K O M E N T A R Z
Transkrypt
K O M E N T A R Z
XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok NNW 45 55 70 86 81 80 56 37 34 30 31 41 30 SNW 87 101 127 143 138 132 94 71 64 59 63 72 96 Lp.* Rzeka Profil Objętość przepływu [m3s-1] Data pomiaru SSW 100 127 154 162 162 155 118 86 78 71 75 83 114 1. Struga Młyńska (Trynka) Kowalewo Pomorskie 0,03 02.10.2014 SWW 115 161 184 187 189 176 141 105 94 85 87 95 135 WWW 215 274 300 276 257 241 229 156 205 192 158 172 300 0,04 0,09 0,40 0,01 02.10.2014 02.10.2014 03.10.2014 02.10.2014 Średni przepływ w wieloleciu 1981 – 2010 na Drwęcy w Elgiszewie wynosił 28,8 m3s-1, co odpowiadało 5,8 dm3s-1km2. W poszczególnych miesiącach wielolecia średni przepływ wahał się od 19,2 m3s-1 w sierpniu do 40,8 m3s-1 w marcu. Z kolei najniższe ze średnich przepływy wahały się od 16,8 m3s-1 w sierpniu do 34,1 m3s-1 w kwietniu, zaś najwyższe od 22 w sierpniu m3s-1 do 49,5 m3s-1 w marcu (rys. 2). Fale wezbrań w półroczu chłodnym trwają przeciętnie 40 dni (za okres 1961 – 2005), natomiast na ciekach wysoczyzn morenowych 11 dni. Odpływy jednostkowe podczas wezbrań wynoszą ponad 12 dm3s-1km2, w mniejszych ciekach wysoczyznowych (niewielkich dopływach Drwęcy o powierzchni do 150 km2) są zdecydowanie wyższe i przekraczają ponad 20 dm3s-1km2. Wezbrania opadowe na Drwęcy występują tylko w bardzo wilgotnych latach i trwają 25 dni, a w małych ciekach wysoczyznowych około 10 dni. Odpływy jednostkowe wezbrań w półroczu ciepłym w zlewni Drwęcy wynoszą 9 dm3s-1km2 i około 20 dm3s-1km2 na niewielkich ciekach wysoczyznowych (Pius 2013). Niżówki zimowe na Drwęcy trwają 38 dni (odpływ w tym czasie średnio wynosi 3,5 dm3s-1km2), w małych ciekach około 21 dni (średni odpływ wynosi 1,2 dm3s-1km2). Zdecydowanie dominują niżówki w półroczu ciepłym, przeciętnie trwają 66 dni na Drwęcy i około 50 dni w innych ciekach na obszarze wysoczyzn morenowych. Odpływy jednostkowe podczas niżówek w półroczu ciepłym w małych ciekach spadają poniżej 1 dm3s-1km2, natomiast na Drwęcy do 2,8 dm3s-1km2 (Pius 2013). m3 s-1 100 90 80 70 60 50 Rys. 1. Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach 1981-2010 na stacji meteorologicznej w Kowalewie Pomorskim (wg IMGW – PIB) 40 30 Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001) północna i zachodnia część analizowanego obszaru należy do Pojezierza Chełmińskiego (315.11), a południowo – wschodnia do Pojezierza Dobrzyńskiego (315.14). Obydwa pojezierza rozdzielone są przez Dolinę Drwęcy (315.13), która jest odrębnym mezoregionem (rys. 1). Ponadto występuje tutaj również fragment Kotliny Toruńskiej. Pod względem hipsometrycznym obszar ten jest urozmaicony. Wysoczyzny morenowe zalegają na wysokości od 90 do około 100 m n.p.m. Ponad poziom płaskiej oraz falistej równiny morenowej wznoszą się pagórki moren przeważnie akumulacyjnych, moren martwego lodu, pagórki, wzgórza i wały kemowe. Wysokości tych form zazwyczaj nie przekraczają 10 m. Najwyżej wznoszą się pagórki morenowe akumulacyjne w rejonie Gronówka osiągając 106,7 m n.p.m. oraz Zielona Góra w okolicach Zębowa (114,6 m n.p.m.). Rzeźba omawianego obszaru jest bardzo dobrze rozpoznana (m.in. Niewiarowski 1959, 1965, 1984, Niewiarowski, Tomczak 1969). Cały obszar znajduje się w zasięgu zlodowacenia Wisły. Dominującą formą jest wysoczyzna morenowa przeważnie płaska. Wysoczyzna morenowa płaska charakteryzuje się niewielkimi deniwelacjami (zazwyczaj do 2 m) i pokryta jest różnorodną gliną, od ilastej po silnie spiaszczoną. Morena falista odznacza się nieco większymi różnicami wysokości od 2 do 5 m w porównaniu z moreną płaską. Wysoczyzna morenowa falista występuje bezładnie na tle wysoczyzny morenowej płaskiej m.in. na zachód od Lipienicy, w okolicach Kuźnik, Łążyna oraz na zachód od Gronówka. Pagórki morenowe martwego lodu występują w okolicach miejscowości Chełmonie, Wielkie Rychnowo oraz Zębowo. Wspomniane formy tworzyły się przy stagnującym lodzie. Do innych form występujących na analizowanym obszarze, a związanych z akumulacyjną działalnością wód glacjalnych, należą równiny sandrowe, pagórki, wzgórza i wały kemowe. Główny proces ich tworzenia miał miejsce podczas fazy kujawskiej. Kemy występują w okolicach miejscowości Ostrowite oraz na wschód od Morgowa (Niewiarowski 1965). Wody fluwioglacjalne na przedpolu lądolodu sypały równiny sandrowe. Na analizowanym obszarze występuje południowy fragment sandru chełmżyńskiego. Ciągnie się on po zachodniej stronie rynny Strugi Rychnowskiej, a związany jest z morenami południowo – wąbrzeskimi. Sandr chełmżyński charakteryzuje się dużym spadkiem i na