„Tak blisko – tak daleko”, czyli socjologowie o Mierzei Wiślanej

Dorota Rancew-Sikora
Karolina Ciechorska-Kulesza
„Tak blisko – tak daleko”,
czyli socjologowie o Mierzei Wiślanej
Po wieloletniej przerwie socjologowie z Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego wznowili pomysł corocznych wspólnych
wyjazdów studentów i pracowników na badania terenowe. Wybór miejsca nie
był łatwy, choć został przyjęty jednogłośnie. Wybrano Mierzeję Wiślaną, która
w przeciwieństwie do otaczających ją regionów i subregionów do tej pory nie była
przedmiotem badań socjologicznych. Nie bez znaczenia było położenie i nadmorski charakter miejsca, a także względnie nieduża odległość od Gdańska. Ten fakt
był znaczący nie tylko ze względów organizacyjnych, ale także ze względu na cel,
jaki sobie postawiliśmy: przybliżyć środowisko uniwersyteckie do sąsiadujących
społeczności. Stosunkowo bliska Mierzeja Wiślana okazała się w rzeczywistości
dosyć daleka – tak inna od Trójmiasta, nieznana i tajemnicza.
Inicjatorkami i realizatorkami badań były: dr hab. Dorota Rancew-Sikora, która czuwała nad merytoryczną stroną badań, oraz mgr Karolina Ciechorska-Kulesza, odpowiedzialna za sprawy organizacyjne. Propozycja udziału w badaniach
terenowych w formie obozu naukowego była skierowana do studentów socjologii, głównie II roku studiów licencjackich, a także pozostałych chętnych zainteresowanych praktykowaniem badań terenowych oraz regionem. Pierwsza edycja
odbyła się w dniach 19–23 września 2012 roku w Stegnie. W badaniach wzięło
udział piętnaścioro studentek i studentów oraz kilkoro pracowników z Zakładów:
Socjologii Ogólnej, Antropologii Społecznej i Socjologii Kultury Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego. Badania w terenie
poprzedzał cykl spotkań przygotowawczych prowadzonych na Uniwersytecie
Gdańskim od marca do września 2012 roku, podczas których uczestnicy dzielili
się swoimi odkryciami na temat Mierzei i Żuław Wiślanych oraz projektowali badania, w tym konkretne narzędzia badawcze.
Badania pierwszej edycji skupione były wokół zagadnienia mobilności mieszkańców i turystów przebywających we wrześniu w Stegnie. Tzw. mobility studies
226
Dorota Rancew-Sikora, Karolina Ciechorska-Kulesza
stanowią stosunkowo nowy paradygmat w obrębie socjologii, który w większym
stopniu niż dotychczasowe metody badawcze uwzględnia znaczenie poruszania się ludzi w przestrzeni, zróżnicowania i nierówności w zakresie dostępu do
mobilności i ograniczania ruchu, wyłaniając społeczne warstwy mniej i bardziej
mobilne, ale też bierze pod uwagę lokalne sposoby społecznego uporządkowania ruchu (przepływu) jako kluczowego procesu dla tworzenia znaczenia miejsca.
Jednym z bardziej znanych przedstawicieli takiego podejścia jest John Urry, autor
Socjologii mobilności przetłumaczonej na język polski w 2009 roku. Dla identyfikacji przestrzeni istotne są tu w większym stopniu praktyki niż wyobrażenia i one
wskazują bezpośrednio, gdzie znajduje się i jakie jest centrum, gdzie są granice
miejsca i w jaki sposób konkretne formy aktywności tworzą jego charakter.
W badaniach prowadzonych w Stegnie zastosowanych zostało kilka wzajemnie uzupełniających się metod badawczych, przede wszystkim o charakterze jakościowym. Główną metodą był wywiad prowadzony przez studentów w oparciu
o kwestionariusz złożony z pytań otwartych i zamkniętych (structured interview),
dokumentowany przez notatki badacza sporządzane we współpracy z osobą
badaną i nagrywany, jeśli osoba badana wyrazi zgodę. Ze względu na tematykę
badawczą, która dotyczy ruchu w przestrzeni, w procedurach badawczych duże
znaczenie miało zastosowanie map, na których we współpracy badacza z badanymi zostały naniesione najważniejsze punkty docelowe i nakreślone szlaki ruchu
(visual methods). Próba objęta badaniem kwestionariuszowym została dobrana
według kryterium miejsca zamieszkania (miejscowość została w tym celu podzielona na rejony i była reprezentowana przez proporcjonalny rozkład respondentów
reprezentujących każdą część miejscowości). Rozkład próby został skorygowany
o celowy dobór osób o brakujących zmiennych społeczno-demograficznych (płeć,
wiek). Ostatecznie udało się przeprowadzić około stu wywiadów z mieszkańcami
Stegny i około pięćdziesięciu z turystami.
