Doświadczenia Kliniki Psychiatrii i Stresu Bojowego Wojskowego

Doświadczenia Kliniki Psychiatrii i Stresu Bojowego Wojskowego Instytutu Medycznego
w leczeniu weteranów Polskich Kontyngentów Wojskowych
dr hab. n. med. Stanisław Ilnicki, prof. nadzw. WIM
W latach 1953-2010 polscy żołnierze i pracownicy cywilni wojska uczestniczyli w 84 misjach
i operacjach wojskowych poza granicami państwa. Wzięło w nich udział łącznie ponad 109 tys.
żołnierzy zawodowych, żołnierzy zasadniczej i nadterminowej służby wojskowej oraz pracowników
cywilnych wojska.
W misjach tych straciło życie łącznie 107 żołnierzy, w tym 9 popełniło samobójstwo. Wszystkie
wypadki samobójstw miały miejsce podczas misji poza Irakiem i Afganistanem. W sprawie
wyjaśnienia okoliczności jednego przypadku nagłej śmierci żołnierza w 2010 r. w Afganistanie
trwa postępowanie prokuratorskie.
Brak jest dokładnych informacji na temat skutków zdrowotnych uczestnictwa w misjach poza
granicami państwa. Według szacunkowych danych, w latach 1953-2002 r. ok. 400 uczestników
tych misji doznało trwałego uszczerbku na zdrowiu, skutkującego inwalidztwem. Po przystąpieniu
w 2003 roku do operacji wojskowych w Iraku i Afganistanie w przybliżeniu tyleż samo żołnierzy
PKW zostało inwalidami.
Brak jest rzetelnych statystyk dających odpowiedź na pytanie, ilu żołnierzy straciło zdrowie
wskutek traumy psychicznej. Z wycinkowych badań sondażowych wynika, że u ok. 10 proc.
weteranów Polskich Kontyngentów Wojskowych (PKW) występują objawy niepełnego lub
rozwiniętego zespołu stresu potraumatycznego (PTSD). Systematyczne badanie rozpowszechnienia
tych zaburzeń wśród uczestników misji utrudniał dotychczas brak zrozumienia celowości takich
badań i opieszałość we wdrażaniu niezbędnych do tego narzędzi badawczych i środków
technicznych.
Z przyczyn medycznych rotowanych jest przedterminowo do kraju ok. 15 żołnierzy na 1000
wchodzących w skład PKW w Afganistanie. Zaburzenia stresowe pourazowe stanowią przyczynę
ewakuacji w 1 przypadku na 2000 żołnierzy PKW. Rzeczywisty wskaźnik rotacji z tych przyczyn
może być wyższy, ponieważ z obawy przed psychiatryczną stygmatyzacją, przedterminowy „zjazd”
do kraju bywa niekiedy uzasadniany „własną prośbą żołnierza”.
W 2010 roku 30 proc. powracających do kraju żołnierzy PKW zostało skierowanych na turnusy
profilaktyczno-lecznicze w wojskowych szpitalach uzdrowiskowo-rehabilitacyjnych. Oznacza to
trzykrotny wzrost w stosunku do liczby skierowań w 2004 r. Trudno ocenić, czy jest to rezultatem
częstszego występowania zaburzeń stresowych pourazowych u uczestników misji, obniżeniem
kryteriów kwalifikacyjnych, czy efektem wzrostu atrakcyjności tych turnusów.
Oddziały psychiatryczne pięciu szpitali wojskowych w Bydgoszczy, Krakowie, Wrocławiu, Gdańsku
Oliwie i w Warszawie są przygotowane do leczenia potraumatycznych zaburzeń psychicznych.
Jednakże, w warunkach swobodnego wyboru miejsca leczenia, przeważająca większość weteranów
PKW kierowana jest do Kliniki Psychiatrii i Stresu Bojowego Wojskowego Instytutu Medycznego
w Warszawie. Od momentu założenia kliniki (w końcu 2005 r.) było w niej hospitalizowanych
206 żołnierzy PKW, a łączna liczba ich hospitalizacji sięga 300.
