Związek między dorywczą pracą zarobkową a używaniem
Transkrypt
Związek między dorywczą pracą zarobkową a używaniem
PRACE ORYGINALNE Joanna Mazur Agnieszka Małkowska-Szkutnik Izabela Tabak Związek między dorywczą pracą zarobkową a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami szkolnymi uczniów szkół ponadgimnazjalnych The relationship between casual paid work, the use of psychoactive substances and school problems among upper secondary school students Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka Kierownik: Prof. IMD dr hab. med. Krystyna Mikiel-Kostyra Dodatkowe słowa kluczowe: tytoń alkohol marihuana praca młodzieży problemy szkolne Additional key words: tobacco alcohol marihuana youth work school problems Adres do korespondencji: Dr n. med. Joanna Mazur Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytut Matki i Dziecka 01-211 Warszawa, ul. Kasprzaka 17a e-mail: [email protected] Tel. 22 3277459 Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 Tło: Zagadnienie dorywczej pracy zarobkowej jest w Polsce rzadko poruszane w opracowaniach na temat zdrowia nastolatków i jego uwarunkowań. Artykuł zawiera wstępną analizę powiązań między podejmowaniem okresowej pracy poza domem a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami szkolnymi starszej młodzieży. Materiał i metody: Uwzględniono dane dotyczące jednorodnej pod względem wieku grupy 989 uczniów szkół ponadgimazjalnych ankietowanych w 2011 roku. Pytania pochodziły z polskiej wersji kwestionariusza CHIP-AE (Child Health and Illness Profile – Adolescent Edition). W odniesieniu do ostatniego miesiąca analizowano palenie przez nich papierosów, picie mocniejszych i słabszych napojów alkoholowych oraz używanie marihuany. Oszacowano łączny indeks - skalę używania substancji psychoaktywnych (SUSP) z perspektywy całego życia. Na bazie czterech pytań na temat występowania problemów szkolnych w ostatnim miesiącu, zbudowano drugi indeks (SNPS). Wyniki. W badanej grupie, do pracy zarobkowej poza domem przyznało się 27,2% ankietowanych. Co piąty z nich pracował więcej niż 10 godzin w tygodniu. Młodzież pracująca istotnie częściej niż niepracujący rówieśnicy sięgała w ostatnim miesiącu po substancje psychoaktywne. Ryzyko znacznego zagrożenia substancjami psychoaktywnymi wzrasta dwukrotnie przy porównaniu młodzieży pracującej i nie pracującej – OR=1,99 [95% CI(OR): 1,44-2,74]. Podobnie zwiększa się ryzyko nasilonych problemów szkolnych SNPS – OR=2,25 [95% CI(OR): 1,64-3,08]. Praca powyżej 10 godzin tygodniowo zwiększa oba wskaźniki ryzyka do odpowiednio 2,34 i 2,70. Porównując nastolatków o najmniejszym i największym nasileniu problemów szkolnych w grupie pracujących, stwierdzono ponad trzykrotny wzrost Background: The issue of casual work is rarely mentioned in Poland in the studies of adolescent health and its determinants. The article includes a preliminary analysis of the links among work, psychoactive substance abuse and school problems in older adolescents. Material and methods: The examined data relate to the age-homogenous group of 989 upper secondary-school students surveyed in 2011.The questions were derived from the Polish version of the CHIP-AE (Child Health and Illness Profile – Adolescent Edition) questionnaire. Cigarette smoking, mild and strong alcoholic drinks consumption and marihuana use were analysed with regard to the preceding month. A combined index – a scale of psychoactive substance use (SUSP) was calculated from the perspective of the entire life. The other index – a scale of the intensity of school problems (SNPS) was built around four questions about the occurrence of such problems within the preceding month. Results: Within the examined group, 27.2% of the surveyed admitted to working outside their household. One in five worked for more than 10 hours a week. Working adolescents significantly more