Slownik historii doktryn politycznych.indd

JAPOŃSKA MYŚL POLITYCZNA
Zmartwychwstańców, Kraków 1999; B. Szlachta Ład–Kościół–Naród, Kraków 1996; L.
Dębicki, Portrety i sylwetki z dziewiętnastego stulecia, Kraków 1907.
A. Rz
JAPOŃSKA MYŚL POLITYCZNA — nurt w azjatyckiej myśli politycznej
powstały na wyspach japońskich, zachowujący do dziś swą odrębność i specyfikę. Początki j.m.p. sięgają VI w. n.e. i wiążą się z przeniknięciem na wyspy japońskie buddyzmu, który pomimo swej odrębności, przyczynił się do
usystematyzowania wcześniejszych wierzeń, prowadząc do pojawienia się
religii zwanej sintoizmem (shin — duch przyrody, to — droga; shin-to — droga bogów). W rozwoju japońskiej refleksji zwraca uwagę z jednej strony autonomiczność sintoizmu i buddyzmu, z drugiej zaś wzajemne przenikanie
pierwiastków sintoistycznych i konfucjańskich do buddyzmu, a elementów
buddyzmu do sintoizmu. W oparciu o analizę dominacji bądź to buddyzmu,
bądź sintoizmu można wyróżnić dwa zasadnicze okresy historyczne: pierwszy obejmuje okres od VII do XVI w., w którym ważną rolę odgrywał buddyzm przesycony konfucjanizmem; drugi — od XVI do XX w. — charakteryzuje się silnym wpływen sintoizmu.
Jednym z pierwszych historycznych twórców j.m.p. był Shōtoku Taishi
(574–622), znany również jako książę Umayado. W 604 r. napisał Konstytucję
w siedemnastu artykułach. Praca ta, będąc zespołem wskazówek ze sfery życia
społecznego i państwowego, jest dość swobodnym połączeniem wątków wywiedzionych z buddyzmu z elementami konfucjanizmu. Wątki buddyzmu
są widoczne we fragmentach, w których Shōtoku odżegnuje się od racjonalizmu, wskazując, że jesteśmy w takiej samej mierze mędrcami, co głupcami;
niemożliwe jest zatem ustanowienie norm prawnych wyłącznie na gruncie
rozumu. Konfucjanizm odciska swe piętno w tych fragmentach, w których
Shōtoku przedstawia katalog i sposób kształtowania w społecznościach
Pięciu Cnót (humanitarność, sprawiedliwość, normy zachowania, mądrość,
dobra wola). Nowe w refleksji politycznej Shōtoku było podkreślenie rangi
konsensu w odniesieniu do sposobu podejmowania decyzji. Według niego
jedna osoba nie powinna podejmować decyzji w ważnych sprawach, zwłaszcza gdy
decyzja dotyczy wielkich zbiorowości. Jak się wydaje, ta myśl Shōtoku, obecna wcześniej w tradycji japońskiej, została jego autorytetem w pełni potwierdzona i na długi czas stała się częścią obowiązującego kanonu.
W XIV w. j.m.p. coraz silniejsze stawały się wątki sintoizmu, czego wyrazem była twórczość Kitabatake Chikafusa (1293–1354). W Jinnō shōtōki, będącej jego zdaniem historią państwa japońskiego, wskazywał na boską genezę
pochodzenia tego państwa. Bogini Amaterasu przekazała wyspy przodkom
Japończyków w posiadanie, a ich cesarzowi władzę po wsze czasy, toteż
Japonia jest „świętym krajem”, a dowodem na to jest też pozostawanie wła113
JAPOŃSKA MYŚL POLITYCZNA
dzy w rękach jednej dynastii. Żyjąc w czasach osłabienia władzy cesarskiej,
wskazywał on na konieczność jej wzmocnienia, lecz nie poprzez oddanie cesarzowi władzy bezpośredniej. Najwłaściwszym rozwiązaniem byłoby przejęcie bezpośredniej władzy przez →arystokrację, z jednoczesnym podporządkowaniem jej zwierzchności cesarza. Władca miał zachować bezstronność,
nie angażując się w wykonywanie władzy. Używając określeń z kręgu kultury europejskiej, Kitabatake proponował ustrój mieszany — z elementami monarchii (ciągłość, boskość), arystokracji (rola urzędników — aristoi) i timokracji (wojowników wykonujących nakazy cesarza formułowane przez urzędników). Koncepcje Kitabatake wywarły wyraźny wpływ na upowszechnienie
(potwierdzenie) poglądu, zgodnie z którym władza cesarza, legitymizowana
wolą bogów, jest władzą realną, nawet gdy ktoś dzierży ją wbrew tej woli.
