4 M.Rojek-Nowosielska Edukacja jako

Magdalena Rojek-Nowosielska
Uniwersytet Ekonomiczny
we Wrocławiu
EDUKACJA JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA WIEDZY
O SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOŚCI
PRZEDSIĘBIORSTW
Wprowadzenie
Problematyka społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (SOP1) staje
się coraz częściej ważnym elementem polityki społecznej firmy. Menedżerowie
dostrzegają konieczność zaangażowania się w rozwiązywanie istniejących problemów społecznych zarówno wśród swoich pracowników, jak i szeroko rozumianych interesariuszy (jest to tzw. inicjatywa odgórna). Istnieje jednak wiele
takich okoliczności, które zmuszają przedsiębiorców do podejmowania działań
zgodnych z ideą SOP (tzw. inicjatywa oddolna) i nie zawsze chodzi o dodatkową
(dobrowolną) aktywność na polu społecznym. Często intencją osób inicjujących
jest wymuszenie odpowiedzialnego zachowania firmy na skutek poczynionych
zaniedbań czy to w relacjach z pracownikami, dostawcami, bankiem, społecznością lokalną, czy też wobec środowiska przyrodniczego. Dużą rolę autorka
przypisuje tu zatem edukacji i odpowiedniemu kształtowaniu prospołecznych
postaw, tak by przekazywane w trakcie nauki wiadomości odpowiednio kształtowały świadomość, wzbogacały wiedzę o pakiet podstawowych praw i obowiązków w różnych dziedzinach życia społeczno-gospodarczego i rozwijały
wrażliwość społeczną.
Celem opracowania jest zatem przedstawienie nie tylko teoretycznych
aspektów związanych ze społeczną odpowiedzialnością przedsiębiorstw i instrumentami polityki edukacyjnej, ale także aktualnej sytuacji odnośnie do stanu
wiedzy o SOP wśród różnych grup społecznych oraz sposobu praktycznego
działania na rzecz promowania odpowiedzialnej edukacji menedżerskiej (inicjatywa PRME – Principles for Responsible Management Education).
1
SOP – ang. Corporate Social Responsibility (CSR). W niniejszym opracowaniu uwaga została skoncentrowana na przedsiębiorstwach, choć mówiąc o społecznej odpowiedzialności, często porusza się też aspekt dużo
szerszy – obejmujący swoim zasięgiem wszelkie organizacje funkcjonujące na rynku.
EDUKACJA JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA…
1.
43
Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw
– podstawowe informacje
Precyzując pojęcie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw należy
zaznaczyć, że w literaturze przedmiotu znaleźć można różne sposoby rozumienia pojęcia SOP. Według Campbella za odpowiedzialne społecznie uznaje się te
przedsiębiorstwa, które spełniają dwa kryteria:
– nie robią świadomie niczego, co mogłoby zaszkodzić interesariuszom firmy
oraz
– jeśli jednak na skutek nieświadomego działania doszłoby do „skrzywdzenia”
i naruszenia dóbr interesariuszy, wówczas muszą natychmiast zniwelować
powstałą szkodę2.
Jest to jednak podejście wąskie i cechujące się dość prostym (z punktu widzenia zastosowanych kryteriów) sposobem oceny i klasyfikacji podejmowanych działań. Często taki sposób definiowania przywoływany jest przez zwolenników teorii instytucjonalnej. Zasadniczym problemem, który w kontekście tej
teorii jest podnoszony w odniesieniu do SOP, jest odpowiedź na pytanie, w jakich okolicznościach przedsiębiorstwa są bardziej skłonne do działania w sposób
odpowiedzialny społecznie? Czy instytucje stają się katalizatorem w tym procesie, czy też go spowalniają? Pytania te, choć ciekawe, mogą zostać poddane
głębszej analizie w osobnym opracowaniu. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt,
że w zależności od rozumienia pojęcia instytucji oraz sposobu regulacji działań
w ramach danej instytucji możliwe są różne wzory zachowań firmy wobec jej
interesariuszy.