Kwestionariusz wywiadu składał się z pytań o różne formy mobilności: najwięcej miejsca zajmowały w nim pytania o lokalne punkty/trasy poruszania się po
Stegnie i w regionie na co dzień i w czasie wolnym, z uwzględnieniem ewentualnej
zmienności sezonowej tras ruchu. Celem tych pytań było pokazanie, jak tworzy
się miejsce przez ruch (jego centrum, punkty znaczące i granice) oraz jakie najważniejsze typy (kategorie) mobilności reprezentują badani. Praktyki poruszania
się po Stegnie zostały odniesione do wyobrażeń idealnego kurortu nadmorskiego.
Podobnie jak w odniesieniu do Stegny został zbadany sposób przemieszczania
się osób badanych w regionie (jego centrum, ważne punkty, granice), przy czym
nazwa regionu i jego obszar nie zostały określone z góry, lecz stanowiły przedmiot
badania jako wytwarzane na różne sposoby przez mieszkańców badanego obszaru. Badanie regionu zostało ukazane na tle zmian granic województw i granic
państwowych na badanym obszarze. Prześledzone zostały także kierunki przesiedlania się rodziny respondenta ujęte pokoleniowo (miejsca urodzenia i zamieszkania dziadków, rodziców, dzieci) i w obrębie małżeństwa. To zagadnienie było
dla nas istotne ze względu na problematykę tzw. Ziem Zachodnich i Północnych
„Tak blisko – tak daleko”, czyli socjologowie o Mierzei Wiślanej
227
jako obszarów powojennego osadnictwa i przesiedleń, w tym także migracji wakacyjnych i zarobkowych ostatnich lat dzisiejszych mieszkańców Stegny.
Poza badaniem kwestionariuszowym wykorzystane zostały trzy inne techniki
badawcze. Pierwszą z nich były prowadzone przez studentów dzienniczki pobytu
w nieznanej im wcześniej miejscowości (time/space diaries) uzupełnione dokumentacją fotograficzną miejsc, które zwróciły ich uwagę pierwszego dnia obozu.
Zapisy spostrzeżeń sporządzone pierwszego dnia zostały zweryfikowane ostatniego dnia pobytu studentów w Stegnie, kiedy studenci ponownie odnieśli się do
miejsc, które poznali i do których powracali kilkukrotnie.
Znaczącą częścią badań były także pogłębione wywiady jakościowe (in-depth
interviews) przeprowadzone z celowo wybranymi przedstawicielami kategorii
społecznych szczególnie charakterystycznych i ważnych dla zbiorowości Stegny,
czyli liderami społeczności lokalnej (wyłonionymi ze względu na działalność polityczną, kulturową i społeczną) i przedstawicielami społeczności rybackiej. Założyliśmy, że osoby te mogą odgrywać szczególną rolę w tworzeniu wizerunku
miejsca, organizowaniu przemieszczania się członków zbiorowości i wprowadzaniu zmian w formach i kierunkach mobilności przestrzennej. Ostatecznie udało
się przeprowadzić łącznie dziewięć wywiadów pogłębionych z lokalnymi liderami
oraz kilkanaście rozmów i obserwacji w środowisku rybackim w kilku miejscowościach Mierzei Wiślanej.
Ciekawe, szczególnie pod względem celu dydaktycznego wyjazdu, okazały się
badania grupowe (focus group interviews) o charakterze projekcyjnym, przeprowadzone podczas lekcji wychowawczych w klasach starszych szkoły podstawowej
i gimnazjum w Stegnie. Zadaniem badanych grup młodzieży było nakreślenie
mapy swojej miejscowości i najbliższych okolic z punktu widzenia ich aktywności, kontaktów społecznych, ustosunkowania emocjonalnego i wyobrażeń.
W trakcie rysowania map badacze prowadzili obserwację procesu negocjowania
obrazu miejsca przez uczestników grup oraz na bieżąco zapisywali wyjaśnienia
uczestników odnoszące się do narysowanych map.
