Nr 44. Degradacja jezior - Biuro Studiów i Ekspertyz

KANCELARIA SEJMU
BIURO STUDIÓW
I EKSPERTYZ
WYDZIAŁ ANALIZ
EKONOMICZNYCH
I SPOŁECZNYCH
Degradacja jezior
Czerwiec 1992
Elżbieta Berkowska, Zygmunt Paluch
Informacja
Nr 44
Degradacja wód powierzchniowych obejmuje coraz więcej jezior i innych zbiorników
wodnych. Następstwem zanieczyszczenia jezior jest pogorszenie jakości wód, niekorzystne
zmiany gatunkowe biocenoz wodnych oraz utrata wartości użytkowych jezior.
Obniżanie się jakości wód jezior jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym, gdyż zmiany te
w przypadku zamkniętych zbiorników wodnych są właściwie nieodwracalne.
Oczyszczanie ścieków lub nawet zaprzestanie odprowadzania ścieków do jezior może
okazać się niewystarczające dla osiągnięcia poprawy stanu czystości wód jeziorowych. W
tym celu konieczne będzie zastosowanie zabiegów rekultywacyjnych.
1. Wstęp
Degradacja wód powierzchniowych obejmuje coraz więcej jezior i innych zbiorników wodnych.
Wody stojące, do których należą jeziora ulegają naturalnym procesom starzenia, a działalność
człowieka gwałtownie ją przyśpiesza. Następstwem zanieczyszczenia jezior jest pogorszenie jakości
wód, niekorzystne zmiany gatunkowe biocenoz wodnych oraz utrata wartości użytkowych jezior. W
porównaniu z wodami powierzchniowymi płynącymi, wody stojące w większym stopniu podatne są
na degradację. Dlatego też gospodarka wodno-ściekowa prowadzona w wodach stojących powinna
uwzględniać szczególny charakter tych wód.
2. Stan czystości jezior
Stan czystości jezior w Polsce jest bardzo zły. Świadczą o tym przeprowadzone badania w latach 1984-88 obejmujące 161 jezior położonych na obszarze 14 województw. Wykazały one, że tylko 2,5% badanych jezior to jeziora I klasy czystości, 39,4% - II klasy czystości, 28,1% - III klasy
czystości i aż 28,1% ogółu jezior stanowią jeziora pozaklasowe.
Porównanie z wynikami badań lat poprzednich wskazuje na stały proces zwiększania się zanieczyszczenia wód jezior. Stan czystości jezior badanych w latach 1974-88 przedstawia tabela 1. Jak
wynika z tabeli, w latach 1974-78 wód I klasy czystości było 17,7%. Natomiast wód pozaklasowych
w analogicznym okresie było tylko 14,1%.
-4-
Dla pełniejszej oceny jakości wód, wskazane jest również określenie stopnia podatności na degradację. Analiza stanu czystości wód jezior z ich kategorią podatności na degradację pozwala
stwierdzić, że w przypadku jezior poddanych minimalnej presji antropogenicznej zmiany czystości
wód następują bardzo powoli, a o jakości wód decydują w znacznym stopniu warunki naturalne.
Oznacza to, że jeziora o I i II klasie czystości charakteryzują się również dużą odpornością na degradację. Jeziora te stanowią najcenniejsze zasoby wód i dlatego powinny być one objęte szczególną
ochroną, polegającą przede wszystkim na odcięciu dopływu ścieków. W przeciwnym razie jeziora te
ulegną szybkiej degradacji.
W jeziorach, spełniających rolę odbiorników ścieków szkodliwa działalność człowieka jest czynnikiem prowadzącym do degradacji tych jezior bez względu na warunki naturalne. Tabela 3 przedstawia wzrost podatności jezior na degradację.
TABL.3
OCENA PODATNOŚCI NA DEGRADACJE JEZIOR BADANYCH W LATACH 1974-1968
[11
Największymi źródłami zanieczyszczeń są ścieki z miast i osiedli położonych nad jeziorami oraz
ścieki z zakładów przemysłowych i ośrodków wypoczynkowych.
Istnieje również duże zagrożenie ze strony intensywnej gospodarki rolnej. Wpływ rolnictwa na
czystość wód powierzchniowych nie ogranicza się tylko do skutków intensywnej gospodarki rolnej.
Nawożenie gleb surową (nie przefermentowaną) gnojowicą, powstającą przy hodowli bydła i trzody
chlewnej metodą bezściółkową, a także bezpośrednie usuwanie jej do wód powierzchniowych znacząco przyczynia się do degradacji ekosystemów jeziorowych.