Szerokie spojrzenie na społeczną odpowiedzialność przedsiębiorstw prezentowane jest w modelowym ujęciu SOP autorstwa Carrolla. Obejmuje ono
„ekonomiczne, prawne, etyczne i uznaniowe (filantropijne) oczekiwania zgłaszane przez społeczeństwo w danym czasie”3. Owe oczekiwania są traktowane
jako poziomy SOP i bardzo często stopień prospołecznego zaangażowania firmy
jest postrzegany w myśl tej koncepcji jako swoista drabina społecznej odpowiedzialności. Zatem zgodnie z tym ujęciem podstawą uznania przedsiębiorstwa za
odpowiedzialne społecznie jest wypełnianie przez nie zobowiązań ekonomicznych (czyli bycie zyskownym i trwanie na konkurencyjnym rynku) na równi ze
zobowiązaniami prawnymi (przez które rozumie się przestrzeganie obowiązujących w danym państwie przepisów prawnych). Są to zobowiązania wymagane
przez społeczeństwo i traktowane jako obligatoryjne. Nieco mniej obowiązkowy
charakter nadany jest zobowiązaniom etycznym, w których przedsiębiorstwa
2
3
J. Campbell: Institutional Analysis and the Paradox of CSR. „American Behavioral Scientist” 2006, No. 49,
s. 928.
A.B. Carroll: A three-dimentional conceptual model of corporate social performance. „Academy of Management
Review” 1979, No. 4, s. 500, za: A.B. Carroll, A.K. Buchholtz: Business and Society. Ethics and Stakeholder
Management. South-Western Cengage Learning 2009, s. 40.
44
Magdalena Rojek-Nowosielska
decydują się na respektowanie norm i wartości obowiązujących w danym społeczeństwie. Pomimo że zobowiązania te nie są wymagane przez obywateli, to
bardzo często są przez nich „oczekiwane”. Najwyższym poziomem społecznej
odpowiedzialności, traktowanym w kategoriach dobrowolności, choć pożądanym przez społeczeństwo, są zobowiązania uznaniowe (filantropijne). Obejmują
one dobrowolne, prospołeczne postawy przedsiębiorstw, w których firmy deklarują i realizują ponadstatutowe zadania, zgodnie z oczekiwaniami swoich interesariuszy. Zatem w niniejszym opracowaniu autorka przyjmuje, że społeczna
odpowiedzialność przedsiębiorstw to świadome oddziaływanie firm na strategiczne grupy interesariuszy, zmierzające do zaspokojenia ich potrzeb i oczekiwań4.
2.
Wiedza o SOP w świetle badań empirycznych
Z przedstawionej definicji wyłaniają się dwa zasadnicze rdzenie. Po pierwsze – strategiczne grupy interesariuszy, po drugie – potrzeby i oczekiwania tych
grup. W każdej organizacji planującej realizowanie zasad SOP należy przede
wszystkim i w pierwszej kolejności określić bardzo dokładnie najważniejsze
grupy interesariuszy, wobec których firma chce podjąć zobowiązania, dopiero
później następuje określanie potrzeb i sposobów ich realizowania. Zastanawiając
się nad określeniem najważniejszych grup wpływających na firmę, można odnieść się do klasyfikacji Ch. Hibbita, który na podstawie przeprowadzonych
badań zaproponował następującą hierarchię interesariuszy5:
1. Udziałowcy;
2. Pracownicy;
3. Klienci i konsumenci;
4. Władze publiczne;
5. Media;
6. Dostawcy i partnerzy handlowi;
7. Sąsiedzi i społeczności lokalne;
8. Stowarzyszenia branżowe;
9. Nauka i szkolnictwo;
10. Organizacje ochrony środowiska;
11. Właściciele mniejszościowi i pożyczkodawcy;
12. Inne grupy nacisku i organizacje pozarządowe.
4
5
M. Rojek-Nowosielska: Kształtowanie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 2006, s. 43.
Ranking został sporządzony na podstawie badania trzydziestu dwóch menedżerów z firm z Niemiec i Beneluksu. Ch. Hibbit: External Environment Disclosure and Reporting by Large European Companies. An
Economic, Social and Political Analysis of Managerial Behaviour. Limperg Instituut 2003, s. 372.
