Wykład 8_Idea komunistyczna

Socjologia instytucji społecznych
mgr Dorota Janiszewska
Wykład 8:
Idea komunistyczna
12.12.2016
Lektura obowiązkowa:
A. Walicki „Marksizm i skok do królestwa wolności”, Warszawa 1996
Lektura uzupełniająca:
A. Walicki „Od projektu komunistycznego do neoliberalnej utopii”,
Kraków 2013
Struktura wykładu 8
„Idea komunistyczna”:
Wykład
„Fragmenty teorii społecznej Karola Marksa”
Referat
„Idea komunistyczna”
Konwersatorium
Jaką lekcję powinniśmy wyciągnąć z doświadczenia komunizmu?
W jaki sposób postępować z dziedzictwem komunizmu?
Karol Marks (1818-1883)
•
•
•
•
•
niemiecki filozof, dziennikarz i działacz
polityczny (wpływ L. Feuerbacha i G. Hegla);
wczesne poglądy wyrażał w gazecie
„Rheinische Zeitung” – gdy ją zamknięto,
wyemigrował z Niemiec;
od 1847 r. zaangażowany wraz z F. Engelsem
w Związek Komunistów (współautor
„Manifestu Komunistycznego” – 1848 r.);
w 1864 r. współtwórca Międzynarodowego
Stowarzyszenia Robotników
(I Międzynarodówki);
autor „Kapitału” (tom 1 w 1867 r.).
www.flickr.com
Źródła koncepcji wolności:
•
•
•
•
tęsknota za utraconą „wolnością wspólnotową” (w rozumieniu wolności
starożytnych B. Constanta), opartą na wspólnocie celów i wartości;
nie koncentrował się na problemie interwencji rządu w życie prywatne, gdyż
samo istnienie sfery prywatnej (w której jednostki kierują się motywami
egoistycznymi) było oznaką braku wolności (dehumanizacji)
wolność indywidualna tylko jako partycypacja w wolności wspólnotowej
(tj. nieskrępowany rozwój wszystkich ludzkich zdolności gatunkowych w
każdej poszczególnej jednostce – zakładało to redukcję cech indywidualnych)
społeczeństwo (Gesellschaft) dzięki wolności i poczuciu godności może
przekształcić się we wspólnotę ludzką (Gemeinschaft);
Krytyka „wolności burżuazyjnej”:
WOLNOŚĆ BURŻUAZYJNA = wolność jednostek w sferze prywatnej:
• sprowadza się do wolności sprzedawania i kupowania;
• jej wzniosłe aspekty (jak liberalna koncepcja praw człowieka) to tylko
maska dla „wolności kapitału w uciskaniu robotników”.
Cel wolności wg K. Marksa:
Osiągnięcie WOLNOŚCI GATUNKOWEJ = wyzwolenia wspólnotowej
natury ludzkiej i maksymalizacja potęgi rodzaju ludzkiego.
Wolność i jej aspekty:
Wolność wg Marksa to wolność gatunku ludzkiego zdobywana przez
kontrolę nad „ślepymi siłami” (przyrodą i rynkiem).
1) w relacji „człowiek-przyroda” – wolność to maksymalizacja ludzkiej
potęgi gatunkowej przez rozwój sił wytwórczych (wyzwolenie spod
władzy przyrody za cenę wyobcowania i zniewolenia jednostek)
2) w relacji „jednostka-społeczeństwo” – wolność to świadome
kształtowanie przez ludzi społecznych warunków swojej egzystencji
Zagadnienia koncepcji wolności K. Marksa:
1) Surowa krytyka klasycznoliberalnej koncepcji wolności:
•
•
•
odrzucenie pojęcia „wolnego kontraktu” między kapitalistą a robotnikiem;
krytyka „burżuazyjnej wolności” jako koncepcji czysto formalnej
i o negatywnym charakterze;
negacja uniwersalnego znaczenia ideałów liberalizmu i przypisanie mu
klasowego charakteru.
2) Stworzenie teorii materializmu historycznego = deterministycznej
teorii rozwoju społecznego podkreślającej klasowy charakter
wszystkich ideałów ludzkich
•
ideały te zależne od interesów ekonomicznych, a systemy społecznoekonomiczne warunkowane są obiektywną koniecznością, niezależną od
woli ludzkiej.
Zagadnienia koncepcji wolności K. Marksa:
3) Prawdziwą ludzką wolnością był komunizm, a jej
podmiotem ludzkość
• rynek i jego „ślepe siły” były synonimem zniewolenia człowieka przez
jego wytwory (zależność od rzeczy) i przez to przeciwieństwem
wolności;
• pojęcie własności indywidualnej używane w sensie pozytywnym jako
przeciwieństwo zdehumanizowanej własności prywatnej;
• ideał komunizmu zakładał przywrócenie jedności społecznej dzięki
świadomie planowanej i uspołecznionej produkcji.
Zagadnienia koncepcji wolności K. Marksa:
4) Stworzenie wszechogarniającej filozofii historii (historiozofii)
łączącą naukową metodę wyjaśniania procesów
historycznych (materializm historyczny) z wizją zbiorowego
uniwersalnego wyzwolenia ludzkości w komunistycznym
społeczeństwie przyszłości.
•
wizja ta operowała pojęciem konieczności dziejowej i interpretowała
historię teleologicznie (= jako proces pełen sensu i zmierzający do
określonego celu)
Odwrócenie relacji między kapitalizmem a wolnością:
•
•
•
Likwidacja form osobowej zależności w systemie niewolnictwa czy
feudalizmu nie jest powiększeniem wolności, bo łączyła się ze
wzmocnieniem zdepersonalizowanych form zależności w
kapitalizmie;
Była to nowa forma wyzysku, ale jednocześnie czynnik postępowy,
bo zburzył iluzję i umożliwił wyzyskiwanym masom zrozumienie ich
sytuacji;
W podobny sposób popierał wolny handel – nie zapewnia on
wolności i dobrobytu robotnikom, ale powinni oni go poprzeć, bo
rozsadza dawne narodowości i doprowadza do szczytu
przeciwieństwo między burżuazją i proletariatem
(przyspiesza rewolucję społeczną).
„Skok do królestwa wolności”:
Zadanie to miał wypełnić PROLETARIAT jako klasa uniwersalna:
całkowicie wykorzeniona, wolna od przywiązania do tradycji i
instytucji przeszłości oraz niemająca nic do stracenia podczas
rewolucji.
Rynek światowy wytworzył uniwersalną współzależność ludzi,
proletariat natomiast miał zastąpić go świadomą, racjonalną
organizacją jedności ludzkiej.
Koncepcja planowania ekonomicznego:
Marks widział konieczność ustanowienia świadomej, planowej
kontroli nad siłami ekonomicznymi, by zastąpić „ślepe siły”
gospodarki rynkowej teleologiczną aktywnością zbiorową
(zgodną z istotą człowieczeństwa i zapewniającą ludziom
panowanie nad własnym losem).
Wymagało to regulacji produkcji i wymiany w skali światowej.
Zniesienie sfery prywatnej:
Świadoma zbiorowa kontrola sfery ekonomicznej powinna objąć
wszystkie dziedziny życia i zlikwidować istnienie autonomicznej
sfery prywatnej, wolnej od państwowej interwencji.
Postulat rozciągnięcia zakresu decyzji politycznych na wszelkie
sfery życia.
=
atak na wolność prywatną, w imię wolności publicznej
(prawa człowieka a prawa obywatela)
ALIENACJA
=
jest warunkiem rozwoju – by w pełni rozwinąć własne siły należy
je najpierw wyobcować, ponieważ wtedy to, co potencjalne i
nieświadome zostaje w pełni uświadomione.
Znaczenie wg Hegla i Feuerbacha:
1) Wychodzenie poza siebie, stawanie się czymś innym od
własnej istoty i obcym jej;
2) Pozbawianie się czegoś.
Samowzbogacająca się alienacja:
Wg Feuerbacha:
Bóg to wytwór człowieka, a człowiek popadł w niewolę swojego
wytworu i uległ zubożeniu.
Kolejne stadium rozwoju to samowzbogacenie czyli pozytywne
przezwyciężenie alienacji religijnej (idei Boga) przez przyswojenie
sobie przez człowieka atrybutów boskich.
Samowzbogacająca się alienacja:
Marks:
Zajmował się alienacją społeczno-ekonomiczną wywołaną społecznym
podziałem pracy w warunkach prywatnej własności środków produkcji.
Uważał RYNEK za siłę stworzoną przez człowieka, ale jemu obcą, bo:
• miał własne, quasi-naturalne prawa rozwoju;
• przeciwstawiał się człowiekowi i dominował nad nim;
• krzyżował wszystkie ludzkie plany, zamiast być podporządkowany
świadomej kontroli zrzeszonych wytwórców.
Samowzbogacająca się alienacja:
W wyniku działania rynku człowiek stał się zniewolony przez własne
produkty i rzeczy, a stosunki międzyludzkie również zostały
urzeczowione (FETYSZYZM TOWAROWY = REIFIKACJA)
Komunizm natomiast poprzez zniesienie własności prywatnej
czyli źródła samoalienacji człowieka umożliwić miał
samowzbogacenie (pełny powrót człowieka do samego siebie
jako członka społeczeństwa)