Poważnym zagrożeniem dla jezior jest również intensywna hodowla ryb. Jeziora ulegają zanieczyszczeniu na skutek spuszczania do nich wód stawowych. Innym źródłem zanieczyszczeń jest rekreacja i turystyka. Zagrożenie dla czystości wód wynika z nadmiernej eksploatacji obszarów turystycznych. Wprowadzanie do wód jezior nie oczyszczonych ścieków prowadzi do ich degradacji, a silnie zanieczyszczone jeziora tracą wartości użytkowe i stają się uciążliwe dla środowiska. Niestety
nadal najtańszą i najszybszą metodą usuwania ścieków, powszechnie stosowaną w Polsce jest ich
odprowadzanie do wód powierzchniowych.
-54. Charakterystyczne cechy wód stojących
Wody stojące w porównaniu z wodami płynącymi, charakteryzują się mniejszą możliwością
uzupełniania tlenu niezbędnego do procesów samooczyszczania, przede wszystkim ze względu na
długi czas wymiany wód jeziorowych lub jej braku w przypadku zbiorników bezodpływowych. Mieszanie wód jezior w polskich warunkach klimatycznych odbywa się jesienią i wiosną, wtedy to możliwe jest zwiększenie zawartości tlenu w głębszych warstwach jeziora, a także wyrównanie stężeń
substancji rozpuszczalnych w wodzie.
W okresie letnim (stagnacyjnym) w powierzchniowej warstwie wody występuje intensywny rozwój organizmów wodnych. Ulegają one procesom obumierania, sedymentacji i rozkładu. Rozkład
tych organizmów może zachodzić w warunkach tlenowych i beztlenowych. Substancje biogenne
poddane procesom rozkładu nie są usuwane poza jezioro. W korzystnych warunkach zmineralizowane zanieczyszczenia tworzą osady denne.
W warunkach niekorzystnych (brak tlenu) z osadów dennych uwalnia się fosfor i azot, które
wchodzą ponownie do obiegu materii jeziora. Nadmierne zanieczyszczenie jezior może spowodować zwiększony przyrost osadów dennych, które z kolei przyczynią się do zarastania i wypłycania
zbiorników wodnych.
Zjawiska te nazywane użyźnianiem czyli eutrofizacja jeziora obserwowane są w warunkach naturalnych, ale czynniki antropogeniczne znacznie ten proces przyśpieszają. Zanieczyszczenia wprowadzane do wód jezior kumulują się w ekosystemach jeziorowych wchodząc w obieg materii tych
zbiorników, co powoduje dalszą eutrofizację nawet po przerwaniu dopływu ścieków.
Dla większości zbiorników wodnych głównym czynnikiem eutrofizującym jest fosfor i dlatego w
procesie oczyszczania ścieków powinien być on usuwany.
5. Podsumowanie
Obniżanie się jakości wód jest zjawiskiem bardzo niekorzystnym, gdyż zmiany te w przypadku
zamkniętych zbiorników są właściwie nieodwracalne.
Dla poprawy jakości wód jezior konieczne są zmiany w gospodarce wodno-ściekowej w zlewniach jezior, polegające na odcięciu dopływu ścieków do tych zbiorników oraz na efektywnym oczyszczaniu ścieków.
Podstawowym zabiegiem ochronnym w przypadku jezior o niskiej jakości wód powinno być wysoko efektywne oczyszczanie ścieków połączone z eliminacją fosforu. W Polsce nie stosuje się usuwania fosforu ze ścieków (prace w tym zakresie są w fazie wdrożeń w niewielu oczyszczalniach).
Jednak samo oczyszczanie ścieków lub nawet zaprzestanie odprowadzania ścieków do jezior może
okazać się niewystarczające dla osiągnięcia poprawy stanu czystości wód jeziorowych. W tym celu
konieczne będzie zastosowanie zabiegów rekultywacyjnych.
Źródła:
1. Ochrona środowiska, GUS, Warszawa 1991.
2. D. Cydzik, D. Kudelska, H. Soszka: Co się dzieje z naszymi jeziorami? "Gospodarka Wodna"
nr 8, Warszawa 1992.
-63. M. Giercuszkiewicz-Bajtlik, J. Bernacka, T. Falkowski: Zasady odprowadzania ścieków do
wód stojących, "Ochrona środowiska" nr 1, IOŚ, Warszawa 1990.
4. D. Cydzik, H. Soszka: Atlas stanu czystości jezior Polski badanych w latach 1979-83, Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa 1988.
5. St. Borsuk, M. A. Ramczyk, J. W. Wiśniewski: Ekonomiczne problemy ochrony wód jeziorowych, Instytut Wydawniczy "Gravis", Toruń 1991.
6. Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1988.
7. M. Giercuszkiewicz-Bajtlik: Prognozowanie zmian wód stojących, IOŚ, Warszawa 1990.