Privilegium odiosum. O znaczeniu kontekstu w przekładzie

Privilegium odiosum. O znaczeniu kontekstu w przekładzie

TRADUCTION
DES
TERMES
LATINS
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXI, zeszyt 8 –
2013
MARZENA DYJAKOWSKA *
PRIVILEGIUM ODIOSUM.
O ZNACZENIU KONTEKSTU
W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
PRIVILEGIUM ODIOSUM:
ABOUT THE IMPORTANCE OF CONTEXT
IN THE TRANSLATION OF LEGAL TERMINOLOGY
Abstract
The article aims to investigate the most accurate way to translate Latin phrase privilegium
odiosum into Polish. The most popular translation « przywilej niekorzystny » can be regarded
as awkward. On the grounds of legal and literary Roman sources the etymology of word privilegium was taken into consideration and the meaning of this word can be defined as a rule
granted to an individual or to a restricted group, not always profitable for them. The Author takes
into consideration the meaning of phrase in question in old and contemporary sources and
literature of canon law, examples of such privileges were also given. In the last part of the article
the Author points out how important is to determine the proper meaning of Latin phrases for the
most proper translation, and suggests such translation of phrase privilegium odiosum into Polish.
Key words: legal terminology, translation, privilegium odiosum, context.
aciski wyraz privilegium zwykle tumaczony jest na jzyk polski jako
„przywilej”, co w jzyku prawniczym oznacza korzystny wyjtek w zastosowaniu ogólnie obowizujcych norm prawnych w odniesieniu do poszcze-
Dr hab. MARZENA DYJAKOWSKA – Katedra Historii Pastwa i Prawa na Wydziale Prawa,
Prawa Kanonicznego i Administracji Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawa II; adres do korespondencji: Al. Racawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: [email protected]
150
MARZENA DYJAKOWSKA
gólnych osób (privilegium personae) lub spraw (privilegium causae)1. Kodeks Prawa Kanonicznego (KPK) z 1983 r. w kan. 76 § 1 okrela przywilej
jako ask udzielon szczególnym aktem dla poytku pewnych osób zarówno
fizycznych, jak i prawnych („Privilegium, seu gratia in favorem certarum
personarum sive physicarum sive iuridicarum per peculiarem actum facta”).
Przywilej udziela aski, czyli jest aktem korzystnym dla adresatów 2; na
okrelenie przywileju w jzyku aciskim uywane s zreszt terminy takie,
jak commodum – poytek, interes, korzy
, wygoda3, oraz beneficium –
dobrodziejstwo, aska, przysuga, opieka oraz korzy
4. Takie rozumienie
przywileju przyczynia si do trudnoci w znalezieniu najwaciwszego tumaczenia wystpujcego w tekstach prawnych terminu privilegium odiosum,
gdy spotykane zwykle jego polskie odpowiedniki, takie jak „przywilej
uciliwy” czy „przywilej niekorzystny”, sprawiaj wraenie oksymoronów:
czy to, co stanowi korzy
, moe zarazem by
uciliwe lub niekorzystne?
Aby omawiany termin waciwie przeoy
na jzyk polski, naley najpierw
ustali
jego znaczenie, co wymaga odwoania si do dogmatycznego podziau prawa w znaczeniu przedmiotowym na ius commune i ius singulare. Ius
commune oznacza prawo obowizujce wszystkich, i w tym sensie prawo
powszechne, pospolite, natomiast ius singulare to prawo stanowice wyjtek
od norm prawa powszechnie obowizujcego, i w tym sensie prawo wyjtkowe, ustanowione ze wzgldów susznoci, moralnoci, dobra publicznego5:
Ulp. D. 1,3,8: „Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur”.
Paul. D. 1,3,16: „Ius singulare est quod contra tenorem rationis propter aliquam
utilitatem auctoritate constituentium introductum est”.
Iulian. D. 1,3,15: „In his, quae contra rationem iuris constituta sunt, non possumus
sequi regulam iuris”.
Iulian. D. 9,2,51,2: „[…] multa iure civili contra rationem disputandi pro utilitate
communi recepta esse, innumerabilibus rebus probari potest”.
Zakres powyszych terminów pokrywa si niekiedy z podziaem na ius
generale, czyli prawo kierowane do ogóu podmiotów prawa, oraz ius
1
H. Heumann, E. Seckel, 1958: 459. Por. J. Sondel, 1997: 787; Sownik acisko-polski, red.
M. Plezia, t. 4, Warszawa 1999, s. 295.
2
J. Krukowski, R. Sobaski, 2003: 140.
3
Ch. Lewis, Ch. Short, 1955: 381; J. Sondel, 1997: 177; Sownik acisko-polski, t. 1, s. 606.