often used psychoactive substances than their non-working peers. The risk of a significant threat from psychoactive substances rose twofold in the comparison of working and nonworking youth – OR=1.99 [95% CI(OR): 1,44-2,74]. Correspondingly, there was an increase in the risk of intensified school problems (SNPS) – OR=2.25 [95% CI(OR): 1,64-3,08].Working more than 10 hours a week results both risk factors rising to 2.34 and 2.70 respectively. Over threefold rise in the frequency of neglecting work or its bad performance was identified (OR=3.19; [95% CI(OR): 1,90-5,36]), when comparing the adolescents with the smallest and the biggest intensity of school 867 częstości zaniedbywania pracy – OR=3,19; [95% CI(OR): 1,90-5,36]. Wnioski: Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, którzy podejmują pracę zarobkową poza domem są w grupie ryzyka używania substancji psychoaktywnych i problemów szkolnych. Wskazane jest podjęcie pogłębionych badań (w tym długofalowych i jakościowych) nad rodzajem pracy i motywami jej podejmowania oraz nad wpływem pracy na rozwój nastolatków. Wstęp Problem dorywczej pracy zarobkowej jest w Polsce rzadko poruszany w opracowaniach na temat stylu życia i zachowań zdrowotnych nastolatków. Autorzy prac anglojęzycznych uważają, że ograniczona liczba godzin w tygodniu przeznaczanych na pracę może stymulować lepszy rozwój [20], kształtować umiejętności komunikacji, współpracy z ludźmi i poczucie własnej skuteczności [9]. Dopiero u młodzieży uczącej się i pracującej w większym wymiarze czasowym zauważa się negatywne konsekwencje pracy, a przede wszystkim pogorszenie wyników w nauce [14] oraz mniejsze szanse na kontynuowanie nauki i zdobycie wyższego wykształcenia [17]. Znaczne obciążenie pracą może negatywnie odbijać się na nauce z dwóch powodów. Po pierwsze, nastolatki mają mniej czasu na naukę, odrabianie lekcji i zajęcia pozalekcyjne [4,16]. Po drugie, mogą świadomie przedkładać pracę nad obowiązki szkolne, mieć inne dążenia i narastający brak motywacji do nauki [18]. Podjęcie pracy zarobkowej jest uważane za jeden z przejawów dojrzałości, a uzyskanie niezależności finansowej świadczy o przekroczeniu progu dorosłości [1,3]. Dlatego też dla niektórych nastolatków podjęcie pracy wiąże się z przejęciem dorosłego stylu życia, który dopuszcza m.in. używanie niektórych substancji psychoaktywnych. W konsekwencji, do negatywnych skutków podejmowania pracy przez młodzież można zaliczyć częstsze sięganie po tego typu substancje [10,15]. Jednym z istotnych motywów używania przez młodzież substancji psychoaktywnych jest właśnie chęć poczucia się dorosłym [12]. Ponadto, praca zarobkowa (nawet dorywcza) jest dla młodzieży ważnym źródłem dochodu, a częstsze używanie substancji psychoaktywnych może wynikać z mniejszych ograniczeń finansowych. Celem pracy jest zbadanie powiązań między pracą zarobkową a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami szkolnymi uczniów pierwszych dwóch klas szkół ponadgimnazjalnych. W pracy postawiono następujące pytania badawcze: 1. Czy fakt podjęcia dorywczej pracy zarobkowej wiąże się z częstszym sięganiem po substancje psychoaktywne i z nasileniem problemów szkolnych? 2. Czy płeć badanych, typ szkoły oraz wymiar czasu pracy wpływają na siłę powyższej zależności? 3. Czy częstość używania substancji psychoaktywnych oraz fakt podejmowania pracy i wymiar czasowy tej pracy można traktować jako niezależne predyktory problemów szkolnych? 