K O M E N T A R Z
Transkrypt
K O M E N T A R Z
KOMENTARZ DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-33-119-B KCYNIA Opracował: Alfred Kaniecki OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Obszar objęty arkuszem mapy Kcynia znajduje się według podziału fizycznogeograficznego Polski J. Kondrackiego (1998) w makroregionie Pojezierze Wielkopolskie (315.5), w mezoregionie Pojezierze Chodzieskie (315.53). Natomiast zgodnie z podziałem geomorfologicznym Niziny Wielkopolskiej B. Krygowskiego (1961) (rys. 1) omawiany obszar znajduje się w obrębie Wysoczyzny Gnieźnieńskiej (IX), w subregionach: Równina Wągrowiecka (IX4), Pagórki Chodzieskie (IX6) i Równina Żnińska (IX7). plioceńskich. Szczególnie w rejonie Kcyni, Łęgniszewa i Gołańczy stwierdzono występowanie w obrębie utworów czwartorzędowych porwaków iłów plioceńskich. Pod względem stratygraficznym utwory czwartorzędu należą głównie do dwóch zlodowaceń: bałtyckiego i środkowopolskiego. Lokalnie w obniżeniach powierzchni podczwartorzędowej natrafić można na osady zlodowacenia południowopolskiego. W utworach czwartorzędu główną część stanowią gliny zwałowe oraz żwiry i piaski wodnolodowcowe. Holocen natomiast reprezentowany jest przez aluwia (piaski, żwiry, muły i mady) oraz torfy i iły jeziorne. Miąższość utworów holoceńskich na ogół nie przekracza kilku metrów. Największy wpływ na krajobraz obszaru opracowania wywarła faza poznańska ostatniego zlodowacenia. Większość bowiem form występujących na rozpatrywanym obszarze związana jest z fazą recesyjną lodowca w czasie tego stadiału. Najwyraźniej zaznacza się w rzeźbie terenu strefa wzgórz czołowomorenowych fazy chodzieskiej, ciągnąca się od Chodzieży poprzez Kcynię i dalej na wschód. W rejonie Dobieszewka i Kcyni ich rzędne wynoszą: 142,4 i 137,8 m n.p.m., a wysokości względne dochodzą do 40 m. Pagóry czołowomorenowe mają kształt kop i masywów, często o stromych zboczach. Zbudowane są głównie z piasków i żwirów. Na odcinku od Margonina do Kcyni wzgórzom czołowomorenowym towarzyszą sandry, a na ich przedpolu rozpościera się wysoczyzna morenowa falista. W holocenie przeobrażenie rzeźby jest stosunkowo nieznaczne; dominowało zasypywanie dolin rzecznych i rynien jeziornych oraz procesy osuwiskowe w strefach krawędziowych i na zboczach wzgórz czołowomorenowych. TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE Rozpatrywany obszar należy do dorzecza Warty, stąd wyznaczone działy wodne należą do II, IV i V rzędu. Zaznaczają się one na ogół wyraźnie w rzeźbie terenu. Przez północną część obszaru opracowania przebiega dział wodny rozdzielający spływ wód do dorzecza Warty (Struga Gołaniecka i Kanał Łekniński) oraz Noteci (Margoninka i Kcyninka). W przebiegu działu wodnego Kcyninki stwierdza się występowanie bram wodnych, związanych z przeprowadzonymi pracami melioracyjnymi. Większe obszary bezodpływowe występują w strefie Go³añcz 80 P[mm] 70 60 50 40 30 20 10 0 XI XII I II III IV V VI VII czołowomorenowej w rejonie Gołańczy wododziałowej kanałów: Wapno-Laskownica pobliżu Mokronosów. VIII IX X oraz w strefie i Łeknińskiego w OPADY Rys. 1. Jest to obszar dość wyraźnie zróżnicowany pod względem hipsometrycznym. Elementami pierwszoplanowymi, wyraźnie zaznaczającymi się w rzeźbie terenu są: rynna jezior odwadnianych przez Strugę Gołaniecką i rynna Jeziora Czeszewskiego, wcięte na kilka metrów w wysoczyznę oraz strefa wzgórz czołowomorenowych, z kulminacją 142,4 m n.p.m. w pobliżu Dobieszewka. Najniższy punkt, około 84 m n.p.m. stanowi poziom wody w Jeziorze Łeknińskim. Powierzchnia wysoczyzny morenowej jest falista lub pagórkowata o przeciętnych wysokościach od 90 do 110 m n.p.m. i deniwelacjach rzędu