analizowanym obszarze jest zbudowany z dość dobrze przesortowanych piasków i żwirów o miąższości średnio 5 m. Granica obszaru sandru i otaczających wysoczyzn morenowych jest niewyraźna, jedynie przy ujściu do pradoliny występuje około 2 – 4 m poniżej wysoczyzn (Niewiarowski 1959). W sandrze występują wytopiska. Na analizowanym obszarze do największych należy niecka Jeziora Kamionkowskiego. Genetycznie związane jest to z rynną chełmżyńską i zostało wyżłobione glacjalnie. Na południe od tego jeziora występują licznie dolinki, których początek bierze się od obniżeń po martwym lodzie, aktualnie są suche. Bardzo istotne z punktu organizacji sieci rzecznej są rynny glacjalne. Do najbardziej znanych należy rynna kowalewska, rychnowska, oraz rzeki Lubianki. Współcześnie dna rynien odwadniane są przez rzeki o tożsamych nazwach. Do rozpowszechnionych form terenu należą także liczne zagłębienia wytopiskowe rozsiane po całym obszarze i współcześnie wypełnione torfem. Centralną część analizowanego obszaru zajmuje dolina Drwęcy. Morfologię całej doliny Drwęcy po raz pierwszy przedstawił R. Galon (1931). Bardziej szczegółowe badania na odcinku pomiędzy Brodnicą a ujściem w latach 1961 – 1964 prowadził W. Niewiarowski. Wyniki swojej pracy zawarł w następujących publikacjach: mapie geomorfologicznej arkusz Kowalewo Pomorskie w skali 1:50 000 (arkusz Kowalewo, 1965) oraz morfologii i rozwoju pradoliny i doliny dolnej Drwęcy (1968). Powstanie współczesnej formy dolinnej na analizowanym obszarze W. Niewiarowski (1968) wiąże z odpływem wód lodowcowych w czasie postoju lądolodu na linii moren wąbrzeskich. Początkowo niezbyt głęboka forma, podczas fazy pomorskiej, wcięła się w otaczającą wysoczyznę na głębokość ponad 40 m. W owym czasie odpływ wód odbywał się na zachód przez Kotlinę Toruńską, a następnie pradoliną Noteci – Warty. Ślady tego odpływu występują w postaci terasy XI (Niewiarowski 1968). Ogólnie świadectwa zmian poziomu odpływu wód dość dobrze zachowały się w postaci teras na odcinku doliny w obrębie obszaru objętego arkuszem. W poziomie terasy XI, X oraz częściowo IX powstały kotlinowate rozszerzenia. Na analizowanym obszarze występuje kotlina elgiszewska oraz młyniecka. W dolinie Drwęcy, oprócz najwyższych i najniższych (tj. XI, X, częściowo III, II, I), terasy mają charakter erozyjny. Terasy są urozmaicone zagłębieniami wytopiskowymi oraz dolinkami późnoglacjalnymi i holoceńskimi. Do największych zagłębień wytopiskowych należy niecka Jeziora Okonin, która występuje w obrębie teras XI i VII. Po uwzględnieniu głębokości jeziora oraz osadów w jej dnie, okazuje się, że niecka zalega 40 – 50 m poniżej wysoczyzny morenowej (Niewiarowski 1968). W dolinie Drwęcy na odcinku pomiędzy Strugą Młyńską i Strugą Rychnowską występują wydmy o nieregularnych kształtach. Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych dominują grunty o przepuszczalności słabej. Rozpowszechnione są zwłaszcza na obszarze wysoczyzny płaskiej oraz falistej, która zbudowana jest z glin różnego typu. Piaski i żwiry sandru chełmżyńskiego, rozciągające się od Jeziora Kamionkowskiego do doliny Drwęcy, charakteryzują się przepuszczalnością średnią. Pradolina Drwęcy ze względu na występowanie teras, które zbudowane są głównie z piasków i żwirów, charakteryzuje się również średnią, a w niektórych miejscach łatwą przepuszczalnością gruntów. Ze względu na zatorfienie niektórych fragmentów rynien subglacjalnych występuje w nich przepuszczalność gruntów zmienna (wzdłuż koryta Strugi Młyńskiej, Lubianki czy Dopływu spod Ciechocina – Parceli lokalnie znanego jako Struga Miliszewska). Na terenie miasta Lubicz oraz w innych pomniejszych miejscowościach występują grunty o przepuszczalności zróżnicowanej. Na analizowanym terenie występują różne typy gleb (Bednarek, Prusinkiewicz 1984). Powszechnie występują tutaj gliny różnego rodzaju, od ilastej do silnie spiaszczonej, w związku z tym wytworzyły się gleby brunatne a w mniejszym stopniu gleby płowe. Na piaskach sandrowych wokół Jeziora Kamionkowskiego i dalej na południe wzdłuż Strugi Rychnowskiej wytworzyły się gleby bielicowe oraz rdzawe. W obrębie doliny, na piaszczystych terasach również występują gleby bielicoziemne. W okolicach Lipienicy, Elzanowa, Miliszewa oraz na wschód od Jeziora Mlewieckiego płatami występują czarne ziemie. W obniżeniach terenu dominują gleby torfowe oraz murszowo – torfowe. Gleby brunatne oraz płowe należą do kompleksu pszennego bardzo dobrego, dobrego, kompleksu pszennego wadliwego oraz żytniego bardzo dobrego (Mapy glebowe 1980). Gleby bielicoziemne są mniej urodzajne, zaliczane