Wiek XVI przyniósł ważne przemiany zarówno w ustroju politycznym, jak
i w myśli politycznej. O ile w okresie wcześniejszym sintoizm rywalizował
z dominującą pozycją buddyzmu, o tyle od tego wieku zaczął powoli zyskiwać coraz większą aprobatę ówczesnych ośrodków władzy. Ważne okazało
się tu opozycyjne stanowisko klasztorów buddyjskich wobec procesu jednoczenia Japonii za sprawą Ody Nobunagi i Toyotomi Hideyoshiego. Proces ów,
zwieńczony przejęciem władzy przez Yeiatsu Tokugawę w 1603 r., zapoczątkował nowy okres, zwany shogunatem Tokugawa. Wyrazicielem tego czasu
w myśli politycznej była twórczość Yamazaki Ansai (1618–1682). Nawiązując
do myśli neokonfucjańskiej, starał się ją przenieść na grunt sintoizmu (sintoizm i konfucjanizm uważał za systemy pokrewne, dające wspólnie pełnię prawdy), co zaowocowało stworzeniem przez niego Suika shintō (jedno
z imion Ansaia). Stał on na gruncie niemożności pogodzenia poglądów konfucjańskich z buddyzmem, co stało się zaczynem wielu ostrych polemik ze
zwolennikami konfucjanizmu, będącymi jednocześnie hierarchami w strukturach buddyzmu. Buddyzm był według Ansaia religią obcą, a więc zagrażającą stabilności monarchii japońskiej. Propozycje Ansaia zmierzały w kierunku uznania (neokonfucjańskich) Pięciu Zależności, tj. pomiędzy władcą
a poddanym, rodzicami a dzieckiem, mężem a żoną, starszym i młodszym
oraz pomiędzy przyjaciółmi, za elementy głęboko tkwiące w naturze, a wynikające z Drogi Nieba. Jedynie postępowanie zgodnie z tymi zależnościami
jest podążaniem Drogą wskazaną przez boginię słońca Amaterasu.
Wnioski płynące dla społeczeństwa japońskiego z nauk Ansaia miały
charakter jednoznacznych wskazań: relacje między jednostkami, wynikające z systemu zależności, zyskiwały ważny charakter z moralno-religijnego
punktu widzenia. Do najwyższej rangi zostały podniesione takie cnoty, jak
szacunek i lojalność wobec zwierzchników (władcy, rodziców, męża, starszego, przyjaciela) oraz uwielbienie dla cesarza i bogów (kami). W swych pracach Ansai nawiązywał przede wszystkim do tekstów neokonfucjańskich.
Jego następcy, a zwłaszcza Yamaga Sokō (1622–1685), wskazywali na ko114
JAPOŃSKA MYŚL POLITYCZNA
nieczność sięgnięcia bezpośrednio do tekstów Konfucjusza, a zatem do „starożytnych nauk” (kogaku).
Odwołując się do konfucjanizmu, Yamaga Sokō wskazał na odmienny niż
dotychczas sposób praktykowania i osiągania doskonałości. Dotychczasowa
„Droga Świętych Mędrców”, realizowana głównie w buddyzmie, teraz z tych
ram została wyzwolona. Yamaga dostrzegł możliwość praktykowania cnoty
nową drogą, pozbawioną kontekstu religijnego, którą w wiekach późniejszych nazywano Drogą Samuraja, czyli bushidō. Bushidō to droga człowieka
świeckiego, zaangażowanego w działalność w hierarchicznych strukturach
systemu władzy. W pismach Yamagi można odnaleźć pełny wykład na temat
pozycji, zobowiązań i roli samuraja w systemie społecznym Japonii. Będąc
wojownikiem, samuraj musiał wykazywać się cechami charakteru zdecydowanie różniącymi go od przedstawicieli innych warstw społecznych. Nie zabiegając o dobra materialne, miał on możliwość, ale i obowiązek, samodoskonalenia, polegający na zachowaniu czystości ciała i ducha, kształtowaniu
samodyscypliny, wzmacnianiu wewnętrznego przekonania o pełni oddania
i podporządkowania się swemu władcy. Dzięki temu samuraj był predysponowany do stania na straży porządku i pokoju. Rola, jaką spełnił Yamaga
w myśli japońskiej, jest porównywalna z rolą Machiavellego w europejskiej
myśli politycznej.
Wiek XVIII był kolejnym etapem w ewolucji j.m.p. Charakterystyczne
było dla niego odstąpienie nie tylko od buddyzmu, lecz także od konfucjanizmu. Nurtem, który zaczął odgrywać główną rolę w kulturze ówczesnej
Japonii, była Narodowa Nauka (Kokugaku). Jej głównymi przedstawicielami
byli Motoori Norinaga (1730–1801) i jego uczeń Hirata Atsutane (1776–1843).