EDUKACJA JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA…
45
W tym miejscu należy zadać sobie następujące pytania: czy i skąd przeciętny przedsiębiorca wie o zasadach SOP, hierarchii, interesariuszach, ich potrzebach i wielu innych zagadnieniach wiążących się z ideą społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw? Próbując ustosunkować się do tych pytań, można
odwołać się m.in. do badania „CSR w Polsce – Menedżerowie/Menedżerki 500,
Lider/Liderka CSR”6. Wynika z nich bowiem, że kon-cepcję biznesu odpowiedzialnego społecznie zna 58% respondentów przeprowadzonego badania. Jednak
przy dokonaniu samooceny swojej firmy na tle 500 największych firm w Polsce
pod względem zaangażowania we wdrażanie zasad SOP 20% ankietowanych
ocenia swoją pozycję poniżej przeciętnej, 38% firm ocenia, iż jest mniej więcej
takie jak innych firm, 27% respondentów wpisuje się w obszar zaangażowania
nieco powyżej przeciętnej i wreszcie 14% badanych postrzega swoje zaangażowanie zdecydowanie powyżej przeciętnej (1% ankietowanych nie umiało odpowiedzieć)7. Pozwala to na dokonanie podsumowania, że potrzeba jeszcze nie
tylko czasu, ale i wysiłku (między innymi) edukacyjnego, by poziom realizacji
społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw wzrósł na tyle, by analizowane
wskaźniki były bardziej optymistyczne.
Podobne wnioski można wyciągnąć z analizy wyników badań empirycznych dotyczących wiedzy na temat SOP posiadanej przez młodych konsumentów – przyszłych przedsiębiorców, którzy mogliby podjąć w (swoich) firmach
zagadnienia społecznej odpowiedzialności.
Zgodnie z wynikami badania przeprowadzonego przez firmę Gemius na
zlecenie Forum Odpowiedzialnego Biznesu zaledwie 16% respondentów spotkało się z pojęciem biznesu społecznie odpowiedzialnego8 (rys. 1).
Zdecydowana większość (64% respondentów) zaznaczyła odpowiedź
wskazującą brak wiedzy na temat SOP, dodatkowo 20% badanych nie potrafiło
ustosunkować się do postawionego pytania. Potwierdza to zatem przypuszczenie, że wciąż należy dokonać wielu starań, by koncepcja społecznej odpowiedzialności była coraz bardziej rozpoznawalna i zrozumiała dla obecnych i potencjalnych interesariuszy. Może to być jednocześnie duże wyzwanie dla edukacji
– zakładając, że idea SOP niesie z sobą pożądane w społeczeństwie wartości
6
Badanie to jest kontynuacją analizy „Menedżerowie 500 i odpowiedzialny biznes. Wiedza – postawy – praktyka”, przeprowadzonej w 2003 roku. Projekt badawczy „Menedżerowie 500/Lider CSR” został przeprowadzony na grupie kadry menedżerskiej firm znajdujących się na liście 500 największych firm w Polsce. Część
badania zatytułowana „Menedżerowie 500” była badaniem ilościowym, realizowanym metodą wywiadu
telefonicznego, w którym wzięło udział 173 przedstawicieli firm z rankingu 500 największych według magazynu „Polityka”.
7
CSR w Polsce – Menedżerowie/Menedżerki 500, Lider/Liderka CSR. Forum Odpowiedzialnego Biznesu
i GoodBrand & Company Polska, Wydawnictwo GoodBrand & Company Polska, Warszawa 2010, s. 15.