Poza klasycznymi metodami leczenia zaburzeń stresowych pourazowych, opartych na założeniach
psychoterapii poznawczo-behawioralnej oraz innych metod o uznanej skuteczności, stosowana
jest terapia wykorzystująca ekspozycję na stresory w rzeczywistości wirtualnej oraz w rzeczywistych
warunkach służby (np. trening strzelecki). Techniki wirtualne wykorzystywane są również w tzw.
treningu uodporniania na stres żołnierzy przygotowywanych do wyjazdu na misje.
Studentki wyższych lat studiów psychologicznych, skupione w działającym przy klinice Studenckim
Kole Naukowym współuczestniczą - jako wolontariuszki - w sprawowaniu indywidualnej opieki
psychologicznej nad ciężko rannymi żołnierzami hospitalizowanymi w różnych klinikach szpitala
przy ul. Szaserów. Współuczestniczą również w warsztatach terapeutycznych organizowanych dla
rodzin weteranów PKW oraz rodziców żołnierzy poległych w czasie misji.
Istotnym utrudnieniem w działalności Kliniki wobec żołnierzy poszkodowanych w misjach jest
niedostateczna refundacja przez NFZ rzeczywistych kosztów ich leczenia. Taryfikator NFZ nie
uwzględnia specyfiki leczenia traumy psychicznej u żołnierzy z współwystępującymi często urazami
ośrodkowego układu nerwowego, narządów słuchu i wzroku, oparzeń, postrzałów, złamań. Koszty
utrzymania oddziałów psychotraumatologii w armiach sojuszniczych pokrywane są całkowicie lub
dofinansowywane w niezbędnym zakresie z budżetu.
Obecnie w stutysięcznej zawodowej armii zatrudnionych jest ponad 350 psychologów i
psychiatrów. Jeden specjalista z dziedziny ochrony zdrowia psychicznego przypada więc na ok. 300
żołnierzy. Niestety specjaliści ci podlegają różnym ośrodkom decyzyjnym. Najliczniejsza grupa ok.
190 psychologów jednostek wojskowych – konsultantów dowódców do spraw psychoprofilaktyki
– podlega pod Departament Wychowania i Promocji Obronności MON, 120 psychologów
Wojskowych Pracowni Psychologicznych podlega pod Inspektorat Wsparcia SZ, a ok. 60
psychiatrów i psychologów z wojskowych zakładów leczniczych – pod Inspektorat Służby Zdrowia.
Dezintegracja instytucji zajmujących się ochroną zdrowia psychicznego żołnierzy utrudnia
komunikację między nimi, powoduje nieuzasadnione powtarzanie takich samych badań
diagnostycznych, rozprasza dane osobopoznawcze żołnierzy i generuje zbędne koszty. Np.
wskutek niespójnych przepisów prawnych, mimo tak licznego grona własnych specjalistów,
wojskowe komisje lekarskie zatrudniają dodatkowo jako konsultantów psychologów i psychiatrów
z zewnętrznych instytucji. Koszty tych konsultacji, tylko w przypadku badań żołnierzy
wyjeżdżających i powracających z misji, wynoszą ok. 1 mln zł rocznie.
Usunięcie wymienionych dysfunkcji organizacyjnych, przezwyciężanie drogą edukacji
stygmatyzacyjnych postaw wobec żołnierzy korzystających z pomocy psychologicznej
i psychiatrycznej, długoterminowy monitoring stanu zdrowia i sytuacji życiowej żołnierzy
poszkodowanych w misjach oraz tworzenie sieci wsparcia psychologicznego i medycznego w ich
środowisku społecznym - są priorytetowymi zadaniami wojskowej służby zdrowia w ramach
realizowanego w resorcie obrony narodowej Narodowego Programu Ochrony Zdrowia
Psychicznego.