są, więc do kompleksu żytniego słabego. Na glebach, z płytko zalegającym poziomem wód gruntowych, występują kompleksy użytków zielonych, zazwyczaj zaliczanych do średnich, rzadziej do kompleksów użytków zielonych bardzo dobrych i dobrych (występują one wzdłuż rynny kowalewskiej, rzeki Lubianki oraz w dnie doliny Drwęcy). Pod względem klimatycznym, biorąc pod uwagę częstość występowania dni z różnymi typami pogody, omawiany obszar znajduje w regionie Chełmińsko – Toruńskim (Woś 1999). Region Chełmińsko – Toruński, na tle innych regionów klimatycznych, wyróżnia się dość częstym pojawianiem się dni przymrozkowych bardzo chłodnych z dużym zachmurzeniem, bez opadów (średnio 7 dni). Ponadto w tym regionie notuje się występowanie dni z pogodą bardzo ciepłą z dużym zachmurzeniem (średnio w roku 16 dni). Pojezierze Chełmińskie oraz Dobrzyńskie ze względu na występowanie żyznych gleb jest obszarem głównie rolniczym i na przeważającej powierzchni nie obowiązują przepisy dotyczące ochrony krajobrazu. Drwęca ze względu na duże walory środowiska dla bytowania ryb dwuśrodowiskowych została objęta ochroną rezerwatową. Rezerwat o nazwie Rzeka Drwęca został powołany Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dniem 27 lipca 1961 r. (Monitor Polski nr 71, poz. 302). Ochronie podlegają rzadkie gatunki organizmów wodnych, głównie ryb łososiowatych, certy oraz minoga rzecznego. Jej koryto na całej długości wraz z przybrzeżnym pasem, o szerokości 5 m po obu stronach rzeki, stanowi najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce. Ponadto dolina objęta jest również ochroną obszarów siedliskowych Natura 2000. Całość wspomnianego obszaru wraz z szerokim pasem wzdłuż Strugi Rychnowskiej (wraz z Jeziorem Kamionkowskim) oraz Lubianki stanowi Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Drwęcy. Stacja meteorologiczna Okres pomiarowy XI VII VIII IX X Rok KOWALEWO POMORSKIE 1981-2010 33 39 30 27 31 27 49 58 71 69 49 33 516 XII I II III IV V VI 20 10 XI W przebiegu rocznym występuje letnie maksimum opadów atmosferycznych w lipcu i sierpniu, co jest związane z zachmurzeniem konwekcyjnym o tej porze roku, które przekłada się na większe sumy opadów. W półroczu chłodnym na stacji w Kowalewie Pomorskim notuje się średnio 187 mm opadu (36 % z sumy rocznej) zaś w półroczu ciepłym 329 mm (tj. 64 %). W przebiegu wieloletnim sumy opadów znacząco się różnią miedzy sobą, co jest charakterystyczne dla klimatu Polski. W Kowalewie Pomorskim najwyższa suma roczna opadów została zanotowana w 2002 roku i wyniosła 819 mm, najniższa zaś 308 mm w 1982 roku (tab. 2). Ekstremalne sumy opadów występują w miesiącach letnich i charakteryzują się nieregularnością występowania np. w 2002 roku suma opadów sierpniowych w Kowalewie Pomorskim wyniosła ponad 330 % normy wieloletniej dla tego miesiąca. Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji meteorologicznej w Kowalewie Pomorskim (wg danych IMGW – PIB) Stacja meteorologiczna okres pomiarowy 0 Rok hydrolo- XI XII giczny KOWALEWO POMORSKIE 1981-2010 1982 54 26 2002 27 46 I II III IV V VI VII VIII IX X Suma roczna 35 7 23 24 49 46 18 19 12 308 4 46 71 35 20 89 51 50 231 47 106 XII I II III NNQ IV V SNQ VI SSQ VII VIII SWQ IX X Rys. 2. Przepływy charakterystyczne Drwęcy w profilu Elgiszewo w latach hydrologicznych 1981 – 2010 (wg danych IMGW) Różnice w formowaniu zjawisk ekstremalnych są przede wszystkim wynikiem niewielkich zdolności retencyjnych małych cieków na wysoczyznach. W niewielkich ciekach, następuje bardzo szybkie przejście od kulminacji roztopowych lub opadowych do przepływów średnich a nawet niskich. Drwęca charakteryzuje się zdecydowanie wyższą bezwładnością odpływu, a więc występowanie wezbrań, jak i niżówek, nie jest tak częste jak na małych ciekach. Ekstremalne stany wody i przepływy na Drwęcy (posterunek wodowskazowy – Elgiszewo) zaobserwowano 01 – 02.04.1979 r., (co odpowiadało 300 cm WWW oraz 150 m3s-1 WWQ) były one związane z roztopami wiosennymi po tzw. zimie stulecia. Najniższe przepływy wystąpiły 13 – 25.02.1954 r. i wynosiły 8,15 m3s-1, a najniższe w historii obserwacji wyniosły 10 cm, 05 – 14.08.1969 r. W Elgiszewie najczęściej pojawia się pokrywa lodowa, co jest związane z morfologią doliny. Przeciętnie pojawia się 29 grudnia i trwa do 1 marca. Zjawiska lodowe pojawiają się w tym samym czasie, co pokrywa, a kończą trzy dni później. Najdłużej pokrywa lodowa utrzymywała się w 1979 roku i trwała 108 dni. Średnia roczna temperatura wody w Elgiszewie wynosi 9,1oC i waha się od 0,9oC w styczniu do 18,4oC w lipcu (Zgliczyński 2009). WODY