z cukrzycą, natomiast u pacjentów bez
cukrzycy wynosi 40% [10]. Udar mózgu jest częstym
powikłaniem grożącym pacjentom chorującym na cukrzycę jak i pacjentom, u których występuje wyłącznie
hiperglikemia. Może mieć ona wpływ na udar mózgu,
ponieważ wzrasta stężenie glukozy we krwi, która jest
markerem poważnego zaburzenia naczyniowego [11].
W następstwie udaru występuje całkowite rozregulowanie cukrzycy, nawet jeżeli była ona wcześniej w pełni kontrolowana. Wahania stężenia glukozy we krwi
są trudne do opanowania, a hiperglikemia pogarsza
metabolizm komórek nerwowych i rokowanie [18].
Wśród pacjentów z hiperglikemią, poprawa kliniczna
jest wolniejsza a w wykonanym u nich badaniu PET
mózgowia (pozytronowej tomografii emisyjnej) stwierdza się znaczne nasilenie hipometabolizmu ognisk
niedokrwiennych w porównaniu z chorymi, u których występowała normoglikemia [6]. W badaniach
przeprowadzonych przez Snarską i wsp. [19] wśród
24,13% pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu
rozpoznana była cukrzyca, a u 5,17% stwierdzono nietolerancję glukozy. Przy przyjęciu do szpitala stężenie
glukozy we krwi wynosiło 75-360 mg/dl. W badaniach
własnych średnie stężenie glukozy przy przyjęciu wśród
pacjentów z unm i cukrzycą wynosiło 153,05±50,11
mg/dl, a bez współistniejącej cukrzycy 104,79±27,11
mg/dl (p<0,001).
Hiperglikemia zwiększa obszar zawału w udarach,
w których dochodzi do reperfuzji niedokrwionej tkanki mózgu, hiperglikemia może podtrzymywać metabolizm komórek mózgowych. Wpływ na gorsze rokowanie może mieć hiperglikemia reaktywna w wyniku aktywacji osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej
i układu współczulnego, dochodzi do podwyższonego
stężenia krążących katecholamin i kortyzolu czego wynikiem jest właśnie hiperglikemia [15]. Stężenie glukozy
we krwi w ostrej fazie udaru mózgu ulega wahaniu, jest
trudne do opanowania, a hiperglikemia pogarsza metabolizm komórek nerwowych i rokowanie oraz zwiększa
obszar zawału. Ze wzrostem glikemii ryzyko powikłań
mikronaczyniowych jest większe niż ryzyko powikłań
makronaczyniowych [6,11]. Hiperglikemia w ostrej
fazie udaru niedokrwiennego mózgu niekorzystnie
wpływa na neurony w strefie półcienia (penumbra) ogniska udarowego. Powrót neuronów ze strefy półcienia
przy współistniejącej hiperglikemii jest ograniczony
a martwica rozwija się szybciej [20]. W metaanalizie
Stettler i wsp. [19] wykazali, że intensywna kontrola
stężenia glukozy w surowicy w porównaniu z pacjentami leczonymi standardowo, prowadziła do zmniejszenia powikłań makroangiopatycznych o 62%, a u chorych na cukrzycę typu 2 o 19%. Im niższa jest glikemia
w dniu rozpoznania udaru oraz im bardziej są kontrolowane zaburzenia gospodarki węglowodanowej, tym
korzystniejsze staje się bliskie i odległe rokowanie [21].
W badaniach własnych wykazano, że średnie stężenie
glikemii było istotnie wyższe u osób z udarem niedokrwiennym mózgu i cukrzycą niż bez współistniejącej
cukrzycy w trakcie pierwszego pomiaru glikemii na
czczo (198,65±66,41 mg/dl vs 164,70±77,84 mg/dl;
p<0,005) i ostatniego, przed wypisem, pomiaru na
czczo (158,16±40,26 mg/dl vs 134,59±32,49 mg/dl;
p<0,001).
Cukrzyca znacznie podwyższa ryzyko nawrotu
udaru mózgu, co więcej rokowanie jest gorsze [10].
U pacjentów z cukrzycą przetrwałe ubytkowe objawy
neurologiczne są bardziej nasilone, czas pobytu w szpitalu jest dłuższy oraz stopień niepełnosprawności jest
głębszy [20]. W badaniach Zalisza i wsp. [16] czas
hospitalizacji pacjentów z cukrzycą wynosił średnio
16,9±10,9 dnia. W badaniach własnych wykazano, że
czas hospitalizacji pacjentów z cukrzycą wynosił średnio 17,77±10,95 dnia.
Wczesna śmiertelność po udarze niedokrwiennym mózgu waha się w granicy 18–45% i jest większa
wśród kobiet, mimo większej zapadalności mężczyzn
[2]. W badaniu Pierzchały i wsp. [4] przeprowadzonym w latach 2000-2002 śmiertelność u osób z rozpoznanym udarem niedokrwiennym mózgu wynosiła
20,5%. Natomiast badania przeprowadzone w latach
1991–1992 i 2005 r., wykazały, że wskaźniki śmiertelności 30-dniowej i rocznej znamiennie zmniejszyły się odpowiednio z 43% do 14,9% i z 59,7%
do 33,1% [3]. U chorych na cukrzycę po przebytym
udarze mózgu czas przeżycia chorych jest 3-krotnie
krótszy niż u pozostałych [20]. Smajlović i wsp. [21]
wykazali wyższą wczesną śmiertelność z powodu udaru mózgu u osób z cukrzycą w porównaniu z osobami
141
bez cukrzycy odpowiednio 38% i 26%. Współistniejąca cukrzyca u osób z udarem zwiększa ryzyko zgonu
o 1,53 razy. W badaniu przeprowadzonym przez Stępnowskiego i wsp. [20] wykazano znamiennie wyższą
przeżywalność pacjentów bez cukrzycy niż chorych na
cukrzycę po przebytym udarze niedokrwiennym mózgu czy przemijającym ataku niedokrwiennym mózgu
(TIA). Częstość występowania zgonu u osób z cukrzycą
była 2-3-krotnie większa niż u osób bez cukrzycy [21].
W wieku <55 roku życia ryzyko zgonu z powodu chorób naczyń mózgowych u pacjentów z cukrzycą jest
wysokie (ponad dziesięciokrotnie większe od populacyjnego) [10]. W badaniach własnych hospitalizacja
zakończona była zgonem u 9,0% badanych, w tym:
9,4% ze współistniejącą cukrzycą i 8,9% bez współistniejącej cukrzycy.
Wnioski
1. Najczęściej występującymi czynnikami ryzyka
u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu
były: nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, migotanie przedsionków. Natomiast wśród pacjentów
z cukrzycą i udarem niedokrwiennym mózgu były:
nadciśnienie tętnicze, zwężenie naczyń szyjnych
i podwyższone stężenie triglicerydów.
2. Stężenie glukozy przy przyjęciu przy pierwszym
i ostatnim pomiarze na czczo było istotnie wyższe
u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu
i współistniejącą cukrzycą oraz u osób, które zmarły.
3. Rokowanie u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu i cukrzycą było istotnie gorsze (dłuższy okres hospitalizacji, większy odsetek zgonów)
w porównaniu do osób bez cukrzycy.
Zalecenia dla praktyki pielęgniarskiej
Praca porusza zagadnienia z zakresu wpływu
cukrzycy i hiperglikemii na rokowanie w udarze niedokrwiennym mózgu. Należy pamiętać, że rokowanie
u pacjentów z udarem niedokrwiennym mózgu i towarzyszącą cukrzycą jest gorsze niż u chorych bez cukrzycy, a objawy udaru bardziej nasilone. Podwyższone
stężenie glukozy w ostrej fazie udaru niedokrwiennego
mózgu występuje nie tylko u osób z cukrzycą, lecz również u osób bez wcześniejszego stwierdzonego schorzenia. Dlatego też w postępowaniu terapeutyczno-pielęgnacyjnym dużą rolę odgrywa kontrola glikemii.
Piśmiennictwo
[1] Brola W., Fudala M. Profilaktyka udaru mózgu – rola
lekarza rodzinnego. Przegląd Medyczny Uniwersytetu
Rzeszowskiego i Narodowego Instytutu Leków w Warszawie. 2011;1:128-140.
[2] Bejer A., Ax A.M., Dockweiler U. i wsp. Czynniki
ryzyka niedokrwiennego udaru mózgu w populacji
142
niemieckiej i polskiej. Przegląd Medyczny Uniwersytetu
Rzeszowskiego. 2009;3:231-238.
[3] Sienkiewicz-Jarosz H., Głuszkiewicz M., Pniewski J. i wsp. Zapadalność i wskaźniki śmiertelności
dla pierwszego w życiu udaru mózgu – porównanie
dwóch warszawskich badań populacyjnych. Neurologia Neurochirurgia Polska. 2011;45(3):207-212.
[4] Pierzchała K., Łabuz-Roszak B., Gajewska A., Nowiński M., Zając M. Analiza czynników ryzyka chorób naczyniowych mózgu u chorych leczonych w pododdziale udarowym. Wiadomości Lekarskie. 2006;59(1-2):44-47.
[5] Wiszniewska M. Profil czynników ryzyka i 30-dniowe
następstwa udaru mózgu u mężczyzn i kobiet z pierwszym w życiu udarem niedokrwiennym mózgu – analiza 4802 pacjentów z lozańskiego rejestru udarowego.
Postępy Psychiatrii i Neurologii. 2009;18(3):263-268.
[6] Jude E.B., Oyibo S.O., Chalmers N., Boulton A.J.M.
Peripheral arterial disease in diabetic and nondiabetic
patients. Diabetes Care. 2001;24(8):1433-1437.
[7] Profilaktyka wtórna po udarze mózgu lub TIA – wytyczne AHA/ASA 2011. Medycyna po Dyplomie.
2011;20(1):20-23.
[8] Benjamin E.J., D’Agostino R.B., Belanger A.J., Wolf
P.A., Levy D. Left atrial size and the risk of stroke and
death. The Framingham Heart Study. Circulation.
1995;92:835-841.
[9] Gnavi R., Picariello R., Karaghiosoff L., Costa G.,
Giorda C. Determinants of quality in diabetes care
process: The population-based Torino Study. Diabetes
Care. 2009;32(11):1986-1992.
[10] Snarska K., Kapica-Topczewska K., Sawicka J., Drozdowski W., Bachórzewska-Gajewska H. Cukrzyca
jako czynnik ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu.
Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii. 2010;6(2):93-100.
[11] Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę. Diabetologia Praktyczna. 2011;12(Supl.A):1-46.
[12] Postępowanie w udarze mózgu. Wytyczne Grupy Ekspertów Narodowego Programu Profilaktyki
i Leczenia Chorób Układu Sercowo-Naczyniowego POLKARD. Neurologia i Neurochirurgia Polska.
2008;42(Supl.3):247-260.
[13] Banecka-Majkutewicz Z., Dobkowska M., Wichowicz
H. Analiza czynników ryzyka udaru niedokrwiennego mózgu. Annales Academiae Medicae Gedanensis.
2005;35:207-216.
[14] Łabuz-Roszak B., Pierzchała K., Zuber A., Kostrzeńska K., Kucik E., Habelak W., Kapica A., Dziechciarz
J. Ocena wiedzy na temat udaru mózgu wśród chorych na cukrzycę. Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna. 2004;4(1):25-30.
[15] Kapica-Topczewska K., Snarska K., BachórzewskaGajewska H., Drozdowski W. Cukrzyca a udar niedokrwienny mózgu – czy można uniknąć tego powikłania? Terapia. 2009;17(4):57-60.
[16] Zalisz M. Wpływ cukrzycy na przebieg i następstwa
udaru? Udar mózgu. 2008;10(2):61-69.
[17] Czech A., Bernas M. Jakość życia osób z cukrzycą
– realne zadanie lecznicze. Medycyna Metaboliczna.
2012;1:97-100.
[18] Ray K.K., Seshasai S.R.K., Wijesuriya S., et al. Effect
of intensive control of glucose on cardiovascular outcomes and death in patients with diabetes mellitus:
a meta-analysis of randomized controlled trials. Lancet. 2009;373:1765-1772.
[19] Stettler C., Allemann S., Juni P. et al. Glycemic control and macrovascular disease in type 1 and diabetes
mellitus: Meta – analysis of randomized trial. American Heart Journal. 2006;152(1):27-38.
[20] Stępkowski T., Grzeszczak W. Ryzyko zgonu u chorych
na cukrzycę typu 2 po przebytym incydencie mózgowym w porównaniu z osobami bez cukrzycy. Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna. 2009;9:24-28.
[21] Smajlović D., Salihovic D., Ibrahimagic O., Sinanovic O., Burina A. Stroke in patients with diabetes
mellitus: a hospital based study. Medical Archives.
2006;60(Supl.2):63-65.
Adres do korespondencji:
Katarzyna Snarska
Zakład Medycyny Klinicznej UM w Białymstoku
ul. Szpitalna 37, 15-295 Białystok
e-mail: [email protected]
Konflikt interesów: nie występuje
Źródła finansowania: nie występuje
Wkład autorski: Dorota ŁugowskaA,B,D,E,F, Katarzyna
SnarskaA,C,D,E,F,G,H
(A – Koncepcja i projekt badania, B – Gromadzenie i/lub
zestawianie danych, C – Analiza i interpretacja danych,
D – Analiza statystyczna, E – Napisanie artykułu, F – Poszukiwanie piśmiennictwa, G – krytyczne zrecenzowanie
artykułu, H – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu)
Praca wpłynęła do Redakcji: 06.06.2012 r.
Zaakceptowano do druku: 07.08.2012 r.
143
Pielęgniarstwo
eISSN 2299-0321
ISSN 2084-8021
Bedsores as Secondary Changes in Adult Patients Hospitalized
on Neurologic Rehabilitation Ward
Odleżyny jako zmiany wtórne u dorosłych pacjentów hospitalizowanych
na oddziale rehabilitacji neurologicznej
Clinical Ward for Post-Traumatic Paraplegia and Clinical Ward for Early Neurological Rehabilitation,
Rehabilitation Clinic, Military Clinical Hospital No. 10 and Polyclinic, Bydgoszcz, Poland
Abstract
Background. Prevalence of bedsores in neurological patients is rather known, although needs for further deeper research and continuous supervision. Bedsores can significantly influence both to rehabilitation effectivity, patients’
functional outcomes and quality of life.
Aim. Aim of this study was to assess and discuss occurence of bedsores in patients hospitalized on neurologic
rehabilitation ward.
Materials and methods. The study was carried out among 36 adult patients hospitalized on neurological rehabilitation ward because of accidents resulting in neurological disorders. Patients were assessed using Torrance classification system and Norton Pressure Sore Risk-Assessment Scale Scoring System.
Results. Bedsores in patients with neurological deficits remain important problem despite increased consciousness
both among medical staff, patients, and families/caregivers. Among 36 patiens involved in the study, decubitus
ulcers were observed in 8.33%.
Conclusions. Bedsores are perceived as a significant issue influencing both efficiency of the therapy (including
long-term rehabilitation), care, and quality of life of patients with neurological disorders. Larger research are necessary to further investigate both bedsores prevalence, and prevention strategies, especially in long-term rehabilitation and home care of patients with neurological deficits. (PNN 2012;1(4):144-150)
Key words: neurorehabilitation, neurological deficit, bedsore, quality of life
Streszczenie
Wprowadzenie. Częstotliwość występowania odleżyn u pacjentów neurologicznych jest raczej znana, pomimo to
problem ten wymaga dalszych badań jak i ciągłego nadzoru. Odleżyny mogą mieć znaczący wpływ zarówno na
efektywność rehabilitacji, wyniki funkcjonalne pacjentów, jak i ich jakość życia.
Cel. Celem niniejszego badania była ocena i dyskusja częstotliwości występowania odleżyn u dorosłych pacjentów
neurologicznych hospitalizowanych na oddziale rehabilitacyjnym.
Materiał i metody. Badanie przeprowadzono wśród 36 dorosłych pacjentów neurologicznych, hospitalizowanych
na oddziale rehabilitacji neurologicznej. Pacjentów poddano ocenie z wykorzystaniem klasyfikacji odleżyn według
Torrance’a oraz Skali Norton.
Wyniki. Odleżyny pacjentów neurologicznych wciąż stanowią ważny problem pomimo rosnącej świadomości zarówno personelu medycznego, pacjentów oraz ich rodzin/opiekunów. Wśród 36 pacjentów objętych badaniem
odleżyny zaobserwowano w 8,33%.
Wnioski. Odleżyny są postrzegane jako poważny problem wpływający zarówno na efektywność leczenia
(w tym rehabilitacji długoterminowej), jak i opiekę i jakość życia pacjentów z zaburzeniami neurologicznymi.
Zaleca się kontynuację badań celem dokładnego zbadania częstości występowania odleżyn jak i strategii prewencyjnych, zwłaszcza w długotrwałej rehabilitacji i opiece domowej pacjentów z deficytami neurologicznymi.
(PNN 2012;1(4):144-150)
Słowa kluczowe: rehabilitacja neurologiczna, deficyt neurologiczny, odleżyna, jakość życia
144
Mikołajewska / PNN 2012, Tom 1, Numer 4, Strony 144-150
Introduction
Despite well known rules of prevention, early
identification of at-risk patients, accurate and timely
assessment, and effective interventions, occurence of
decubitus ulcers (bedsores, pressure ulcers – PrUs)
is still significant. The estimated annual cost of bedsores is impressive: 11-17.2 billion (109) USD in the
USA [1]. Skin integrity issues are perceived priority
especially in long-term neurological rehabilitation, including post-stroke patients, patients with traumatic
brain injury (TBI), patients with spine cord injury
(SCI), etc. [2]. Bedsores can significantly influence
both to rehabilitation effectivity, patients’ functional
outcomes and quality of life. Risk of bedsores in neurological patients is increased due to:
1. Specificity of patients and their disorders (e.g. severe disorders in the area of mobility) – general
prevalence of bedsores in patients treated on surgical, neurological, and orthopaedic wards is higher
then patients hospitalized on other wards [3,4,5];
2. Increased threat:
− up to 30-40% of bedsores develop during first
week of the patient immobility,
− up to 70% of bedsores develop during second
week of the patient immobility [3,4,5].