Jednym z ważniejszych efektów przeprowadzonych badań było zestawienie
map mobilności oraz ocen poszczególnych miejsc przez mieszkańców i przez
osoby przyjezdne, dzięki czemu dowiedzieliśmy się, na ile odmienne jest ich wykorzystywanie i spostrzeganie przestrzeni Stegny i okolic.
Badania przeprowadzone w 2011 roku pozwoliły nam rozeznać się w terenie,
poznać tło historyczne Mierzei, a także szerzej – Żuław Wiślanych, zidentyfikować
główne problemy społeczne Stegny oraz okolicznych miejscowości, opisać rodzaje, natężenie i przejawy aktywności społecznej, także przyjrzeć się procesom tożsamościowym związanym z kształtowaniem się regionu i jego cech. Jednak chyba przede wszystkim osiągnięty został cel dydaktyczny. Studenci z entuzjazmem
i dużym zainteresowaniem oraz sumiennością realizowali badania, komentując
pozytywnie taki rodzaj praktyki studenckiej. Okazało się, że badania terenowe
są tożsame z oczekiwaniami przynajmniej części studentów socjologii. Pierwszy
projekt badawczy i jego efekty były dobrą lekcją dla prowadzących i organizato-
228
Dorota Rancew-Sikora, Karolina Ciechorska-Kulesza
rów, którzy wnioski, zarówno metodologiczne, jak i dydaktyczne wykorzystają
w drugiej edycji badań w 2012 roku w Kątach Rybackich.
Wyniki badań zostały przedstawione na sympozjum naukowym pod hasłem
„Tak blisko – tak daleko. Mierzeja i Żuławy Wiślane”, które odbyło się 30 marca
2012 roku na Wydziale Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego. Organizatorami był Instytut Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego,
a także Sekcja Antropologii Społecznej i Oddział Gdański Polskiego Towarzystwa
Socjologicznego oraz, z ramienia studentów uczestniczących w badaniach, koło
naukowe Socjokolektiv. Sympozjum, oprócz studenckich prezentacji wyników
badań, było także okazją do spotkania się badaczy społecznych Żuław i Mierzei
Wiślanej z różnych polskich ośrodków naukowych, a także kilku przedstawicieli
władz lokalnych i regionalistów. „Dobrze, że sympozjum o takiej tematyce odbywa się właśnie w Gdańsku” – takimi słowami spotkanie otworzył prof. Cezary Obracht-Prondzyński, dyrektor Instytutu Filozofii, Socjologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Gdańskiego, co podkreślił także prof. Bogdan Chrzanowski, prodziekan
Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Gdańskiego. Co do tego była ogólna
zgoda, wyrażona przez prelegentów, którym żuławskie tereny Północnej Polski są
szczególnie bliskie, pomimo dużej odległości od ich macierzystych uczelni.
Pierwszą sesję rozpoczął Grzegorz Gola, regionalista reprezentujący Lokalną
Grupę Działania Żuławy i Mierzeja oraz Stowarzyszenie Miłośników Nowego
Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, który opowiedział o kilku inicjatywach
organizacji pozarządowych na Żuławach zmierzających do budowy lub odbudowy tożsamości regionu delty Wisły. Aleksandra Paprot z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Adama Mickiewicza kontynuowała tematykę poprzednika, przedstawiając sukcesy społecznej aktywności obywatelskiej
mieszkańców Starej Kościelnicy – wsi położonej na Żuławach. Anna Weronika
Brzezińska i Małgorzata Wosińska, również etnolożki z Poznania, podsumowały doświadczenia z kilkuletnich badań prowadzonych z udziałem studentów
Uniwersytetu Adama Mickiewicza, w czasie których poruszanie się na rowerach
pozwalało nie tylko dotrzeć do rozmówców, ale też bardzo ułatwiało nawiązanie
z nimi serdecznego kontaktu. Ich wystąpienie rozpoczęło żywą dyskusję na temat
metodologii badań terenowych, w tym szczególnie etycznych aspektów roli badacza, sposobów zdobywania informacji o traumatycznych czasach powojennych
i kwestii zaufania do ich wartości historycznej.
O zwyczajach kulinarnych i ich przemianach na Żuławach w okresie po II wojnie światowej mówiła Anna Drożdż z Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie, która
podobnie jak wszyscy prelegenci opierała się na wynikach swoich badań terenowych. Mikołaj Smykowski z Poznania przedstawił część wyników badań związanych z KL Stuthoff, skupiając się na współczesnych sposobach społecznego
wykorzystywania materialnych pozostałości obozu koncentracyjnego. Bożena
Pactwa z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, badająca od
lat mniejszość ukraińską na Żuławach, opisała jej strategie zachowania i odtwarzania tożsamości etnicznej. Sesję zakończyła Zuzanna Łaga z Cieszyna, która,
„Tak blisko – tak daleko”, czyli socjologowie o Mierzei Wiślanej
229
kontynuując wątek mniejszości ukraińskiej, próbowała opisać treści ich pamięci
oraz niepamięci.
Trzecia sesja była podsumowaniem socjologicznego obozu badawczego gospodarzy sympozjum. Karolina Ciechorska-Kulesza rozpoczęła prezentację poświęconą analizie wywiadów z lokalnymi liderami ze Stegny, przedstawionych na tle
szerszych badań obejmujących całe Żuławy Wiślane. Pokazała na mapach zakres
przestrzenny postrzegania regionu(ów) przez liderów z poszczególnych miejscowości, a także cechy charakterystyczne przez nich wymieniane. Zwróciła uwagę
przede wszystkim na zalążki tworzącej się w dyskursie publicznym tożsamości
„mierzejowej”, tradycyjnie traktowanej jako cześć silnej tożsamości żuławskiej,
a obecnie coraz częściej rozumianej jako oddzielna i odmienna niż tożsamość
Żuław. Dominika Dulek i Patrycja Prochera przedstawiły Stegnę okiem lokalnych
liderów, uwypuklając zagadnienia pamięci zbiorowej, procesy wynajdowania
nowych tradycji oraz konfliktowej relacji władza – lokalni przedsiębiorcy reprezentujący biznes turystyczny – mieszkańcy. Natalia Latosińska, Mateusz Tukalski i Radosław Waśniewski przedstawili wyniki badań terenowych dotyczących
społeczności rybackich na Mierzei Wiślanej. W referacie pt. Rybacy Mierzei jako
kategoria symboliczna, przedstawili najważniejsze zagadnienia dotyczące praktyk społecznych, obrzędów, zwyczajów i cech specyficznych rybaków na Mierzei.
Magdalena Herzberg, Dominika Koszałka, Agnieszka Spretke, Maja Tartas i Joanna Tuz podsumowały wyniki badań kwestionariuszowych przeprowadzonych
wśród mieszkańców i turystów Stegny. Uzupełnione analizą map rysowanych
przez osoby badane przygotowaną i przedstawioną przez Dorotę Rancew-Sikorę
(Uniwersytet Gdański) pozwoliły wywnioskować między innymi, że: mieszkańcy
Stegny częściej nazywają swój region Żuławami, turyści – Mierzeją; dominującym
dla mieszkańców kierunkiem podróży jest Nowy Dwór wskazywany przez nich
jako centrum Żuław, a dla turystów Krynica Morska i Trójmiasto; spacerowanie
stanowi najważniejszy typ aktywności podejmowanej w czasie wolnym zarówno
przez mieszkańców, jak i turystów; centrum symbolicznym Stegny jest zabytkowy
kościół, a regionu – Muzeum Stutthof, oraz że mieszkańcy oceniają swoją miejscowość zdecydowanie bardziej krytycznie niż turyści. Sympozjum zakończyła dyskusja panelowa z udziałem dr Bożeny Pactwy, Grzegorza Goli i Marcina
Owsińskiego z Muzeum Stuthoff w Sztutowie.
Badania i konferencja naukowa planowane we wrześniu 2012 roku w Kątach
Rybackich będą kontynuowały najciekawsze z wątków podjętych w Stegnie oraz
poszerzały dwie kwestie: zebranie lokalnie przekazywanych opowieści o zdarzeniach ważnych dla Mierzei oraz poruszenie w wywiadach pogłębionych społeczno-kulturowych zagadnień związanych z wybrzeżowym i deltowym położeniem
badanych miejscowości. Chodzić będzie w szczególności o poczucie zagrożenia ze
strony wody i ocenę szans wynikających z obecności dużych zbiorników wodnych
w sąsiedztwie oraz o poznanie specyficznych dla badanych społeczności sposobów technologicznego i kulturowego opracowania wodnych szans i zagrożeń.