Dla rozwoju j.m.p. szczególne znaczenie miał ten drugi, stojący na czele fukko shintō (sintoizmu nawiązującego do „starożytnej drogi”). Za swym nauczycielem nawiązywał do roli, jaką powinien odegrać powrót do tradycji
z epoki Heian (794–1185), kiedy krajem rządził cesarz, a jego poddani wypełniali jego wolę, nie będąc skażeni obcą tradycją religijną. Choć Atsutane
był wrogiem konfucjanizmu jako doktryny obcej, to jednak czerpał zeń pewne wzorce, np. podnosił rangę i znaczenie dla przyszłości „minionego złotego wieku”. Japończycy jako jedyni mieli wywodzić się z Wieku Bogów, wobec tego wszelkie zapożyczenia są pozorne. Zapożyczać mogą tylko inni od
Japończyków. Starożytną Drogę rozumiał on jako pewien kodeks postępowania dla wszystkich Japończyków; bushidō obowiązywało warstwę samurajów,
natomiast Starożytną Drogę miał praktykować ogół społeczeństwa japońskiego, a więc i ci, którzy utrzymywali się z pracy rąk i z handlu. Dyscyplina,
szacunek dla starszych, podporządkowanie się przełożonym, pracowitość,
przywiązanie do tradycyjnych wierzeń (shintōizmu) to główne znamiona podążania Starożytną Drogą.
W doktrynie Atsutane zwraca uwagę szczególne podniesienie znaczenia
codziennych czynności związanych z wykonywaniem zawodu, zwłaszcza
115
JAURÈS Jean Léon
rolnika. Ciężka, żmudna praca fizyczna jest podążaniem Świętą Drogą, jest
wypełnieniem powinności wobec bogów i ludzi (Japończyków). Praca ma
w takiej samej mierze wymiar świecki, jak i religijny; praca jest według niego codzienną próbą odtworzenia boskiego aktu stworzenia, jest zatem formą podzięki za ten akt. Zwolennicy szkoły Kokugaku, a zwłaszcza Atsutane,
propagowali dawny pogląd sintoizmu, według którego cesarz otrzymał władzę bezpośrednio od bogów, a Japończycy byli narodem pierwszym wśród
innych. Szkoła Narodowa postąpiła jeszcze dalej, uznając boskość cesarza,
a zatem uznając istniejący system shogunatu za niedoskonały, wskazując na
konieczność przywrócenia cesarzowi realnej władzy politycznej obok posiadanej już moralno-religijnej. Jak się wydaje, doktryna Szkoły Narodowej, bardzo popularna w społeczeństwie japońskim, odegrała dużą rolę w przełomie,
jaki dokonał się wraz z przejęciem bezpośredniej władzy przez cesarza Meiji.
Stała się też z czasem doktryną uzasadniającą podboje militarne na kontynencie azjatyckim.
WYBRANA LITERATURA
D.M. Earl Emperor and Nation in Japan: Political Thinkers of the Tokugawa Period,
Sea le 1964; A. Iskendrow Toyotomi Hideyosshi, Warszawa 1991; H. Ooms Tokugawa
Ideology: Early Constructs 1570–1680, New York 1985; H.P. Varley Imperial Restoration
in Mediaeval Japan, New York 1971.
W. B.
JAURÈS Jean Léon, działacz socjalistyczny. Ur. 3 IX 1859 r. w Castres, zm. 31
VII 1914 r. w Paryżu (zamordowany przez zamachowca). Jego ojciec Jules był
właścicielem niedużego gospodarstwa rolnego, ale wywodził się z zamożnej
rodziny mieszczańskiej. W czasie studiów w École Normale Supérieure jedynym studentem, który dorównywał mu inteligencją i uzdolnieniami, był późniejszy wybitny filozof Henri Bergson. Po jej ukończeniu J. został nauczycielem filozofii w Albi, a wkrótce, mając 24 lata, docentem na uniwersytecie
w Tuluzie. Dwa lata później z ramienia republikanów został wybrany do
Izby Deputowanych; był najmłodszym deputowanym. Nie uzyskawszy mandatu w kolejnych wyborach, powrócił na uniwersytet. W tym okresie zaczął
zbliżać się do →socjalizmu. W 1892 r. obronił na Sorbonie dwie rozprawy
doktorskie. Pierwszą, traktującą o źródłach socjalizmu niemieckiego, napisał
po łacinie, drugą zatytułował De la Realité du Monde sensible. W następnym
roku został ponownie wybrany do Izby Deputowanych. W wybranym
w 1893 r. parlamencie powstała licząca 50 deputowanych frakcja socjalistyczna. J., posiadający ogromny talent oratorski, stał się jednym ze szczególnie
aktywnych i znanych jej przedstawicieli.
116