868 problems in the working group. Conclusions: Upper secondary school students undertaking paid work outside their household are in the risk group for psychoactive substance use and school problems. It is advisable to conduct deeper research on the motives for undertaking work and its impact on the development of adolescents, including longitudinal studies and qualitative research. Materiał i metody Anonimowe badanie ankietowe przeprowadzono wiosną 2011 r. w losowo wybranych szkołach na terenie pięciu województw. Stanowiło ono część prac nad adaptacją językową kwestionariusza CHIP-AE (Child Health and Illness Profile – Adolescent Edition), służącego do badania zdrowia i jakości życia nastolatków (projekt NCN nr N N404 140 537). Dokładne informacje na temat tego narzędzia oraz prowadzonych w Polsce badań podane zostały w odrębnym raporcie [8]. Uwzględniono dane dotyczące 989 uczniów z 43 pierwszych i drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Średni wiek wynosił 16,6 lat (SD=0,67). Tylko 10% ankietowanych miało skończone 18 lat. W 92,1% przypadków można było jednoznacznie określić typ szkoły. Były to głównie licea ogólnokształcące (18 klas i 43,4% uczniów) oraz technika (23 klasy i 41,9% ankietowanych uczniów). Dziewczęta stanowiły 52,4% ankietowanych. Mieszkańcy miast stanowili 47,7%, a próba była zorientowana na mniejsze miasta. Analizie poddano następujące grupy pytań: 1. Na temat pracy: Pytano, czy ankietowany zarobił pieniądze w ciągu ostatnich 4 tygodni inaczej niż za pracę wykonywaną w domu. Czas pracy mierzono liczbą godzin w tygodniu, z kategoriami odpowiedzi: do 5 godzin; od 6 do 10; od 11 do 15; od 16 do 20 i powyżej 20 godzin. Cztery kolejne pytania dotyczyły zaniedbywania obowiązków związanych z pracą w ostatnich 4 tygodniach: spóźniania się; nieobecności; nie zrobienia czegoś, co powinno być zrobione oraz problemów z wykonaniem swoich zadań. Możliwe były trzy kategorie odpowiedzi: nigdy; jeden lub dwa razy; kilka razy. Zbudowano wskaźnik zaniedbywania pracy, identyfikujący osoby, które chociaż raz zakreśliły ostatnią, najbardziej obciążająca odpowiedź. 2. Na temat używania substancji psychoaktywnych: Uwzględniono pięć pytań dotyczących: palenia papierosów; picia piwa, wina lub słodkich napojów alkoholowych; picia mocnych alkoholi lub drinków, wypicia 5 lub więcej drinków za jednym razem (na jednej imprezie, w ciągu jednej nocy) oraz palenia marihuany. Pytano, kiedy ostatnio miało miejsce takie zdarzenie, z kategoriami odpowiedzi: nigdy; ponad rok temu; w ciągu ostatniego roku; w ciągu ostatniego miesiąca; w ciągu ostatniego tygodnia. Zbudowano skalę używania substancji psychoaktywnych (SUSP), która ma strukturę jednoczynnikową, a współczynnik rzetelności Cronbacha wynosi dla niej 0,843. 3. Na temat problemów szkolnych. Pytano o liczbę dni w tygodniu, kiedy ankietowany miał następujące problemy: nie przestrzegał zasad zachowania w szkole; miał problemy z porozumieniem się z nauczycielami; miał problemy z koncentracją lub ze skupieniem uwagi w szkole; miał problemy z nauką. W kwestionariuszu przewidziano pięć kategorii odpowiedzi: wcale; od 1 do 3 dni; od 4 do 6 dni; od 7 do 14 dni, od 15 do 28 dni. Za częste uznano występowanie danego problemu przez 7 dni lub więcej. Zbudowano też sumaryczną skalę nasilenia problemów szkolnych (SNPS), która ma strukturę jednoczynnikową, a współczynnik rzetelności Cronbacha wynosił dla niej 0,734. 4. Dotyczących podstawowej charakterystyki społeczno-demograficznej: płci, wieku, typu szkoły oraz zamożności rodziny mierzonej na czterostopniowej subiektywnej skali. Analizę statystyczną danych przeprowadzono przy użyciu pakietu statystycznego IBM Predictive Solutions v.17. Opisane powyżej dwie skale SUSP i SNPS zbudowano metodą głównych składowych przy pomocy analizy czynnikowej, co pozwoliło uzyskać ciągłe skale wystandaryzowane (średnia=0; SD=1). Wyniki poniżej Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 średniej oznaczają w tym przypadku stan pozytywny. Podzielono je na trzy przedziały, gdzie środkowy poziom jest wyznaczony przez drugi i trzeci kwartyl. Za grupę ryzyka przyjęto czwarty kwartyl. Oszacowano serię modeli regresji logistycznej i regresji liniowej, skorygowanych na płeć i wiek. Interpretując wyniki regresji logistycznej, podano