PODZIEMNE Centralne miejsce na obszarze objętym arkuszem Kowalewo Pomorskie zajmuje rzeka Drwęca, której obszar źródłowy sięga Wzgórz Dylewskich. Na analizowanym obszarze Drwęca stanowi dolny, prawie ujściowy odcinek. W związku z tym zasoby wodne rzeki są już ukształtowane i na tym odcinku nie notuje się już dużego przyrostu przepływu. Drwęca uchodzi do Wisły w km 728,4 w Złotorii koło Torunia (na wys. 36,6 m n.p.m). Całkowita długość cieku wynosi 230,6 km, powierzchnia zlewni 5343,5 km2 (wg Podziału Hydrograficznego Polski 1983). Drwęca na całej swej długości jest przegrodzona w trzech miejscach. W źródłowym odcinku w Idzbarku (MEW), w Samborowie (jaz na potrzeby rozrządu wody do Kanału Elbląskiego) oraz w Lubiczu (jaz na potrzeby ujęcia wody dla m. Torunia). Koryto Drwęcy ma charakter dzikiej rzeki nizinnej z licznymi zakolami, meandrami i starorzeczami. Pomiędzy Brodnicą a Elgiszewem średni spadek rzeki wynosi 0,33‰. Dopływy Drwęcy w obrębie analizowanego obszaru są niewielkie i nie wpływają zasadniczo na jej zasoby wodne ani reżim przepływu. Struga Rychnowska to prawoboczny dopływ Drwęcy i uchodzi do niej w rejonie Młyńca. Jest to ciek stały o długości 14,3 km i powierzchni zlewni 49,3 km2. Rzeka ta wypływa z Jeziora Mlewieckiego, które stanowi obszar bifurkacyjny dla Strugi Rychnowskiej oraz Strugi Toruńskiej. Odpływ wód do Strugi Rychnowskiej regulowany jest jazem i głównie ma miejsce w okresie wiosennych wezbrań. Poniżej jeziora Struga Rychnowska płynie w głębokiej, często zatorfionej, rynnie. Wśród stałych dopływów można wymienić Dopływ z Kamionek Małych. Średni spadek rzeki wynosi 2,94‰. W dnie rynny zlokalizowano niegdyś kilka młynów (Podgórski 2004), aktualnie w okolicach miejscowości Struś zlokalizowana jest mała elektrownia wodna oraz stawy rybne. Struga Młyńska jest również prawym dopływem Drwęcy o długości 19,3 km i powierzchni 96,6 km2. Przez większą część swego biegu przepływa przez zabagnioną, podmokłą rynnę glacjalną. Koryto na niektórych odcinkach jest uregulowane i ma głębokość do 0,5 m, natomiast w niektórych miejscach brzegi są płaskie. Przepływa przez tereny rolnicze, tylko południowa część zlewni jest zalesiona. Po drodze przyjmuje dwa większe stałe dopływy: Dopływ spod Kiełpin oraz Dopływ spod Lipienicy. Źródła znajdują się na wysokości 91,25 m n.p.m. Spadek rzeki wynosi 2,33 ‰. Struga Lubicka na odcinku objętym obszarem opracowania stanowi niewielki fragment całej rzeki, płynie w głębokiej dolinie ze spadkiem 6,9 ‰. Bierze początek z obszaru bifurkacyjnego w Grębocinie, część wód odprowadzana jest do Strugi Toruńskiej (około 30 % z całkowitego przepływu). Z kolei Lubianka, reprezentująca lewobrzeżny dopływ Drwęcy, odwadnia słabo przepuszczalną część Pojezierza Dobrzyńskiego. Na analizowanym obszarze występuje tylko jej fragment ujściowy, położony w głębokiej rynnie subglacjalnej. Lubianka swój początek bierze w mokradłach na wysokości 116,6 m n.p.m., po drodze przepływa przez szereg jezior: Kikolskie, Sumińskie, Lubińskie, Kijaszkowskie oraz Piotrkowskie. W dolnym odcinku, w miejscowości Dulnik, zlokalizowana jest mała elektrownia wodna. Po przepłynięciu 33,72 km wpada do Drwęcy na wysokości 49 m n.p.m. Średni spadek rzeki wynosi 2 ‰. Dopływ spod Ciechocina – Parceli (Struga Miliszewska) jest następnym lewym dopływem Drwęcy. Bierze początek na Wysoczyźnie Dobrzyńskiej z mokradeł na wysokości 98 m. Długość Strugi wynosi 5,4 km a spadek wyrównany 4 ‰. Uchodzi do Drwęcy na poziomie 45 m n.p.m. Ciek płynie rynną subglacjalną głęboką wąską doliną u zbocza wysoczyzny morenowej (Mrózek 1984). Ostatnim na tym obszarze lewym dopływem Drwęcy jest Dopływ z Dobrzejewic (Bywka). Bierze swój początek na Wysoczyźnie Dobrzyńskiej w okolicy Dobrzejewic. Odcinkowo charakteryzuje się znacznymi spadkami, a w dnie jej doliny pojawiają się bystrza przypominające potoki górskie (Mrózek 1984). W granicach analizowanego obszaru znajduje się 5 jezior o powierzchni przekraczającej 10 ha (tab. 3). Do największych należą: Mlewieckie (wg AJP 70,0 ha) oraz Kamionkowskie (63,5 ha). Największym jeziorem na analizowanym obszarze jest Jezioro Mlewieckie (Mlewiskie), jest to płytki zbiornik (tab. 3) z intensywnie rozwiniętą roślinnością brzegową. Brzegi jeziora są zazwyczaj bagienne lub płaskie. Długość jeziora wynosi 2800 m, a szerokość 600 m. Jak już wspomniano jest to zbiornik bifurkujący do Strugi Toruńskiej (Bachy) i Strugi Rychnowskiej. Regulacja odpływu z jeziora odbywa się jazem. Głównym dopływem Jeziora Mlewieckiego jest Struga Toruńska. Ze względu na niekorzystne warunki morfometryczne i