kilkunastu metrów. Zgodnie z podziałem rolniczo-klimatycznym Polski R. Gumińskiego (1948), rozpatrywany obszar położony jest w dzielnicy środkowej (VIII), charakteryzującej się najniższym opadem średniorocznym, rzędu około 500 mm, największą ilością dni słonecznych (ponad 50) oraz najmniejszą liczbą dni pochmurnych (poniżej 130). Liczba dni mroźnych waha się od 30 do 50, z przymrozkami od 100 do 110, a przeciętny czas trwania pokrywy śnieżnej od 50 do 80 dni. Czas trwania okresu wegetacyjnego waha się od 210 do 220 dni. Rozpatrywany obszar leży w strefie największych deficytów wodnych; niedobory wodne, mierzone różnicą rocznych wartości sum opadowych i parowania potencjalnego, wynoszą około 100 mm. Obszar opracowania, zgodnie z podziałem klimatycznym Niziny Wielkopolskiej A. Wosia (1994), znajduje się w Regionie Środkowowielkopolskim. Częściej niż w sąsiednich regionach występuje tu pogoda bardzo ciepła i jednocześnie pochmurna bez opadu (38,7 dni w ciągu roku). Również więcej stwierdza się w tym regionie dni z pogodą przymrozkową bardzo chłodną z dużym zachmurzeniem i opadem oraz dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez opadu. Rzadziej natomiast występują dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne bez opadu oraz umiarkowanie ciepłe z dużym zachmurzeniem bez opadu. Obszar opracowania jest typowo rolniczy, z wyraźną przewagą gruntów ornych. Dominującą część obszaru zajmują gleby płowe właściwe, wytworzone na glinach zwałowych. Jedynie w południowo-zachodniej części rozpatrywanego obszaru występują na większej powierzchni gleby rdzawe bielicowane. W obniżeniach powierzchni terenu i w dolinach rzecznych występują gleby powstałe na gruntach organicznych, a więc murszowe i torfowe. Jest to obszar intensywnej produkcji rolnej i hodowlanej. Cały omawiany obszar został silnie wylesiony. Jest to obszar pozbawiony większych ośrodków miejskich. Największe miasta: Kcynia i Gołańcz liczą poniżej 10 tys. mieszkańców. BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Obszar opracowania znajduje się w strefie granicznej dwóch wielkich jednostek geologicznych: antyklinorium środkowopolskiego i synklinorium mogileńskiego, efektem czego jest znaczne zróżnicowanie głębokości występowania powierzchni podkenozoicznej. Najgłębiej występuje ona w strefie pomiędzy Damasławkiem a Gołańczą, w obrębie synkliny Sielec-Ostrowo, gdzie schodzi poniżej rzędnej 200 m p.p.m. Stanowią ją margle kredowe. Występują tam również wysady solne Damasławka i Wapna. Te struktury solonośne, zalegające płytko pod powierzchnią terenu, zorientowane są w kierunku NW-SE, zgodnym z przebiegiem antyklinorium środkowopolskiego, jak i synklinorium mogileńskiego. W kierunku wschodnim strop utworów mezozoicznych wyraźnie się podnosi. Powierzchnię utworów mezozoicznych przykrywają utwory trzeciorzędowe. Najstarszym piętrem trzeciorzędu na obszarze opracowania jest górny eocen, reprezentowany przez iły toruńskie występujące lokalnie w rejonie Kcyni. Przykrywają je utwory oligocenu i miocenu o bardzo zróżnicowanych miąższościach od 0 w rejonie wysadu solnego Wapna do około 200 m w synklinach. Sedymentację trzeciorzędową kończą iły plioceńskie o miąższościach od 0 w rejonie wysadu solnego Wapna do około 70 m w rejonie Kcyni i Łęgniszewa. Utwory trzeciorzędowe przykryte są utworami czwartorzędowymi o bardzo zróżnicowanej miąższości; od 0 i kilku metrów w obrębie wysadów solnych do około 70 m w rejonie Kcyni. Duże zróżnicowanie miąższości utworów czwartorzędowych wiąże się zarówno z nierównościami powierzchni podplejstoceńskiej, jak i z spiętrzeniami osadów glacjalnych i Tabela 1. Zestawienie opadów normalnych (N), roku wilgotnego (W) i suchego (S) Miesięczne sumy opadów w mm H m n.p.m. XI (lata) XI II II V VI VI VI IX X Rok I II 3 3 2 2 3 3 5 6 7 5 4 3 N 8 7 9 4 0 1 2 0 1 7 4 5 8 95 3 6 3 5 3 2 5 1 1 6 4 4 68 W I IV Gołańcz (1967) I I 50 4 8 7 7 6 7 4 1 0 9 5 3 9 (1961-2000) 3 3 2 6 2 1 3 6 3 1 5 1 30 (1982) 3 1 8 5 9 9 4 4 7 2 4 8 1 S Rys. 2. Średnie miesięczne sumy opadów atmosferycznych Najwyższe sumy opadów miesięcznych z reguły przekraczają 200% wartości opadów przeciętnych. Najwyższe wartości opadów miesięcznych występują w okresie czerwiec-sierpień, a najniższe od stycznia do kwietnia włącznie. WODY POWIERZCHNIOWE Głównymi ciekami odwadniającymi obszar opracowania są: Kanał Wapno-Laskownica, Kanał Łekniński, Struga Gołaniecka, Kcyninka (Struga Kcynka) i Margoninka. Są to drobne cieki o niewielkich wartościach przepływu. Sieć cieków na rozpatrywanym obszarze jest gęsta, uregulowana i objęta systemem zabudowy hydrotechnicznej. W zasadzie ich biegi zostały wyprostowane i włączone do systemu melioracyjnego, którego budowę zapoczątkowano na dużą skalę w XIX wieku. Przyczyniło się to również do włączenia niektórych obszarów bezodpływowych w cykl krążenia powierzchniowego. Większość drobnych cieków na omawianym obszarze ma charakter okresowy. Margoninka na odcinku około 1 km została zarurowana. Na obszarze opracowania występuje kilka większych zbiorników wodnych. Są nimi jeziora: Czeszewskie, Grylewskie, Łeknińskie i Laskownickie. Parametry ich przedstawiono w tabeli 2. Tabela 2. Zestawienie jezior i zbiorników wodnych Powierzchnia [ha] Lp Nazwa jeziora lub . zbiornika wodnego z IRŚ1 KJP2 planimetrowania Głęb Głęb Obj. . . [tys. śred maks m 3] . . [m] [m] 1. Czeszewskie 148, 126, 131,3 5458, 3,7 8,3 2. Grylewskie 3 0 98,2 3 3,6 6,5 3. Łeknińskie 119, 98,0 56,9 4329, 1,6 2,8 4. Laskownickie 1 57,5 17,0 0 4,0 7,4 5. (Podjeziorze) 85,2 12,5 7,1 1376, - - 6. bn 19,2 5,6 142,0 5 - - - - na E od J.Czeszewskiego Stawy rybne na N od CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Charakterystykę hydrologiczną wód powierzchniowych, ze względu na brak na obszarze opracowania posterunków pomiarowych IMiGW, przedstawiono w oparciu o wyniki badań prowadzonych na ciekach obszarów sąsiednich. Cieki na rozpatrywanym obszarze charakteryzują się śnieżnodeszczowym reżimem zasilania z jednym maksimum i jednym minimum w ciągu roku. po osiągnięciu wiosennego maksimum, związanego z roztopami wiosennymi, a przypadającego na marzec i kwiecień, stany wody i przepływy zmniejszają się wyraźnie, aż do końca roku hydrologicznego. Cieki na obszarze opracowania charakteryzuje szybkie przejście od kulminacji do stanów niżówkowych, które rozpoczynają się w czerwcu i są na ogół stabilne. Wezbrania letnie na ciekach, typu opadowego, są na ogół rzadkie. W okresie zimowym, w wyniku utrzymywania się przez dłuższy okres czasu ujemnych temperatur powietrza, zaznaczają się również niżówki, niekiedy nawet głębokie i długotrwałe. Omawiany obszar znajduje się w strefie niskich odpływów, tym bardziej, że znajdują się tam przede wszystkim górne biegi cieków, słabo wciętych w obszar wysoczyznowy. Dlatego też drenują tylko płytko zalegające i słabo zasobne poziomy wodonośne. Średnia wartość spływu jednostkowego mierzona dla Gąsawki w pobliskim Żninie wynosi 4,1 dm3s-1km-2. Dla cieków odwadniających obszar opracowania wartości spływów jednostkowych na pewno są wyraźnie niższe. Potwierdzeniem tego mogą być archiwalne pomiary przepływu wody w ciekach znajdujących się w zlewni bezpośredniej Jeziora Czeszewskiego. Średnie wartości spływów jednostkowych w zlewni tego jeziora wynosiły około 2 dm3s-1km-2. Celem określenia rzędu wielkości przepływów na ciekach niekontrolowanych wykonano w dniu 10.09.2002 roku kilka pomiarów, których wyniki zestawiono w tabeli 3. Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych Analizę stosunków opadowych przeprowadzono w oparciu o wyniki pomiarów prowadzonych w posterunku obserwacyjnym IMiGW w Gołańczy, wykorzystując ponadto materiały archiwalne z posterunków, w których zaprzestano już prowadzenia tych pomiarów. W zestawieniu tabelarycznym (tab. 1) oraz na histogramie (rys. 2) przedstawiono sumy opadów miesięcznych i rocznych w roku normalnych (N), wilgotnym (W) i suchym (S) z wielolecia 1961-2000. Wyliczony średni opad roczny na rozpatrywanym obszarze należy do najniższych w Polsce i wynosi 508 mm. Maksymalne odchylenia sum opadów rocznych od wielkości opadu normalnego wynoszą 60% w roku wybitnie suchym (1982) i 136% w roku wilgotnym (1967). Posterunek opadowy tabeli 2. Ze względu na ukierunkowanie osi jeziora zgodnie z kierunkiem przeważających wiatrów, jest ono bardzo podatne na mieszanie wiatrowe wód, co powoduje, że należy ono do typu polimiktycznego. Sprawia to również, że misa jeziora w 100% ma dno czynne, co wpływa na zwiększenie zdolności jeziora do samooczyszczania wód, choć jednocześnie jest przyczyną utrudnień w deponowaniu materiału zawieszonego w wodzie. Duża intensywność wymiany wód, rzędu 170% w ciągu roku, jest czynnikiem sprzyjającym ograniczeniu akumulacji związków biogennych. Powyższe cechy jeziora i jego wód odnieść można również do innych jezior znajdujących się na rozpatrywanym obszarze, w szczególności jednak do Jeziora Łeknińskiego, które również stanowi niewielką część dawnej misy jeziornej. Pozostałe jeziora, tj. Grylewskie i Laskownickie, znajdujące się w głębokiej rynnie, charakteryzują się znacznie mniejszym stopniem zaniku. Poza jeziorami przy wsi Łukowo znajduje się w dolinie Kanału Wapno-Laskownica duży zespół stawów hodowlanych. Ponadto w dolinie tego cieku występują drobne zbiorniki wodne, powstałe na skutek eksploatacji torfu oraz tereny podmokłe. Z obiektów hydrotechnicznych występują na tym obszarze zastawki i groble. Ponadto obszar ten został w dominującej części zdrenowany. - Łukowa 1 Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie 2 Katalog jezior Polski (A. Choiński 1992) 773,8 - Są to jeziora o stosunkowo niewielkich głębokościach. Największe z jezior znajdujących się na obszarze opracowania, Jezioro Czeszewskie, jest zbiornikiem rynnowym, zajmującym obecnie tylko niewielką część pierwotnego zagłębienia, rozciągającego się wzdłuż osi wschód-zachód. W ostatnich kilkudziesięciu latach jego powierzchnia uległa wyraźnemu zmniejszeniu, o czym świadczą wyniki pomiarów zestawione w Wartość Lp. Rzeka Profil * objętości Data przepływu pomiaru [m3 s-1] 1. Kanał Wapno-Laskownica Chawłodno 0,27 10.09.20 2. Kanał Łekniński Siedleczko 0,06 02 3. Struga Gołaniecka Gołańcz 0,13 10.09.20 4. Kcyninka Miaskowo 0,25 02 10.09.20 02 10.09.20 02 * numeracja zgodna z numeracją na mapie WODY PODZIEMNE Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Polski obszar opracowania znajduje się na pograniczu dwóch regionów: regionu pomorsko-kujawskiego (III) z podregionem pomorskim (III 1) oraz regionu mogileńskiego (XII). Granica rozdzielająca te regiony przebiega przez miejscowości Wapno i Gołańcz. Zajmujący jego północną część podregion pomorski charakteryzuje się występowaniem głównych poziomów użytkowych w utworach czwartorzędu i miocenu. Mniejsze znaczenie mają poziomy występujące w utworach pliocenu i oligocenu. Jest to obszar charakteryzujący się małą zasobnością wód podziemnych, a ponadto występują tam również strefy praktycznie bezwodnego czwartorzędu. W utworach czwartorzędu występuje zazwyczaj jeden