4
J. Sondel, 1997: 105-106; Sownik acisko-polski, t. 1, s. 358.
5
J. Zielonacki, 1862: 10; F. Zoll, 1914: 180-181; R. Orestano, 1937: 27-31. Zob. take:
I. Szpringer, 2008: 259 oraz wskazana tam literatura.
O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
151
speciale, czyli prawo wydawane dla podmiotów konkretnie wymienionych
w danej normie prawnej. Kryterium tego rozrónienia stanowi adresat normy. W tym wanie podziale sytuuje si privilegium jako norma skierowana
do konkretnych adresatów; tak te termin ten rozumieli rzymscy autorzy.
Pomponiusz Festus w dziele De verborum significatu nastpujco wyjania
jego etymologi:
„Privos privasque antiqui dicebant, pro singulis. Ob quam causam et privata
dicuntur, quae uniuscuiusque sint, hinc et privilegium et privatus, dicimus tamen
et privatum cui quis est adeptum” (226).
Pochodzeniu terminu privilegium powica uwag take Izydor w Etymologiarum sive originum libri:
„Privilegia autem sunt leges privatorum, quasi privatae leges. Nam privilegium
inde dictum, quod in privato feratur” (5,18).
Z zestawienia zacytowanych fragmentów wynika, i privilegium pochodzi
od wyrazu privus, czyli indywidualny, dotyczcy pojedynczych osób, a oznacza leges privatorum, czyli ustawy uchwalone w odniesieniu do pojedynczych
osób. Na takie wanie znaczenie wskazuje – za prawnikiem Atejuszem
Kapitonem – Aulus Gelliusz w Noctes Atticae, dokonujc rozrónienia
midzy lex a privilegium:
„Quid sit <rogatio>, quid <lex>, quid <plebiscitum>, quid <privilegium>: et quantum ista omnia differunt. Ateius Capito, publici privatique iuris peritissimus, quid
<lex> esset, hisce verbis definivit: <Lex>, inquit, <est generale iussum populi aut
plebis rogante magistratu> […] Non sunt enim generalia iussa neque de universis
civibus, sed de singulis concepta; quocirca <privilegia> potius vocari debent, quia
veteres <priva> dixerunt, quae nos <singula> dicimus” (10,20,2-4).
W wietle tego fragmentu ustawa (lex) to generale iussum, kierowana jest
zatem do wszystkich obywateli (de universis civibus). Takiego charakteru
pozbawione s natomiast ustawy uchwalane dla pojedynczych osób (de singulis), które naley raczej okreli
jako przywileje, gdy privus to synonim
singulus, tj. jednostka6.
6
Zob. take: Lateinisches etymologisches Wörterbuch von A. Walde, 3. Aufl. von J.B. Hofmann, t. 2, Heidelberg 1954, s. 363; Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des
mots, red. A. Ernout, A. Meillet, t. 2, Paris 1960, s. 536; Thesaurus linguae Latinae, ed. B.G.
Teubner, t. X.2, fasc. IX, Stuttgart und Leipzig 1996, szp. 1401.
152
MARZENA DYJAKOWSKA
Privilegium oznacza zatem prawo dotyczce indywidualnie okrelonych
adresatów, co nie jest tosame z ius speciale – norm stanowic wyjtek od
norm powszechnie obowizujcych, i to wyjtek korzystny dla adresatów.
Korzy
nie stanowi zatem koniecznego elementu pojcia privilegium, które
moe w zwizku z tym oznacza
zarówno regulacj przynoszc korzy
(privilegium favorabile), jak i niekorzy
(privilegium odiosum). Ten ostatni
termin nie jest ródowym terminem prawa rzymskiego, róda wskazuj jednak, e takie wanie rozumienie terminu privilegium pocztkowo dominuje.
I tak Ustawa XII tablic zawieraa przytoczony przez Cycerona w De legibus
zakaz stanowienia norm na niekorzy
jednostki:
„Privilegia ne inroganto. De capite civis nisi per maximum comitiatum – ne
ferunt” (3,4,11).
Oba przepisy najstarszego rzymskiego spisu prawa Cyceron przytoczy jeszcze raz w powoanym dziele w nieco bardziej opisowy sposób (3,19,44):
„Leges praeclarissimae de XII tabulis tralatae duae, quarum altera privilegia tollit,
altera de capite civis rogari nisi maximo comitiatu vetat. Et nondum in<ven>tis seditiosis tribunis plebis, ne cogitatis quidem, admirandum tantum maioris in posterum
providisse. In privatos homines leges ferri noluerunt, id est enim privilegium: quo
quid est iniustius, cum legis haec vis sit, <ut sit> scitum et iussum in omnis?”
Ju kontekst, w jakim pojawi si przepis zakazujcy stanowienia przywilejów, wskazuje, e przywilej oznacza norm na niekorzy
adresata,
skoro bezporednio w dalszym cigu wypowiedzi Cyceron wspomnia o innym przepisie korzystnym, tj. ograniczeniu moliwoci orzeczenia kary mierci dla obywatela rzymskiego. Do tego samego przepisu Ustawy XII tablic
Cyceron odnosi si jeszcze kilkakrotnie, jak cho
by w mowie w obronie
Publiusza Sestiusza i w sprawie swego domu:
„Quum sancitum esset, ut neque privilegum irrogari liceret, neque de capite, nisi
comitiis centuriatis, rogari” (Pro Sest. 30,65).