3. Increased need for care quality (concerning both
medical staff and families/caregivers) – general
prevalence of bedsores in hospitalized patients is
perceived lower than PrUs prevalence in institutions or in home care, what seems prove increasing consciousness in the area of decubitus ulcers’
prevention among medical staff, but not among
patients and their families/caregivers [2].
Thus research in the area of decubitus ulcers in
patients seem be very important direction of further
research.
Aim of this study was to assess and discuss occurence of bedsores in patients hospitalized on neurologic rehabilitation ward.
Material and methods
Sample and setting
Investigated group consisted of 36 adult patients
hospitalized on neurologic rehabilitation ward because
of accident resulting in neurological disorder. Inclusion criteria were as follows:
− age above 18 years,
− diagnosis: post-stroke patients, patients with TBI,
patients with SCI,
− time accident: since 4 weeks to 18 months after
accident.
To assess variability within involved group of patients three subgroups of twelve patients each were provided, each of them involved and assessed one month
after preceding subgroup. Size and anatomical involvement of infarct varied depend on the patient. Inclusion of patients was each time confirmed by medical
records. The patients’ profiles are presented in Table 1.
Table 1. Patients’ overall profile
Number and percentage
N=36 (100%)
Sex:
Females
Males
Age [years]:
Min
Max
SD
Mean
Median
Time after accident:
4 weeks – 18 months
16 (44.44 %)
20 (55.56 %)
22
72
13.37
53.14
56.5
36 (100 %)
Procedure
Each participating patient’s skin was assessed and
pressure ulcers were classified according to the Torrance classification system. Pressure ulcer risk was assessed using the Norton Pressure Sore Risk-Assessment
Scale Scoring System.
As basic tools for decubitus ulcers assessment are
perceived Norton Pressure Sore Risk-Assessment Scale
Scoring System (Table 2), Modified Norton Scale,
Pressure Ulcer Card, and Short Form-Mini Nutritional Assessment.
Table 2. The Norton Pressure Sore Risk-Assessment Scale
Scoring System [7]
Assessment
Physical condition
Mental condition
Activity
Mobility
Incontinence
Score
Good
4
Fair
3
Poor
2
Very bad
1
Alert
4
Apathetic
3
Confused
2
Stuporous
1
Ambulant
4
Walks with help
3
Chairbound
2
Bedfast
1
Full
4
Slightly impared
3
Very limited
2
Immobile
1
None
4
Occasional
3
Usually urinary
2
Urinary and fecal
1
TOTAL SCORE:
Assessment criteria:
Total score lesser than 10: very high risk
Total score between 10 and 14: high risk
Total score between 14 and 18: medium risk
Total score greater than 18: low risk
145
As basic tool for pressure ulcers classification are perceived Torrance classification system, Stirling Pressure
Sore Severity Scale (SPSSS), and European Pressure
Ulcer Advisory Panel (EPUAP) grading tool. Despite
huge developmental potential there is no consistency
between research in the area of tools and there is no
alternative to the widely used risk assessment and classification grading tools [6].
As integral part of the documentation all aforementioned tools should be used by skilled medical
staff, providing acurate and reliable risk factors assessment and wound assessment.
common may be incorrect opinion, that bedsores are
issue for nurses, not for whole multidisciplinary therapeutic team. Number of articles concerning rehabilitation and physiotherapy in patients with bedsores constitutes only 24.4% of number of articles concerning
nursing in the same patients [2,9,10]. Unsettled ratios
in publications concerning prevention and treatment
of bedsores in neurological patients are significant:
particular attention is paid to patients with SCI and
post-stroke while research involving patients with TBI
are rare [2]. Prevalence rates for PrUs in patients with
neurological deficits are showed in Table 4.
Gélis et al. states there is lack of relevant research concerning prevalence of bedsores in patients
Data collection and analysis
with SCI, both in acute stage, rehabilitation stage
The results, where available, are expressed as
and chronic stage [17,18]. What more prevalence of
mean, median, minimal value (min), maximal value
chronic wounds in this category is increasing despite
(max) and standard deviation (SD). A probability
standardized medical care [19]. According to the litera(p)value<0.05 was considered as statistically signifiture prevalence of bedsores in patients with SCI is ascant. Statistical analysis of data was performed using
sociated rather with social support, injury severity, and
the Statistica 9 Software.
race-ethnicity, than age, gender, years since injury, and
education [20]. Wilczewski et al. described these risk
Results
factors as: fecal management systems, incontinence,
acidosis, support surfaces, steroids, additional equipResults among 36 patients (100%) involved in
ment use, and hypotension [21].
the study: decubitus ulcers were observed in 3 cases
In the post-stroke patients risk of besores – in the
(8.33%). All of them were male, two with SCI and one
case
of
patient immobility – may significantly increase
post-stroke. In all of them score of the Norton Pressure
with older age and time after cerebrovasular accident
Sore Risk-Assessment Scale Scoring System provided
(CVA). Thus bedsores may be associated with poor
very high risk of bedsores (Table 3).
short-term outcomes. Moreover risk
factors of decubitus ulcers in postTable 3. Results for whole group of patients
stroke patients are perceived wheelFemales
Males
chair using, inadequate home care
Number of involved patients
16
20
[5], and lack of proper rehabilitation,
Patients with diagnosed – subgroup I
0
1 (5%) – with SCI
because caregivers may be not condecubitus ulcers
– subgroup II
0
1 (5%) – with SCI
scious of its importance [22]. Use of
wheelchair seems be not simple bed– subgroup III
0
1 (5%) – post-stroke
sores risk factor, but it can be signifiAll involved patients depend on sex
0
3 (15%)
cantly increased by incorrect wheelAll involved patients
3 (8.33%)
chair parameters’ selection and incorScore of the Norton Pressure Sore Riskrect wheelchair use [2]. Proper bedAssessment Scale Scoring System for pavery high risk
sores prevention and treatment can
tients with decubitus ulcers
significantly influence effectivity of
post-stroke rehabilitation, functional
Discussion
abilities and quality of life of post-stroke patients [5].
According to the recent literature prevalence rates
One of possible solutions in home care may be support
for bedsores varies from 12% to 38%, but pressure ulof post-stroke out-patient care. Thus not only educacer incidence in neurological patients within 2 weeks
tion of medical staff, but rather education of patients
of admission can achieve even 47% [1,8]. Effective
and they families/caregivers is important. Critical issue
prevention and treatment procedures may lower this
is continous home care supervision provided e.g. by
value up to 50% [3,4]. My findings provide evidence
experienced nurses. Frankly speaking significant difor low bedsores prevalence in involved group of pacrepancy may be stated between observations, what
tients with neurological deficits. Despite huge knowlpatients (family/caregivers) know about pressure ulcer
edge and experience in the area of bedsores prevention
prevention, and their activities in the area of this preand treatment, analysis of publications shows, that
vention. Their real ability to reduce risk of developing
146
value in identification of barriers to
Case
Source
Percentage [%]
bedsores’
prevenBrola et al. [5]
3
tion and treatment
in neurological paIngeman et al. [11]
tients. According to
– Danish National Indicator Project 1.4 (but unknown cases: 8.6)
Stroke survivors
– National Registry of Patients
0.25
my knowledge and
experience old age
Kitisomprayoonkul et al. [12]
1.7
is not simple progSackley et al. [13]
22 (one year after stroke)
nosic sign in the area
11.5 (one year after injury)
SCI
Chen et al. [14]
of bedsores. Impor21 (15 years after injury)
tant prognostic signs
Safaz et al. [15]
6.9
seem be functional
TBI
Zampolini et al. [16]
6.6-26.1
status of the patient
General neurologic
(assessed e.g. uspatients
Mikołajewska [2]
4.17
ing clinical scores
(post-stroke, SCI, TBI)
and scales), mobilGeneral in acute care
ity (including use
Gupta and Ichioka 2012 [1]
0.4-38
patients
of assistive technolGeneral in long-term care
ogy), education and
2.2-24
patients
engagement of the
General in home care
patient and her/his
0-17
patients
family/caregivers.
No doubts reasonable prevention may significantly lower bedsores incithis serious complication seems be overestimated. No
dence even in elderly patients.
doubts this situation increases risk factors of secondTaking into consideration aforementioned issues
ary changes and return to the hospital. Thus role of all
research targeting pathophysiology, prevention, and
medical specialists within multidisciplinary therapeutreatment of bedsores seem be priority for clinical and
tic team in pressure ulcers prevention and treatment
basic science research, including neurology, rehabilitais perceived very important [23]. There is necessary to
tion, and nursing. Due to practical, ethical, and safety
paid particular attention to bedsores prevention since
considerations, bedsores research in the human envibedsores healing is not simply the reverse sequence of
ronment are limited to studies involving patients with
repairing tissue ensuing from pressure ulceration [6].
pre-existing ulcers. Induction and exploring bedsores
Risk factors for time frames 90-day and 180-day
in animals can address all the aspects of their pathology.
mortality in hospitalized patients with pressure ulcers
Certain types of animal models can (even selectively)
identified as follows:
identify specific aspects of bedsores development, as− diabetes, chronic renal failure, congestive heart
sessement of the extent of lesion(s), and discuss outfailure, and metastatic cancer were risk factor ascomes from interventions. The appropriate interpretasociated with mortality in both time frames,
tion may be significant for proper study design, deeper
− myocardial infarction, cerebrovascular disease,
explaining of the outcomes, and extrapolation to cliniliver disease, and human immunodeficiency virus/
cal use (clinical guidelines, etc.) [19,26,27].
AIDS were risk factors in the 90-day time frame
Quick and correct bedsore assessment seems be
only,
critical. Causes of the majority of chronic wounds are
− dementia, hemiplegia/paraplegia, rheumatic disprolonged pressure, vascular insufficiency, or neuropaease, chronic pulmonary disease, and peripheral
thy. Wounds caused by other underlying health condivascular disease were not risk factors [24].
tions or external factors (radiation, spider bite, etc.) are
Research of Justo et al. reported low admission
usually referred as atypical. Their number is increasing
Norton scale scores predicting long-term mortal– according to the research of Tang et al. even 29.7%
ity (within one year or more) [25]. Development in
chronic wounds were due to atypical causes [28].
the area of mortality risk factors and their predicting
Limitations of my study include patients popuamong patients with bedsores (including patients with
lation which may not reflect patients hospitalized on
neurological deficits) may provide useful prognostic
other wards due to neurological issues. Some neurodata for further counselling and treatment planning.
logic patients can be hospitalized on another wards
Aforementioned papers seem provide significant
because of associated (caridiologic, orthopaedic, etc.)
Table 4. Prevalence retes for bedsores in patients with neurological deficits depend on source
147
diseases. Significantly high age median (56.5 years)
shows generally high number of elderly people among
hospitalized patients with neurological deficits, but it
does not mean increased bedsores incidence in elderly.
Lower occurence of neurological deficits (e.g. strokes)
in younger adults (18-40 y.o.) can provide misunderstanding in the area of bedsores prevalence depends
on age. No doubts this issue needs another research
on much bigger sample. Despite aforementioned limitations my findings have significant implications for
knowledge in the area of bedsores occurence in neuro-
logical patients. Discussion suggests further improvements in clinical practice (protocols) and need for continuous supervision of bedsores incidence.
Conclusions
Bedsores are perceived significant issue influencing both efficiency of the therapy (including long-term
rehabilitation), care, and quality of life of patients with
neurological disorders. Larger research are necessary to
further investigate both bedsores prevalence, and pre-
Table 5. General concept of co-operation of selected health professionals in bedsores prevention and treatment in patients with
neurological deficits (version). Engagement of other members of the multidisciplinary theraputic team – if possible
[9,10]
Subgroup of
health professionals
Tasks
Bedsores prevention
Physicians
1.
2.
3.
4.
5.
Assessment (including blood tests) and diagnosis.
Patients’ and family/caregivers education.
Nutrition recommendations.
Activity recommendations.
Smoking quit assistance.
Nurses
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Patients’ and family/caregivers early education.
Repositioning in a bed. Proper positions in a bed.
Repositioning in a wheelchair, etc.
Skin protecting and inspecting.
Bony areas protecting.
Blood circulation improvement.
Physiotherapists
1. Patients’ and family/caregivers early education.
2. Proper positions in a bed.
3. Blood circulation improvement (massage, movement exercises, selected kinds
of hydrotherapy, selected kinds of electrotherapy, etc.).
4. Mattresses, cushions and surfaces relieving presure.
Bedsores treatment
Physicians
Nurses
Physiotherapists
148
1.
2.
3.
4.
5.
Evaluating of the bedsore (including blood tests, etc.)
Assessment (including primary causes) and diagnosis.
Treatment plan.
Non-invasive treatment (including nutrition recommendations, pain management,
wound dressing, etc.)
6. Surgical treatment (classical, ultrasound, other).
1.
2.
3.
4.
5.
1.
2.
3.
4.
Primary causes assessment.
Repositioning in a bed, wheechair, etc. Proper positions in a bed.
Wound dressing.
Vacuum assisted closure (VAC).
Primary causes assessment.
Kinezytherapy: movement exercises, proper positions in a bed.
Physicotherapy: electrotherapy (selected kinds), LASER therapy, IR rays, UV rays,
hyperbaric chamber.
5. Massage.
6. Mattresses, cushions and other assistive technology (AT) relieving presure.
vention strategies, especially in long-term rehabilitation
and home care of patients with neurological deficits.
[12]
Implications for Nursing Practice
1. Bedsores in patients with neurological deficits remain important problem despite increased consciousness both among medical staff, patients, and
families/caregivers.
2. Prevalence of bedsores in neurological patients is
rather known, although needs for contionous supervision.
3. Bedsores prevention and treatment in patients
with neurological deficits are common plane of
co-operation of whole medical staff, e.g. within
multidisciplinary therapeutic team on neurologic
rehabilitation ward (Table 5).
4. Education of patients and their families/caregivers
is key issue, but self-care abilities in patients with
neurological disorders depends inter alia on preserved cognitive functions.
References
[1] Gupta S., Ichioka S. Optimal use of negative pressure
wound therapy in treating pressure ulcers. International Wound Journal. 2012;Aug9,Suppl1:8-16. doi:
10.1111/j.1742-481X.2012.01012.x.
[2] Mikołajewska E. Incidence of bedsores in adult patients with neurological disorders. Journal of Health
Sciences. 2012;2(2):51-59.
[3] EPUAP-NPUAP. Profilaktyka odleżyn. Retrieved
13.02.2012, from http://www.epuap.org/guidelines/
QRG_Prevention_in_Polish.pdf
[4] Szewczyk M.T., Cwajda J., Cierzniakowska K. Zasady prowadzenia skutecznej profilaktyki ran odleżynowych. Wiadomości Lekarskie. 2006;59(11-12):842-847.
[5] Brola W., Fudala M., Przybylski W., Czernicki J. Profilaktyka późnych powikłań udaru mózgu. Studia Medyczne. 2008;9:21-26.
[6] Bell J. Are pressure ulcer grading & risk assessment
tools useful? Wounds. 2005;1(2):62-69.
[7] Norton D., McLaren R., Exton-Smith A.N. An investigation of geriatric nursing problems in hospital.
Churchill Livingstone, London 1962.
[8] Sae-Sia W., Wipke-Tevis D.D., Williams D.A. Elevated sacral skin temperature (T(s)): a risk factor for
pressure ulcer development in hospitalized neurologically impaired Thai patients. Applied Nursing Research.
2005;18(1):29-35.
[9] Malinowska K., Mikołajewska E. Odleżyny – wspólna
płaszczyzna działań pielęgniarskich i rehabilitacyjnych
u pacjenta leżącego. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne. 2009;2:60-64.
[10] Mikołajewska E. Miejsce fizjoterapii w zapobieganiu
i leczeniu ran odleżynowych. Praktyczna Fizjoterapia
i Rehabilitacja. 2010;3:54-56.
[11] Ingeman A., Andersen G., Hundborg H.H., Johnsen
S.P. Medical complications in patients with stroke:
[13]
[14]
[15]
[16]
[17]
[18]
[19]
[20]
[21]
[22]
[23]
[24]
[25]
data validity in a stroke registry and a hospital discharge registry. Clinical Epidemiology. 2010;2:5-13.
Kitisomprayoonkul W., Sungkapo P., Taveemanoon
S., Chaiwanichsiri D. Medical complications during
inpatient stroke rehabilitation in Thailand: a prospective study. Journal of the Medical Association of Thailand. 2010;93(5):594-600.
Sackley C., Brittle N., Patel S., et al. The prevalence
of joint contractures, pressure sores, painful shoulder, other pain, falls, and depression in the year after
a severely disabling stroke. Stroke. 2008;39(12):3329-3334.
Chen Y., DeVivo M.J., Jackson A.B. Pressure ulcer
prevalence in people with spinal cord injury: age-period-duration effects. Archives of Physical Medicine and
Rehabilitation. 2005;86(6):1208-1213.
Safaz I., Alaca R., Yasar E., Tok F., Yilmaz B. Medical complications, physical function and communication skills in patients with traumatic brain injury: a single centre 5-year experience. Brain Injury.
2008;22(10):733-739.
Zampolini M., Zaccaria B., Tolli V., Frustaci A.,
Franceschini M., GISCAR Group Rehabilitation of
traumatic brain injury in Italy: a multi-centred study.