poziom użytkowy, na głębokości od 20 do 60 m. Występują w nim zarówno wody o zwierciadle swobodnym, jak i pod ciśnieniem do około 850 kPa. Możliwe również samowypływy. Warstwy wodonośne stanowią piaski, żwiry i piaski mułkowate, o miąższości od kilku do kilkunastu metrów. Uzyskiwane wydajności wahają się najczęściej od 10 do 30 m3h-1. Tylko w północno-zachodniej części omawianego obszaru oraz w okolicy Kcyni, uzyskuje się wydajności nieco wyższe. W utworach miocenu poziom użytkowy występuje w tym podregionie na głębokości od 30 do 130 m3h-1. Stanowią go piaski i piaski mułkowate, o miąższości od 20 do około 30 m. Przeważają tam wydajności rzędu 60 m3h-1. Natomiast w regionie mogileńskim w utworach czwartorzędowych występuje zazwyczaj jeden poziom użytkowy na głębokości od kilku do 70 m. Przeważają wydajności nie przekraczające 30 m3h-1. W utworach miocenu poziom użytkowy występuje na głębokości od 60 do 180 m, a uzyskiwane wydajności najczęściej wahają się od 30 do 70 m3h-1. Lokalnie mogą również występować w tym regionie w marglach i wapieniach kredy górnej wody szczelinowe lub wody kopalnego krasu, przeważnie zmineralizowane. Występowanie wód podziemnych pierwszego poziomu na rozpatrywanym obszarze wykazuje stosunkowo duże zróżnicowanie. Na przeważającej części obszaru opracowania dominują głębokości w przedziale od 2 do 5 metrów. Natomiast w strefie pagórów czołowomorenowych dochodzą nawet do 20 metrów. Przebieg hydroizobat ma charakter współkształtny do powierzchni terenu. Rytm wahań stanów wód podziemnych analizowano na podstawie pomiarów wykonywanych na stacjach pomiarowych IMiGW, znajdujących się na obszarach bezpośrednio sąsiadujących z rozpatrywanym obszarem. Wody podziemne omawianego obszaru charakteryzują się jednym okresem wzniosu i jednym niżówki. Podstawowe zasilanie ma miejsce w czasie roztopów wiosennych. Od tego okresu, aż do końca roku hydrologicznego, a niekiedy nawet i do następnego okresu roztopów, obserwuje się trwałą tendencję spadkową zwierciadła wód podziemnych pierwszego poziomu. Jedynie wysokie wartości opadów zaznaczają się w przebiegu stanów, nawet w okresie wegetacyjnym. Wody podziemne pierwszego poziomu występują na rozpatrywanym obszarze głównie w stropowych partiach glin zwałowych, w związku z czym charakteryzują się małą zasobnością. Przy dłużej utrzymujących się okresach bezopadowych zaznacza się okresowy zanik wody w niektórych studniach. Amplitudy roczne wahań zwierciadła wód podziemnych wynoszą przeciętnie od 0,5 do 1,0 m w obniżeniach, rynnach jeziornych i dolinach rzecznych oraz od 2,0 do 5,0 m na obszarze wysoczyzny morenowej zbudowanej z glin zwałowych. W strefie pagórków czołowomorenowych koło Dobieszewa występuje zespół stałych źródeł o wydajności około 0,8 dm3s-1, skąd doprowadzana jest woda do wsi. CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ Badania terenowe, tj. kartowanie szczegółowe, pomiary przepływów i pomiary głębokości występowania wód podziemnych pierwszego poziomu prowadzono na początku września 2002 roku. Z uwagi na to, że okres letni poprzedzający pomiary był wyjątkowo posuszny, stany wód mieściły się wtedy w strefie stanów niskich. STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH Badania czystości wód powierzchniowych, prowadzone przez Państwową Inspekcję Ochrony Środowiska objęły rzekę: Kcyninkę, Strugę Gołaniecką, Kanał Łekniński oraz jeziora: Czeszewskie, Grylewskie oraz Łeknińskie. Ocenę jakości wód powierzchniowych dokonano na podstawie danych zawartych w „Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 1999” (PIOŚ-Poznań 2000), w „Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w 2000 roku” (PIOŚ-Poznań 2001), w „Stanie czystości jezior w województwie pilskim na podstawie badań monitoringowych w latach 1992-1997” (PIOŚ-Piła 1998), w „Stanie czystości wód w zlewniach dopływów środkowej i dolnej Noteci na terenie województwa wielkopolskiego w latach 1991-2000” (PIOŚ-Poznań 2001, delegatura w Pile) oraz w „Stanie czystości wód w zlewni rzeki Wełny” (PIOŚ-Poznań 2002). Kcyninkę badano w latach 1999-2000, w dwóch punktach pomiarowo-kontrolnym: powyżej Kcyni oraz w miejscowości Nowy Dwór, na obszarze objętym arkuszem mapy Wyrzysk. Rzeka w 1999 roku, powyżej Kcyni prowadziła wody odpowiadające II klasie czystości. Badania Kcyninki w 1999 roku, w miejscowości Nowy Dwór, w przekroju ujściowym do Noteci (km 3,3), wykazały pozaklasowe zanieczyszczenie cieku. W 2000 roku jakość wód Kcyninki nie uległa zmianie. Rzeka prowadziła wody zawierające ponadnormatywne (klasa czystości non) ilości substancji biogennych (azotyny) oraz chlorofilu „a”. Stężenia związków organicznych, zasolenia oraz saprobowości kwalifikowały wody rzeki do II, zawiesiny i bakteriologia do III klasy czystości. Kcyninkę zanieczyszczają spływy obszarowe z rolniczo użytkowanej zlewni. Punktowe źródła zagrożeń jakości wód rzeki stanowią wszystkie miejscowości położone w zasięgu zlewni Kcyninki. Na stan czystości rzeki wpływają przede wszystkim ścieki zrzucane za pomocą rowów z nie posiadającej oczyszczalni ścieków Kcyni. Strugę Gołaniecką badano w dówch punktach pomiarowokontrolnych: w miejscowości Laskownica (km 16) oraz w miejscowości Kobylec (km 5,3), na obszarze objętym arkuszem mapy Margonin. W 2001 roku wody rzeki, w Laskownicy, były ponadnormatywnie zanieczyszczone (klasa non) związkami organicznymi i biogennymi. Stężenie chlorofilu „a” odpowiadało II, a stan sanitarny III klasie czystości. Struga Gołaniecka w miejscowości Kobylec, w latach 1998 i 2001 prowadziła wody pozaklasowe (klasa non). W 1998 roku decydowało o tym stężenie chlorofilu „a”. Stężenia związków organicznych i biogennych odpowiadały III klasie czystości, zasolenie II, a stężenie zawiesin ogólnych i stan sanitarny – I klasie czystości. W 2001 roku wody dyskwalifikował stan sanitarny rzeki (określony wskaźnikiem miano Coli). Stężenia związków biogennych oraz chlorofilu „a” utrzymywały się w normach I i II klasy czystości. W porównaniu z 1998 rokiem pogorszył się stan sanitarny rzeki (z klasy I do non). Na jakość wód Strugi Gołanieckiej wpływ miały zanieczyszczenia wymywane z terenów rolniczych oraz niekontrolowane zrzuty ścieków. Docelowo Struga Gołaniecka ma prowadzić wody w II klasie czystości. Wody Kanału Łeknińskiego badano w 2001 roku w punkcie pomiarowo-kontrolnym powyżej Łekna (km 16). O ponadnormatywnym zanieczyszczeniu (klasa non) decydowały związki biogenne, stan sanitarny oraz sporadycznie saprobowość. Badania wód powierzchniowych na omawianym obszarze objęły jeziora: Grylewskie, Czeszewskie oraz Łeknińskie. Jezioro Grylewskie, częściowo znajdujące się na omawianym obszarze, w 1999 roku posiadało wody silnie zanieczyszczone (klasa non) i było zbiornikiem bardzo podatnym na degradację (poza kategorią). Zawierało znaczną ilość substancji organicznej, o czym świadczyły wyniki BZT5 oraz ChZT-Mn. W warstwach powierzchniowych wody związki fosforu występowały w umiarkowanych ilościach, wysokie natomiast były stężenia związków azotu. Pozaklasowa wartość przewodności elektrolitycznej potwierdziła obecność dużej ilości związków mineralnych w zbiorniku. Stan sanitarny odpowiadał II klasie. Docelowo Jezioro Grylewskie powinno posiadać wody odpowiadające I Klasie czystości wód jeziornych. Jezioro Czeszewskie zanieczyszczone jest zasolonymi wodami dołowymi, które doprowadzane są do niego