„Vetant leges sacratae, vetant XII tabulae, leges privatis hominibus irrogari: id est
enim privilegium” (Pro dom. 17,43).
Przyjte znaczenie terminu privilegium jednoznacznie potwierdzaj sowa
tego autora w opowieci o podjtej przez trybuna ludowego ze 149 r. przed
Chr., Lucjusza Libona, próbie doprowadzenia do uchwalenia ustawy przeciwko Serwiuszowi Galbie, sprawujcemu w 151 r. przed Chr. pretur:
O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
153
„Libo rogationem in Galbam privilegii similem ferens […]” (Brutus 23,89).
Cyceron opisa tu nastpstwa wydarze zwizanych z wybuchem powstania Wiriatusa w Luzytanii podczas pretury Serwiusza Galby. Libon wystpi na zgromadzeniu ludowym z wnioskiem ustawy przeciw byemu ju
pretorowi, któremu zarzucano przyczynienie si do wzniecenia, a nastpnie
krwawego stumienia powstania wbrew przysidze danej Luzytanom. Ofiar
takiej ustawy sta si sam Cyceron, który, sprawujc w 63 r. przed Chr.
urzd konsula, w senacie wystpi jako zwolennik kary mierci dla przywódców spisku Katyliny7, a nastpnie wykona orzekajc t kar uchwa senatu 8. Nowy trybun ludowy, urzdujcy od 10 grudnia tego roku Metellus
Nepos zaatakowa Cycerona za skazanie na mier
obywateli rzymskich
poza postpowaniem sdowym, pi
lat póniej za kolejny trybun, Klodiusz, wniós projekt ustawy przewidujcej kar wygnania (interdictio aquae
et igni) dla urzdnika skazujcego na mier
obywatela rzymskiego bez odwoania si do ludu9, a po jej przegosowaniu przez zgromadzenie ludowe 20
marca 58 r. przed Chr. doprowadzi do uchwalenia lex Clodia de exsilio
Ciceronis. Ustawa ta zabraniaa Cyceronowi przebywania w odlegoci mniejszej ni 400 mil od granic Italii, a take przewidywaa konfiskat caego
majtku Cycerona oraz zburzenie jego domu na Palatynie i willi podmiejskich. W razie pojawienia si na terytorium Italii Cyceron podlega karze
mierci; ta sama kara przewidziana bya dla wszystkich udzielajcych mu gociny. Ustawa zabraniaa ponadto wystpowania w senacie i na zgromadzeniu
ludowym z wnioskiem o odwoanie Cycerona z wygnania10. Tu przed uchwaleniem lex Clodia de capite civis Romani, 19 marca, Cyceron opuci Rzym.
Zaraz po powrocie 4 wrzenia 57 r. przed Chr. wygosi kilka mów, m.in.
dzikczynn do senatu (Oratio post reditum in senatu) i na rzecz swojego
domu (Oratio po domo sua), gdy cz
placu, na którym sta dom Cycerona –
spalony za spraw Klodiusza – zostaa przez tego ostatniego powicona
bogini wolnoci (Libertas). W tej ostatniej mowie zarzuca Klodiuszowi:
„De peste civis, conservatoris reipublicae, licuit tibi fere non legem, sed nefarium
privilegium” (Pro dom. 10,26).
“Quum indemnatum exturbares privilegiis tyrannicis irrogatis” (Tame, 42,110).
7
Cicero, In L. Catilinam oratio IV, passim.
Plutarchus, Vitae paralellae: Cicero 22.
9
G. Rotondi, 1912: 394.
10
Tame, 395-396. Zob. take np.: K. Kumaniecki, 1989: 270-271.
8
154
MARZENA DYJAKOWSKA
W powyszych sowach pojawia si przeciwstawienie lex – privilegium.
Lex oznacza ustaw adresowan do ogóu obywateli, privilegium – ustaw
skazujc Cycerona na wygnanie, o czym wiadczy take fragment w mowie
do senatu:
„Vim et crudelitatem privilegii publicis litteris consignavit” (Post red. in senat.
11,29).
W okresie klasycznym natomiast pod pojciem privilegium rozumiano
take ius singulare – prawo wyjtkowe, ustanawiane dla pewnych kategorii
osób (privilegium personae), np. kobiet, onierzy, osób maoletnich, albo
w odniesieniu do pewnych stosunków prawnych (privilegium causae), o czym
wiadczy nastpujca wypowied Modestyna:
D. 50,17,196: „Privilegia quaedam causae sunt, quaedam personae. Et ideo quaedam ad heredem transittuntur, quae causae sunt: quae personae sunt, ad heredem
non transeunt”.