8
W. Ciemniewski, M. Buszko: Młodzi konsumenci o CSR. Raport z badania ilościowego. Gemius, Forum
Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009, s. 11. Badanie zostało przeprowadzone za pomocą ankiet internetowych (CAWI) emitowanych losowo w dniach 22-27.10.2009 r. na witrynach korzystających z bezpłatnej
wersji systemu stat24 lub bezpłatnego audytu site-centric stat.pl/PBI. Do analizy włączono 1135 wypełnionych do końca kwestionariuszy, zebranych od internautów w wieku od 18 do 25 lat.
Magdalena Rojek-Nowosielska
46
i wymaga pozytywnych, prospołecznych, odpowiedzialnych i długofalowych
decyzji zarówno ze strony biznesu, jak i otaczających go interesariuszy. Ciekawe
informacje płyną z badania „CSR oczami studentów”. Wynika z nich bowiem,
że dla młodych ludzi źródłem dotychczasowego stanu wiedzy o SOP są w głównej mierze zajęcia dydaktyczne, konferencje, media9 (rys. 2).
64%
20%
16%
nie tak
nie wiem/trudno
powiedz ieć
Rys. 1. Świadomość zjawiska CSR wśród młodych konsumentów: „Czy kiedykolwiek zetknęłaś/
zetknąłeś się z pojęciem biznesu odpowiedzialnego społecznie?
Źródło: W. Ciemniewski, M. Buszko: Młodzi konsumenci o CSR. Raport z badania ilościowego. Gemius, Forum
Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2009, s. 11.
30,35%
18,78%
17,03%
16,59%
11,14%
in
ne
w
in
te
rn
e
ci
e
h
h
na
jo
m
yc
z
od
ia
c
w
m
ed
cj
e ko
nf
er
en
na
za
ję
c
ia
c
h
6,11%
Rys. 2. Źródła wiedzy o SOP wśród studentów
Źródło: Raport z badania „CSR oczami studentów”. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, http://warsaw.oikosinternational.org/fileadmin/oikos-international/chapter/warsaw/Raport_CSR.pdf
9
Raport z badania „CSR oczami studentów. Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, http://warsaw.oikosinternational.org/fileadmin/oikos-international/chapter/warsaw/Raport_CSR.pdf, dostęp: 20.05.2011.
EDUKACJA JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA…
47
Wydaje się zatem zasadne zasugerowanie, by właśnie to źródło informacji
(zajęcia dydaktyczne realizowane w ramach polityki edukacyjnej) zyskało na
znaczeniu w promowaniu i rozwoju koncepcji społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw.
3.
Instrumenty polityki edukacyjnej w kształtowaniu
koncepcji SOP
Zgodnie z ujęciem definicyjnym prezentowanym przez leksykon PWN
Pedagogika, edukacja to „ogół oddziaływań międzygeneracyjnych służących
formowaniu całokształtu zdolności życiowych człowieka (fizycznych, poznawczych, estetycznych, moralnych i religijnych), czyniących z niego istotę dojrzałą,
świadomie realizującą się, »zadomowioną« w danej kulturze, zdolną do konstruktywnej krytyki i refleksyjnej afirmacji”10.