Kanałem WapnoLaskownica. Zasobne wody pochodziły z odwodnienia zatopionej 5.05.1977 roku kopalni soli w Wapnie. Po 1987 roku pompowanie zasolonych wód dołowych zostało wznowione celem obniżenia zwierciadła wody i rozpoczęcia eksploatacji gipsu. Odwodnienie prowadzono z różnym natężeniem. Odprowadzane wody charakteryzują się bardzo wysoką twardością, wysoką zawartością chlorków, siarczanów, sodu, wapnia i żelaza. Z Jeziora Czeszewskiego wody odprowadzano dalej na zachód Kanałem Wapno-Laskownica do Strugi Gołanieckiej i Wełny. Dopływ zasolonych wód z dawnej kopalni soli w Wapnie powoduje, że wody Jeziora Czeszewskiego mają właściwości odbiegające od najczęściej spotykanych w jeziorach tego samego typu. Pod wpływem wód kopalnianych znacznie zwiększyła się ich twardość, wzrosły stężenia chlorków, siarczanów, sodu i wapnia do wartości ponadprzeciętnych, mieszczących się jednak w granicach norm określanych dla wód powierzchniowych. Struktura użytkowania gruntów w zlewni Jeziora Czeszewskiego jest bardzo niekorzystna z punktu widzenia jego ochrony przed dopływem różnego typu zanieczyszczeń. Dopływowi zanieczyszczeń do wód powierzchniowych sprzyja przewaga gruntów ornych, zajmujących 76% powierzchni zlewni bezpośredniej jeziora oraz niewielki udział użytków zielonych 9,8% i lasów 9,1%, stanowiących naturalne bariery ochronne dla wód powierzchniowych. Jezioro Czeszewskie badane w 2001 roku, było zbiornikiem posiadającym wody odpowiadające II (docelowej) klasie czystości i umiarkowanie podatnym na degradację (II kategoria). Badania wykazały wysokie stężenia związków azotu oraz substancji organicznych. Na jakość wód zbiornika wpływ miały zanieczyszczenia wnoszone z wodami dopływów oraz spływ powierzchniowy z rolniczo użytkowanej zlewni. Nie wykorzystane przez rośliny uprawne związki azotu, stanowiące główny składnik nawozów mineralnych i organicznych, łącznie z innymi substancjami pokarmowymi powodują przyrost biomasy w jeziorze. W 1996 roku przyrost biomasy był umiarkowany: stężenia chlorofilu „a” odpowiadało I, suchej masy sestonu II klasie czystości. Wysoka wartość przewodności elektrolitycznej właściwej świadczyła o dużej koncentracji soli mineralnych w wodach akwenu, wnoszonych przez wody dołowe z nieczynnej kopalni soli kamiennej. Stan czystości akwenu w porównaniu do wyników badań z 1987 roku uległ poprawie, z III do II klasy. Utrzymanie II klasy czystości wymaga jednak podjęcia działań ochronnych polegających na poprawie jakości wód dopływów, ograniczeniu spływu obszarowego oraz prowadzeniu gospodarki rybackiej zgodnie z wymogami ochrony wód. Jezioro Łeknińskie w 2001 roku było zbiornikiem bardzo podatnym na degradację (poza kategorią) o wodach silnie zanieczyszczonych (poza klasą). Decydowały o tym pozaklasowe stężenia związków organicznych, azotowych, chlorofilu „a” oraz związków mineralnych. Stężenia związków biogennych utrzymywały się na poziomie I-III klasy. Wody powierzchniowe omawianego obszaru, przyjmujące zrzuty wód pościekowych (Kcyninka, Struga Gołaniecka) lub zrzuty ścieków są silnie zanieczyszczone bakteriologicznie. Za intensywnym wodociągowaniem wsi nie nadąża budowa sieci kanalizacyjnej. Sprawia to, że ścieki gromadzone w szambach są niekiedy zrzucane w sposób niekontrolowany do gruntu lub wód powierzchniowych. Ze względu na małe przepływy, nie gwarantujące korzystnego stopnia rozcieńczenia zanieczyszczeń i braku zdolności wód do samooczyszczania małe cieki powinny być wykluczone jako odbiorniki ścieków. Można przyjąć, że cieki odwadniające tereny podmokłe (okolice miejscowości Mokronosy, Wapno, Łekno) mają obniżoną jakość wody (z przyczyn naturalnych: zwiększona ilość zawiesin i substancji