Brain Injury. 2012;26(1):27-35.
Gélis A., Dupeyron A., Legros P., Benaďm C., Pelissier
J., Fattal C. Pressure ulcer risk factors in persons with
SCI: Part I: Acute and rehabilitation stages. Spinal
Cord. 2009;47(2):99-107.
Gélis A., Dupeyron A., Legros P., Benaďm C., Pelissier
J., Fattal C. Pressure ulcer risk factors in persons with
spinal cord injury part 2: the chronic stage. Spinal
Cord. 2009;47(9):651-661.
Salcido R., Popescu A., Ahn C. Animal models in
pressure ulcer research. Journal of Spinal Cord Medicine. 2007;30(2):107-116.
Saladin L.K., Krause J.S. Pressure ulcer prevalence and
barriers to treatment after spinal cord injury: comparisons of four groups based on race-ethnicity. NeuroRehabilitation. 2009;24(1):57-66.
Wilczewski P., Grimm D., Gianakis A., Gill B., Sarver
W., McNett M. Risk factors associated with pressure ulcer development in critically ill traumatic spinal cord injury patients. Journal of Trauma Nursing.
2012;19(1):5-10.
Mikołajewska E. Wpływ rehabilitacji i fizjoterapii na
poprawę jakości życia. Niepełnosprawność i Rehabilitacja. 2012;1:5-12.
Samuriwo R. Pressure ulcer prevention: the role of
the multidisciplinary team. British Journal of Nursing.
2012;21(5):S4, S6, S8.
Flattau A., Blank A.E. Risk factors for 90-day and
180-day mortality in hospitalised patients with pressure ulcers. International Wound Journal. 2012 Jun 28.
doi: 10.1111/j.1742-481X.2012.01032.x.
Justo D., Fridman V., Borodin O., Rozenberg F., Rabinovich A., Lerman Y. Admission Norton scale scores
correlate with rehabilitation outcome and length in
elderly patients following cerebrovascular accident.
Aging Clinical and Experimental Research. 2011;23(56):445-449.
149
[26] Ślusarz R., Śniegocka A., Śniegocki M. Czynniki wpływające na częstotliwość występowania problemów
pielęgnacyjnych u chorych w stanie wegetatywnym
przetrwałym. W: Rosińczuk-Tonderys J., Uchmanowicz I. (Red.), Chory przewlekle – aspekty pielęgnacyjne, rehabilitacyjne, terapeutyczne. MePharm, Wrocław
2011,403-413. Materiały z niepublikowanej pracy
magisterskiej autorstwa: Skibińska N. (promotor: Ślusarz R.).
[27] Jabłońska R., Ślusarz R., Królikowska A. Subjective
assessment of selected aspects of care quality in neurosurgical wards. Family Medicine & Primary Care Review. 2011;13(4):686-694.
[28] Tang J.C., Vivas A., Rey A., Kirsner R.S., Romanelli
P. Atypical ulcers: wound biopsy results from a university wound pathology service. Ostomy Wound Manage.
2012;58(6):20-29.
150
Corresponding Author:
Rehabilitation Clinic, Military Clinical Hospital No. 10
with Polyclinic
Powstańców Warszawy 5, 85-681 Bydgoszcz
website: http://e.mikolajewska.prv.pl
Conflict of interests: None
Funding: None
Contributions: Emilia Mikołajewska A,B,C,D,E,F
(A – Study Design, B – Data Acquiring, C – Data Analysis, D – Statistical Analysis, E – Manuscript Preparation,
F – Literature Search)
Received: 12.07.2012
Accepted: 19.09.2012
Pielęgniarstwo
eISSN 2299-0321
ISSN 2084-8021
Jakość życia pacjentów neurogeriatrycznych
Quality of Life of Neuro-geriatric Patients
Mariusz Wysokiński1, Wiesław Fidecki1, Irena Wrońska1, Agnieszka Brzozowska2
Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa Uniwersytet Medyczny w Lublinie
Zakład Matematyki i Biostatystyki Medycznej Uniwersytet Medyczny w Lublinie
1
2
Streszczenie
Wprowadzenie. Jakość życia i starość ściśle ze sobą korelują. Proces starzenia postrzegany jest jako destrukcyjny,
postępujący i nieodwracalny. Determinują go zarówno czynniki biologiczne, jak i psychospołeczne. Osoby w podeszłym wieku przeżywają trudności związane z pogarszaniem się stanu zdrowia.
Cel. Celem pracy było określenie subiektywnej jakości życia pacjentów geriatrycznych ze schorzeniami neurologicznymi.
Materiał i metody. Badania przeprowadzono w grupie 171 osób w podeszłym wieku ze schorzeniami neurologicznymi. Pacjenci przebywali w zakładach opieki długoterminowej na terenie środkowej i wschodniej Polski. Materiał
badawczy zebrano za pomocą polskiej wersji skali WHOQOL-Bref.
Wyniki. Ocena jakości życia dla całej grupy badanych osób starszych kształtowała się na poziomie średniej
2,84±0,96, a samoocena zdrowia na poziomie 2,48±1,09. Pacjenci najlepiej ocenili dziedzinę środowiskową (średnia 11,61±2,32) oraz relacje społeczne (11,39±3,19). Dziedzina psychologiczna otrzymała wynik na poziomie
średniej 10,33±2,91. Najniżej badani ocenili jakość swojego życia w zakresie dziedziny fizycznej (9,92±2,99).
Wnioski. Subiektywna ocena jakości życia przez pacjentów neurogeriatrycznych kształtowała się na obniżonym
poziomie. Wykształcenie w istotny sposób różnicowało jakość życia osób starszych. Lepszej samooceny jakości życia
dokonali pacjenci zakładów opiekuńczo-leczniczych w porównaniu z pacjentami zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych. (PNN 2012;1(4):151-155)
Słowa kluczowe: jakość życia, pacjent geriatryczny, schorzenia neurologiczne
Abstract
Background. Quality of life and old age are closely correlated. The process of growing old is perceived as destructive, progressive and irrevocable. It is determined by both biological and psycho-social factors. Elderly people face
difficulties connected with deteriorating health state.
Aim. The work aimed at specifying subjective quality of life of geriatric patients with neurobiological conditions.
Material and methods. The investigation was administered in the cohort of 171 elderly people with neurobiological conditions. The patients were staying in long-term care institutions of central and eastern Poland. The research
material was collected by means of the Polish version of the QHOQOL-Bref scale.
Results. Quality of life evaluation in the whole group of elderly people averaged out at 2.84±0.96, while self
evaluation within the cohort averaged out at 2.48±1.09. Patients’ evaluations were highest for the environmental
domain (average of 11.61±2.32) and social relations (11.39±3.19). Results for the psychological domain averaged
out at 10.33±2.91. Patients’ evaluations were lowest for the physical domain (9.92±2.99).
Conclusions. Subjective evaluation of neuro-geriatric patients’ quality of life was on a rather low level. Education
significantly differentiated elderly people’s quality of life. Patients of care and treatment institutions evaluated their
quality of life higher in comparison with those from nursing and care institutions. (PNN 2012;1(4):151-155)
Key words: quality of life, neurobiological conditions, neuro-geriatric patient
151
Wysokiński i wsp. / PNN 2012, Tom 1, Numer 4, Strony 151-155
Wprowadzenie
Okres starzenia się organizmu przynosi zwykle
retrospektywne spojrzenie na dokonania minionych lat
i często emocjonalną ocenę jakości życia. W sferze parametrów obiektywnych jej miarą pozostaje życie wolne
od bólu, brak ograniczeń funkcjonalnych, adekwatna
do wieku sprawność motoryczna, stabilność finansowa, wsparcie społeczne oraz brak samotności [1].
W naukach medycznych pojęcie jakości życia
koncentruje się na pojęciach zdrowia i choroby. Przyjęta koncepcja sformułowana przez Schippera wprowadziła określenie: jakość życia uwarunkowana stanem
zdrowia (Health Related Quality of Life – HRQOL).
Definicja uwzględnia funkcjonalny efekt choroby i leczenia odbierany przez pacjenta. Zawiera cztery podstawowe aspekty funkcjonowania pacjenta: sprawność
fizyczną, stan psychiczny, sytuację społeczną oraz doznania somatyczne [2,3].
Ocena jakości życia chorych jest jednym z wiodących współczesnych trendów w medycynie. Dotyczy
to także chorych z uszkodzeniami układu nerwowego.
Kompleksowa ocena wymaga opinii samego pacjenta, jego rodziny, otoczenia oraz personelu leczącego.
W praktyce jest to bardzo trudne do zrealizowania,
stąd bazuje się głównie na ocenie pacjenta [4].
Celem pracy było określenie subiektywnej jakości
życia pacjentów geriatrycznych ze schorzeniami neurologicznymi.
Materiał i metoda
Badania przeprowadzono w grupie 171 osób
w podeszłym wieku ze schorzeniami neurologicznymi.
Pacjenci przebywali w zakładach opieki długoterminowej na terenie środkowej i wschodniej Polski. W zakładach opiekuńczo-leczniczych przebywało 45,00%
badanych a w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych
55,00%. Wśród badanych znalazło się 55,00% kobiet oraz 45,00% mężczyzn. Wiek badanych zawierał
się w przedziałach: 65-74 lata (43,00%) oraz 75-89 lat
(57,00%). Najwięcej osób posiadało wykształcenie podstawowe (82,50%), następnie średnie (14,00%), a tylko 3,50% wyższe. Wśród badanych najliczniejszą grupę
stanowiły osoby owdowiałe (56,70%), osoby stanu wolnego oraz pozostający w związku małżeńskim stanowiły
podobne grupy – odpowiednio 17,50% oraz 16,50%,
a pozostałe 9,30% były to osoby rozwiedzione.
Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Uniwersytecie Medycznym
w Lublinie. Udział w badaniu był dobrowolny i poprzedzony uzyskaniem zgody od pacjentów. Ustalono
kryteria badawcze, jakimi były: wiek 65 i więcej lat,
dobry kontakt z pacjentem, brak zaburzeń psychicznych, brak rozpoznanych zmian o charakterze demencyjnym.
152
Materiał badawczy zebrano za pomocą polskiej
wersji skali WHOQOL-Bref. Skala ta składa się z 26
pytań i umożliwia otrzymanie profilu jakości życia
w zakresie czterech dziedzin: fizycznej, psychologicznej, społecznej i środowiskowej oraz zagadnienia dotyczące ogólnej percepcji jakości życia i indywidualnej
percepcji własnego zdrowia analizowano oddzielnie.
Punktacja pytań zawierała się w przedziale od 1 do 5,
i miała kierunek pozytywny – im większa liczba punktów, tym lepsza była jakość życia [5,6]. Otrzymane wyniki przedstawiono za pomocą wartości średniej arytmetycznej oraz odchylenia standardowego.
Zebrany materiał poddano analizie statystycznej
za pomocą pakietu statystycznego Statistica 8.0. W obliczeniach korzystano z testu chi-kwadrat (χ2 ), testu
Manna-Whitney’a oraz testu Kruskala-Wallisa. Przyjęto 5% błąd wnioskowania i związany z nim poziom
istotności p<0,05 wskazujący na istnienie istotnych
statystycznie różnic bądź zależności.
Wyniki
Ocena jakości życia dla całej grupy badanych
osób starszych kształtowała się na poziomie średniej 2,84±0,96, a samoocena zdrowia na poziomie
2,48±1,09. Pacjenci najlepiej ocenili dziedzinę środowiskową (średnia 11,61±2,32) oraz relacje społeczne
(11,39±3,19). Dziedzina psychologiczna otrzymała
wynik na poziomie średniej 10,33±2,91. Najniżej badani ocenili jakość swojego życia w zakresie dziedziny
fizycznej (9,92±2,99).
Wśród kobiet ocena jakości życia była na poziomie
średniej 2,84±0,85, a samoocena zdrowia na poziomie
2,50±1,05. W poszczególnych dziedzinach otrzymano następujące wyniki: środowiskowa – 11,84±1,92;
relacje społeczne – 11,92±3,09; psychologiczna –
10,41±2,69; fizyczna – 9,88±2,59. W grupie mężczyzn
rozkład średnich kształtował się na podobnym poziomie. Jakość życia oceniono na poziomie 2,84±1,08;
stan zdrowia na poziomie 2,46±1,15. Ocena dziedzin
była następująca: środowiskowa (11,33±2,72); relacje
społeczne (10,73±3,20); psychologiczna (10,22±3,17);
fizyczna (9,96±3,43). Na podstawie przeprowadzonej
analizy statystycznej stwierdzono występowanie istotnej różnicy tylko w zakresie dziedziny relacji społecznych (p=0,01).
Kolejnym etapem badań było określenie poziomu jakości życia pacjentów w zależności od ich wieku.
Badani w grupie wiekowej 65-74 lata dokonali samooceny jakości życia na poziomie 2,89±0,93, a stanu
zdrowia na poziomie 2,32±0,98. Najlepiej oceniona
została dziedzina środowiskowa (11,52±2,14). Na podobnym poziomie oceniono dziedziny: relacji społecznych (10,75±3,14) oraz psychologiczną (10,06±2,80).
Dziedzina fizyczna była oceniona najniżej (9,91±3,00).
Osoby w wieku 75-89 lat jakość życia określili na po-
ziomie 2,80±0,99, natomiast stan zdrowia na poziomie 2,61±1,16. Ocena poszczególnych dziedzin
przedstawiała się następująco: relacji społecznych
(11,88±3,15); środowiskowa (11,68±2,47); psychologiczna (10,54±2,98); fizyczna (9,92±3,00). Przeprowadzona analiza statystyczna wykazała istnienie istotnej
różnicy pomiędzy badanymi grupami tylko w zakresie
dziedziny relacji społecznych.
Próbowano również określić ocenę jakości życia
w zależności od wykształcenia pacjentów. Najlepsze
wyniki uzyskano w grupie osób z wykształceniem wyższym. W tej grupie każda z dziedzin została zdecydowanie lepiej oceniona w porównaniu z ocenami osób
z wykształceniem podstawowym lub średnim. Przeprowadzona szczegółowa analiza statystyczna potwierdziła istnienie istotnej różnicy w zakresie składowych
dziedzin jakości życia (za wyjątkiem dziedziny środowiskowej). Szczegółowe wyniki oceny przedstawiono
w tabeli 1.
go życia w zakresie psychologicznym i relacji społecznych. Analiza statystyczna pozwoliła na stwierdzenie
istotnych różnic tylko w dziedzinie relacji społecznych
oraz środowiskowej (tabela 2).
Dokonano również oceny jakości życia pacjentów w zależności od rodzaju zakładu opieki długoterminowej. Osoby przebywające w zakładach opiekuńczo-leczniczych oceniły ogólną jakość swojego życia
na poziomie 2,77±1,10, a stan zdrowia na 2,72±1,16.
Najlepiej badani ocenili dziedziny: relacji społecznych
(11,48±3,48) i środowiskową (11,35±2,80), fizyczna
ze średnią 10,94±2,91. Badani najniżej ocenili swoją jakość życia w zakresie dziedziny psychologicznej
(10,50±3,38). Pacjenci zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych dokonali oceny jakości życia na poziomie
2,89±0,83, natomiast samoocena zdrowia była na
poziomie 2,23±0,97. W tej grupie najlepiej oceniono dziedzinę: środowiskową (11,82±1,83), następnie
relacji społecznych (11,31±2,94) i psychologiczną
Tabela 1. Wykształcenie badanych a ocena jakości życia
Wykształcenie
Dziedziny jakości życia
podstawowe
średnie
Analiza statystyczna
wyższe
średnia
odch.st.
średnia
odch.st.
średnia
odch.st.
H
p
Ogólna jakość życia
2,78
0,94
2,91
0,88
4,00
1,26
6,12
0,046*
Ogólna percepcja zdrowia
2,41
1,07
2,50
0,97
4,00
1,09
9,39
0,009*
Fizyczna
9,70
3,00
10,35
2,39
13,33
3,18
7,50
0,023*
Psychologiczna
10,15
2,73
10,38
3,07
14,22
4,16
5,17
0,045*
Relacji społecznych
11,10
2,96
12,38
3,76
14,22
4,35
7,42
0,024*
Środowiskowa
11,58
2,17
11,41
2,88
13,00
3,40
1,96
0,374
Pacjenci rozwiedzeni najlepiej ocenili ogólną
jakość swojego życia, stan zdrowia oraz dziedzinę fizyczną. Dziedzina środowiskowa najlepiej kształtowała się w ocenie osób owdowiałych. Osoby pozostające
w związku małżeńskim najlepiej oceniły jakość swoje-
(10,19±2,47). Najniżej oceniona została dziedzina
fizyczna (9,08±2,80). Analiza statystyczna wykazała
istnienie istotnej różnicy tylko w zakresie samooceny
stanu zdrowia oraz w dziedzinie fizycznej.
Tabela 2. Stan cywilny badanych a ocena jakości życia
Stan cywilny
Dziedziny jakości życia
wolni
małżeństwo
rozwiedzeni
owdowiali
Analiza
statystyczna
śred.
odch.
śred.
odch.
śred.
odch.
śred.
odch.