iloraz szans (OR – odds ratio) z 95% przedziałem ufności (CI – confidence interval). Interpretując wyniki regresji liniowej, sprawdzano istotność współczynników regresji oraz wartość współczynnika determinacji R-kwadrat, świadczącą o jakości dopasowania modelu do danych rzeczywistych. Uzupełniającą analizę wieloczynnikową przeprowadzono przy pomocy ogólnego modelu liniowego, który pozwolił wykreślić wykresy średnich brzegowych. Model ten umożliwił zbadanie poziomu interakcji między płcią, podejmowaniem pracy i używaniem substancji psychoaktywnych jako predykatorami problemów szkolnych. Wyniki Obciążenie nastolatków pracą W badanej grupie uczniów szkół ponadgimnazjalnych do pracy zarobkowej poza domem przyznało się 27,2% ankietowanych. Chłopcy podejmowali pracę dwukrotnie częściej niż dziewczęta (37,1% vs. 18,4%; p<0,001). Nie stwierdzono, jednoznacznego związku między podejmowaniem pracy a zamożnością rodziny (p=0,266). Zarysowała się tu słaba zależność nieliniowa, ponieważ większy odsetek pracujących występował w rodzinach skrajnie biednych i skrajnie bogatych. Porównując najsilniej reprezentowane w próbie dwa typy szkół, stwierdzono dwukrotnie większy odsetek pracujących w technikach niż w liceach ogólnokształcących (35,3% vs. 15,7%; p<0,001). Wśród pracujących przeważały osoby podejmujące pracę w wymiarze do 5 godzin tygodniowo (48,4%). Powyżej 10 godzin pracowało 13,3%. Rozkład czasu pracy chłopców i dziewcząt istotnie się różnił. Dziewczęta częściej zaznaczały skrajnie odpowiedzi, chłopcy zaś częściej wybierali kategorię pośrednią (5-10 godzin pracy na tydzień). W grupie pracujących, 12,7% miało w ostatnim miesiącu problemy związane z wykonywaniem zadań i przestrzeganiem dyscypliny pracy. Dotyczyło to 11,0% chłopców i 14,6% dziewcząt (p=0,388). Młodzież najczęściej zaznaczała niezrobienie w pracy czegoś, co powinno być zrobione. Praca a używanie substancji psychoaktywnych i problemy szkolne W tabeli 1 zestawiono odsetki młodzieży, która paliła tytoń, piła alkohol i używała marihuany w ostatnich 4 tygodniach. Najbardziej rozpowszechnione jest picie alkoholu, najmniej zaś palenie marihuany. Chłopcy częściej niż dziewczęta podejmują tego typu zachowania. Różnice między uczniami I i II klas szkół ponadgimnazjalnych są niewielkie, dotyczą głównie picia alkoholu. Nie stwierdzono też różnic zależnych od typu szkoły. Po skorygowaniu na płeć i wiek, różnice J. Mazur i wsp. Tabela I Młodzież (%), która używała wybranych substancji psychoaktywnych w ostatnim miesiącu w zależności od podejmowania pracy zarobkowej. Adolescents (%) who used selected psychoactive substances in the last month by temporary work status. Wskaźnik używania substancji psychoaktywnych Ogółem Czy pracowali w ostatnim miesiącu? Nie Tak p* Palenie papierosów 28,5 26,0 35,3 0,018 Picie piwa, wina lub słodkich napojów alkoholowych 59,9 57,0 67,5 0,017 Picie mocnego alkoholu lub drinków 45,5 40,6 58,6 <0,001 Wypicie 5 lub więcej drinków z jednym razem 29,1 23,6 43,7 <0,001 Używanie marihuany 11,2 *po skorygowaniu na płeć i wiek w modelu regresji logistycznej 9,0 16,9 0,040 Tabela II Młodzież (%) mająca wybrane problemy szkolne w ostatnim miesiącu w zależności od podejmowania pracy zarobkowej Adolescents (%) who reported selected school problems in the last month by temporary work status Problemy szkolne przez co najmniej 7 dni Ogółem Czy pracowali w ostatnim miesiącu? Nie Tak p* Nie przestrzeganie zasad zachowania w szkole 12,3 8,4 22,7 <0,001 Problemy z porozumieniem się z nauczycielami 7,7 4,9 15,4 <0,001 Problemy ze skupieniem uwagi w szkole 22,5 20,5 28,0 0,023 Problemy z nauką 20,3 17,8 26,9 0,017 *po skorygowaniu na płeć i wiek w modelu regresji logistycznej Tabela III Związek między pracą a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami szkolnymi młodzieży The relationship between temporary work, psychoactive substances