W powoanym fragmencie Modestyn stwierdza, e przywileje zwizane
z sytuacj prawn pewnych osób nie przechodz na spadkobierców, w odrónieniu od tych dotyczcych treci stosunku prawnego. Do przywilejów
pierwszego rodzaju zaliczy
mona np. privilegium militum, obejmujcy
moliwo
sporzdzenia testamentu w dowolnej formie 11 oraz uprawnienie
syna rodziny (filius familias, tj. mczyzny pozostajcego pod wadz ojcowsk) wzgldem tzw. majtku obozowego, tj. nabytego w zwizku ze sub wojskow (peculium castrense)12. Inny przykad stanowi privilegium exigendi, czyli przywilej przyznajcy pewnym kategoriom wierzycieli pierwszestwo w zaspokojeniu wierzytelnoci z majtku dunika w przypadku
egzekucji uniwersalnej. Do wierzytelnoci korzystajcych z przywileju egzekucyjnego naleay m.in. wierzytelnoci publicznoprawne, wynikajce ze
zobowiza podatkowych i z umów prywatnoprawnych zwieranych przez
podmioty publiczne (privilegium fisci) 13, wierzytelnoci z tytuu zwrotu
posagu przysugujce kobiecie w przypadku, gdy maestwo nie doszo do
11
Zob. w szczególnoci Ulp. D. 29,1,1 pr. Z testamentem tego rodzaju wiza si ponadto
szereg udogodnie; zob. D. 29,1 De testamento militis. Zob. take: G. Wesenberg, 1957: 19-22;
R. Orestano, 1937: 119-122; P. Voci, 1963: 99 n.
12
Zob. w szczególnoci D. 49,17 De castrensi peculio. Zob. take: R. Orestano, 1937: 122-123.
13
Pauli Sententiae 5,12,10; Marcian. D. 42,5,34; Paul. D. 42,5,38,1; Marcian. D. 50,1,10.
Zob. take: G. Wesenberg, 1957: 23 n.
O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
155
skutku14 oraz wierzytelnoci przysugujce osobom pozostajcym pod opiek
lub kuratel przeciwko opiekunom i kuratorom z tytuu funkcji przez nich
penionych15. Na mocy konstytucji cesarskich przywilejami cieszyy si osoby sprawujce zaszczytne urzdy (privilegium dignitatis) 16, duchowni17,
a take niektóre miasta, jak Rzym18 i Konstantynopol19. Do privilegia causae
zaliczy
naley np. beneficja spadkowe, przykadowo beneficium abstinendi,
czyli przyznany przez pretora dziedzicowi koniecznemu przywilej wstrzymania si od objcia zaduonego spadku20, beneficium legis Falcidiae, czyli
przywilej ograniczajcy wysoko
legatów do trzech czwartych spadku (tzw.
kwarta falcydyjska)21 czy te znane równie w obecnie obowizujcym kodeksie cywilnym beneficium inventarii (dobrodziejstwo inwentarza), czyli
ograniczenie odpowiedzialnoci za dugi spadkowe do wartoci spadku22.
Przywileje w powyszym rozumieniu stanowiy prawa wyjtkowe, ale korzystne dla adresatów. Wycznie korzy
przynosi adresatowi równie
przywilej nalecy do kategorii zwanej ius speciale – przepis szczególny.
Inne osoby bowiem, znajdujce si w tej samej sytuacji, przywilejem takim
nie byy objte. Przykadowo legitymacja dziecka nieprawego przez reskrypt
cesarza wynikaa z przywileju nalecego do ius speciale, legitymacja za
takiego dziecka przez póniejsze maestwo rodziców (per subsequens
matrimonium) – z przywileju nalecego do ius singulare23.
Wobec dotychczasowych rozwaa naley odpowiedzie
na pytanie, czy
tytuowy termin privilegium odiosum odpowiada rzymskiemu terminowi
privilegium w rozumieniu Ustawy XII tablic i powoanych wypowiedzi
14
Ulp. D. 42,5,17,1; Paul. D. 42,5,18; Ulp. D. 42,5,19.
Ulp. D. 42,5,19,1; Paul. D. 42,5,23.
16
Zob. np. C. 2,14,1; C. 8,11,7; C. 9,8,3 pr.; C. 10,16,10; C. 10,32,64; C. 11,8,1; C. 12,1,1.
17
Zob. w szczególnoci: C. 1,2 De sacrosanctis ecclesiis et de rebus et privilegiis eorum oraz
C. 1,3 De episcopis et clericis et orphanotrophis et brephotrophis et xenedochis et asceteriis et
monachis et privilegio.Jeden z tych przywilejów dotyczy odpowiadania duchownych przed specjalnymi sdami (najpierw przed prefektem pretorianów, póniej przed arcybiskupem), zwany
z czasem privilegium fori.
18
C. 11,15 De privilegiis corporatorum urbis Romae.
19
C. 11,21 De privilegiis urbis constantinopolitanae.
20
Ulp. D. 29,2,71,4: „Si quis suus dicit retinere hereditatem nolle, aliquid autem ex hereditate
amoverit, abstinendi beneficium non habebit”.