H
p
Ogólna jakość życia
2,93
1,20
2,78
0,91
3,06
0,92
2,79
0,91
1,03
0,793
Ogólna percepcja zdrowia
2,50
1,19
2,39
0,99
2,81
1,04
2,45
1,10
1,60
0,657
Fizyczna
9,80
4,15
10,22
2,87
10,46
2,14
9,77
2,74
2,30
0,512
Psychologiczna
10,64
3,66
10,71
3,48
9,45
3,10
10,26
2,42
2,40
0,492
Relacji społecznych
9,82
3,29
12,76
3,58
11,83
3,22
11,40
2,86
13,40
0,003*
Środowiskowa
11,45
2,56
11,82
2,66
9,48
2,94
11,89
1,91
9,45
0,023*
153
Dyskusja
Starość związana jest z licznymi ograniczeniami
w sferze funkcjonowania fizycznego, psychicznego
i społecznego. Zły stan zdrowia, narastająca niesprawność i wielochorobowość często zmuszają osoby starsze
do zmiany dotychczasowego trybu życia i korzystania
z pomocy osób trzecich. Spadek samodzielności powoduje rozwój negatywnych emocji. Często pojawia się
lęk i poczucie beznadziejności, gniew, smutek [7].
Jakość życia osób starszych jest kwestią złożoną.
Termin ten ujmowany jest pod pojęciem szczęścia, dobrostanu fizycznego i psychicznego, satysfakcji z życia,
spełnienia pragnień i oczekiwań wobec własnego życia.
Jakość życia związaną ze stanem zdrowia pacjentów
w podeszłym wieku zawsze należy analizować w ścisłym
związku z procesem starzenia się oraz bilansem całego
życia jednostki. Jakość życia i starość ściśle ze sobą korelują. Proces starzenia postrzegany jest jako destrukcyjny, postępujący i nieodwracalny. Determinują go
zarówno czynniki biologiczne, jak i psychospołeczne.
Osoby w podeszłym wieku przeżywają trudności związane z pogarszaniem się stanu zdrowia. Wraz z wiekiem
wyraźnie obniża się sprawność fizyczna i psychiczna organizmu [8].
Na podstawie wyników badań ustalono, że pacjenci ze schorzeniami neurologicznymi nisko oceniają
jakość swojego życia. Również samoocena stanu zdrowia nie była zadowalająca, w ocenie uzyskała wyniki
niższe niż ocena jakości życia. Specyfika schorzeń neurologicznych oraz wiek podeszły wiążą się często z utratą sprawności w zakresie funkcjonowania fizycznego.
W badaniach ze wszystkich składowych jakości życia
dziedzina fizyczna oceniona została najgorzej.
W badaniach własnych stwierdzono, że płeć nie
wywiera istotnej różnicy w ocenie jakości życia przez
pacjentów. Otrzymane wyniki były na podobnym poziomie w każdej z grup. Uzyskane wyniki w zakresie
oceny jakości życia w poszczególnych zakładach opieki
długoterminowej pozwalają wysunąć tezę, że pacjenci zakładów opiekuńczo-leczniczych lepiej oceniali jakość swojego życia w porównaniu do pacjentów
zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych. Związane to
jest być może ze specyfiką poszczególnych zakładów.
W zakładach opiekuńczo-leczniczych często przebywają pacjenci w lepszym stanie, odznaczający się większą
samodzielnością, co może rzutować na ich wyższą samoocenę jakości życia.
W badaniach własnych stwierdzono, że wykształcenie wpływa na ocenę jakości życia i jej składowe.
Zbieżne jest to z wynikami badań innych autorów
[9,10,11,12]. Również badania GUS wykazują wyraźną zależność samooceny stanu zdrowia od poziomu
wykształcenia; osoby wyżej wykształcone podawały
154
lepszą ocenę jakości życia, co tłumaczono lepszym stanem wiedzy i zdrowszym stylem życia [13].
W przeprowadzonych badaniach określono ocenę
jakości życia w zależności od stanu cywilnego pacjentów neurogeriatrycznych. Otrzymane wyniki pokazały,
że badana grupa wykazuje różnorodność oceny jakości
życia. Najlepiej ogólną jakość swojego życia, stan zdrowia i dziedzinę fizyczną ocenili pacjenci po rozwodzie.
Pacjenci owdowiali najlepiej ocenili dziedzinę środowiskową. Natomiast osoby pozostające w związku
małżeńskim ocenili najlepiej dziedziny psychologiczną
i relacji społecznych. Otrzymane wyniki różnią się od
badań innych autorów [14], w których wyższy wskaźnik jakości życia odnotowano u osób stanu wolnego.
Natomiast w badaniach Luleci i wsp. [15] najlepiej
oceniły jakość swojego życia osoby starsze pozostające w związku małżeńskim, w porównaniu do innych
grup.
Zajmując się problematyką jakości życia pacjentów geriatrycznych należy wziąć po uwagę specyficzne dla tej grupy uwarunkowania. Grupa ta jest bardzo
zróżnicowana pod względem fizycznym, zdrowotnym,
psychicznym, społecznym i ekonomicznym. Dlatego
podejmując działania terapeutyczne i pielęgnacyjne
należy brać te czynniki pod uwagę. Tylko takie podejście umożliwi uzyskanie celu jakim jest poprawa jakości życia tych pacjentów [16].
Wnioski
1. Subiektywna ocena jakości życia przez pacjentów
neurogeriatrycznych kształtowała się na obniżonym poziomie.
2. Wykształcenie w istotny sposób różnicowało jakość
życia osób starszych.
3. Lepszej samooceny jakości życia dokonali pacjenci
zakładów opiekuńczo-leczniczych w porównaniu
z pacjentami zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych.
Praca porusza kwestię jakości życia osób starszych,
u których występują schorzenia układu nerwowego.
W praktyce pielęgniarskiej ważne jest uwzględnienie
czynników wpływających na podniesienie jakości życia
pacjenta. Opieka nad pacjentem geriatrycznym powinna skoncentrować się często nie tyle na przedłużaniu
jego życia, ale na maksymalizacji działań w celu minimalizowania negatywnych czynników i podniesienia
jego komfortu życiowego.
Poniższy artykuł stanowi rozszerzenie badań prezentowanych w artykule „Jakość życia osób starszych
ze schorzeniami neurologicznymi objętych opieką długoterminową” autorstwa: W. Fidecki, M. Wysokiński,
I. Wrońska, R. Ślusarz, opublikowanego w monografii
„Człowiek chory aspekty biopsychospołeczne. Tom 1”
K. Jankowski, J. Gierus (Red.). Centrum Psychologii
i Pomocy Psychologicznej, Lublin 2009.
[11]
Piśmiennictwo
[1] Ostrzyżek A., Marcinkowski J.T. Wymiar jakości życia
w podeszłym wieku. Problemy Higieny i Epidemiologii.
2009;90(4):465-569.
[2] Schipper H. Quality of life: principles of the clinical paradigm. Journal of Psychological Oncology.
1990;8:171-185.
[3] Trzebiatowski J. Jakość życia w perspektywie nauk
społecznych i medycznych – systematyzacja ujęć definicyjnych. Hygeia Public Health. 2011;46(1):25-31.
[4] Nowak E., Nowak P., Zawadzka B., Pyk M., Nowak-Szymańska M. Jakość życia chorych neurologicznie.
Studia Medyczne Akademii Świętokrzyskiej. 2003;1:95-99.
[5] Jaracz K., Wołowicka L., Kalfos M. Analiza walidacyjna polskiej wersji WHOQOL-100. W: Wołowicka L.
(Red.), Jakość życia w naukach medycznych.
Wydawnictwo Uczelniane AM w Poznaniu, Poznań
2001;291-302.
[6] Jaracz K., Kalfoss M., Górna K., Bączyk G. Quality
of life Polish respondents: psychometric properties of
the Polish WHOQOL-Bref. Scandinavian Journal of
Caring Sciences. 2006;20:251-260.
[7] Małecka M. Dobrostan psychiczny w okresie starości. W: Talarska D., Wieczorowska-Tobis K. (Red.),
Człowiek w wieku podeszłym we współczesnym społeczeństwie. Wyd. Naukowe UM w Poznaniu, Poznań
2009;21-30.
[8] Zielińska-Więczkowska H., Kędziora-Kornatowska K.
Potrzeba rozszerzenia badań nad jakością życia
w populacji geriatrycznej. W: Bartuzi Z. (Red.),
Interdyscyplinarny wymiar nauk o zdrowiu. Uniwersytet
Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medium
im. Ludwika Rydygiera, Bydgoszcz 2007;509-512.
[9] Tseng S.Z., Wang R.H. Quality of life and related factors among elderly nursing home residents in Southern
Taiwan. Public Health Nursing. 2001;18(5):304.
[10] Lopez Garcia E., Banegas J.R., Graciarni Perez-Regadera A., Herruzo Cabrera R., Rodriguez-Artalejo
F. Social network and health-related quality of life
[12]
[13]
[14]
[15]
[16]
in older adults: A population-based study in Spain.
Quality of Life Research. 2005;14:511-520.
Pufal J., Gierach M., Pufal M., Bronisz A., Kiełbasa
L., Junik R. Wpływ czynników społeczno-demograficznych i klinicznych na jakość życia chorych na cukrzycę typu 2. Diabetologia Doświadczalna i Kliniczna.
2005;5:10-14.
Rebollo P., Alonso J., Ramon I., Vilagut G., Santed
R., Pujol R. Health-related quality of life during the
bereavement period of caregivers of a deceased elderly
person. Quality of Life Research. 2005;14:501-509.
GUS: Seniorzy w polskim społeczeństwie. Zakład
Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 1999.
Krzemińska S., Arendarczyk M., Kowalsko A., Łoboz-Grudzień K. Jakość życia pacjentów po zawale mięśnia sercowego w wieku podeszłym. Polska Medycyna
Rodzinna. 2004;6(1):591-597.
Luleci E., Hey W., Subasi F. Assessing selected quality of life factors of nursing home residents in Turkey.
Archives of Gerontology and Geriatrics. 2008;46:57-66.
Górna K., Jaracz K. Jakość życia osób starszych.
W: Wieczorowska-Tobis K., Talarska D. (Red.),
Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. Podręcznik dla
studiów medycznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,
Warszawa 2008;343-345.
Mariusz Wysokiński
Katedra Rozwoju Pielęgniarstwa
Uniwersytet Medyczny w Lublinie
al. Racławickie 1, 20-095 Lublin
Wkład autorski: Mariusz WysokińskiA,B,C,E,F, Wiesław
FideckiA,B,C,E,F, Irena WrońskaA,G,H, Agnieszka BrzozowskaD,
D – Analiza statystyczna, E – Napisanie artykułu, F – Poszukiwanie piśmiennictwa, G – krytyczne zrecenzowanie
artykułu, H – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu)
155
Pielęgniarstwo
eISSN 2299-0321
ISSN 2084-8021
Problemy rodzin dzieci z zespołem Downa
Problems of Families of Children with the Down’s Syndrome
Dorota Kochman1, Justyna Stawicka2
Wydział Nauk o Zdrowiu Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej we Włocławku
Studenckie Koło Naukowe, Wydziału Nauk o Zdrowiu Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej
we Włocławku
1
2
Streszczenie
Wprowadzenie. Zespół Downa to choroba cechująca się zaburzeniami rozwojowymi. Jest wadą genetyczną charakteryzującą się obecnością dodatkowego, nadprogramowego chromosomu w 21 parze. Prowadzi to do upośledzenia umysłowego i fizycznego.
Cel. Celem pracy jest przedstawienie problemów rodzin dzieci z zespołem Downa.
Materiał i metody. W badaniu wzięło udział 50 rodzin dzieci z zespołem Downa. Badania przeprowadzono przy
pomocy kwestionariusza własnej konstrukcji.
Wyniki. Przeprowadzone badania wykazały, że rodziny dzieci z zespołem Downa od chwili narodzin chorego
dziecka mają wiele trudności. Dziecko z zespołem Downa niełatwo jest zaakceptować – 20% ankietowanych do tej
pory nie oswoiło się z zaistniałą sytuacją. Dziecko z zespołem Downa może w różny sposób wpłynąć na rodzinne
stosunki – może je zacieśnić, zbliżyć – tak uznało 28% rodziców, lub wręcz przeciwnie – oddalić rodzinę od siebie
i poróżnić, tak się stało w przypadku 52% respondentów.
Opieka nad dzieckiem z zespołem Downa nie należy do łatwych zajęć. Zależne jest to oczywiście od poziomu
wiedzy rodziców na temat zespołu Downa i najlepiej, jeśli zdają sobie oni z tego sprawę jeszcze przed narodzinami
dziecka. Wówczas mogą możliwie najszybciej podjąć kroki prowadzące do prawidłowej pielęgnacji, leczenia, rehabilitacji, terapii i wszelkiej innej stymulacji rozwojowej chorego dziecka. U dzieci z zespołem Downa upływający
czas ma bowiem szczególne znaczenie – jeśli odpowiednio wcześnie dziecko takie nie opanuje pewnych czynności,
później będzie mu trudniej nadrobić te niedostatki bądź będzie to niemożliwe. 40% badanych stwierdziło, że ich
wiedza o chorobie ich dziecka jest bardzo dobra i systematycznie pogłębiana. 36% respondentów oceniło swoją
wiedzę dobrze, zaś 20% wskazało, że jest ona przeciętna. Tylko 4% ankietowanych oceniło swoją wiedzę na ten
temat źle.
Wnioski. Zespół Downa to choroba, z którą można normalnie żyć i funkcjonować. Wiele zależy od rodziców
chorych dzieci, którzy muszą nauczyć się bycia silnymi osobami, okazywać wiele miłości, wsparcia i zrozumienia
dla swych pociech. Rodzice, którzy potrafią nawiązać dobry kontakt z dzieckiem z zespołem Downa sprawiają, że
ich pociechy mogą żyć normalnie. (PNN 2012;1(4):156-163)
Słowa kluczowe: zespół Downa, problemy rodziców, wada genetyczna
Abstract
Background. A Down’s syndrome is an illness being marked by a failure to thrive. Its genetic defects are being
characterized by a presence of the additional, extra chromosome in 21 for steam. It leads to mental and physical
handicap.
Aim. Visualising problems of families of children with the Down’s syndrome is a purpose of the work.
Materials and methods. 50 families of children took part in the examination with the Down’s syndrome. The
research tool was conducted with the use of their own questionnaire.
Results. Conducted examinations showed that families of children from the moment of the appearance of the ill
child were having great difficulty with a Down’s syndrome. The child with the Down’s syndrome is difficult is to
accept – 20% respondents so far did not accustom themselves to the existing situation. The child with the Down’s
156
Kochman, Stawicka / PNN 2012, Tom 1, Numer 4, Strony 156-163
syndrome can in the different way influence family relationships – he/she can tighten them and bring closer
(recognised with 28% parents) or just the opposite – move the family away from oneself and drive to the edge
(this happened in case of 52% respondents).
The child care with the Down’s syndrome was not included in simple classes. It is dependent of course from the
level of the knowledge of parents about the Down’s syndrome and best, if they realize it still before the birth of a
child. Then they can as much as possible take steps causing correct care, treatment, rehabilitation, therapy and of
all other – developmental stimulation of the ill child. For children with the Down’s syndrome (because the passing
time is of special importance) – if appropriately early such a child will take control of certain activities, later it will
be harder for him/her to make up for these deficiencies or it will be impossible. 40% of the examined stated that
their knowledge about illness of their child was very good and systematically deepened. 36% respondents assessed
their knowledge well, whereas 20% showed that it was mediocre. 4% respondents only assessed their knowledge
on the theme badly.
Conclusions. A Down’s syndrome is an illness, with which it is possible to live normally and function. A lot depends on parents of ill children who must learn being strong and loving, supporting and understanding for their
kids. Parents who are able to establish better contact with the Down’s syndrome with the child cause that their
solaces can live normally. (PNN 2012;1(4):156-163)
Key words: Down’s syndrome, parent’s problems, genetic defects
Wprowadzenie
Zespół Downa jest wadą genetyczną polegającą
na występowaniu zbyt dużej ilości materiału genetycznego w DNA – dodatkowej kopii chromosomu
21 pary. W wyniku tej wady dzieci z nią urodzone nie
rozwijają się prawidłowo, są upośledzone umysłowo
i fizycznie. Pojawienie się w rodzinie dziecka z zespołem Downa przeważnie jest dla rodziców i reszty rodziny zaskoczeniem, ponieważ przed urodzeniem nic nie
wskazywało na tak poważną wadę w rozwoju dziecka.
Są też przypadki, kiedy przez pierwsze miesiące, czy
nawet lata życia dziecka ciężko jest ujawnić obecność
u niego zespołu Downa, który staje się widoczny wraz
z rozwojem malucha.
Rodziny, w których pojawi się dziecko z zespołem
Downa, stają przed wieloma trudnościami, problemami i zmaganiami. Ich życie staje się nieustanną walką
o akceptację chorego dziecka przez nich samych i przez
otoczenie, o zapewnienie dziecku opieki medycznej,
o stworzenie mu jak najlepszych warunków do rozwoju, aby wykorzystało maksymalnie wszelkie swoje możliwości rozwojowe.
Celem niniejszej pracy jest zbadanie sytuacji rodzin posiadających dzieci z zespołem Downa, ich problemów, trudności, sposobów radzenia sobie z chorobą
dziecka, z zaakceptowaniem tego faktu.
30 lat: 13% matek oraz 14% ojców. Zdecydowana
większość – 96% respondentów, wskazało jako miejsce
zamieszkania miasto, a tylko 4% wieś. Najwięcej badanych rodziców ma wykształcenie wyższe: 56% ojców
i 57% matek. Druga w kolejności jest grupa rodziców
z wykształceniem średnim: 33% ojców i 30% matek.
Natomiast wykształcenie zawodowe zadeklarowało
11% ojców i 13% matek. Ponad połowa respondentów zadeklarowała, że ich sytuacja ekonomiczna jest
przeciętna – w 52%; zła – w 20% i dobra – w 20%;
bardzo dobra – w 8%. Z odpowiedzi ankietowanych
wynika, że 64% rodzin dzieci z zespołem Downa to
rodziny pełne, 20% to rodziny rozbite, natomiast 16%
to rodziny niepełne. W przypadku 64% respondentów
opiekę nad dzieckiem sprawują oboje rodzice, w przypadku 28% – matka, a w przypadku 8% – ojciec.
Dzieci 40% badanych rodziców są w przedziale wiekowym 5-9 lat, 32% respondentów ma dzieci
w przedziale wiekowym 0-4 lata, zaś 28% w wieku 10-14 lat.
Metodą badawczą zastosowaną w niniejszej pracy jest sondaż diagnostyczny, techniką – ankietowanie,
natomiast narzędzie badawcze to autorski kwestionariusz ankiety.
Uzyskane wyniki opracowano statystycznie
wykorzystując test Shapiro-Wilka, Test t-Studenta.
Wszystkie analizy były liczone na poziomie istotności
p=0,05.
Materiał i metoda
Wyniki
W badaniu uczestniczyli rodzice dzieci z zespołem Downa. Ankietę wypełniło 50 rodziców dzieci w wieku od 0 do 14 lat przebywających w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Sierpcu.
Respondenci to osoby w wieku 30-50 lat. Większość
rodziców jest w przedziale wiekowym 31-40 lat: 48%
matek i 55% ojców; rodzice powyżej 40 lat: 39% matek i 31% ojców; grupa w przedziale wiekowym 21-
Istotną kwestią dla przeprowadzonych badań
było to, czy w rodzinach respondentów ktoś z rodziny w linii prostej urodził się z wadą genetyczną jaką
jest zespół Downa. W 8% respondenci potwierdzili,
że w ich rodzinach w linii prostej były przypadki osób
z zespołem Downa.
W przypadku 56% badanych rodzin, akceptacja
ich dzieci przez rodzinę i przyjaciół nastąpiła dopie-
157
ro po jakimś czasie, 24% ankietowanych wskazało, że
nastąpiło to od razu po urodzeniu dziecka, natomiast
20% rodziców przyznało, że rodzina i przyjaciele do tej
pory nie mogą zaakceptować ich dziecka z zespołem
Downa. Postawiono hipotezę, że większość rodziców/
rodzin dzieci z zespołem Downa nie od razu zaakceptowała chorobę dziecka. Takich rodzin jest istotnie więcej
niż tych, które zaakceptowały ten fakt (test ShapiroWilka=0,560; p=0,000).
Kolejne pytanie dotyczyło tego, czy pojawienie
się dziecka z zespołem Downa zmieniło w jakiś sposób życie rodzinne (ryc. 1). 52% badanych rodziców
przyznało, że narodziny dziecka z zespołem Downa
pogorszyły ich stosunki. W przypadku 28% respondentów dziecko z zespołem Downa wzmocniło więzi
rodzinne, zaś jeśli chodzi o 20% ankietowanych rodzin
dziecko z zespołem Downa nie spowodowało żadnych
zmian. W większości przypadków pojawienie się dziecka z zespołem Downa negatywnie wpływa na stosunki rodzinne. Takich rodzin jest istotnie więcej niż
tych, u których fakt ten nie miał negatywnego wpływu na stosunki rodzinne (test Shapiro-Wilka=0,520;
p=0,000).
cują, rozmawiają. Badania przeprowadzone na potrzeby niniejszej pracy nie potwierdziły tego twierdzenia
(test t-Studenta=0,370; p=0,71).
W przypadku 48% respondentów określiło stosunek swoich pozostałych dzieci do dziecka z zespołem
Downa jako dobry, 30% jako obojętny, zaś 22% jako
bardzo dobry (ryc. 2).
Rycina 2. Stosunek rodzeństwa do dzieci z zespołem
Downa
W dalszej kolejności zapytano respondentów czy
traktują wszystkie swoje dzieci w ten sam sposób. Jak
przedstawiono na rycinie 3 – 54% ankietowanych odpowiedziało, że mają tylko jedno – dziecko niepełnosprawne, więc całą swoją uwagę jemu poświęcają, 24%
badanych stwierdziło, że całą swoją uwagę poświęca
w zasadzie tylko dziecku niepełnosprawnemu, zaś 22%
wskazało, że wszystkie swoje dzieci traktuje na równi.
Rycina 1. Zmiany w życiu rodzinnym po narodzinach dziecka z zespołem Downa
Spośród badanych ojców 58% ma inne dzieci
oprócz dziecka z zespołem Downa, natomiast wśród
matek jest to 43%.
Odpowiedzi matek na temat ich kontaktu z dzieckiem z zespołem Downa wyglądają następująco: najwięcej (48% z nich) określiło swój kontakt z dziećmi
jako przeciętny, 41% jako dobry, a 11% jako słaby.
Natomiast odpowiedzi udzielone przez ojców wskazują, że 53% z nich ma przeciętny kontakt z dzieckiem
z zespołem Downa, 28% – dobry, zaś 19% – słaby.
Nie zawsze rodzicom udaje się nawiązać dobry kontakt
z chorym dzieckiem, które wymaga dużej cierpliwości,
uwagi, uczuć, dużego nakładu pracy i poświęcania mu
dużej ilości czasu. Z reguły najlepszy kontakt z dziećmi
chorymi mają matki, ponieważ to one spędzają z nimi
najwięcej czasu, to one najczęściej z nimi ćwiczą, pra-
158
Rycina 3. Stosunek badanych rodziców do dzieci
Aż 72% poddanych badaniu rodziców odpowiedziało, że z powodu choroby dziecka ograniczyło
w życiu rodzinnym takie wydarzenia, jak wyjazdy na
wakacje czy imprezy towarzyskie.
Najwięcej odpowiedzi (ryc. 4) wskazuje na to, że
dzieci z zespołem Downa czują się najlepiej w towarzystwie rodziców – 32%, kolejno w towarzystwie zdrowych kolegów i koleżanek oraz innych osób – po 24%
i wśród osób z tą samą chorobą – 20%.
Na podstawie wyników ustalono, że 58% rodziców dzieci z zespołem Downa korzysta z fachowych
form pomocy rodzinie. Tylko 80% badanych rodziców
odpowiedziało, że ich dzieci z zespołem Downa objęte
są stałą opieką lekarską. Udział dzieci w zajęciach dodatkowych deklaruje 42% badanych rodziców.
Rycina 4. Towarzystwo, w którym dzieci z zespołem
Downa czują się najlepiej
Swoją wiedzę na temat choroby dziecka 40%
badanych rodziców ocenia bardzo dobrze i systematycznie ją pogłębia, 36% respondentów jako dobrą, zaś
20% wskazało, że jest ona przeciętna i odczuwają jej
deficyt. Tylko 4% ankietowanych oceniło swoją wiedzę
na ten temat źle (ryc. 5).
Rycina 5. Wiedza respondentów na temat choroby ich
dziecka
Dyskusja
Rodziny dzieci z zespołem Downa zmagają się
z różnego rodzaju problemami. Dzieci z zespołem
Downa wymagają szczególnej opieki i troski. Potrzebują o wiele więcej pracy ze strony rodziców i opiekunów,
aby nauczyć się funkcjonować w miarę samodzielnie.
Niestety osoby z zespołem Downa często spotykają się
z brakiem akceptacji ze strony społeczeństwa, ale bywa
też, że i ze strony rodziny.
Szereg przeprowadzonych do tej pory badań
potwierdza, że ryzyko wystąpienia u dziecka zespołu
Downa wzrasta wraz z wiekiem rodziców, a przede
wszystkim matki. Wiek matki ma bardzo duży wpływ
na to, czy urodzi ona dziecko z upośledzeniem umysłowym. Szacuje się, że w przypadku kobiet, które rodzą w wieku 45 lat, takie przypadki zdarzają się 74 razy
częściej [1]. Do niedawna większość badaczy sądziła, że
wiek ojca nie ma wpływu na to czy dziecko urodzi się
zdrowe. Współczesne badania wykazują znaczny wzrost
ryzyka w przypadku ojców, których wiek przekracza 55
lat. Jest to spowodowane tym, że wiek taty przyczynia
się do wytworzenia chromosomu 21. Szacuje się, że
w jednym przypadku na pięć to z powodu ojca rodzi
się dziecko z zespołem Downa. Co ciekawe podwyższone ryzyko jest też zauważalne u matek w bardzo
młodym wieku [1]. Większość rodziców dzieci z zespołem Downa w badanej grupie mieści się w przedziale
wiekowym 31-40 lat, a dokładniej 55% ojców i 48%
matek. Za nimi klasyfikuje się grupa rodziców w wieku
powyżej 40 lat – 39% matek i 31% ojców. Najmniej
rodziców pochodzi z grupy wiekowej 21-30 lat.
Zespół Downa jest chorobą dziedziczną [2]. W niniejszej pracy w 8% rodzin biorących udział w badaniu
odnotowano występowanie zespołu Downa.
Dzieci z zespołem Downa, ze względu na swoją
chorobę, bardzo często spotykają się z brakiem akceptacji ze strony najbliższych [3]. Akceptacja taka następuje z czasem, ale bywa też, że nie nadchodzi nigdy.
Ponad połowa (56%) badanych rodzin przyznało,
że rodzina potrzebowała czasu, aby zaakceptować pojawienie się dziecka z zespołem Downa. W 24% rodzin
dziecko z zespołem Downa zostało zaakceptowane od
razu, a w 20% wciąż nie jest akceptowane.
Rodzice, zwłaszcza ojcowie, nie radzą sobie
z faktem narodzin upośledzonego dziecka. W wielu
przypadkach matki z chorobą dziecka pozostają same,
ojcowie odchodzą od rodziny. Przeprowadzone badania potwierdziły ten fakt. Również pozostała rodzina
nie zawsze potrafi zaakceptować chore dziecko, przede
wszystkim dlatego, że nigdy nie spotkali się z takim
przypadkiem i nie wiedzą jak wygląda życie z chorym
dzieckiem. Przeważnie z upływem czasu rodzina oswaja się z niepełnosprawnością i godzi z faktem obecności
dziecka z zespołem Downa, jednak są też przypadki, że
rodzice zostają z tym problemem sami, gdyż najbliżsi
odwracają się od nich.
Z brakiem akceptacji dziecka z zespołem Downa
w rodzinie wiąże się pogorszenie stosunków pomiędzy
jej członkami. Niejednokrotnie jednak chore dziecko
potrafi zbliżyć rodzinę do siebie – członkowie rodziny wspólnie opiekują się chorym dzieckiem, dzielą
się obowiązkami, przez co ich relacje stają się bliższe.
Ponad połowa badanych rodzin (52%) stwierdziło, że
pojawienie się dziecka z zespołem Downa pogorszyło
stosunki w rodzinie. Natomiast w 28% przypadków
159
wręcz przeciwnie – wzmocniło rodzinne więzi. W pozostałych rodzinach nie spowodowało to żadnych
zmian.
Jeśli dziecko z zespołem Downa jest pierwszym
dzieckiem, rodzice w bardzo wielu przypadkach boją
się, że wada genetyczna wystąpi u kolejnych dzieci i nie
decydują się na nie. Lęk, czy dziecko urodzi się zdrowe,
jak poradzą sobie z pogodzeniem opieki nad dziećmi,
czy nie zmienią swojego stosunku do tego z niepełnosprawnością – należą do częstych pytań stawianych sobie i specjalistom. Matki, które urodziły kolejne dziecko, przyznają, że miało to duże znaczenie w adaptacji
do nowej sytuacji. Wśród badanych rodzin 58% ojców
i 43% matek ma oprócz dziecka z zespołem Downa
jeszcze inne dzieci.
Przeszkodą w akceptacji dziecka z zespołem Downa jest bardzo często mała wiedza na temat tego schorzenia lub jej brak [4]. Ludzie nie wiedzą jak postępować
z takim dzieckiem, boją się społecznego naznaczenia,
odrzucenia. Rodzice boją się problemów, jakie niesie
ze sobą posiadanie dziecka z zespołem Downa. Najczęściej, nie wiedząc, że urodzi im się chore dziecko,
nie są do tego zupełnie przygotowani, nie mają wiedzy
na temat choroby, pielęgnacji takiego dziecka, jego rehabilitacji, pracy z nim, tego, jak odpowiednio stymulować jego rozwój, by osiągnął jak najwyższy poziom.
Rodzice przeważnie przez całe życie od chwili pojawienia się dziecka z zespołem Downa w rodzinie, uczą się
o jego chorobie i stale pogłębiają tę wiedzę. Niestety
nie zawsze chcą, nie zawsze mają czas, a w skrajnych
przypadkach uznają, że niczego to nie zmieni i zaprzestają edukacji na ten temat, co negatywnie odbija się
na rozwoju chorego dziecka. 40% badanych rodziców
ocenia swój poziom wiedzy na temat zespołu Downa
bardzo dobrze i deklaruje, że systematycznie ją pogłębia. 36% rodziców określiło swoją wiedzę dobrze,
a 20% przeciętnie, dodatkowo odczuwając deficyt tej
wiedzy. Pozostali określili swoją wiedzę na temat zespołu Downa źle.
Kontakt z chorym dzieckiem nie należy do najłatwiejszych – trzeba odnaleźć sposób na to, by do niego
dotrzeć. Zazwyczaj najlepiej udaje się to osobom, które
z takim dzieckiem przebywają najczęściej. W praktyce
są to matki, które przeważnie biorą trud opieki nad
dzieckiem upośledzonym na siebie rezygnując z pracy
i pozostając w domu, gdyż dziecko z zespołem Downa wymaga ogromnej uwagi i pracy by nauczyło się
najprostszych czynności i by jego rozwój był jak najbardziej pełny. Jeśli chodzi o kontakt badanych rodziców z dzieckiem z zespołem Downa, to wyniki badań
potwierdzają, że lepszy kontakt z dziećmi mają matki:
41% matek określiło go jako dobry a 48% jako przeciętny. Ojcowie tylko w 28% określili kontakt z dzieckiem z zespołem Downa jako dobry, 53% ojców odpowiedziało, że kontakt ten jest przeciętny. Pozostali
160
rodzice mają z dziećmi z zespołem Downa słaby kontakt. Bardzo często do opieki nad dzieckiem upośledzonym włącza się rodzeństwo. Na pewno obecność
rodzeństwa ma na takie dziecko terapeutyczny wpływ
– może wpłynąć na to, jak dziecko z zespołem Downa przyswaja sobie różne umiejętności. W badanych
rodzinach kontakt rodzeństwa z dziećmi z zespołem
Downa 48% rodziców określiło jako dobry, zaś 22%
jako bardzo dobry. Pozostali wskazali, że kontakt ich
dzieci z chorym rodzeństwem jest obojętny.
Kolejnym problemem w rodzinach, w których
pojawia się chore dziecko, jest to, że często zdrowe
dzieci, jeśli są w rodzinie, czują się zapomniane, odrzucone, odsunięte na dalszy plan przez rodziców [5].
Rodzice większość lub całą swą uwagę skupiają na chorobie dziecka, na tym, by osiągnęło ono jak najwyższy
poziom rozwojowy, zaś o zdrowym dziecku zdają się
już nie pamiętać. Brakuje im sił na to, by równie dużą
uwagę poświęcić też jemu. W takiej sytuacji dziecko
zdrowe czuje się pokrzywdzone i może pojawić się
w nim żal do rodziców. Może też dojść do sytuacji,
w której zdrowe dziecko będzie potrzebowało wsparcia,
pomocy, a rodzice, pochłonięci dzieckiem chorym, nie
zauważą wcale potrzeb drugiego dziecka. W rezultacie
dziecko takie może sprawiać problemy wychowawcze,
gdyż będzie chciało zwrócić na siebie uwagę. Większość
badanych rodziców najwięcej uwagi poświęca dziecku
z zespołem Downa – 54% (ma tylko jedno dziecko,
więc w ich przypadku jest to oczywiste), zaś 24% respondentów większość swojego czasu przeznacza na
opiekę nad chorym dzieckiem. Pozostali (22%) starają
się traktować wszystkie swoje dzieci jednakowo.
Niektórym wydaje się, że dzieci z zespołem Downa jak i dzieci upośledzone w ogóle, powinny przebywać w towarzystwie dzieci upośledzonych, że wśród
nich czują się najlepiej [6]. Na szczęście czasy, kiedy
niepełnosprawnych izoluje się od zdrowych przemijają,
jednak rodzice dzieci z zespołem Downa zaznaczają, że
w przypadku tego schorzenia wciąż panuje w stosunku
do takich osób dystans i niewiedza ze strony społeczeństwa. Wpływ pełnosprawnych na niepełnosprawnych
jest naprawdę pozytywny i przynosi korzyści obu tym
grupom – niepełnosprawni lepiej się rozwijają, natomiast zdrowi uczą się akceptacji niepełnosprawności,
odpowiedniej postawy i zrozumienia dla takich osób.
60% badanych na potrzeby tej pracy rodzin wskazuje,
że ich dzieci z zespołem Downa mają pełnosprawnych
przyjaciół. Z badań wynika też, że najwięcej dzieci
z zespołem Downa (32%) najlepiej czuje się w towarzystwie rodziców, 24% – w towarzystwie zdrowych
kolegów i koleżanek, 24% – w towarzystwie innych
osób, a 20% – w towarzystwie osób z zespołem Downa.
Dziecko z zespołem Downa w rodzinie niewątpliwie zmienia tryb jej życia i ustalony dotąd w rodzinie porządek. Przeważnie rodzice zostają zmuszeni
do rezygnacji z czegoś, na przykład z pracy, z hobby,
aby podjąć opiekę nad chorym dzieckiem. Zdecydowana większość badanych rodzin (72%) przyznała, że
z powodu pojawienia się w ich życiu chorego dziecka,
ograniczyli takie wydarzenia, jak wyjazdy czy imprezy
towarzyskie.
Rodzice dzieci z zespołem Downa mają możliwość korzystania z fachowych form pomocy rodzinie –
różnego rodzaju placówek, wyjazdów na turnusy rehabilitacyjne, różnych form terapii. Wielu rodziców, nie
mogąc znaleźć nigdzie wsparcia, szuka innych rodziców
takich dzieci i razem zaczynają działać. Dla wielu rodziców kontakt z osobami będącymi w podobnej sytuacji jest niezwykle ważny. Daje szansę na odnalezienie
grupy „swoich” i pozbycie się etykiety „innych”. Mając
dziecko zaklasyfikowane do grupy osób z nietypowym,
zagrożonym rozwojem, rodzice stopniowo przekonują się, że otoczenie (służby medyczne, specjaliści, ale
także środowisko społeczne) zwykle traktuje ich jako
innych. Włączając się w działalność grup skupiających
rodziców wychowujących dzieci z podobną diagnozą,
oprócz możliwości odnalezienia pomocy specjalistycznej czy stosownych informacji nabierają przekonania,
że nie są osamotnieni. Odnajdują swoją grupę, nie
czują się odtrąceni. 58% badanych rodzin korzysta
z fachowych form pomocy rodzinie. 80% badanych
rodziców wskazało też, że ich dzieci z zespołem Downa
są objęte stałą opieką lekarską.
W opiece i terapii dziecka z zespołem Downa
ważna jest każda forma aktywności [7]. Dzieci takie
wymagają więcej czasu i pracy, by nauczyć się czynności, które dla zdrowego dziecka są czymś naturalnym. W tym celu dzieci z zespołem Downa mogą brać
udział, na przykład w zajęciach pozalekcyjnych. Część
badanych rodziców (42%) deklaruje, że ich dzieci z zespołem Downa uczęszczają na zajęcia pozalekcyjne.
Kolejnym problemem jest edukacja dzieci z zespołem Downa. Obecnie istnieje dla nich obowiązek
szkolny, natomiast w ogromnej części przypadków
dzieci te w momencie, kiedy mają iść do szkoły, nie
potrafią mówić czy wykonywać innych, prostych, jak
się wydaje, czynności. Rodzice wkładają ogromną pracę w to, aby ich dzieci z zespołem Downa rozwijały
się możliwie normalnie. Szukają pomocy w różnych
instytucjach, organizacjach, szukają wsparcia i wskazówek u innych rodziców dzieci z zespołem Downa, razem organizują różne formy pomocy takim dzieciom.
Wszystko to wymaga ogromnych nakładów czasu
i energii. Poza tym niejednokrotnie bywa tak, że rodzice czy rodzina starają się wyprzeć chorobę dziecka,
uważają, że intensywna terapia, rehabilitacja i praca
z dzieckiem z zespołem Downa przywróci mu całkowicie lub w dużym stopniu sprawność i nastąpi „cu-
downe uzdrowienie”. Matki w różny sposób zaklinają
rzeczywistość, chcąc, aby wszystko było jak przedtem.
Z jednej strony są świadome diagnozy (bardzo często
pełnej negatywnych prognoz), którą w mniejszym lub
większym stopniu przyjmują do wiadomości, z drugiej
– podejmują stałą walkę o normalność swojego dziecka
i swojej rodziny. Ta normalność w ich mniemaniu ma
oznaczać „wyjście z zespołu Downa”. Marzą o wyleczeniu, cudzie, pokonaniu stygmatu. W pierwszych latach
życia dziecka intensywnie kontaktują się z lekarzami,
szukają sposobów wspierania rozwoju dziecka. Doświadczają też ambiwalencji uczuć – obok ciągle pojawiającej się rozpaczy, bezsilności, lęku i smutku jest
też zmęczenie, złość, nadzieja i radość. Zespół Downa
jest pewnego rodzaju przeszkodą, którą należy wyeliminować.
Poszukiwanie cudownych terapii zespołu Downa,
próby życia jak dawniej, kontakt z rodzicami innych
dzieci z zespołem Downa, praca z dzieckiem pod okiem
specjalistów, szukanie pomocy w organizacjach, dbanie o zdrowie fizyczne i wygląd dziecka, rehabilitacja,
decyzja o drugim dziecku – to wszystko są problemy,
z jakimi muszą radzić sobie rodzice dzieci z zespołem
Downa w codziennej walce o akceptację.
Podobnie jak w populacji dzieci zdrowych
– o rozwoju dziecka decyduje właściwa opieka rodziców, wczesna i ciągła stymulacja rozwoju ruchowego,
rozwoju mowy oraz czynności poznawczych. Należy
podkreślić, że ostateczny stopień rozwoju intelektualnego jaki osiągnie dziecko jest tylko w części pochodną
genetycznego potencjału. Ważny udział w tym procesie
ma odpowiednie nastawienie rodziców w połączeniu
z wczesną i intensywną rehabilitacją psychoruchową,
terapią zajęciową, stymulacją mowy oraz szeroko pojętą
działalnością edukacyjną w późniejszym wieku dziecka.
Wymaga to ogromnego samozaparcia i zaangażowania
ze strony rodziców oraz starszego rodzeństwa, ale dzięki tym działaniom dziecko może osiągnąć maksymalny
stopień rozwoju na jaki pozwala choroba.
Lekarz powinien również uświadomić rodzicom
zależność opóźnienia rozwoju umysłowego od wieku
dziecka. Deficyt intelektualny będzie najmniej widoczny u najmłodszych dzieci, ale w miarę upływu lat
zwiększa się dystans między dziećmi z zespołem Downa a zdrowymi rówieśnikami. Różnice są najbardziej
widoczne w okresie szkolnym i dotyczą przede wszystkim umiejętności rozwiązywania zadań wymagających
myślenia abstrakcyjnego. Praktyczne zalecenia dla rodziców odnośnie zasad postępowania z dzieckiem należy przekazać jak najszybciej po ustaleniu rozpoznania.
Należy zwrócić uwagę na konieczność wprowadzenia
wczesnej stymulacji oraz na fakt, że większe znaczenie ma jakość stosowanych bodźców niż ich liczba.
161
Chociaż istnieje duże podobieństwo zachowań oraz
reakcji wśród dzieci z zespołem Downa, należy pamiętać o możliwości wystąpienia znacznych różnic osobniczych, co zmusza do indywidualnego traktowania
każdego chorego.
Ważnym czynnikiem dla rozwoju dziecka jest rodzina. Dziecko z zespołem Downa, jak każde potrzebuje normalnego domu. Dzieci uczą się wielu rzeczy od
kochających i troskliwych rodziców. Kochająca rodzina
odgrywa ważną rolę w rozwoju pierwszych kontaktów
społecznych. Rozmowy przeprowadzane z najbliższymi
wzbudzają u malucha ciekawość, zainteresowanie otaczającym światem. Dzieci obdarzone miłością są zdolne do rozpoznawania emocji u najbliższych. Często widząc zapłakaną twarz matki chcą się do niej przytulić,
szukają z nią kontaktu. Ważne jest to, aby przyjście na
świat dziecka z upośledzeniem nie zakłóciło normalnego funkcjonowania rodziny. Dziecko musi odczuwać,
że ma swoje miejsce, gdzie czuje się bezpiecznie. Rodzice powinni akceptować dziecko takim, jakie jest,
w przeciwnym wypadku ich pociecha nigdy nie będzie
miała warunków do prawidłowego rozwoju.
Rodzice po usłyszeniu diagnozy wskazującej na
obecność cech zespołu genetycznego u ich dziecka potrzebują wsparcia psychicznego i emocjonalnego. Przywrócenie im zaufania do siebie rzutuje na ich właściwą
postawę wobec siebie samych i wobec dziecka. Potrzebują wiedzy, jak opiekować się odmiennym dzieckiem
i potrzebują wsparcia społecznego w sprawowaniu tej
opieki. Kiedy już przezwyciężą kryzys często udzielają
wsparcia innym rodzinom w podobnej sytuacji, tworząc stowarzyszenia, skutecznie wspierając się nawzajem i poszukując rozwiązań ważnych w rozwoju ich
pociech.
Montessori [8] zaleca, aby dziecko akceptować
z jego słabymi stronami, takimi jakie są obecne u każdego człowieka. Rozwój dziecka z zespołem Downa postępuje niezależnie od naszej frustracji. Podejmowanie
czynności przez dzieci, ich naturalna aktywność jest
przejawem samorealizujących się, wewnętrznych potrzeb rozwojowych dziecka. Ono nie może czekać czy
i kiedy zdecydujemy się na wsparcie i pomoc w jego
rozwoju oraz czy rzeczywiście jesteśmy przygotowani
do jej udzielania. Należy dziecko obserwować i mu towarzyszyć, odkrywać właściwą dla niego drogę rozwoju. Poprzez odkrywanie umiejętności, należy odkrywać
też jego realne potrzeby. Powinno się tak stymulować
rozwój, aby „wyciągnąć z dziecka wszystko to, co najlepsze”.
162
Wnioski
Narodziny dziecka z zespołem Downa w rodzinie
wpływają istotnie na jakość i styl życia rodzinnego.
1. Większość rodziców/rodzin dzieci z zespołem
Downa nie od razu zaakceptowała chorobę dziecka.
2. W większości przypadków pojawienie się dziecka
z zespołem Downa negatywnie wpływa na stosunki rodzinne.
3. Rodzicom nie zawsze udaje się nawiązać dobry
kontakt z dziećmi z zespołem Downa, z reguły to
matki mają z nimi lepszy kontakt niż ojcowie.
4. Większość dzieci z zespołem Downa uczestniczy
w dodatkowych zajęciach, jest pod stałą opieką lekarza, korzysta z fachowej pomocy oraz ma kontakty ze zdrowymi rówieśnikami.
5. Większość rodziców dzieci z zespołem Downa ocenia swoją wiedzę jako dobrą i bardzo dobrą.
Praca przedstawia problemy rodzin posiadających dzieci z zespołem Downa, a są one naprawdę różnorodne. Jednak obserwując wiele z nich można być
pełnym podziwu dla ich zaradności, zorganizowania
i siły, jakie wykazują w obliczu choroby dziecka, a także dla faktu, że nie izolują się od otoczenia i pokazują,
że z zespołem Downa można funkcjonować w miarę
normalnie. W ramach swoich działań pielęgniarka powinna zapewnić wsparcie, zarówno emocjonalne jak
i informacyjne rodzinie, aby ta mogła jak najpełniej
sprawować swoją opiekuńczą rolę wobec dziecka z zespołem Downa.
Piśmiennictwo
[1] Minczakiewicz E.M. Zespół Downa. Księga Pytań i Odpowiedzi. Wydawnictwo Harmonia, Gdańsk 2010.
[2] Chomicz L., Szablewski L., Rebandel H. Podstawy
genetyki człowieka. Wydawnictwo WUM, Warszawa
2009.
[3] Kaczmarek B.B. Wspomaganie rozwoju dzieci z zespołem Downa – teoria i praktyka. Oficyna Wydawnicza
Impuls, Kraków 2008.
[4] Minczakiewicz E.M. Jak pomóc w rozwoju dziecka z zespołem Downa. Poradnik dla rodziców i wychowawców.
Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej,
Kraków 2001.
[5] Żyta A. Rodzeństwo osób z głębszą niepełnosprawnością
intelektualną. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków
2004.
[6] Zasępa E. Rozwój intelektualny dzieci z zespołem Downa. Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej,
Warszawa 2003.
[7] Łata W. Wyrazy dźwiękonaśladowcze w ekspresji i komunikacji językowej dzieci w wieku przedszkolnym. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego,
Kraków 2008.
[8] Montessori M. Domy dziecięce: metoda pedagogiki naukowej stosowana w wychowaniu najmłodszych dzieci.
Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa 2005.
Dorota Kochman
Wydział Nauk o Zdrowiu WSHE we Włocławku
ul. Okrzei 94, 87-800 Włocławek
e-mail:[email protected]
Wkład autorski: Dorota KochmanA,C,E,G,H, Justyna
StawickaB,F
E – Napisanie artykułu, F – Poszukiwanie piśmiennictwa,
G – krytyczne zrecenzowanie artykułu, H – zatwierdzenie
ostatecznej wersji artykułu)
163
Pielęgniarstwo
eISSN 2299-0321
ISSN 2084-8021
www.pnn.wshe.pl Artykuł poglądowy/Review
Global Financial Crisis, Health and Healthcare Professionals Role Implications:
a Review of Literature
Globalny kryzys finansowy, konsekwencje zdrowotne i wskazania dla pracowników
ochrony zdrowia: przegląd literatury
Venetia Notara1, Alvisa Palese2, Konstantinos Koulouridis3, Aristidis Violatzis4,
Elissabet Vagka1
Department of Health Visiting, Faculty of Health and Caring Professions, Technological Educational
Institute (ATEI) of Athens, Greece
2
School of Nursing, Udine University, Udine, Italy
3
Psychiatric Hospital of Athens (Dafni), Greece
4
Special Secretary for Violence National Network, Greece
1
Abstract
Aim. Identifying the effects of the global financial crisis on health, public health system(s) and healthcare workers
is the main purpose of this paper.
Material and methods. A review of the literature was undertaken. The following keywords were adopted: economic crisis, financial crisis, health implications, public health, unemployment, labour substitution, mental health,
healthcare (nursing), and education as a Mesh word or text words in the title and in the abstract, via MedLine/
Cinahl and Scopus database. A ten-year timeframe (2001-2011) was set in order to include the most recent studies. Articles reporting the relationship between financial crisis, health problems, mortality, use of public health care
service(s), and implications on healthcare workers roles were included and analysed. A content analysis methodology of the articles retrieved was then performed.
Results. The economic downturn that has unfolded in recent years is expected to produce adverse social and health
effects. Extended research data reveal that people’s health status is definitely affected by the economic crisis and
consequently the healthcare sector will have to be reformed to meet the new challenges more efficiently. Economics
depressions have a direct impact on overall health, on public spending directed to the healthcare system, on the
quality of the services provided and on restructuring of the roles and functions of healthcare personnel.
Conclusions. Preliminary lessons learnt from the current global financial crisis suggest undertaking several strategies at the: a) social and public health level, b) healthcare system level; c) healthcare workers education level and,
d) at the nursing professional level. (PNN 2012;1(4):164–169)
Key words: economic crisis, financial crisis, health implications, mental health, public health, unemployment,
healthcare (nursing)
Streszczenie
Cel. Ukazanie wpływu światowego kryzysu finansowego na zdrowie, systemy zdrowotne oraz pracowników ochrony zdrowia.
Materiał i metody. Dokonano przeglądu literatury w bazach MedLine/Cinahl i Scopus, na podstawie następujących słów kluczowych i terminów Me SH pojawiających się w tytule lub streszczeniu: kryzys ekonomiczny, kryzys
finansowy, konsekwencje zdrowotne, zdrowie publiczne, bezrobocie, zdrowie psychiczne, pielęgniarstwo, ochrona
zdrowia i wykształcenie. W celu uzyskania najbardziej aktualnych informacji zawężono okres, z którego pochodzi
literatura, do 10 lat (2001–2011). Analizie poddano artykuły dotyczące związków między kryzysem finansowym
a problemami zdrowotnymi, śmiertelnością, dostępem do usług medycznych i konsekwencjami dla ról pełnionych
przez pracowników ochrony zdrowia. 164
Notara i wsp. / PNN 2012, Tom 1, Numer 4, Strony 164-169
Wyniki. Bez wątpienia kryzys ekonomiczny, który pogłębia się od kilku lat, ma negatywny wpływ na zdrowie
publiczne, co wynika z licznych badań. W konsekwencji, sektor zdrowia publicznego będzie wymagał reform, aby
sprostać nowym wyzwaniom. Problemy ekonomiczne mają bezpośredni wpływ na ogólne zdrowie, na wydatki
publiczne przeznaczone na ochronę zdrowia, na jakość opieki oraz na konieczność ponownego zdefiniowania ról
pracowników ochrony zdrowia.
Wnioski. Wczesne wnioski płynące z obserwacji wpływu kryzysu na zdrowie wskazują na konieczność zastosowania
pewnych strategii na następujących poziomach: a) społecznym i zdrowia publicznego; b) systemu ochrony zdrowia;
c) edukacji pracowników ochrony zdrowia oraz d) na poziomie pielęgniarstwa. (PNN 2012;1(4):164-169)
Słowa kluczowe: kryzys ekonomiczny, kryzys finansowy, konsekwencje zdrowotne, zdrowie psychiczne, zdrowie
publiczne, bezrobocie, opieka zdrowotna (pielęgniarstwo)
Introduction
Over the past few years several countries in the
world are suffering from a global economic recession
which is characterised by a rise in unemployment or
reduction in wages leading to lower incomes [1]. According to a WHO report [2], in periods with serious economic downturns the most affected people are
those who belong to low socio-economic groups; the
risk of psychiatric disorders and suicides tends to increase and public expenditure for health and welfare
services tends to diminish in order to allocate investments to other priorities. These cuts may lead to a restructuring of the roles and functions of the healthcare
personnel, resulting in a deterioration of the quality
of services provided. Thus, the crisis is expected to increase the burden of illness and worsen the social inequalities which in turn will lead to poverty and social
deprivation [3,4]. While developing countries are not
yet in recession – defined as two consecutive quarters
of negative economic growth – economists are concerned about the global downturn. Some fear it could
be as bad as or even worse than the Great Depression
of the 1930s [5].
Identifying the global financial crisis impact on
health, healthcare system(s) and worker roles is the
main purpose of this contribution.
Material and methods
MedLine/Cinahl and Scopus databases were
considered eligible. The following Mesh-terms or text
words included in the title and/or in the abstract were
adopted: Economic crisis, financial crisis, labour substitution, health implications, public health, unemployment,
mental health, healthcare (nursing). In accordance with
the aim of the study, only those studies evaluating the
effects of the financial crisis on health, public healthcare system(s) and healthcare worker roles, published
from 2001-2011 in all languages, were included. The
data search was performed twice, in 2011 and in March
2012 in order to detect if new articles have emerged.
A hand search of documents/reports not indexed in
the database aiming to retrieve unpublished materials
was also carried out by a researcher (VN).
Among the 75 articles emerged, 22 studies and
15 documents (e.g. produced by WHO, OECD, or
commentaries) were retrieved. Two researchers independently discussed each of these retrieved for its
eligibility. After having obtained the full texts, study
design, subjects involved, and main findings were extracted for each included study, excluding those not
reporting study findings such as international documents (e.g., produced by WHO) or those reporting
reprinted documents published on 1981 [e.g., 6].
A content analysis methodology (LoBiondo
& Haber 1994) requiring that researchers first identify the categories of interest and then include articles
emerged in each category, was adopted. Therefore, in
accordance with the aim of the study, researchers identified the following categories of interest: a) unemployment effects on health; b) economic effects of vulnerable groups, economic crisis effects on mortality rates;
c) economic crisis effects on healthcare service utilisation, and d) implications on healthcare worker roles.
Then the emerging contents reported in the articles included were included appropriately in each category.
In order to understand and describe some mechanisms explaining the relationship between the financial crisis and its effects when not fully reported in the
article(s) retrieved (e.g., unemployment and cardiovascular morbidity) an independent-specific literature
review was undertaken (n = 14 [5,7,8,9,10,11,12,13,
14,15,16,17].
Results
Unemployment and adverse health effects
Downturns in economic activity increase the
rates of unemployment [18] which consequently affect
mental and physical health: a strong correlation between unemployment or low income level and increased mortality rates, suicidal tendencies, mental disorders, changing eating habits and over-consumption
of tobacco and alcohol is documented [19,20,21,22].
People who have lost their job suffered from symptoms
of somatisation [4], depression, anxiety and were more
likely to visit their physicians and take more medication. Job insecurity is also associated with drug addiction, increased rates of suicide and heart disease, mental disorders with the most vulnerable groups being
those who belong to the low socio-economic classes
165
[6 reprinted document published on 1981, 21,22].
Currently it is judged that long-term job insecurity
acts as a chronic stressor which increases sickness, work
absenteeism and healthcare service utilization [23,24]. Historically, the loss of work and income is associated with economic crisis and has a deleterious effect
on people’s daily lives; but if individuals are encouraged to participate in social events/networks, these can
facilitate coping with unemployment [25,26]. According to the OECD forum [27], support programmes
for education and training can help displaced workers
find new job opportunities and thus prevent many adverse health effects.
Economic crisis and vulnerable groups
Poor social groups are those who are mainly affected by the repercussions of the crisis, since socioeconomic factors play a major role in the psychological health level of the population. Income inequalities, occupational status and productivity capacity are
important indicators for the sense of well-being and
the overall health of individuals [28,29]. It is worth
mentioning that high-income countries, compared to
those with low-incomes, have low fertility and mortality rates and increased life expectancies while the disease map to some extent is totally different from the
low-incomes countries which are faced with high mortality rates from infectious diseases and maternal and
childhood mal-conditions [30].
Economic crisis and mortality rates
A study conducted in 26 European Union countries concluded the economic downturn has many
attributes that can occur simultaneously, including
unemployment, premature death from intentional
violence, suicide, homicide and alcohol abuse [21]. In
a review study conducted in Greece, authors stated that
economic declines in middle or low-incomes countries
is associated with an increase in all causes of mortality,
expected mortality due to transport accidents decreasing, probably due to the reduced travel [20].
The Asian economic recession, which caused
a sudden increase in unemployment, has also led to
an increase in suicide mortality rates, reflecting a significant harmful mental health effect associated with
the recession [19,22]. As described by Economou and
colleagues [31] in a workshop that was held in 13 European Union Countries, there is a strong relationship
between unemployment and an increase in cardiovascular mortality. Also Stuckler and colleagues [21] have
reported the same effects. One possible explanation is
that acute stress and depression have been associated
with elevated levels of cytokines and leukocytes which
lead to elevated blood pressure via catecholamine
[10].
166
Although there is increasing literature that documents the relationship between economic fluctuations
and mortality, controversies do exist about the mechanisms that induce the above-mentioned relationships.
Health deteriorates when the economy temporarily
improves since it is associated with increased smoking
and obesity, reduced physical activity and worsened
diet [32]. Gerdtham & Ruhm [33] have aggregated
data for 23 Organization for Economic Cooperation
and Development (OECD) countries over the 19601997 period to examine the relationship between macroeconomic conditions and deaths. From the results
emerged, countries with weak social insurance protection can foster fluctuations in mortality rates compared
to those with more extensive programs. Neumayer [34]
has analysed the effect of state unemployment and economic growth rates on mortality in the states of Germany over the period 1980-2000. From the results, the
total mortality rates are lowered in recessions; also in
the commentary written by Perry and Humphreys [5],
in the United States of America and Western Europe,
there is evidence that mortality falls during recessions,
through the decreased use of alcohol and tobacco, less
pollution due to lower industrial output, and fewer
road collisions as a result of less traffic.
Economic crisis and use of public healthcare services
The aforementioned effects on overall health increase the demand for public healthcare services. There
is a widespread agreement that, in stressful economic
and social circumstances, the demand on public health
services is increased for the reason that patients turn
from the private to public sector services since the cost
of care is lower [35]. However, the high utilisation of
the healthcare system does not always interpret the
presence of organic pathology as, in some cases, psychological disorders can be masked by physical complaints [36]. During financial crises, patients perceive
themselves as frail, sick and physically disabled [37].
It also seems that healthcare consumption depends
on household income as it is interpreted in the results
from a study conducted in Seoul displaying that the
high income groups have not changed their frequency
of visits in medical services whereas the lower income
groups have minimized mainly medicine expenditures
and secondly the expenditures on medical services.
Income reductions limit “unnecessary” expenses [38].
The above-mentioned results come in accordance with
the study of Gottret and colleagues [39] concluding
that households who experience reductions in income
and employment, also reduce healthcare service utilization. Therefore, healthcare utilisation is difficult to
predict in that short and long term, since income features play a major role.
Economic crisis and implications for health
professionals
Governmental concerns in periods of economic
downturn are aimed at taking measures to reduce public sector expenses, including public healthcare services,
which must reduce their operating and labour costs so
as to control their expenditures. Health spending cuts
have a direct impact on healthcare professionals, who
are invited to provide high levels of care with minimal
resources (workforce and supplies) [40]. Meanwhile,
several studies have documented an association between lower nurse staffing levels and higher rates of
some adverse patient outcomes addressing the safety
and the quality of healthcare provision (e.g. [15]). Similarly, healthcare personnel shortages will make tasks
more strenuous [41]. Burnout and job dissatisfaction
are more likely to be revealed in hospitals with high
patient-to-nurse ratios [7] and that comes in accordance with the results of Rafferty et al. [16] describing
that the lower patient-to-nurse ratios the better outcomes, while the nurses in the high patient-to-nurse
ratios hospitals were approximately twice as likely to be
dissatisfied with their jobs, to show high burnout levels, and to report low or deteriorating quality of care
on their wards and hospitals. According to a WHO
Report [42], income is the most important motivation
for health workers’ migration followed by job dissatisfaction, career opportunities and political instability.
Complementing those studies are a number of other
studies addressing the negative impacts of the economic crisis on nursing education and research (e.g., [43])
which requires teaching staff, facilities, equipment and
supplies to meet high quality standards.
On the other hand, during financial crises, healthcare worker roles might be expanded, reduced in their
focus or eliminated, as indicated below:
a) Clinical and/or managerial positions are cut
as documented by Pringle [44] in the previous major
recession in Canada in 1990 where there occurred the
elimination of nurse management positions and the
expansion of the range of responsibilities of those who
remained.
b) Nurses are replaced by nurse aides, prepared
with courses lasting less and costing less. This implies
that the staffs have a poor skill mix due the higher proportion of nurse aides. Despite 20 years of research on
skill mix management in practice, there continues to
be tension between the use of qualified and unqualified staff, particularly, regarding the costs and the quality dimensions [8].
c) Nurses are employed in activities that are normally performed by doctors (e.g., [12,13]). The supply of physicians is constrained and there is increasing
pressure to contain costs. Shifting care from physicians
to nurses is one possible response to these challenges.
The expectation is that nurse-doctor substitution will
reduce costs and physician workloads while maintaining the quality of care [13].
Substitution of skills has been introduced to
increase health service efficiency, but little evidence
is available about its cost-effectiveness [9]. There are
numerous studies documenting the effects on patients
and in general, it appears that nurses can provide costeffective care, compared to other health professionals
such as General Practitioners. It should be noted that
enhanced nurse staffing is associated with both better
outcomes and more expensive care, and therefore costeffectiveness is not easy to assess as documented by several authors [11,12,13,17].
Healthcare personnel need to be alert and respond to the changes in the healthcare landscape so as
to contribute and influence most cost effective reform
processes [45,46]. Special attention should be paid to
strengthening roles such as primary healthcare, public
health and health promotion, developing healthcare
worker competencies aiming to minimize the demand
for hospital services [41]. As described by Lionis et al.
[14], the strengthening of the primary care sector can
result in a better quality of care provided, rationalise
healthcare expenditure, reduce unplanned hospital admissions and increase user satisfaction.
Conclusions and policy implications
This study has several limitations: there is a lack
of generalization of the policy implications since the
impact of economic downturns differs from country
to country, depending on their economic, societal
and cultural features. Also, it is probably too early to
have definite estimates on the implications of the latest global economic recession but certainly this might
be regarded as a great chance to reconfigure and optimise social and healthcare structures. Although it is
still too early to estimate the effects of the current financial crisis properly, extended research data reveals
that people’s health status is definitely affected and
consequently the healthcare sector will be reformed to
meet the increasing needs efficiently. At the same time,
demographic changes (e.g., lower fertility, ageing) and
shifts in diseases and injuries, will have profound effects on the quantity and type of healthcare services
needed. The financial crisis may also have an impact
on social inequalities in health, inequitable access and
low quality of healthcare through a deterioration of social determinants of health (loss of job-income, lack of
health insurance, lack of information, direct financial
costs of care, etc). Resource restrictions on healthcare
personnel, education and research may affect the safety
and quality of healthcare provision.
Further research is needed to determine the relationship between economic downturns and psycho-
167
social parameters with the ultimate goal being the improved organisation of public healthcare provision in
the community and hospital-based health policies. At
this time, the preliminary lessons learnt from current
global financial crisis suggest undertaking several different strategies:
a) At the social and public health level: the major cause of inequality and relative poverty is unemployment. Income equality seems to improve social
cohesion and reduce social divisions. Social and public
health policies that can cover the most important health
determinants by reducing unemployment, minimizing
income and wealth inequality, are needed. Supportive
programmes for education and training can help displaced workers find new job opportunities and thus
prevent some adverse health effects.
b) At the healthcare system level: the emerging challenges can be considered as an opportunity
and a motivation to improve efficiency (by spending
reviews, introducing strategies for lean organisation)
and healthcare policies to improve the performance of
healthcare systems. There is widespread agreement that
health reforms should emphasize the field of prevention and early intervention. Flexible systems, different
patterns of allocation, ways of working and tailoring
healthcare services to community needs, might be
some of the steps needed to cope with the epidemiological transitions such as ageing, non-communicable
diseases, accidents and injuries, low fertility, etc. Probably it is too early to have definite estimates but certainly a well-planned reorganisation of healthcare institutions can be proved extremely effective to improve
population health status in the future and tackle health
problems in the early stages. There is also the need to
establish policies to better connect hospitals, primary
and community care to meet patient needs, improve
the continuity of care and reduce demand for in-hospital admissions.
c) At the healthcare worker education level:
healthcare students need to be educated on emerging
needs, e.g., to consider in their assessment process also
new factors such as job insecurity, unemployment, or
recent work loss in order to evaluate specifically patient
and family actual and at risk problems. Specific programmes on vulnerable groups, and on the relevance
of financial constraints on health, should be introduced among the healthcare student curriculum.
d) At the nursing professional level: nurses are
internationally recognized as the main pillar of the
healthcare system given that they spend 24 hours a day
and seven days a week taking care of patients and their
families. Even those who are not involved in clinical
practice but have managerial roles, pursue the priority mission to preserve patient care and safety. In this
context, the point of view of nurses working at different levels in the healthcare system should be taken into
consideration by those developing social and public
health policies, healthcare system reforms and by those
168
reframing healthcare curriculum. Nurses can play a key
role in times of global financial crisis: they can identify
in advance patient and families needs, they can take
care of and monitor patients and community needs;
they can evaluate the appropriateness of nursing care
at the bedside and at the community level, and they
can evaluate immediate and long-term consequences
of health reforms adopted at the national, regional and
local levels.
References
[1] OECD. Employment and the crisis on employment and
unemployment in the OECD countries. Paris: OECD
Publishing, 2010.
[2] Uutela A. Economic crisis and mental health. Current
Opinion in Psychiatry. 2010;23(2):127-130.
[3] WHO Regional Office for Europe. Impact of economic
crises on mental health. Copenhagen: WHO, 2011.
[4] Catalano R. Health, Medical Care, and Economic Crisis. New England Journal of Medicine. 2009;360:749.
[5] Perry J. & Humphreys G. Health and a financial
crisis: a complex diagnosis. Bulletin of World Health
Organization. 2009;87(1):4-5.
[6] Eberstadt N. The health crisis in the USSR. International Journal of Epidemiology. 2006;35(6):1384-94.
Reprinted with permission from The New York Review of Books. Copyright no longer a developed nation. _1981 NYREV, Inc
[7] Aiken L.H., Clarke S.P., Sloane D.M., Sochalski J. &
Silber J.H. Hospital nurse staffing and patient mortality, nurse burnout, and job dissatisfaction. New England Journal of Medicine. 2002;288(16):1987-1993.
[8] Crossan F. & Ferguson D. Exploring nursing skill
mix: a review. Journal of Nursing Management.
2005;13(4):356-362.
[9] Dierick-van Daele A.T., Spreeuwenberg C., Derckx
E.W., Metsemakers J.F. & Vrijhoef B.J. Critical appraisal of the literature on economic evaluations of
substitution of skills between professionals: a systematic literature review. Journal of Evaluation in Clinical
Practice. 2008;14(4):481-492.
[10] Gidron Y., Gilutz H., Berger R. & Huleihel M. Molecular and cellular interface between behaviour and
acute coronary syndromes. Cardiovascoular Research.
2002;56(1):15-21.
[11] Goryakin Y., Griffiths P. & Maben J. Economic evaluation of nurse staffing and nurse substitution in health
care: a scoping review. International Journal of Nursing
Studies. 2011;48(4):501-512.
[12] Hefford M., Love T., Cumming J., Finlayson M. &
Raymont A. The financial impact of clinical task substitution between practice nurses and GPs in New
Zealand primary care centres. New Zeeland Medical
Journal. 2011;9(1342):59-65.
[13] Laurant M., Reeves D., Hermens R., Braspenning
J., Grol R. & Sibbald B. Substitution of doctors by
nurses in primary care. Cochrane Database Systematic
Review. 2005;18(2):CD001271.
[14] Lionis C., Symvoulakis E.K., Markaki A., Vardavas C., Papadakaki M., Daniilidou N., Souliotis K.
& Kyriopoulos I. Integrated primary health care in
Greece, a missing issue in the current health policy
agenda: a systematic review. International Journal of
Integrated Care. 2009;9:e88.
[15] Needleman J., Buerhaus P., Mattke S., Stewart M. &
Zelevinsky K. Nurse-Staffing Levels and the Quality
of Care in Hospitals. New England Journal of Medicine. 2002;346:1715-1722.
[16] Rafferty A.M., Clarke S.P., Coles J., Ball J., James P., McKee M. & Aiken L.H. Outcomes of variation in hospital
nurse staffing in English hospitals: cross-sectional analysis
of survey data and discharge records. International Journal of Nursing Studies. 2002;44(2):175-182.
[17] Unruh L. Nurse stuffing and patient, Nurse and Financial Outcomes. American Journal of Nursing.
2008;108(1):62-71.
[18] OECD. Impact of the economic crisis on employment and
unemployment in the OECD countries. Paris: OECD
Publishing, 2008.
[19] Chatterjee P. Economic crisis highlights mental health
issues in India. Lancet. 2009;373(9670):1160-1161.
[20] Falagas M.E., Vouloumanou E.K., Mavros M.N. &
Karageorgopoulos D. E. Economic crises and mortality: a review of the literature. International Journal of
Clinical Practice. 2009;63:1128-1135.
[21] Stuckler D., Basu S., Suhrcke M., Coutts A. & McKee M. The public health effect of economic crises and
alternative policy responses in Europe: an empirical
analysis. Lancet. 2009;374(9686):315-323.
[22] Kwon J.W., Chun H. & Cho S.I. A closer look at the
increase in suicide rates in South Korea from 19862005. BubMed Central Public Health. 2009;27(9):72.
[23] WHO (2003) World Health Organization. Social
determinants of health. The solid facts. Second Edition/
edited by Wilkinson, R. & Marmot M. Copenhagen:
WHO.
[24] Kyriopoulos J. & Tsiantou V. The financial crisis and
its impact on health and medical care. Archives of Hellenic Medicine. 2010;27(5):834-840.
[25] Davalos M.E. & French M.T. This recession is wearing me out! Health-related quality of life and economic downturns. Journal of Mental Health Policy and
Economics. 2011;14(2):61-72.