use and school problems among adolescents Zmienna zależna Zmienna niezależna OR* CI(OR) IV kwartyl indeksu używania substancji psychoaktywnych (SUPS) Pracują vs. nie pracują 1,99 1,44-2,74 IV kwartyl indeksu używania substancji psychoaktywnych (SUPS) Pracują powyżej 10 godz./tydz. vs. nie pracują 2,34 1,57-3,48 IV kwartyl indeksu problemów szkolnych (SNPS) Pracują vs. nie pracują 2,25 1,64-3,08 IV kwartyl indeksu problemów szkolnych (SNPS) Pracują powyżej 10 godz./tydz. vs. nie pracują 2,70 1,82-4,00 Co najmniej jeden problem w pracy IV kwartyl SNPS vs. I kwartylSNPS 3,19 1,90-5,36 *po skorygowaniu na płeć i wiek w modelu regresji logistycznej między grupą pracujących i niepracujących są zawsze istotne statystycznie. Największe różnice zanotowano w odniesieniu do ryzykownego picia alkoholu: sięgania po mocniejsze napoje oraz picia co najmniej pięciu drinków przy jednej okazji. Po wprowadzeniu do modeli typu szkoły utrzymuje się istotność zmiennej dotyczącej pracy zarobkowej. Ogólny wystandaryzowany indeks SUSP wynosił -0,126 (SD=0,963) dla grupy niepracującej młodzieży i 0,299 (SD=1,035) dla młodzieży, która w ostatnim miesiącu podjęła poza domem pracę w celach zarobkowych. Jest to różnica wysoce istotna statystycznie (p<0,001). Tabela II zawiera analogiczne zestawienie opisujące rozpowszechnienie wybranych problemów szkolnych. Młodzież najczęściej sygnalizuje problemy z koncentracją i skupieniem uwagi oraz ogólne problemy z nauką. Wykazano istotną statystycznie różnicę w tym zakresie między uczniami pracującymi i niepracującymi. Prawie trzykrotna różnica występuje w odsetkach uczniów nie przestrzegających zasad w Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 szkole i mających trudności w porozumieniu się z nauczycielami. Ogólny wystandaryzowany indeks SNPS wynosił -0,120 (SD=0,916) dla grupy niepracującej młodzieży i 0,339 (SD=1,152) dla młodzieży, która w ostatnim miesiącu podjęła poza domem pracę w celach zarobkowych. Jest to różnica wysoce istotna statystycznie (p<0,001). Czas przeznaczany na pracę a średnie indeksy SUPS i SNPS Na rycinie 1 porównano średnie indeksy SUSP i SNPS w grupach różniących się wymiarem czasu pracy, pozostawiając jako grupę odniesienia osoby niepracujące. W obu przypadkach umiarkowany wymiar czasu pracy (do 5 godzin) tylko nieznacznie pogarsza wartości analizowanych indeksów. Gwałtowne pogorszenie następuje dopiero w przypadku pracy powyżej 5 godzin tygodniowo. W tabeli III porównano wpływ samego faktu podejmowania pracy oraz wpływ czasu przeznaczanego na pracę na omawiane zmienne wynikowe. Ryzyko znacznego zagrożenia substancjami psychoaktywny- mi (IV kwartyl SUSP) wzrasta dwukrotnie przy porównaniu młodzieży pracującej i nie pracującej – OR=1,99. Podobnie zwiększa się ryzyko nasilonych problemów szkolnych (IV kwartyl SNPS) – OR=2,25. Praca powyżej 10 godzin tygodniowo zwiększa oba wskaźniki ryzyka do odpowiednio 2,34 i 2,70. Porównując skrajne kwartale SNPS w grupie pracujących stwierdzono ponad trzykrotny wzrost ryzyka zaniedbywania pracy – OR=3,19. Używanie substancji psychoaktywnych a problemy szkolne Jako końcowy element analizy zaplanowano zbadanie związku między używaniem substancji psychoaktywnych a problemami szkolnymi uczniów szkół ponadgimnazjalnych, z uwzględnieniem podziału na osoby pracujące i niepracujące. Prosty wskaźnik korelacji między wystandaryzowanymi indeksami SUSP i SNPS wynosił r=0,311, co wskazuje istotną korelację o przeciętnej sile. Wykazano w modelu regresji liniowej, że wiek, używanie substancji psychoaktywnych i czas przeznaczany na pracę są niezależnymi predyktorami nasilenia problemów szkolnych. Te trzy czynniki wyjaśniają 11,6% zmienności SNPS. Płeć (podobnie jak typ szkoły) nie została zakwalifikowana do końcowego modelu, jednak modyfikuje ona siłę badanych zależności. W modelu oszacowanym dla chłopców te same trzy czynniki