Wykorzystując instrumenty polityki edukacyjnej, można z powodzeniem
„zaszczepić” wśród młodych ludzi – przyszłych przedsiębiorców ideę społecznej
odpowiedzialności przedsiębiorstw. Z tej perspektywy najważniejszym instrumentem w tym zakresie wydaje się być instrument informacyjny. Poprzez instytucje oświatowe wspomniane w definicji R. Szarfenberga (i za pomocą instrumentu informacyjnego) realizować można cel promowania ustalonych wcześniej
zasad, wartości i postaw wśród kształcących się obywateli. Równie ważnym
instrumentem polityki edukacyjnej jest instrument prawny, dzięki któremu poprzez odpowiednie dokumenty, ustawy, rozporządzenia określa się pożądany
kierunek przekazywania wiedzy i kształtowania oczekiwanych postaw. Tu znów
powstaje pytanie w nurcie teorii instytucjonalnej, czy (i w jakim stopniu) państwo powinno określać ramy i świadomie kształtować obraz społecznej odpowiedzialności? Czy też powinno pozwolić rozwijać się jej samoistnie i ewoluować w dowolnym kierunku? Uzupełnieniem i zarazem doprecyzowaniem
instrumentu prawnego jest instrument ekonomiczny, w którym państwo poprzez
ustalone zasady określa komu, ile, jak i kiedy przysługują prawa dostępu do
określonych usług edukacyjnych. Tu ważne są nie tylko zasady promowania
i ułatwiania dostępu do edukacji wśród osób przedsiębiorczych i dobrze rokujących (stanowiących szansę rozwoju Polski zarówno na arenie europejskiej, jak
i ogólnoświatowej), ale i wyrównywania istniejących dysproporcji wśród różnych osób. Kolejnym ważnym elementem w instrumentarium polityki edukacyjnej jest instrument kadrowy. Dzięki bowiem nauczycielom, opiekunom, pedagogom i wychowawcom przekazywana jest wiedza i kształtowany jest „diament
edukacyjny” polskiego społeczeństwa. Od ich wiedzy i zaangażowania zależy
jakość przekazywanych informacji oraz szczegółowy kierunek podjętej na zaję10
Pedagogika. Leksykon PWN. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, s. 54.
48
Magdalena Rojek-Nowosielska
ciach analizy wybranych problemów. Ostatnim instrumentem polityki edukacyjnej jest instrument zagospodarowania przestrzeni. Obejmuje on nie tylko infrastrukturę w postaci placówek edukacyjnych, ale i infrastrukturę techniczną i teleinformatyczną, bez których postęp i nowoczesne kształcenie byłyby niemożliwe11.
Wszystkie wspomniane powyżej instrumenty mają bardzo duże znaczenie
w kształtowaniu wybranej przez państwo drogi rozwoju kształcącego się pokolenia, jednak należy pamiętać, że żaden z nich nie może funkcjonować oddzielnie, bez odpowiedniego wsparcia pozostałych instrumentów. Dlatego, oceniając
poziom rozwoju edukacji w Polsce, jakość oferowanych usług i efekty kształcenia należy wziąć pod uwagę wykorzystanie, zaangażowanie i wpływ wszystkich
wyszczególnionych instrumentów w realizacji zamierzonych celów. W odniesieniu do koncepcji SOP możliwość wykorzystania wspomnianych wcześniej instrumentów ma bardzo duże znaczenie, jednak aby mogły być one zastosowane,
w pierwszej kolejności problematyka społecznej odpowiedzialności biznesu
musi zostać zakorzeniona w planach edukacyjnych już na najniższym poziomie
kształcenia. Wówczas będzie można zastanawiać się nad sposobem, rolą i udziałem poszczególnych instrumentów w rozwoju i kształtowaniu idei SOP.
4.
Przykład inicjatywy edukacyjnej w obszarze
społecznej odpowiedzialności
Znaną inicjatywą o zasięgu międzynarodowym jest partnerstwo dziesięciu
organizacji, które tworzą komitet sterujący PRME (The Principles of Responsible Management Education – Zasady Odpowiedzialnej Edukacji Menedżerskiej). W skład komitetu sterującego wchodzą takie organizacje jak: UN Global
Compact (UNGC), AACSB International (The Association to Advance Collegiate
Schools of Business), European Foundation for Management Development
(EFMD), Aspen Institute Business and Society Program, Globally Responsible
Leadership Initiative (GRLI), European Academy of Business in Society
(EABIS), Net Impact, Association of MBAs, Central and East European
Management Development Association (CEEMAN), Latin American Council
of Management Schools (CLADEA). Misją tej inicjatywy jest inspirowanie
i wspieranie odpowiedzialnej edukacji menedżerskiej poprzez proces ciągłego
rozwoju instytucji edukacji menedżerskich zmierzający do rozwoju nowej „generacji” liderów biznesu, zdolnych do zarządzania w złożonym świecie wyzwań,
jakie stwarza XXI wiek. Instytucje edukacyjne, które zgłaszają swój akces wobec inicjatywy PRME, zobowiązane są do realizowania następujących zasad:
11
Zob. szerzej K. Gilga: Polityka edukacyjna. W: Wymiary polityki społecznej. Red. O. Kowalczyk, S. Kamiński. Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, Wrocław 2009, s. 161.