[26] Kroll L.E. & Lampert T. Unemployment, social support and health problems: results of the GEDA study
in Germany, 2009. Deutsches Arzteblatt International.
2011;108(4):47-52.
[27] OECD. Organisation for Economic Co-operation and
Development. Employment Outlook 2009 - Tackling the
jobs crisis. Paris: OECD Publishing, 2009.
[28] Kondo N., Subramanian S.V., Kawachi I., Takeda Y.
& Yamagata Z. Economic recession and health inequalities in Japan: analysis with a national sample,
1986-2001. Journal of Epidemiology and Community
Health. 2008;62(10):869-875.
[29] Skalli A., Johansson E. & Theodossiou J. Are the
healthier wealthier or the wealthier healthier? The European evidence. Helsinki: Etla, 09.
[30] World Bank. A Practicioner’s Guide: Health Financing
Revisited (Chapter 1). World Bank, Washington, DC
(USA), 2006.
[31] Economou A., Nikolaou A. & Theodossiou I. Socioeconomic status and health-care utilization: a study of
the effects of low income, unemployment and hours
of work on the demand for health care in the European Union. Health Service Management Research.
2008;21:40-59.
[32] Ruhm C.J. Healthy living in hard times. Journal of
Health Economics. 2005;24(2):341-363.
[33] Gerdtham U.G. & Ruhm C.J. Deaths rise in good
economic times: evidence from the OECD. Economics
and Human Biology. 2006;4(3):298-316.
[34] Neumayer E. Recessions lower (some) mortality rates:
evidence from Germany. Social, Science & Medicine.
2004;58(6):1037-1047.
[35] WHO. World Health Organization. The financial crisis and global health: report of a high-level consultation.
Geneva: WHO, 2009.
[36] Avčin B.A., Kučina A.U., Sarotar B.N., Radovanović
& M., Plesničar, B.K. The present global financial
and economic crisis poses an additional risk factor for
mental health problems on the employees. Psychiatria
Danubina. 2011;23(Suppl.1):142-148.
[37] Wolfgang H., Manfred M., Fichter & Winfried R.
A controlled treatment study of somatoform disorders including analysis of healthcare utilization and
cost-effectiveness. Journal of Psychosomatic Research.
2003;54:369-380.
[38] Yang B.M., Prescott N., & Bae E.Y. The impact of
economic crisis on health-care consumption in Korea.
Health Policy Plan. 2001;16(4):372-385.
[39] Gottret P., Gupta V., Sparkes S., Tandon A., Moran V.
& Berman P. Protecting pro-poor health services during financial crises: lessons from experience. Advances
in Health Economics and Health Services Research.
2009;(21):23-53.
[40] Palese A., Vianello C., De Maino R., Bortoluzzi G.
Measures of cost containment, impact of the economical crisis and the effects perceived in nursing daily
practice: an Italian cross over study. Nursing Economics, 2012, in press.
[41] Notara V., Koupidis S.A., Vaga E. & Grammatikopoulos I.A. Economic crisis and challenges for the
Greek healthcare system: the emergent role of nursing management. Journal of Nursing Management.
2010;18(5):501-504.
[42] WHO Report. World Health Organization. Migration
of health workers. Fact sheet. No 301. Geneva: WHO,
2010.
[43] Zabalegui A. & Cabrera E. Economic crisis and nursing in Spain. Journal of Nursing Management. 2010;
18(5):505-508.
[44] Pringle D. Alert--return of 1990s healthcare reform.
Nurse Leadership (Tor Ont). 2009;22(3):14-15.
[45] Chang N.H., Huang C.L. & Yang Y.O. The effects
of economic crises on health care. Hu Li Za Zhi.
2010;57(4):89-94.
[46] Primary Health Care Reform in Australia Report to
Support Australia’s First National Primary Health Care
Strategy. 2009.
Corresponding Author:
Alvisa Palese
Corso di Laurea in Infermieristica
Viale Ungheria 20, Udine, Udine University, Italy
[email protected]
Conflict of interest: No conflict of interest has been declared by the authors.
Author contributions: Venetia NotaraA,B,E, Alvisa PaleseB,E,
Konstantinos KoulouridisA,B,E, Aristidis ViolatzisA,B,E, Elissabet VagkaA,B,E
(A – Concept and design of research, B – Data Collection/
Analysis, E – Drafting of manuscript)
Received: 18.09.2012
Accepted: 21.11.2012
169
Information for authors
The Journal of Neurological and Neurosurgical
Nursing, JNNN is a quarterly magazine, which publishes
peer reviewed original articles (experimental and clinical research), review articles and illustrative case report in nursing
in neurology and neurosurgery. Besides, it publishes letters
to the editor, editorials, book reviews, reports and material
from scientific meetings, announcements of planned congresses and scientific meetings. The journal is directed to a
wide range of specialists in the nursing environment and
people associated with the health sciences. The quarterly is
edited by titled entities in the field of nursing in neurology
and neurosurgery from home and abroad.
Editors obey the principles embodied in the Declaration of Helsinki and the Interdisciplinary Principles and
Guidelines for the Use of Animals in Research, Testing
and Education and it is expected that all research involving
humans or animals must be approved by the local ethical
committee. Information on obtaining consent should be included in the text.
Basic Principles of Review Process
Received manuscripts are initially examined by the
Editorial Board. Manuscripts with insufficient priority for
publication as well as incomplete or which do not adhere to
the rules, will be sent back (rejected) without rating. Manuscripts fulfilling the basic conditions of publication are registered and submitted for the two independent reviewers. The
reviews will be forwarded to the authors, who are asked to
respond to them. After receiving positive reviews, the editors
qualifies work for publication. The author receives an article
for author’s corrections. The revision of the author should be
returned to the Editor within three working days. Otherwise
the article is withdrawn from the magazine. Changes in the
correction of the author are placed under the responsibility
of the author. The printed article becomes the property of
the Editor / Publisher.
The paper should contain a statement form (Conflict of Interest), the transfer of copyright, and author’s
criteria (Appendix 1) that the work has not been previously published nor submitted in another journal and that
there was no conflict of interest of the parties. If the material was already published, it must be accompanied by a
written consent for reprinting both from the publisher, as
well as the original authors. Furthermore, the author states
that automatic and free transfer of copyright to the publishing and distribution of the material submitted in all available forms and in all fields of exploitation on the Editorial
Board / Publisher, provided that the material is accepted
for publication. At the same time he/she agrees that work
will not be published anywhere and in any language without the prior written permission of the copyright holder,
which is the Editor / Publisher. The author also determines
their contribution to the creation of paper, according to
the criteria contained in the form. The responsibility for
the accuracy of the information in the form of work lies
with the authors, who are required to send a personal form.
Manuscript Preparation
Editors accept the work written in Polish or English.
The volume of work, together with illustrative material, references and abstract should not exceed 15 pages (1 page
manuscript is 1800 characters). The work should be written
on one side of A4 paper, in Word, font 12 points., double
spacing, and the margins of about 2.5 centimeters. The text
should not be formatted. Each part of the manuscript should
start on a new page: title page, abstract with key words (Pol-
170
ish and English), text, references, tables and figures. References to literature should be marked in the text with Arabic
numerals and placed in curly braces, with no space between
the comma and the next number, eg [3,4,8-10] in the order of citation. The authors are advised to carefully verify
the accuracy of citations. Tables and figures should be kept
to a minimum. Tables and figures (photographs, drawings,
graphs, etc.) are numbered with Arabic numerals.
In the text can not be used any enhancements. Pages
should be numbered consecutively, starting with the title
page. Abbreviations, along with the development, should be
given in brackets after the shortened term on their first appearance in the text. Avoid abbreviations not accepted by
international experts. It is advisable to give the international
drug names, rather than commercial ones. The results of
biochemical and other tests should be reported in units consistent with the SI system.
Original Article
Original article should have the following system:
• Title page
• Abstract with Keywords
• Introduction with the aim of paper
• Materials and method
• Results
• Discussion
• Conclusions
• Implications for nursing practice (this part must
be included)
• Acknowledgements
• References
• Tables and figures
The title page should include: title of the work in
Polish and English and a short title in Polish and English
(up to 50 characters), names of authors, name of the institution where the work was prepared, details of any grants or
other sources of funding, mailing address (name, address,
tel. / fax, e-mail).
The abstract should be written in Polish (300 words)
and English (up to 300 words). It must have the following
structure: Background, Aim, Material and Methods, Results,
Conclusions. No abbreviations can be used. Under the abstract
should be placed from 3 to 6 key words in Polish and English recommended by the Index Medical Subject Headings.
Review Article
The Editorial Board accepts review articles only ordered or prepared by the authorities in the field of neurological nursing after consulting the Editorial Board.
The article should have the following system:
• Title page
• Review
• Conclusions
• References
The title page should include: title of the work in Polish and English and a short title in Polish and English (up
to 50 characters), names of authors, name of the institution
where the work was prepared, mailing address (name, address, tel. / fax, e-mail).
The abstract should be written in Polish (up to 250
words) and English (up to 250 words). It must have reflect
the paper structure with conclusions. Under the abstract
Case Report Article
The Editorial Board accepts articles presenting interesting clinical case description, or new methods of patient
care and management.
The article should have the following system:
• Title page
• Case presentation
• Discussion
• Conclusions
• References
The title page should include: title of the work in Polish and English and a short title in Polish and English (up to
50 characters), names of authors, name of the institution
where the work was prepared, mailing address (name,
address, tel. / fax, e-mail).
The abstract should be written in Polish (up to 250
words) and English (up to 250 words). It must have reflect
the paper structure with conclusions. Under the abstract
Acknowledgments
Colleagues who do not meet the criterion of authorship, but contributed in any way to the creation of the paper
should be listed in the acknowledgments. At the same time
it is observed that any detected cases of scientific misconduct will be exposed, including notifying the appropriate
entities (eg, institutions employing the authors, societies, associations, scientific editors, etc.).
Tables
Tables should be attached to work separately, outside
the text (in separate files). Tables must be numbered with
Arabic numerals. Title of the table in Polish and English
must be placed above the table. Descriptions in the table
should be in Polish and English. It should be noted in the
text in which specific places the tables are to be included.
Figures, photographs
Photographs should be attached to work separately,
outside the text (in separate files). Figures (photographs,
drawings, graphs, etc.) must be numbered with Arabic numerals. Title engravings in Polish and English must be put
under the figures. Descriptions within the figures must be
included in Polish and English. Figures should be prepared
in TIFF, JPG (300 dpi) or EPS. It should be noted in the
text in which specific places where figures are to be included. Photographs in color or black and white should be provided with a resolution of 300 dpi, taking into account the
size, which will be published. It is unacceptable to hack a
photo to MS Word. Scanned material should be submitted
in separate files, saved as bitmap formats: TIFF, JPEG or
EPS. Place of intrusion should be noted in the left margin.
Outside photographs should bear the author’s name, along
with the attached consent to their publication. Note! Photocopies or material from the Internet are not accepted.
References
The authors bear the responsibility for the correctness
of the cited literature. Quoting the work should be limited
only to the newest positions and connecting directly to the
presented text. The works cited should be numbered and
arranged in order of citation (not in alphabetical order).
Do not use the phrases „in press”, „in preparation”, „word
of mouth”.
Example of journal articles. Please provide the
names and initials of all authors, title of article, full journal title, year of publication, volume number, page number
(first and last). If the number of authors is seven or more,
list the names of the first three, followed by the placement
of “et al”
• Hinkle J.L., Fitzpatrick E. Needs of American relatives
of intensive care patients: Perceptions of relatives, physicians and nurses. Intensive & Critical Care Nursing.
2011;27(4):218-225.
• Ślusarz R., Beuth W., Książkiewicz B. Postsurgical examination of functional outcome of patients having undergone surgical treatment of intracranial aneurysm. Scandinavian Journal of Caring Sciences. 2009;23(1):130-139.
Example of book citation. Please provide the names
and initials of all authors, title, publisher’s name, place and
year of publication. If the number of authors is seven or
more, list the names of the first three, followed by the placement of “et al”
• Woodward S., Waterhouse C. Oxford handbook of neuroscience nursing. Oxford University Press, New York 2009.
• Ślusarz R. Wybrane standardy i procedury w pielęgniarstwie
neurochirurgicznym. Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych, Warszawa 2008.
Example of citing a chapter of the book, a collective publication. Please provide the names and initials of all
authors, chapter title, last name and initials of editor’s, book
title, publisher’s name, place of publication, year and page.
If the number of authors is seven or more, list the names of
the first three, followed by the placement of “et al”
• Hickey J.V., Buckley D.A. Cerebral aneurysms. In Hickey
J.V. (Ed.), Neurological and neurosurgical nursing. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia 2003;521-548.
• Ślusarz R. Diagnoza pielęgniarska i plan opieki nad chorym na stwardnienie zanikowe boczne. W: Jaracz K., Kozubski W. (Red.), Pielęgniarstwo neurologiczne. PZWL,
Warszawa 2008;379-386.
Example of citation of electronic sources. Please
provide the names and initials of all authors, title, date of
entry to the site page. If the number of authors is seven or
more, list the names of the first three, followed by the placement of “et al”
• Altschul D. Intracranial Arteriovenous Malformation. Retrieved April 27, 2011, from http://emedicine.medscape.
com /article/.
Sending a Manuscript to the Editor
The editors reserve the right to correct stylistic errors
and perform abbreviations. For papers published in the
journal the authors do not receive a fee. Editorial writers are
not provided with free copies of the magazine.
Editors accept the work in a standard printed form,
accompanied by the electronic media (eg CD-ROM) sent
to the address or in electronic form sent by e-mail. The text
should be provided in Word format, illustrations in TIFF,
JPG, or EPS, for graphs and diagrams - MS Excel. The text
in electronic version must be compatible with the printout.
The original and two copies of the manuscript including all illustrations and tables, and personal forms
(Appendix 1) should be sent to:
Redakcja Czasopisma Pielęgniarstwo Neurologiczne
i Neurochirurgiczne
ul. Okrzei 94 A, 87-800 Włocławek, Polska
tel.: +48 516 856 939, e-mail: [email protected]
or:
Robert Ślusarz
ul. Techników 3, 85-801 Bydgoszcz
tel.: +48 516 856 939, e-mail: [email protected]
171
1$-:$Ī1,(-6=(&(&+<
=(67$:Ð:352&('85$/1<&+
MATOSET
a
b
c
1$-:$Ī1,(-6=(&(&+<
TWARDEGO BLISTRA:
TAG 72:,Ċ&(-1,Ī(7<.,(7$
35$:,'á2:<6326Ð%
OTWIERANIA BLISTRA:
Ń ]DRNUĆJORQHQDURīD
Ń PLQLPDOL]DFMDU\]\ND]UDQLHQLDVLċ
Ń PLQLPDOL]DFMD U\]\ND XV]NRG]HQLD
RSDNRZDQLD RVWU\P QDURīQLNLHP
SRGF]DVWUDQVSRUWXLSU]HFKRZ\ZDQLD
Ń Z\WâRF]HQLH Z QDURīQLNX RSDNRZDQLD
Ń âDWZD L V]\END LGHQW\ÀNDFMD PLHMVFD
RWZDUFLD]HVWDZX
Ń âDWZLHMV]H UR]G]LHOHQLH ZDUVWZ RSDNRZDQLD
Ń V]HURNRğý L VLâD ]JU]HZX ]JRGQD
]RERZLĆ]XMĆFĆQRUPĆQU31²(1
Ń JZDUDQFMD ]DFKRZDQLD MDâRZRğFL
SU]H]FDâ\RNUHVSU]HFKRZ\ZDQLD
Ń HOLPLQDFMD U\]\ND SU]\SDGNRZHJR
RWZDUFLD
.52.²UR]ZDUVWZLýRSDNRZDQLH
ZPLHMVFXZ\WâRF]HQLDZMHGQ\PQDURīQLNX
.52.²UR]ZDUVWZLýRSDNRZDQLH
ZPLHMVFXZ\WâRF]HQLDZGUXJLPQDURīQLNX
.52.²FKZ\FLýSDSLHUSRğURGNXMHJR
V]HURNRğFLLSâ\QQ\PUXFKHPRWZRU]\ý
]HVWDZ
7:$5'<%/,67(572:,Ċ&(-
1,Ī23$.2:$1,(
7ZDUG\EOLVWHUSHâQLUROċ]DUyZQREH]SLHF]QHJR RSDNRZDQLD ]HVWDZX MDN
UyZQLHī
a) jednorazowego pojemnika²PRīH
SRPLHğFLýQDZHWWU]\UyīQHSâ\Q\
b) SRU]ĆGNRZĆ²VHSDUXMHSRV]F]HJyOQHHOHPHQW\]HVWDZX
c) VHJUHJDF\MQĆ ² RGG]LHOD PDWHULDâ
F]\VW\ RG EUXGQHJR NWyU\ SRZVWDâ
ZWUDNFLHSURFHGXU\
'ZDVDPRSU]\OHSQHRGFLQNLEċGĆFHLQWHJUDOQĆF]ċğFLĆHW\NLHW\WR
Ń bezpieczna informacja²JZDUDQWXMHEH]EâċGQHZSURZDG]HQLHGDQ\FK
RZ\URELHGRGRNXPHQWDFMLPHG\F]QHMRUD]GRNXPHQWDFMLSDFMHQWD
Ń szybki sposób przeniesienia danych ² HOLPLQXMH NRQLHF]QRğý SU]HSLV\ZDQLDGDQ\FK]HW\NLHW\
Ń komfort pracy ² VNUDFD F]DV SU]\JRWRZDQLDGRNXPHQWDFMLPHG\F]QHM
www.matopat.pl
172

Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne

Transkrypt

Podobne dokumenty

Zajęcia i materiały... Kontakt