wyjaśniają 12,1%, a w modelu dla dziewcząt 9,5% zmienności SNPS. Wpływ używania substancji psychoaktywnych zaznacza się wyraźniej u chłopców (istotność parametru regresji na poziomie p<0,001) niż dla dziewcząt (p=0,072). Używanie substancji psychoaktywnych jest istotnym predyktorem problemów szkolnych u obu płci, jednak jego efekt jest silniejszy u dziewcząt niż u chłopców (standaryzowane współczynniki regresji odpowiednio 0,289 i 0,185). Obrazem interakcji między płcią, używaniem substancji psychoaktywnych i podejmowaniem pracy jako predyktorami problemów szkolnych jest rycina 2. Różnice zależne od płci są wyraźniejsze w grupie młodzieży pracującej, która sięga po substancje psychoaktywne w stopniu przeciętnym lub umiarkowanym. Mimo, że młodzież pracująca ma ogólnie większe problemy z funkcjonowaniem w szkole, dodatkowy negatywny efekt używania substancji psychoaktywnych zaznacza się w tej grupie dopiero przy przejściu z poziomu przeciętnego do wysokiego. Omówienie wyników W pracy wykorzystano dane dotyczące prawie tysiąca uczniów pierwszych i drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Przedmiotem analizy był wpływ pracy zarobkowej poza domem na kształtowanie się średnich wartości dwóch indeksów zbudowanych na bazie pytań należących w kwestionariuszu CHIP-AE do wymiaru czynników ryzyka. Wykorzystując wyniki analizy psychometrycznej polskiej wersji CHIP-AE, wybrano dwa krótkie indeksy, które zachowują strukturę jednoczynnikową i są łatwe do zinterpretowania. Pierwszy (SUSP), dotyczący używania substancji psychoaktywnych (tytoń, alkohol, marihuana), zbudowany został na bazie pięciu pytań kwalifikowanych 869 Rycina 1 Wystandaryzowane indeksy SUSP i SNPS wg czasu pracy zarobkowej w ostatnim miesiącu. Standardized SUPS and SNPD scores by time of temporary work in the last month. przez autorów CHIP-AE do skali cząstkowej ryzyka indywidualnego. Drugi (SNPS), dotyczący problemów szkolnych, zbudowany został na bazie czterech pytań zaliczanych do skali cząstkowej zagrożeń związanych z brakiem osiągnięć. W obu przypadkach uzyskano podobny wynik – młodzież podejmująca pracę osiągała mniej korzystne wyniki, a ryzyko nasilenia problemów mierzonych przez SUSP i SNPS dodatkowo zwiększało się u osób pracujących w większym wymiarze godzin tygodniowo. Można więc przypuszczać, że podobną zależność będzie można zaobserwować, przyjmując za zmienne wynikowe inne kategorie czynników ryzyka zaburzeń rozwoju widocznych w drugiej dekadzie życia. Znane z piśmiennictwa badania i analizy na temat wpływu podejmowania pracy na rozwój nastolatków nie prowadzą do tak jednoznacznie negatywnych wniosków [13]. Jak zaznaczono już we wstępie, wielu autorów zwraca uwagę na pozytywny wpływ pracy, podkreślając między innymi nabywanie umiejętności gospodarowania czasem, współpracę z innymi ludźmi i lepsze radzenie sobie w pracy w przyszłości [5]. Kalenkoski i Pabilonia [6] wskazali też na ograniczenie przez pracującą młodzież liczby godzin spędzanych przed ekranem telewizora i komputera. Jednak praca Thompson i wsp. [19] potwierdza uzyskane przez nas wyniki. Badana młodzież amerykańska podejmująca dorywczą pracę zarobkową wyraźnie częściej sięgała po substancje psychoaktywne (tytoń, alkohol, narkotyki) niż ich niepracujący rówieśnicy. Autorzy zwrócili również uwagę, że podejmowanie przez nastolatków pracy zazwyczaj nie było związane z problemami finansowymi rodziny, a zarobione pieniądze były przeznaczane na towary luksusowe (sprzęt audio-video, drogie ubrania) i używki. Praca młodzieży często odbywała się też kosztem nauki. Podobne wnioski płyną również z nowszych analiz prowadzonych przez Monachan i wsp. [10], którzy wskazują na wzrost częstości używania substancji psychoaktywnych, przejawów niedostosowania społecznego (kradzieże, wandalizm) oraz spadek zainteresowania nauką u nastolatków podejmujących pracę o dużej