21
D. 35,2 Ad legem Falcidiam; D. 35,3: „Si cui plus, quam per legem Falcidiam licuerit,
legatum esse dicetur”.
22
I. 2,19,6; C. 6,30 De iure deliberandi et de adeunda vel acquirenda hereditate. O beneficjach spadkowych zob. szerzej: P. Voci, 1967: 577 i n.; R. wirgo-Skok, 2011.
23
F. Zoll, 1914: 181-182.
15
156
MARZENA DYJAKOWSKA
Cycerona, tj. jako norma wydana na niekorzy
adresata. Omawiany termin
nie pojawia si w aciskim tekcie obowizujcego Kodeksu Prawa Kanonicznego, a w komentarzu do kan. 76 § 1 J. Krukowski stwierdza, e: „Przywilej udziela ask, czyli jest aktem korzystnym dla adresatów. Takie pojcie
przywileju, jakie podaje kan. 76, wyklucza przywileje niekorzystne, jakie
byy w przeszoci” 24. Do podziau przywilejów na korzystne i niekorzystne
nawizuje natomiast T. Pawluk, wyróniajc przywilej uciliwy, nieprzynoszcy nikomu szkody, niebdcy dla nikogo ciarem i nieograniczajcy
praw innych osób (privilegium favorabile), oraz stanowicy jego przeciwiestwo przywilej uciliwy – privilegium odiosum seu onerosum25. Autor
nawizuje tu do kan. 82 KPK, okrelajcego reguy ustania przywileju przez
niekorzystanie z niego:
Can. 82: „Per non usum vel per usum contrarium privilegium aliis haud onerosum non cessat; quod vero in aliorum gravamen cedit, amittitur, si accedat
legitima praescriptio”.
Kan. 82. „Przywilej nie ustaje przez nieuywanie go lub postpowanie jemu
przeciwne, które dla innych jest nieuciliwe; za przywilej, który jest uciliwy
dla innych, ustaje, jeli nastpio prawne przedawnienie”26.
Czy w takim razie – jak sugeruje wypowied T. Pawluka – privilegium
odiosum27 to synonim privilegium onerosum, tj. korzystny dla adresata, ale
pocigajcy ze sob pewne obowizki obciajce inne osoby? W dawniejszej literaturze kanonistycznej wskazywano na rónic midzy tymi dwoma
terminami: np. V. Pichler w oparciu o normy prawa kanonicznego sprzed
kodyfikacji z 1917 r., zebrane w Corpus Iuris Canonici, wyjania, e privilegium odiosum oznacza przywilej, którego odbiorca zobowizywa si do
pewnych wzajemnych wiadcze na rzecz wystawcy, czy si zatem z pewnymi obcieniami dla tego pierwszego. Przez privilegium odiosum rozumiano natomiast przywilej, który oprócz korzyci dla odbiorcy ustanawia
obowizki dla innych osób28. Z kolei M. Conte a Coronata, omawiajc nor24
J. Krukowski, R. Sobaski, 2003: 140.
T. Pawluk, 1985: 260.
26
Przekad wedug: J. Krukowski, R. Sobaski, 2003.
27
T. Pawluk, 1985: 260.
28
Summa Jurisprudentiae sacrae universae seu Jus canonicum secundum quinque Decretalium
Gregorii Papae IX Titulos explicatum […], cz. 2, Augustae Vindelicorum 1741, s. 365. Autor
podkrela zarazem, i kady przywilej jest udzielany dla poytku osób. Ze sów tych wnioskowa
naley, e w opinii autora nie ma „przywilejów niekorzystnych” w dosownym rozumieniu.
25
O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
157
my prawa kanonicznego wedug KPK z 1917 r., stwierdza, e privileium
odiosum nakada obcienie na osoby trzecie, a nie na uprzywilejowanego,
porednio jednak moe zawiera
w sobie obcienie w stosunku do uprzywilejowanego29. T ostatni cz
definicji pomijaj z reguy inni autorzy,
akcentujc jedynie naoone na osoby trzecie obowizki w interesie uprzywilejowanego. I tak B. Ojetti, komentujc kan. 76 KPK z 1917 r., stanowicy odpowiednik kanonu 82 KPK z 1983 r.30, okrela privilegium odiosum
jako taki, który na którkolwiek inn osob (tj. poza adresatem) nakada
pewn niedogodno
lub niekorzy
31. Z kolei G. Michiels zwraca uwag, e
cho
ustaw, która nakada szczególne obcienia na pewne osoby lub narody, nie mona nazwa
przywilejem, lecz raczej ustaw karn. Nie stanowi
to zarazem przeszkody, by przywilej móg by
uciliwy dla innych osób,
jak przewidziano w kan. 76 KPK z 1917 r., a co wicej, nie wyklucza, by
przywilej by dla samego uprzywilejowanego korzystny nie w caoci, ale
poczony z obowizkiem. Jako przykad autor wskazuje prawo patronatu,
okrelone w kan. 1448 KPK z 1917 r. jako „zbiór przywilejów z pewnymi
obcieniami” („summa privilegiorum cum quibusdam oneribus”) 32. Na
prawo patronatu skaday si bowiem prawa i obowizki, jakie przysugiway
fundatorowi i jego spadkobiercom wzgldem beneficjum kocielnego z racji
przekazania gruntu pod koció i uposaenia na jego utrzymanie oraz wybudowanie wityni. Istotnym elementem prawa patronatu byo prawo prezenty duchownego na wakujce beneficjum do zatwierdzenia odpowiedniej
wadzy duchownej (ius praesentandi). Z prawem patronatu byy te zwizane inne obowizki i przywileje, wynikajce zarówno z prawa kanonicznego, jak te treci dokumentów fundacyjnego i erekcyjnego powoujcych
do ycia beneficjum, np. prawo precedencji, tj. pierwszestwo przed innymi
osobami wieckimi np. na procesjach czy zaszczytniejsze miejsce w kociele
(ius processionis), a take moliwo
domagania si od beneficjata rodków
utrzymania w razie popadnicia w niedostatek (ius alimentationis). Do najwaniejszych obowizków patrona naleaa natomiast – obok przekazywania
wyznaczonego w dokumencie fundacyjnym uposaenia – szeroko rozumiana
ochrona i opieka nad beneficjum, m.in. dbao
o budynek i wyposaenie
29
M. Conte a Coronata, 1928: 83.
„Per non usum vel per usum contrarium privilegia aliis haud onerosa non cessant; quae
vero in aliorum gravamen cedunt, amittuntur, si accedat legitima praescriptio vel tacita renuntiatio”.
31
B. Ojetti, 1927: 275-6 i 311.
32
G. Michiels, 1929: 314-315.
30
158
MARZENA DYJAKOWSKA
kocioa, troska o cao
i niepozbywalno
majtku kocielnego, a nawet
nadzór nad waciwym penieniem posugi religijnej33. Z tego powodu
V. Pichler zalicza prawo patronatu do kategorii privilegia onerosa34. Powstanie prawa patronatu wizane jest z osob papiea Aleksandra III (1159-1181) jako autora wikszoci przepisów dotyczcych tej kwestii, które
weszy do Corpus Iuris Canonici (dekretalia Grzegorza IX, 1227-1241).
KPK z 1917 r. zakazywa nadawania nowego prawa patronatu, jednak utrzymywa w mocy ju istniejce (kan. 1448-1471). Ostatecznie prawo to zostao
zniesione po Soborze Watykaskim II, a obecnie obowizujcy Kodeks
Prawa Kanonicznego nie porusza ju tej kwestii35.
W przeciwiestwie do privilegium onerosum, poczonego – na zasadzie
wzajemnoci – z obowizkami po stronie samego uprawnionego, jako przykad privilegium odiosum, tj. przewidujcego obcienia osób trzecich
w interesie obdarowanego przywilejem, wymieniane jest zwolnienie od obowizku opacania dziesiciny36. W tym wypadku bowiem wstrzymanie si
patnika od wiadczenia oznaczao pozbawienie dochodu instytucji kocielnej, dla której dziesicina bya przeznaczona. Jako przykad przytoczy
mona wyjcie spod ciaru dziesiciny papieskiej pewnej kategorii dóbr
i dochodów kocielnych. Ten rodzaj dziesiciny, znany od XII do XV wieku,
wiadczyli nie wszyscy wierni, lecz tylko duchowni, a jej nazwa pochodzi
std, e opieraa si na dyspozycjach papiey wydawanych podczas soborów
lub poza nimi; ponadto przeznaczano j na cele okrelane przez papiey
i pobierano wedug norm prawnych przez nich wydawanych. Ustanawiane
byy albo dla caego Kocioa (dziesiciny powszechne), albo dla poszczególnych prowincji kocielnych (dziesiciny partykularne) na rónego rodzaju przedsiwzicia podejmowane przez spoeczno
chrzecijask, jak
w szczególnoci obrona wiata chrzecijaskiego przed zagroeniem z zewntrz czy próby odzyskania utraconej wartoci, na przykad Ziemi witej
z bezcenn pamitk Grobu Paskiego37. Dziesicin t nie obciano dóbr
nalecych do zakonów rycerskich: joannitów, templariuszy i Krzyaków
oraz dóbr bdcych w posiadaniu kardynaów, a racj tego uprzywilejowanego stanowiska bya specjalna ofiarno
i powicenie, jakie okazywali
33
V. Pichler, Summa Jurisprudentiae, cz. 1, 646-647; B. Szady, 2003: 6-7.
V. Pichler, Summa Jurisprudentiae, cz. 2, s. 356.
35
B. Szady, 2003: 6.
36
Zob. np. V. Pichler, Summa Jurisprudentiae, cz. 1, s. 621; cz. 2, s. 356; F.X. Wernz,
P. Vidal, 1952: 422.
37
J. Dudziak, 1974: 10.
34
O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
159
kardynaowie, dzielc z papieem trud rzdów Kocioa, a zakonnicy – rycerze naraajc swe ycie w walce z niewiernymi. Ju Sobór Lateraneski IV
(1215 r.), nakadajc na beneficjatów taks w wysokoci dwudziestej czci
dochodów, wyj spod niej niektórych zakonników oraz duchownych, którzy
uczestniczyli w wyprawie krzyowej, a w pierwszej konstytucji papieskiej, nakadajcej na Soborze Lioskim w 1274 r. szecioletni dziesicin na wszelkie beneficja kocielne, istniay wyjtki na korzy
pewnych zakonników38.