rozpuszczonej). Obniżoną jakość wody mają także cieki będące okresowo odbiornikami wód (zawierających duży ładunek biogenów i zawiesiny ogólnej) ze stawów rybnych zlokalizowanych powyżej miejscowości Łukowo. Wody powierzchniowe omawianego obszaru zanieczyszczone są również przez spływy obszarowe. Ułatwieniem dla spływu związków biogennych z terenów rolniczych jest sieć rowów melioracyjnych, oraz urządzenia drenarskie. Substancje biogenne docierające do wód powierzchniowych powodują wzrost ich żyzności, a przez to wpływają na przyspieszenie procesów eutrofizacji. Ograniczenie procesów eutrofizacji polega na eliminacji punktowych źródeł zanieczyszczeń, zmodernizowaniu pracujących oczyszczalni w celu usunięcia mineralnych składników pokarmowych ze ścieków oraz na zahamowaniu spływu tych składników z terenów rolniczych. Tabela 4. Stan czystości badanych wód powierzchniowych Lp Rzeka . Klasa Punkt pomiarowo- Rok kontrolny badań Główne czystoś zanieczyszczenia ci 1. Kcyninka powyżej Kcyni 1999 II - 2. Struga Laskownica (16 2001 non Związki organiczne, Gołaniecka km) związki biogenne, miano Coli (III 3. 2001 Kanał non powyżej Łekna klasa) Związki organiczne, Łekniński przewodnictwo 4. 1999 non elektrolityczne właściwe J. Grylewskie Związki organiczne, 5. 2001 II mineralne, przewodnictwo J. Czeszewskie elektrolityczne 6. 2001 non właściwe Związki organiczne, J. Łeknińskie przewodnictwo elektrolityczne właściwe Związki organiczne, chlorofil „a”, związki mineralne non - nie odpowiada normom Tabela 5. Ważniejsze zrzuty ścieków Nr Miejscowoś * ć Zakład Rodzaj ścieków Ilość Urządzen ścieków ie m3 d-1 do Kierunek zrzutu max/aktual oczyszcz na . 1. Gołańcz UG Gołańcz komunalne 670/350 mech.- Struga 2. Grocholin Gosp. Rolne komunalne brak biol. Gołaniecka danych mech.- Rów do Strugi biol. Kcynki 3. Łekno Mleczarnia przem.kom. 4. Damasławe UG Damasławek k brak danych komunalne 5. UG Wapno Wapno rów melior. do mech.- K. biol. Łeknińskiego 400/120 komunalne 320/140 rów melior. do mech.- K. biol. Łeknińskiego rów do K. mech.- Wapno- biol. Laskownica * numeracja zgodna z numeracją na mapie. PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH Rozpatrywany obszar został dość wyraźnie przeobrażony w wyniku gospodarczej działalności człowieka. Najwyraźniejszym tego przejawem są: wylesienie i odwodnienie obszaru, czego dowodem jest gęsta sieć melioracji podstawowych na obszarach dolin i obniżeń oraz sieć drenarska na obszarach wysoczyznowych, okresowo nadmiernie uwilgotnionych. Efektem tych prac jest obniżenie zwierciadła wód podziemnych pierwszego poziomu, likwidacja większych powierzchni terenów podmokłych, włączenie do sieci hydrograficznej obszarów dawniej bezodpływowych oraz wydłużenie czasu trwania okresów stanów niżówkowych, a nawet okresowy zanik wody w ciekach. Skanalizowano również niektóre cieki: Kanał Łekniński i Kanał Wapno-Laskownica. Inne przejawy tej działalności to urządzenia hydrotechniczne takie jak: groble, zastawki, jazy, osadniki oraz umocnienia brzegów koryta cieków. Na dawnych terenach podmokłych w sąsiedztwie Jeziora Czeszewskiego, powstały w wyniku eksploatacji torfu drobne zbiorniki wodne. W rejonie Łukowa utworzono również duże stawy hodowlane. Zmianie uległa również jakość wód powierzchniowych na całym rozpatrywanym obszarze oraz wód podziemnych w sąsiedztwie obszarów intensywnej zabudowy i wysypisk śmieci. Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z: Choiński A.,1992: Katalog jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski 1983: praca zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa © Copyright by Alfred Kaniecki Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu