Pałosz T. - IHAR

16
Ziemniak Polski 2005 nr 3
Ochrona
SZKODLIWE OWADY I NICIENIE
W UPRAWIE ZIEMNIAKA I ICH ZWALCZANIE
prof. dr hab. Tadeusz Pałosz
Politechnika Koszalińska, Wydział Mechaniczny
ul. Racławicka 15-17, 75-343 Koszalin
e-mail: [email protected]
M
imo systematycznego zmniejszania się
w ostatnich latach areału uprawy Polska nadal pozostaje liczącym się producentem ziemniaków, zajmując trzecie miejsce w
świecie i pierwsze w UE (13,7 mln ton, 765
tys. ha w 2003 r.). Wśród agrofagów ziemniaka szkodniki, mimo że większość z nich
nie występuje tak powszechnie jak choroby i
chwasty, są stałym potencjalnym zagrożeniem dla plonów. Ze względu na lokalizację
uszkodzeń szkodniki występujące na roślinach ziemniaka możemy podzielić na dwie
następujące grupy: szkodniki aparatu asymilacyjnego i szkodniki organów podziemnych.
1. Szkodniki aparatu asymilacyjnego
Stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata). Chrząszcz z rodziny stonkowatych (Chrysomelidae) rozwijający się głównie
na ziemniaku i w niewielkim zakresie na innych psiankowatych (oberżyna, pomidor i
chwasty). Dorosły chrząszcz zimuje w glebie
po ziemniakach na głębokości 10-20 cm i
wychodzi wiosną, gdy temperatura gleby na
głębokości 20 cm osiągnie w ciągu około
tygodnia 14oC (jest to czas kwitnienia kasztanowca zwyczajnego). Wylot chrząszczy
trwa około miesiąca. Po 10-14 dniach żerowania chrząszcze uzyskują dojrzałość płciową i zaczynają składać jaja. Jedna samica
składa średnio 600-800 jaj, z których po
mniej więcej 10 dniach wylęgają się larwy.
W okresie żerowania larwa przechodzi 4
stadia rozwojowe: L1, L2, L3 i L4, liniejąc 3
razy, a czwarty raz w glebie na niewielkiej
głębokości, przechodząc w poczwarkę. Młode chrząszcze letnie intensywnie żerują w
pobliżu miejsca wyjścia z gleby i po uzyska-
niu dojrzałości płciowej mogą złożyć jaja,
zapoczątkowując rozwój drugiego pokolenia.
Pokolenie to może u nas osiągnąć pełny
rozwój tylko wyjątkowo, gdy lato jest bardzo
ciepłe, i wtedy mogą pojawić się we wrześniu chrząszcze drugiego pokolenia (jesienne). Związane to jest z sumą temperatur
efektywnych, która wynosi dla pełnego rozwoju jednego pokolenia stonki 390oC, przyjmując za temperaturę zera fizjologicznego
11,5oC (Boczek 2001). W normalnych warunkach, począwszy od połowy sierpnia,
chrząszcze pokolenia letniego schodzą do
gleby na zimowanie i one dają początek dla
rozwoju populacji stonki w przyszłym roku.
Stonka ziemniaczana jest po blisko 50 latach obecności na uprawach ziemniaka w
Polsce stałym elementem entomofauny tej
rośliny, mimo że – jak się ocenia – 70-80%
populacji jest niszczonych corocznie przez
gatunki drapieżne, drobnoustroje chorobotwórcze i czynniki klimatyczne. Wystarczy
bowiem, aby przeżyło 0,4% populacji stonki,
by utrzymała się ona w przyszłym roku na
takim samym poziomie. W przeszłości bywały lata o wyjątkowo wysokiej liczebności
stonki, a przykładem może być rok 1983.
Przyczyny takiego stanu, jak wówczas oceniano, były różnorakie, głównie słaba skuteczność zabiegów stonkobójczych w czerwcu roku poprzedniego (zastosowanie pyretroidów przy upalnej pogodzie) oraz sprzyjające warunki przezimowania w 1982/83 r.
(Węgorek, Pruszyński 1983).
Chemiczna metoda zwalczania stonki
ziemniaczanej przeszła bogatą ewolucję od
preparatów arsenowych (zieleń paryska) w
latach pięćdziesiątych, chlorowanych węglowodorów (DDT, HCH) w latach sześć-
Ziemniak Polski 2005 nr 3
dziesiątych, fosforoorganicznych i karbaminianów w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych do pyretroidów, neonikotynoidów, biopreparatów i preparatów acylomocznikowych zalecanych obecnie.
Ekonomiczny próg zagrożenia występuje
przy utracie 20% powierzchni liści, co ma
miejsce przy liczebności 0,5-1 złoża jaj na
roślinie (Häni i in. 1998). Podstawowym terminem wykonywania zabiegów stonkobójczych jest okres, kiedy larwy osiągają stadium L3 (w wypadku stosowania regulatorów
wzrostu owadów – L1). Jednak w zależności
od konkretnych warunków może zachodzić
potrzeba wykonania zabiegu w dwóch innych terminach, a mianowicie w okresie licznego nalotu chrząszczy na plantacje po
przezimowaniu (maj) oraz przeciw chrząszczom pokolenia letniego, w szczególności na
odmianach późnych (lipiec).
Mszyce (Aphidodea). W wypadku mszyc
występujących na ziemniakach chodzi głównie o ich szkodliwość pośrednią polegającą
na przenoszeniu chorób wirusowych. Zgodnie z wynikami badań (Kostiw 1991) około
99% populacji mszyc występujących na
ziemniakach należy do 3 gatunków przenoszących wirusy w sposób trwały, a mianowicie:
mszycy
szakłakowo-ziemniaczanej
(Aphis nasturtii) przenoszącej wirusy Y, M, S
i bardzo słabo liściozwoju, mszycy kruszynowo-ziemniaczanej (A. frangulae) przenoszącej wirusy Y, M i prawdopodobnie S oraz
mszycy brzoskwiniowej (Myzus persicae)
przenoszącej wszystkie wyżej wymienione
wirusy, lecz głównie wirus liściozwoju. Ponadto na uprawy ziemniaka nalatuje przypadkowo wiele innych gatunków mszyc tzw.
nieziemniaczanych, na przykład czeremchowo-zbożowa (Rhopalosiphum padi), burakowa (Aphis fabae) i inne. Mogą one przenosić wirus Y, a także M i S w sposób nietrwały, na kłujce, już po bardzo krótkim okresie żerowania.
Chemiczne zwalczanie mszyc jako wektorów chorób wirusowych ma swoje uzasadnienie na plantacjach reprodukcyjnych jedynie w wypadku tych gatunków, które przenoszą wirus liściozwoju, co może zmniejszyć
rozprzestrzenienie się choroby w łanie, ale
nie przeciwdziała zawleczeniu z zewnątrz.
Zaleca się stosowanie insektycydów granulowanych w trakcie sadzenia lub zapra-
17
wianie bulw. Natomiast pierwszy oprysk dobrze jest wykonać insektycydem układowym
kilka dni po pełni wschodów lub w czasie
pojawu pierwszych osobników uskrzydlonych. Jeśli po zabiegu stwierdzimy wzrost
populacji mszyc, należy wykonać jeszcze
jeden lub dwa. W wypadku wirusa Y, który
stanowi obecnie największe zagrożenie dla
upraw nasiennych ziemniaka (Chrzanowska
2004), zaleca się wczesne niszczenie naci
metodą mechaniczną (rozdrabniaczem łęcin), chemiczną (desykacja) oraz oprysk
olejem mineralnym (Wróbel 2001).
Skoczki (Cicadina) i zmieniki (Lygus
sp.). Dane dotyczące tych grup owadów
występujących na ziemniakach są w literaturze krajowej bardzo skąpe. Można przytoczyć jedynie wyniki badań Żurańskiej (1978),
która odnotowała występowanie 5 gatunków
skoczków, z wyraźną dominacją skoczka
ziemniaczaka (Empoasca pteridis). Owady
te pojawiały się na plantacji ziemniaków w
trzech okresach: w drugiej połowie czerwca,
pierwszej połowie sierpnia oraz w końcu
września, powodując nakłucia na liściach w
postaci małych białych punkcików, zlewających się następnie w większe plamy. Niektóre gatunki mogą przenosić wirus wrzecionowatości bulw lub stołbur ziemniaka (Gabriel
1967). Do zwalczania można zalecać te same preparaty o działaniu układowym lub
wgłębnym co przeciw mszycom.
Zmieniki należą do rzędu pluskwiaków
różnoskrzydłych z rodziny tasznikowatych
(Heteroptera: Miridae). Są przeważnie polifagami, a na ziemniaku występuje m.in.
zmienik ziemniaczak (Lygus pratensis). Zimują owady dorosłe i żerują na różnych roślinach od kwietnia do października, wysysając soki z zielonych części. Jaja składają w
pędy różnych roślin. W ciągu roku rozwija się
jedno lub dwa pokolenia. Mogą przenosić
choroby wirusowe. Zwalczanie podobne jak
w wypadku mszyc.