intensywności. Analizy skierowane na poszukiwanie mediatorów relacji pomiędzy podejmowaniem pracy za870 Rycina 2 Średni indeks problemów szkolnych (SNPS) wg płci, podejmowania pracy i poziomu używania substancji psychoaktywnych SUSP. Mean score of school problems (SNPS) by gender, working and level of psychoactive substances use (SUSP). robkowej a używaniem przez młodzież substancji psychoaktywnych wskazują, że dużą rolę odgrywa tu preferowany rodzaj zajęć po szkole. Młodzież pracująca woli randki, przejażdżki samochodowe i spotkania ze znajomymi niż, na przykład zorganizowane zajęcia pozalekcyjne i sportowe [15]. Zależności między podejmowaniem przez młodzież pracy zarobkowej a używaniem substancji psychoaktywnych oraz problemami szkolnymi mogą być jednak dwustronne. Trudno jest bowiem na podstawie badań przekrojowych wnioskować o zależności przyczynowo skutkowej. Możemy powiedzieć, że u młodzieży pracującej występują nasilone zachowania ryzykowne, co nie znaczy że pojawiły się one po podjęciu pracy, czy też z tego powodu. Być może, większą motywację do podjęcia pracy zarobkowej mają ci młodzi ludzie, którym bardziej zależy na tym, by się poczuć dorosłymi i uniezależnić od rodziców. Z dużym prawdopodobieństwem już wcześniej weszli oni na trajektorię zachowań ryzykownych, bądź mieli problemy z nauką. Młodzież szkół ponadgimnazjalnych jest często nazywana „stojącą u progu dorosłości” [7,11]. Należy jednak pamiętać, że ta wczesna dorosłość ma zwykle niewiele wspólnego z odpowiedzialnością, a jest raczej kolejnym po adolescencji okresem przejściowym między dzieciństwem a właściwą dorosłością. Arnett [2] wczesną dorosłość określa jako „emerging adulthood”, okres charakteryzujący się: • poszukiwaniem tożsamości, kiedy używanie substancji psychoaktywnych służy poszukiwaniu dodatkowych wrażeń i doświadczeń oraz uwolnieniu od problemów związanych z utrudnioną identyfikacją; • niestabilnością, kiedy częste zmiany skutkują wzrostem niepokoju i smutku, na co lekarstwem mogą być substancje psychoaktywne; • skoncentrowaniem na własnej osobie, kiedy możliwość podejmowania samodzielnych decyzji i mniejszy poziom społecznej kontroli sprzyjają częstszemu używaniu substancji psychoaktywnych; • poczuciem bycia pomiędzy adolescencją a dorosłością, kiedy nie wykształciło się jeszcze poczucie odpowiedzialności typowe dla dorosłych, a równocześnie normy narzucane adolescentom przestały obowiązywać, Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 co też sprzyja używaniu substancji psychoaktywnych; • dużymi możliwościami dokonywania znaczących zmian w swoim życiu, kiedy oczekiwania i optymizm skutkują niedostrzeganiem możliwych konsekwencji używania substancji psychoaktywnych. Być może 16-17-latki, podejmujące „dorosłą” pracę zarobkową mają poczucie, że szybciej przekraczają magiczną granicę dorosłości i ich zachowania zaczynają przypominać opisany „emerging adulthood”. Ważne byłoby przeprowadzenie dodatkowych badań, pozwalających ocenić, w jakich warunkach praca będzie miała w Polsce wpływ pozytywny na rozwój uczącej się młodzieży. Jak dotąd, w naszym kraju praca podejmowana równolegle z nauką nie jest normą kulturową, tak jak w krajach zachodnich. Zobiektywizowanie oceny mogłyby wspomóc badania długofalowe i badania jakościowe, w tym badania motywacji do pracy i cech młodzieży planującej podjęcie pracy zarobkowej w najbliższej przyszłości. Wnioski 1. Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych, którzy podejmują pracę zarobkową są narażeni na zaburzenia funkcjonowania psychospołecznego. Bazując na wynikach badania CHIP-AE, wykazano związek między podejmowaną pracą a zachowaniami antyzdrowotnymi oraz problemami szkolnymi. 2. Częste sięganie po substancje psychoaktywne wiąże się z zaniedbywaniem pracy przez pracującą młodzież. 3. Zagrożenie brakiem osiągnięć szkolnych może być jednym ze skutków nadużywania substancji psychoaktywnych, którego efekt nasila się u młodzieży pracującej, szczególnie u chłopców. 4. Rodzice i opiekunowie powinni zwracać uwagę na rodzaj podejmowanej pracy, na sposób wydawania pieniędzy oraz spędzania wolnego czasu przez nastolatki podejmujące pracę zarobkową. 5. Wskazane jest podjęcie pogłębionych badań nad wpływem podejmowania pracy na rozwój uczącej się młodzieży, z uwzględnieniem badań długofalowych i badań jakościowych. J. Mazur i wsp. Piśmiennictwo 1. Arnett J.J.: Conceptions of the transition to adulthood: Perspectives from adolescence through midlife. Journal of Adult Development 2011, 8, 133. 2. Arnett J.J.: The developmental context of substance use in emerging adulthood. Journal of Drugs Issues 2005, 35, 235. 3. Gurba E.: Wczesna dorosłość. W: B. HarwasNapierała i J. Trempała (red.), Psychologia rozwoju człowieka, PWN, Warszawa 2003, 2, 202. 4. Hall R.: The work–study relationship: experiences of full-time university students undertaking part-time employment. Journal of Education and Work 2010, 23, 439. 5. Hamilton, M.A., Hamilton, S.F.: Designing work and service for learning. W: Hamilton, S.F., & Hamilton, M.A. (eds.). The handbook of youth development: Coming of age in American communities. Sage, Thousand Oaks, CA, 2004. 6. Kalenkoski C.M., Pabilonia W.F.: Time to Work or Time to Play: The Effect of Student Employment on Homework, Sleep, and Screen Time. BLS Working Paper 450, 2011, http://www.bls.gov/ore/pdf/ ec110080.pdf 7. Małkowska A., Tabak I., Jodkowska M. i wsp.: Zdrowie i styl życia młodzieży u progu dorosłości. Przegląd Lekarski 2012 / 69 / 10 Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2005. 8. Mazur J., Małkowska-Szkutnik A., Gajewski J.: Budowa i zastosowanie krótkiego Kwestionariusza Zdrowia Nastolatka (KZN-18). Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2012 . 9. McKechnie J., Hobbs S., Simpson A., et al.: School students’ part-time work: understanding what they do. Journal of Education and Work 2010, 23, 161. 10. Monahan K.C., Lee J.M., Steinberg L.: Revisiting the Impact of Part-Time Work on Adolescent Adjustment: Distinguishing Between Selection and Socialization Using Propensity Score Matching. Child Development 2011, 82, 96. 11. Musialska K.: Aspiracje życiowe młodzieży stojącej u progu dorosłości. Impuls, Kraków 2010. 12. Obuchowska I.: Drogi dorastania. WSiP, Warszawa 1996. 13. Patton W., Smith E.: Part-Time Work of High School Students and Impact on Educational Outcomes. Australian Journal of Guidance & Counselling 2009, 19, 216. 14. Rochford C., Connolly M., Drennan J.: Paid parttime employment and academic performance of undergraduate nursing students. Nurse Educ Today 2009, 29, 601. 15. Safron D.J., Schulenberg J.E., Bachman J.G.: Part-Time Work and Hurried Adolescence: The Links Among Work Intensity, Social Activities, Health Behaviors, and Substance Use. Journal of Health and Social Behavior 2001, 42, 425. 16. Smith E., Patton W.: School students and part-time work. Youth Studies Australia 2009, 28, 21. 17. Staff J., Mortimer J.T.: Social class background and the “school to work” transition. New Dir. Child. Adolesc. Dev. 2008, 119, 55. 18. Taylor G., Lekes N., Gagnon H. et al.: Need satisfaction, work–school interference and school dropout: An application of self-determination theory. British Journal of Educational Psychology, DOI:10.1111/j.20448279.2011.02050.x (w druku). 19. Thompson, J.C., Rice C.M., Cooley V.E. et al.: Should students work? The Relationship Between Part-time Employment and Substance Usage. Paper presented at the Annual Meeting of the Mid-Western Educational Research Association, 1991, http://www. eric.ed.gov/PDFS/ED338977.pdf 20. Woodhead M.: Psychosocial impacts of child work: a framework for research, monitoring and intervention. International Journal of Children’s Rights 2004, 12, 321. 871