EDUKACJA JAKO INSTRUMENT KSZTAŁTOWANIA…
49
– rozwijania wśród studentów umiejętności generowania zrównoważonych
wartości dla biznesu i całego społeczeństwa,
– wdrażania zasad społecznej odpowiedzialności do programów nauczania i działalności akademickiej zgodnie z wartościami promowanymi w dokumencie
Global Compact,
– tworzenia materiałów edukacyjnych, procesów i środowiska umożliwiającego
efektywne nauczanie odpowiedzialnego biznesu,
– prowadzenia badań w zakresie społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw,
– podejmowania współpracy z biznesem w obszarze społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw,
– wspierania dialogu z interesariuszami oraz debaty na temat społecznej odpowiedzialności i zrównoważonego rozwoju12.
W czasie pisania pracy (maj 2011 roku) 371 instytucji podpisało inicjatywę
(PRME) Zasad Odpowiedzialnej Edukacji Menedżerskiej. Wśród tych instytucji
są trzy z Polski – Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Gdańska Fundacja
Kształcenia Menedżerów MBA, Akademia Leona Koźmińskiego w Warszawie.
Dwie z nich – Szkoła Główna Handlowa oraz Akademia Leona Koźmińskiego
mają status aktywnego uczestnika poprzez opracowanie „Raportu Postępu” ukazującego stan i sposób realizacji podjętych zobowiązań – w myśl sześciu wytyczonych zasad. Dokument ten stanowi przykład, jak można realizować misję
kształcenia, wplatając jednocześnie wartości i zasady społecznej odpowiedzialności.
Podsumowanie
Zasygnalizowana w pracy problematyka społecznej odpowiedzialności
przedsiębiorstw w kontekście edukacji wydaje się tematem ważnym do podjęcia
w rozważaniach naukowych. Po pierwsze, wspomniane na początku tego opracowania próby zdefiniowania społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw nie
są łatwe. Istniejący dylemat, od którego momentu należy już mówić o działaniach zgodnych z zasadami SOP, pozwala na niejednoznaczne przyporządkowanie podejmowanych przez przedsiębiorstwa działań, co może w konsekwencji
budzić pewne wątpliwości. Czy mają to być tylko dwa pierwsze etapy (ekonomiczny i prawny) – zgodnie z ujęciem definicyjnym Carrolla, czy też dopiero
podejmowanie dodatkowych zobowiązań w zakresie SOP może zostać przyjęte
do kanonu społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw. Po drugie, ukazany
w badaniach empirycznych stan wiedzy wśród społeczeństwa polskiego o społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw jest na chwilę obecną niezadowalający. W związku z powyższym zasadne wydaje się podjęcie kroków zmierzających
12
http://www.unprme.org, dostęp: 29.05.2011.
50
Magdalena Rojek-Nowosielska
do upowszechnienia tej idei i wykorzystania instrumentów polityki edukacyjnej
w rozwoju koncepcji SOP na wszystkich szczeblach edukacji. Po trzecie wreszcie, ukazany przykład inicjatywy Zasad Odpowiedzialnej Edukacji Menedżerskiej (PRME), z powodzeniem realizowany w trzech polskich instytucjach,
pozwala mieć jednak nadzieję, że dotychczasowy obraz polskiego stanu wiedzy
o SOP będzie jedynie przejściowy, a z czasem uda się ukazać także optymistyczną tendencję rozwoju tej problematyki.
EDUCATION AS A TOOL OF SHAPING THE KNOWLEDGE
OF CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY
Summary
The paper presents theoretical aspects related to the corporate social
responsibility (CSR) concept and educational policy instruments as well as the
current situation regarding the knowledge of CSR among different social groups.
In addition, apractical way of efforts to promote responsible management
education (PRME initiative – Principles for Responsible Management Education)
is presented.