Pchełka ziemniaczana (Psylliodes affinis). Chrząszcz z rodziny stonkowatych
(Chrysomelidae) barwy brązowożółtej. Zimuje owad dorosły i wczesną wiosną żeruje na
chwastach, a następnie przenosi się na
ziemniaki lub inne psiankowate, powodując
wyżerki w liściach. Larwy żerują na korzeniach. Są przypuszczenia, że może przenosić wirusy (kędzierzawka – wirus X+A lub
18
Ziemniak Polski 2005 nr 3
mozaiki). Z powodu nielicznego i lokalnego
występowania nie ma zaleceń chemicznego
zwalczania.
2. Szkodniki organów podziemnych
Mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis, G. pallida). Nicień z rodziny mątwikowatych (Heteroderidae) długi czas traktowany jako jeden gatunek (G. rostochiensis,
patotyp zwykły Ro1 i patotypy agresywne
Ro2, Ro3 i Ro4), jednak jak się okazało występuje jeszcze G. pallida, obejmujący dwa
patotypy: Pa2 i Pa3. Są to groźne szkodniki
ziemniaka, pomidorów, oberżyny jako pasożyty wewnętrzne na korzeniach tych roślin.
Przy silnym porażeniu możliwa jest utrata
80% plonu. Średnie straty plonu w umiarkowanej strefie klimatycznej oceniane są na
około 30%, tj. około 2 ton plonu bulw na 1 ha
na każde 20 jaj/1 g gleby (Hague, Bridge
1980). W Polsce jak dotychczas występuje
jedynie gatunek G. rostochiensis, głównie
jego patotyp Ro1 (nieagresywny). Oba gatunki mątwika ziemniaczanego znajdują się
na polskiej liście kwarantannowej A.
Porażone rośliny ziemniaka, występujące
na polu gniazdowo, wykazują słabszy
wzrost, liście żółkną, a korzenie tworzą tzw.
„brodę”. Od połowy czerwca na korzeniach
widoczne są kuliste cysty o średnicy 0,5 mm,
początkowo białe, później brunatnawe. Po
zbiorze plonu cysty pozostają w glebie i pod
wpływem wydzielin korzeniowych roślin żywicielskich w następnym sezonie wegetacyjnym wylęgają się z nich larwy, które atakują
korzenie tych roślin. W wypadku braku roślin
żywicielskich populacja mątwika zmniejsza
się o 30% rocznie, ale do jej całkowitego
zaniku może dojść nawet po 20 latach.
Zwalczanie mątwika ziemniaczanego w
Polsce polega głównie na zabiegach fitosanitarnych, które zapobiegają zawleczeniu cyst
z ziemią lub sadzeniakami, na uprawie odmian odpornych (w 2004 r. w rejestrze było
około 75% odmian odpornych na patotyp
Ro1) oraz przestrzeganiu zasad płodozmianu (przerwa w uprawie ziemniaków powinna
wynosić 4-5 lat). Istnieje też możliwość stosowania nematocydów (furadan) równocześnie z sadzeniem bulw lub poprzez opryskiwanie gleby po posadzeniu tuż przed redleniem (oksamyl).
Niszczyk ziemniaczak (Ditylenchus destructor). Jest to nicień polifagiczny o długości 0,8-1,4 mm. Należy do pasożytów wewnętrznych wędrujących, nie tworzących
cyst. Jest szkodnikiem kwarantannowym
ziemniaka wymienionym na liście B. Pod
skórką zaatakowanych bulw można zauważyć białe plamki z małymi otworkami. Wewnątrz tych otworków znajdują się nicienie.
Skórka bulwy przybiera później barwę szarobrunatną i zapada się. Silnie porażone
bulwy ulegają mumifikacji, a włożone do wody nie toną. Zaatakowane bulwy łatwo gniją
w czasie przechowywania i są źródłem zarażenia nicieniami bulw zdrowych.
Larwy nicienia przebywające w glebie lub
dostające się tam z sadzeniakami atakują
rośliny ziemniaka wiosną. Liczebność populacji nicienia w znacznym stopniu zależy od
obecności grzybów glebowych; tam, gdzie w
zranionych bulwach rozwija się grzybnia,
populacja nicienia szybko wzrasta. Rozwój
jednego pokolenia trwa 15-45 dni. Zwalczanie szkodnika polega głównie na prawidłowym zmianowaniu (uprawa nie częściej niż
co 4-5 lat) i stosowaniu zdrowych sadzeniaków. Odmian odpornych brak (Stefan 1997).