Uprzywilejowan sytuacj kardynaów tworzya natomiast po raz pierwszy
konstytucja papiea Klemensa VI z 1 grudnia 1343 r. Gustamus amaritudini
calicem, nakadajca trzyletni dziesicin na duchowiestwo w caym Kociele39. Zwolnienia dotyczyy take patników dziesiciny uiszczanej na rzecz
Kocioa pocztkowo z dóbr panujcych (tzw. dziesicina ksica), z czasem
przerzuconej na ogó ludnoci. Przykadowo w redniowiecznej Polsce na
podstawie ugody z 1227 r., zawartej midzy ksiciem lskim Henrykiem
Brodatym a biskupem wrocawskim Wawrzycem, czasowo zwolniono od
dziesiciny kolonistów niemieckich i osadników na prawie polskim w nowo
lokowanych wsiach. Z tekstu tej ugody wynika ponadto, e ju wczeniej
pewne grupy ludnoci – ponoszce, jak si wydaje, osobiste ciary na rzecz
pastwa – byy wolne od dziesiciny. Nie uiszczao jej pocztkowo take
rycerstwo pozostajce na utrzymaniu ksicia40.
W opublikowanym w „Czasopimie Prawno-Historycznym” z 1983 r.
artykule pod znamiennym tytuem Puapki redniowiecznej aciny41 J. Matuszewski, poddajc analizie dokumenty wizytacji dóbr arcybiskupstwa i kapituy gnienieskiej z XVI wieku 42, zwraca uwag na wystpujce tam dwa
znaczenia wyrazu „przywilej”: specjalne uprawnienie, ale take dokument
takie uprawnienie potwierdzajcy 43. Konkluzja o wieloznacznoci tego wyrazu skania autora do wniosku, e privilegium nie zawsze oznacza tradycyjnie rozumiany przywilej, polegajcy na przyznaniu adresatowi korzyci, skoro miewa znaczenie materialne – dokument. Tymczasem korzyci mog –
38
J. Dudziak, 1974: 182-183.
Ibid.: 185.
40
Powoana ugoda poddaa rycerstwo obowizkowi opacania dziesicin, z jednoczesnym
prawem wyboru kocioa, na rzecz którego bya wiadczona (tzw. dziesicina swobodna). Zob.
szerzej: W. Abraham, 1891: 161; 168-173.
41
R. 35, z. 1, s. 1 i n.
42
Visitationes bonorum archiepiscopatus necnon capituli Gnesnensis Saeculi XVI, Cracoviae
1920.
43
Znaczenie takie podaje take Sownik aciny redniowiecznej w Polsce, t. 7, red. K. Weyssenhoff-Brokowa, Kraków 1992-2001, szp. 1169, s.v. privilegium.
39
160
MARZENA DYJAKOWSKA
jak wynika z przeprowadzonej powyej przez autork niniejszego studium
analizy – wiza
si z obcieniami. W przekadzie aciskiego privilegium
odiosum warto zatem rozway
uycie innego wyrazu ni „przywilej” (np.
„wyjtek”, „przepis”), by unikn
wraenia sprzecznoci, ewentualnie zastpi
przymiotnik „niekorzystny” lub „szkodliwy”. J. Sondel proponuje tumaczenie „przepis wyjtkowo niekorzystny dla kogo” 44, nie uwzgldnia ono
jednak korzyci, jakie zarazem przyznaje taki przepis adresatom. Z uwagi na
omówione powyej znaczenie tytuowego zwrotu najwierniej oddaje je przekad „przywilej poczony z obowizkami”, tj. obowizkami bd to po stronie adresata przywileju, bd te osób trzecich w jego interesie.
BIBLIOGRAPHIE
Abraham Wadysaw, 1891, O powstaniu dziesiciny swobodnej. Studyum z dziejów prawa kocielnego w Polsce, Warszawa, nadbitka z „Biblioteki Warszawskiej” 1891, t. 10.
Conte a Coronata Matteo, 1928, Institutiones iuris canonici ad usum utriusque cleri et scholarum,
t, 1, Normae generales. De Clericis. De Religiosis. De Laicis, Taurini, Marietti.
Dudziak Jan, 1974, Dziesicina papieska w Polsce redniowiecznej. Studium historyczno-prawne,
Lublin, TN KUL.
Heumann Hans/Seckel Emil, 1958, Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts, Graz,
Akademische Druck – U. Verlagsanstalt
Krukowski Józef/Sobaski Remigiusz, 2003, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 1,
Ksiga I. Normy ogólne, Pozna, Pallotinum.
Kumaniecki Kazimierz, 1989, Cyceron i jego wspóczeni, Warszawa, Czytelnik.
Lewis Ch.– Short Ch., 1955, A Latin Dictionary, Oxford.
Matuszewski Józef, Puapki redniowiecznej aciny, „Czasopismo Prawno-Historyczne”, R. 35,
1983, z. 1, s. 1-29.
Michiels Gommar, 1929, Normae generales juris canonici. Commentarius libri I Codicis Juris
Canonici. Volumen secundum. De consuetudine. De temporis supputatione. De rescriptis. De
privilegiis. De dispensationibus, Lublin, Universitas Catholica.
Ojetti Benedetto, 1927, Commentarium in Codicem iuris canonici. Liber primus. Normae generales (can. 1-86), Romae, apud aedes Universitatis Gregorianae.
Orestano Riccardo, 1937, Ius singulare e privilegium in diritto romano. Contributo storico –
dommatico, Tolentino, Stab. Tipografico „F. Filelfo”.
Pawluk Tadeusz, 1985, Prawo kanoniczne wedug Kodeksu Jana Pawa II, t. 1, Zagadnienia
wstpne i normy ogólne, Olsztyn, Warmiskie Wydawnictwo Diecezjalne.
Rotondi Giovanni, 1912, Leges publicae populi Romani, Milano, Società Editrice Libraria,
Nachdr. Darmstadt 1962.
Szady Bogumi, 2003, Prawo patronatu w Rzeczypospolitej w czasach nowoytnych, Lublin, Drukarnia Liber.
Sondel Janusz, 1997, Sownik acisko-polski dla prawników i historyków, Kraków, Universitas.
44
J. Sondel, 1997: 788.
O ZNACZENIU KONTEKSTU W PRZEKADZIE TERMINOLOGII PRAWNICZEJ
161
Szpringer Iwona, 2008, Privilegium exigendi – instytucja prawa rzymskiego czy nowoytna?
(Rozwaania na gruncie prawa rzymskiego i regulacji Code civil), [w:] W krgu historii
i wspóczesnoci polskiego prawa. Ksiga jubileuszowa dedykowana profesorowi Arturowi
Korobowiczowi, red. W. Witkowski, Lublin, Wydawnictwo UMCS.
wirgo-Skok Renata, 2011, Beneficja spadkowe w prawie rzymskim, Rzeszów, Wydawnictwo
Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Voci Pasquale, 1963, Diritto ereditario romano, t. 2, Milano, Società Tipografica “Multa
Paucis”.
Voci Pasquale, 1967, Diritto ereditario romano, t. 1, Milano, Società Tipografica “Multa
Paucis”.
Wernz Franxz Xavier/Vidal Pierre, 1952, Jus canonicum ad Codicis normam exactum, t. 1, Normae generales. Altera editio, Romae, apud aedes Universitatis Gregorianae.
Wesenberg Gerhard, 1957, Privilegium, [w:] Realenzyklopädie der classichen Alterumwissenschaft, neue Bearb. von G. Wissowa, W. Kroll, K. Mittelhaus, K. Ziegler, t. 23/1, Stuttgart.
Zielonacki Jozafat, 1862, Pandekta czyli wykad prawa prywatnego rzymskiego, o ile jest ono
podstaw prawodawstw nowszych. Cz pierwsza obejmujca Ogólne zasady prawne i nauk o stosunkach rzeczowych, Kraków.
Zoll Fryderyk, 1914, Pandekta czyli nauka rzymskiego prawa prywatnego, t. 1, Cz ogólna,
Kraków, Spóka Wydawnicza Polska.
PRIVILEGIUM ODIOSUM.
DE L’IMPORTANCE DU CONTEXTE
DANS LA TRADUCTION DE LA TERMINOLOGIE JURIDIQUE
Résumé
L’auteur propose une réflexion sur la traduction la plus pertinente de l’expression privilegium
odiosum vers le polonais. La traduction « przywilej niekorzystny », souvent rencontrée, peut
paraître en effet maladroite. En se fondant sur les sources romaines, juridiques et littéraires, elle
a examiné l’étymologie du mot privilegium et son sens comme norme pas toujours avantageuse,
adressée à des destinataires concrets. Vient ensuite l’analyse du sens de l’expression en question
dans les sources anciennes et contemporaines ainsi que dans la littérature du droit canon, illustrée
par des exemples de cette sorte de privilèges. Dans la dernière partie de l’article, l’auteur souligne l’influence du sens exact des expressions latines sur la pertinence de la traduction et propose des traductions de l’expression privilegium odiosum en polonais.
Mots-clés : terminologie juridique, privilegium odiosum, contexte, traduction.
Sowa kluczowe: terminologia prawnicza, privilegium odiosum, kontekst, przekad.