Owady glebowe. Do tej grupy szkodników zaliczamy drutowce – larwy chrząszczy
z rodziny sprężykowatych (Elateridae), pędraki – larwy chrząszczy z rodziny żukowatych (Scarabeidae) i gąsienice motyli z podrodziny rolnic (Agrotinae).
D r u t o w c e występują najliczniej na
plantacjach uprawianych po likwidacji łąk i
pastwisk, wieloletnich motylkowatych i traw
oraz po wieloletnim ugorze. Są typowymi
owadami higrofilnymi, stąd też w sezonie
obserwuje się ich pionowe przemieszczenie
w glebie związane z jej zmiennym uwilgotnieniem. Larwy te tworzą wżery i kanały w
bulwach, co znacznie obniża ich wartość
rynkową. Za próg szkodliwości przyjmuje się
obecność 11 larw/m2 (Erlichowski 2004).
Rozwój larw w zależności od gatunku (Agriotes sp., Selatosomus sp.) i warunków środowiska trwa od 2 do 5 lat, przy czym największą szkodliwość wykazują w 3-4. roku
rozwoju.
P ę d r a k i (głównie larwy chrabąszcza
majowego i kasztanowca – Melolontha sp.)
występują również najczęściej na gruntach
po pastwiskach i ugorach, a także na polach
Ziemniak Polski 2005 nr 3
w pobliżu zadrzewień liściastych. Tworzą
nieregularne wyżerki w bulwach. Za próg
szkodliwości przyjmuje się 4 pędraki/m2.
R o l n i c e (głównie gąsienice motyli z
rodzaju Agrotis sp.) występują na plantacjach zaniedbanych i zachwaszczonych,
wykazując tendencję do okresowych gradacji, o czym decydują głównie warunki pogody. Powodują również uszkodzenia bulw.
Próg szkodliwości wynosi 6 szt./m2. Niekiedy
mogą żerować również na częściach nadziemnych roślin ziemniaka.
Zwalczanie wyżej wymienionych szkodników glebowych polega na stosowaniu odpowiednich
zabiegów
agrotechnicznych
(spulchniające zabiegi uprawowe i zwalczanie chwastów) lub interwencji chemicznej.
Zwalczanie chemiczne może polegać na
zaprawianiu sadzeniaków zaprawą fungicydowo-insektycydową (pencykuron + imidachloprid), stosowaniu insektycydów granulowanych przed sadzeniem lub w trakcie sadzenia (diazynon, karbofuran) lub opryskiwaniu insektycydem całej powierzchni gleby
przed sadzeniem (chloropiryfos).
Literatura
1. Boczek J. 2001. Nauka o szkodnikach roślin
uprawnych. Wyd. SGGW Warszawa; 2. Chrzanow-
19
ska M. 2004. Nasilenie w występowaniu chorób wirusowych ziemniaka. – Ochr. Rośl. 7: 25-28; 3. Erlichowski T. 2004. Szkodniki glebowe w uprawie ziemniaka i ich zwalczanie. IHAR ZNiOZ Bonin: 22 s.;
4. Gabriel W. 1967. O wektorach wirusów ziemniaka.
– Pol. Pismo Entomol. 37(2): 391-419; 5. Häni F.,
Popow G., Reinhard H., Schwarz A., Tanner K.,
Vorlet M. 1998. Ochrona roślin rolniczych w uprawie
integrowanej. PWRiL Warszawa; 6. Hague N.G.H.,
Bridge J. 1980. Nematodes. The unseen enemy. Du
Pont de Nemours; 7. Kostiw M. 1991. Mszyce – wektory chorób wirusowych ziemniaka oraz celowość i
terminy ich zwalczania. – Ochr. Rośl. 8: 24; 8. Stefan
K. 1997. Wpływ wybranych roślin uprawnych i chwastów na długotrwałość utrzymywania się niszczyka
ziemniaczaka w glebie w doświadczeniu wazonowym.
– Prog. Plant Prot. 37 (2): 231-234; 9. Węgorek W.,
Pruszyński S. 1983. Stonka ziemniaczana w 1983 r. –
Ochr. Rośl. 10: 9-11; 10. Wróbel S. 2001. Efekt różnych sposobów niszczenia naci w ograniczaniu porażenia sadzeniaków ziemniaka wirusem Y. – Prog.
Plant Prot. 41 (2): 683-687; 11. Żurańska I. 1978.
Skoczkowate (Jassidae) występujące na ziemniakach
w rejonie północno-wschodniej Polski. – Ochr. Rośl.
12: 18-19