zlewniowe jezioro charakteryzuje się bardzo wysoką podatnością na degradację, wykraczającą poza kategorię. Z kolei Jezioro Okonin ze względu na wysokie walory przyrodnicze jest miejscem turystyki i rekreacji mieszkańców miasta Torunia i okolic. Jest to zbiornik bezodpływowy z bardzo małą zlewnią bezpośrednią liczącą 1,6 km2 (Stan środowiska...1996). Jej obszar zbudowany jest z piasków i w całości jest zalesiony, przez co nie występują tutaj zagrożenia dla jakości wody tego jeziora. Dno zbiornika jest płaskie, największa głębokość wynosi 11,5 m. W okresie letnim zaznacza się stratyfikacja wód, a warunki tlenowe w jeziorze są korzystne. Jezioro to charakteryzuje się dużą przezroczystością wody (do około 3 m). Podobnie jak Jezioro Okonin, Jezioro Kamionkowskie nie zostało włączone do powierzchniowej sieci odpływu. Ze względu na mało urodzajne gleby zlewnia bezpośrednia jest zalesiona, a przez to jezioro nie jest narażone na zanieczyszczenia obszarowe pochodzenia rolniczego. Jest to jezioro częściowo stratyfikowane. Ze względu na dobrą jakość wód jest miejscem rekreacji mieszkańców Torunia i okolic. Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak 1996) Powierzchnia Lp. Objętość [tyś.m3] Głębokość średnia[m] Głębokość max[m] 79,4 1613,9 1,9 4,3 63,5 66,7 5354,3 7,5 15,0 21,0 19,0 674,1 2,7 7,2 Nazwa jeziora AJP Planimetr 70,0 3. Jezioro Mlewieckie (Jezioro Mlewiskie) Jezioro Kamionkowskie Oszczywilk 4. Jezioro Ostrowite 11,0 8,6 - - 8,0 5. Okonin 35,0 36,3 2779,2 7,5 11,5 BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA 1. Obszar objęty arkuszem znajduje się na pograniczu niecki pomorskiej i niecki warszawskiej. Wypełniona jest osadami jury, triasu, permu, kredy i trzeciorzędu. Utwory kredy dolnej nie zostały nawiercone na analizowanym obszarze. Osady kredy górnej stwierdzono w Lubiczu Dolnym, Dobrzejewicach, Rogówku oraz Brzeźnie. Kreda reprezentowana jest przez wapienie, margle, kredę piszącą, opoki i gezy. Rozpoznana kreda na obszarze objętym arkuszem Kowalewo Pomorskie układa się na wysokości od -51 do 3 m n.p.m. Najpłycej występuje w rejonie Dobrzejewic oraz Lubicza. W kierunku północnym i wschodnim zapada się pod utwory trzeciorzędu i czwartorzędu (Olszewski 2002). Utwory trzeciorzędu występują dość powszechnie pod pokrywą osadów czwartorzędu. Należą do nich szarobrunatne iły z domieszką drobnoziarnistych jasnoszarych piasków kwarcowych (iły toruńskie). Jest to seria morska 2. Kontrolę stanu czystości wód powierzchniowych na analizowanym obszarze prowadzono w różnych latach (WIOŚ, Raport…2013, 2011). Badania jakości wód Drwęcy w 2013 roku prowadzono na stanowisku w Młyńcu i obejmowały zakres przewidziany dla monitoringu wód pitnych (w Lubiczu Dolnym znajduje się ujęcie wód powierzchniowych, zagadnienie to omówiono szerzej w przemianach stosunków wodnych). W zakresie fizykochemicznym stwierdzono dobry stan wód, natomiast stan sanitarny określono jako niezadowalający. W porównaniu do kilku lat wcześniejszych stan jakości wód Drwęcy nie uległ znaczącej zmianie, w 2013 r. odnotowano jedynie niewielki wzrost związków azotu. W 2013 roku WIOŚ dokonał również oceny jakości wód Strugi Rychnowskiej oraz Dopływu z Dobrzejewic (Bywki). Jest to mały ciek o długości zaledwie 7,2 km i powierzchni zlewni 28,3 km2. Ze względu na intensywną zabudowę w ostatnich latach oraz zrzut ścieków z oczyszczalni w Dobrzejewicach wzrosło zagrożenie dla jakości wód tego cieku. Badania wykazały słaby stan ekologiczny, co związane było z przekroczeniem związków biogennych i organicznych (tab. 8). Niekorzystną jakość wód należy wiązać głównie z intensywną zabudową mieszkaniową, która powoduje niekontrolowany spływ zanieczyszczeń do tego cieku. Z kolei wyniki badań jakości wód Strugi Rychnowskiej wskazały na umiarkowany potencjał ekologiczny. Głównym zagrożeniem dla czystości wód, oprócz intensywnego rolnictwa w zlewni, jest również oczyszczalnia ścieków w Wielkiej Łące, odprowadzająca 80,0 m3/d. Rzeka Lubianka była kontrolowana w 2011 roku przy ujściu do Drwęcy w Dulniku. Badania wykazały dobry stan fizykochemiczny. W odniesieniu do poprzednich badań jakość wód uległa zdecydowanej poprawie, zanotowano jedynie wzrost azotanów (Raport…2011). W zlewni Lubianki głównym zagrożeniem są zanieczyszczenia obszarowe oraz w górnej części (już poza arkuszem mapy) oczyszczalnia ścieków w Kikole, która wprowadza ścieki oczyszczone w ilości 272 m3/d. Struga Młyńska (Trynka) była badana również w 2011 roku. Największym zagrożeniem dla Strugi jest oczyszczalnia ścieków w Kowalewie Pomorskim, która dostarcza 420 m3/d ścieków oczyszczonych. Rolnicze wykorzystanie gruntów również nie sprzyja jakości wody, zwłaszcza dotyczy to górnej części jej zlewni. Jednak poniżej Kowalewa Pomorskiego rzeka płynie w podmokłej rynnie, a dolny odcinek cieku położony jest w zalesionej pradolinie Drwęcy, gdzie następuje samooczyszczenie wody Strugi Młyńskiej. Badania jakości wody wykazały dobry stan ekologiczny, w porównaniu z badaniami z lat wcześniejszych (2007 – 2008) nie odnotowano większych zmian w tym zakresie. Tabela 8. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ w Bydgoszcz. Objaśnienia: MMI – indeks makrobentosowy; MIR – indeks makrofitowy rzeczny WWQ 819 WODY POWIERZCHNIOWE STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH W obrębie obszaru objętego arkuszem wyodrębniono następujące użytkowe piętra wodonośne: kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe (Olszewski 2002). Najbardziej rozpowszechnionym jest piętro czwartorzędowe, użytkowe piętro kredowe i trzeciorzędowe występuje w południowo – zachodniej części obszaru. Wody kredowego piętra wodonośnego występują w szczelinach i spękaniach wapieni, których miąższość wynosi od 30 do 50 m, lokalnie może dochodzić do 100 m. Powierzchnia stropu poziomu wodonośnego najpłycej zalega w okolicach Dobrzejewic, Lubicza i dalej zapada się pod utwory trzeciorzędowe. Wody tego piętra znajdują się pod ciśnieniem i są słabo odnawialne. Związane jest to z odległym położeniem stref zasilających omawiane piętro, które znajdują się na północnym wschodzie poza obszarem objętym arkuszem mapy. Zasoby dyspozycyjne tego piętra wynoszą 52 m324h-1km2. Trzeciorzędowe piętro wodonośne występuje głównie w mioceńskich piaskach kwarcowych z pyłem i wkładkami węgla brunatnego. Wody te są lub były ujmowane w Kowalewie Pomorskim, Lubiczu, Dobrzejewicach, Olszówce, Zębowie, Głogowie oraz w okolicach Rogówka i Józefowie. Poziom wodonośny w obrębie analizowanego obszaru nie jest ciągły, a miejscami zanika. Obecnie wody tego piętra używane są głównie tam, gdzie nie występuje użytkowy czwartorzędowy poziom wodonośny tj. w okolicach Dobrzejewic, Lubicza, Olszówki oraz miejscowości Józefowo. Poziom ten zalega na głębokości od 37 m p.p.t. do 89 m p.p.t. Zasoby dyspozycyjne wynoszą 83 m324h-1km2 (Olszewski 2002). Czwartorzędowe piętro wodonośne, choć dominujące na obszarach młodoglacjalnych, nie ma charakteru ciągłego. Ze względu na złe warunki hydrogeologiczne nie występuje w południowo – zachodniej części obszaru i jest to około 67 km2. Wody w utworach czwartorzędowych występują w piaszczystych osadach interglacjału eemskiego i innych starszych utworach interstadiałów zlodowacenia północnopolskiego. Poziomy wodonośne zazwyczaj są izolowane gliną. Jednak ze względu na występowanie tutaj doliny Drwęcy, która zajmuje znaczącą część analizowanego obszaru poziom wodonośny w jej obrębie jest słabo izolowany. Poziom wodonośny występuje tutaj głównie w piaskach rzecznych, a zwierciadło wody jest swobodne. Miąższość osadów wodonośnych w obrębie wysoczyzn wynosi średnio 21 m, natomiast głębokość zalegania od 15 m do 50 m, a w dolinie Drwęcy od 5 m do 15 m. Przewodności czwartorzędowego poziomu wodonośnego są zmienne, maksymalne występują w okolicach Kowalewa Pomorskiego i Wielkiej Łąki (1200 – 1000 m2/24h), zaś minimalne na południu (100 m2/24h). Wydajność potencjalna studni mieści się w przedziale od 50 do 70 m3/h (Olszewski 2002). Dynamika wód czwartorzędowych obserwowana była przez PIG – PIB w nieczynnym dziś punkcie badawczym w miejscowości Brzezinko. Jest to studnia wiercona o głębokości 30 m, w której głębokość ustalonego zwierciadła wody wynosi 16,1 m. Sezonowa dynamika zwierciadła wód podziemnych została przedstawiona w tabeli 5. W przebiegu rocznym można stwierdzić, że maksymalne stany wód podziemnych przypadają na okres ich intensywnego zasilania wodą roztopową. Maksymalne stany występują z pewnym opóźnieniem i są notowane w kwietniu z przedłużeniem na maj, po czym następuje powolne obniżenie zwierciadła wód podziemnych. Tabela 5. Średnie miesięczne i roczne (1981 – 2000) stany wód podziemnych (m) w punkcie badawczym PIG – PIB nr II/353/1 w miejscowości Brzezinko (opracowano na podstawie danych PIG – PIB) XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok 16,9 16,9 16,9 16,9 16,8 16,7 16,7 16,8 16,9 17,0 16,9 17,0 16,9 Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO3 – Ca. Wody piętra czwartorzędowego poziomu wodonośnego charakteryzują się dużą twardością, odczynem od słabo obojętnego do słabo zasadowego, podwyższoną zawartością żelaza i manganu (tab. 6). Przekroczenia jonu amonowego notowane były w obrębie obszarów, gdzie poziom wodonośny nie jest izolowany m.in. w obrębie Jeziora Kamionkowskiego. Powszechne jest przekraczanie żelaza oraz manganu dla wód pitnych, dlatego wody te zaliczane są do III klasy. Jedynie w południowo – wschodniej części obszaru występuje klasa II b. Należy jednak podkreślić, iż zawartość żelaza i manganu w wodach czwartorzędowych jest typowa dla tego obszaru, jak i innych regionów przyległych (Olszewski 2002). Tabela 6. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych (Olszewski 2002) Parametr sucha pozostałość mg/dm3 siarczany, mg/dm3 chlorki, mg/dm3 amoniak N-NH4, mgN/dm3 azotany N-NO3, mgN/dm3 żelazo, mg/dm3 mangan, mg/dm3 Zakres Średnia Tło 204 – 934 0,0 – 162,0 4,99 – 113,0 0,0 – 3,2 0,0 – 24,0 0,02 – 25,0 0,0 – 4,5 419 44,9 22,9 0,35 0,93 4,69 0,33 300 – 600 20 – 80 < 40 < 0,5 < 2,5 2,5 – 7,5 < 1,0 Wody piętra trzeciorzędowego charakteryzują się dość dobrą jakością, nie notowano przekroczeń dla substancji biogennych ani innych wskaźników. Jedyne przekroczenia zanotowano w stosunku żelaza oraz manganu. Sprawia to, że wody zaliczono do klasy IIb. Wody piętra kredowego należą zazwyczaj do średnio twardych o odczynie słabo zasadowym. Charakteryzują się dobrą izolacją od powierzchni terenu, dlatego nie są notowane przekroczenia substancji biogennych. W rejonie Rogówka oraz Brzeźna zostały zanotowane przekroczenia chlorków, sodu, fluorków, boru i woda ta nie nadaje się do picia, użytkowana jest do nawadniania upraw. Jednak na pozostałym obszarze woda z piętra trzeciorzędowego jest dobrej jakości i należy do klasy IIa, oznacza to, że wymaga tylko prostego uzdatniania. Do głównych zagrożeń wód podziemnych zaliczyć można rolnicze wykorzystanie gleb, co przy braku izolacji piętra czwartorzędowego powoduje duże zagrożenie zanieczyszczeń obszarowych. Większość punktowych zagrożeń związanych jest z największymi miejscowościami tj. Lubicz Dolny, Lubicz Górny oraz Kowalewo Pomorskie, a także z obiektami wzdłuż tras nr 15 oraz nr 10. Większość odpadów komunalnych wywożona jest poza omawiany obszar. Poważnym zagrożeniem dla wód Powyżej ujęcia wody w Lubiczu Struga Rych- Ujście do nowska (2013) Drwęcy, Młyniec Ujście do Bywka (2013) Drwęcy, Nowa Wieś Lubianka Ujście do (2011) Drwęcy, Dulnik Struga Kowa- Ujście do lewska (2011) Drwęcy, Łega Drwęca (2013) Ocena bakteriologiczna Analizę opadów atmosferycznych przeprowadzono w oparciu o archiwalne wyniki pomiarów prowadzonych w Kowalewie Pomorskim przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w latach 1981 – 2010 w Kowalewie Pomorskim wyniosła 516 mm (tab.1), natomiast w wieloleciu 1951 – 1980 średnio 522 mm (Wójcik, Marciniak 1993). 2. Struga Rychnowska Pruska Łąka 3. Struga Młyńska (Trynka) L. Leśno 4. Lubianka Rudaw 5. Dopływ z Dobrzejewic Brzozówka * numeracja zgodna z numeracją na mapie Stan ekologiczny OPADY Tabela 7. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych Stan chemiczny Obszar objęty arkuszem w całości należy do zlewni Drwęcy. W związku z tym przebiegają tutaj działy wodne III rzędu, które wyznaczają zlewnie jej dopływów. W kolejności można wymienić: Strugę Młyńską, Strugę Rychnowską, Dopływ z Brzeźna, Strugę Lubicką, Lubiankę, Dopływ spod Ciechocina – Parceli, Dopływ spod Lelitowa, Dopływ z Dobrzejewic, a także fragment rzeki Czarnej. Wszystkie wyżej wymienione dopływy Drwęcy są ograniczone działami wodnymi III rzędu. Dopływy Strugi Młyńskiej, a więc Dopływ spod Lipienicy oraz Dopływ spod Kiełpin ograniczone są działem wodnym IV rzędu. Dopływ spod Kamionek Małych (zlewnia Strugi Rychnowskiej) ograniczona jest także działem wodnym IV rzędu. Ponadto należy wymienić obszar bezodpływowy należący do zlewni Jeziora Kamionkowskiego oraz Jeziora Okonin. Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują pojedyncze, izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego, jak i ewapotranspiracyjnego. Stan wód powierzchniowych był mało zróżnicowany. Pomiary terenowe głębokości zalegania wód podziemnych w studniach gospodarskich wykonano w październiku 2014 roku. Sytuacja hydrometeorologiczna w październiku oraz miesiącach poprzedzających znalazła swoje odzwierciedlenie w chwilowych przepływach, które były niskie na całym analizowanym obszarze. Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera tabela 7. Ocena morfologiczna TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE Tabela 4. Stany wody charakterystyczne Drwęcy w profilu Elgiszewo w latach hydrologicznych 1981 – 2010 (wg danych IMGW) CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ Ocena fizykochemiczna OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Na obszarze objętym arkuszem mapy znajduje się jeden posterunek wodowskazowy IMGW na rzece Drwęcy w Elgiszewie. Stacja wodowskazowa zlokalizowana jest na 25,8 km biegu rzeki i obejmuje powierzchnię 4959 km2. Cieki na rozpatrywanym obszarze charakteryzują się śnieżno – deszczowym reżimem zasilania z jednym wyraźnym maksimum i minimum w ciągu roku. Wzrost stanów wody i przepływów można zaobserwować już od lutego z maksimum w marcu i kwietniu. Po okresie roztopów wiosennych stany wody i przepływy w Drwęcy systematycznie się obniżają. Średni stan wody w wieloleciu 1981 – 2010 wynosił 114 cm i wahał się w przedziale 17 cm w lipcu do 162 cm w marcu i kwietniu (rys. 2). Z kolei najniższe ze średnich miesięcznych stanów wody wahały się od 59 cm w sierpniu do 143 cm w lutym, zaś najwyższe od 85 cm do 189 cm w marcu. Stany ekstremalne na Drwęcy w Elgiszewie wahały się od 30 cm w sierpniu do 300 cm w lutym (tab. 4). podziemnych jest brak kanalizacji sanitarnej oraz deszczowej w niektórych rejonach. W ostatnich latach obserwuje się instalację przydomowych oczyszczalni ścieków. W okolicach Kowalewa Pomorskiego i Wielkiej Łąki wydzielono obszar o średnim zagrożeniu wód podziemnych. Związane jest to z obiektami oczyszczalni ścieków w Kowalewie Pomorskim, Wielkiej Łące oraz stacji paliw w tych miejscowościach. Na pozostałym obszarze stopień zagrożenia wód podziemnych jest niski, wynika to z izolacji poziomów wodonośnych lub braku obiektów uciążliwych. Stopień zagrożenia dla wód w utworach kredowych ze względu na doskonałą izolację jest bardzo niski. Jedynie punktowo występują ascenzje wód słonych powodując wzrost stopnia zagrożenia dla jakości tych wód. Ocena biologiczna (klasa/wskaźnik) Opracowała: Bożena Pius CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Stanowisko DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-34-98-D KOWALEWO POMORSKIE oligocenu, o miąższości kilku metrów, nawiercona m.in. w Kowalewie Pomorskim, Jedwabnie, Rogówku oraz Brzeźnie. Na utworach oligocenu zalegają iły z wkładkami węgla brunatnego należące do utworów lądowo – jeziornych. Występują praktycznie na całym obszarze i nie przekraczają kilkudziesięciu metrów, zalegając na wysokości od -17 do 32 m n.p.m. Na osadach miceńskich zalegają iły pliocenu, które powstały w zbiorniku słodkowodnym u schyłku trzeciorzędu. Miąższość utworów plioceńskich wynosi od 7 m w Lubiczu do około 60 m w rejonie Krobi i Brzeźna. Osady te zalegają na wysokości od 20 do 72 m n.p.m. Budowa geologiczna związana z utworami czwartorzędowymi jest skomplikowana i bardzo zmienna przestrzennie. Pokrywa osadów czwartorzędowych wykazuje minimalne miąższości w rejonie Lubicza i Krobi (około 0,7 m), a maksymalne w rejonie Gronówka (około 90 m). Osady zlodowacenia południowopolskiego nie występują w dolinie Drwęcy oraz w południowej części obszaru. Reprezentowane są przez różnego typu gliny, czasem spiaszczone lub z wkładkami żwiru i głazów, a ponadto występują iły i mułki. Osady interglacjału wielkiego występują fragmentarycznie w dolinach oraz depresjach powierzchni podczwartorzędowej (Olszewski 2002). Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane są przez osady różnego typu i występują dość powszechnie. Zazwyczaj jest to szara glina zwałowa, zwięzła, piaszczysta z wkładkami mułków i osadów trzeciorzędowych. Powierzchnia porozcinana jest przez rynny, w których występowały jeziora i rzeki funkcjonujące podczas interglacjału eemskiego. Osady z tego okresu wykształciły się w postaci piasków, żwirów oraz serii mułków i iłów. Na osadach zlodowacenia południowopolskiego oraz interglacjału eemskiego zalegają utwory zlodowacenia Wisły (północnopolskiego). Gliny z tego okresu zazwyczaj są dwudzielne. Dolna glina jest szarozielona z domieszką mułków lub piasków, często z głazami i otoczakami. Szarobrunatna lub czerwonobrunatna górna glina charakteryzuje się występowaniem mniejszej ilości otoczaków. Gliny rozdzielone są osadami piaszczysto – żwirowymi lub iłami wstęgowymi. W dolinie Drwęcy, która miejscami wcięta jest do pliocenu, występuje zazwyczaj dolna glina. W północnej części występują osady wodnolodowcowe fazy leszczyńskiej oraz osady zastoiskowe i wodnolodowcowe fazy poznańsko – dobrzyńskiej (Olszewski 2002). W fazach tych powstawały ozy, kemy, sandry, moreny czołowe. Glina z fazy pomorskiej na analizowanym obszarze występuje płatami i nie tworzy zwartego, oddzielnego poziomu. Holocen reprezentowany jest przez gytie i torfy wypełniające zagłębienia bezodpływowe oraz dna rynien o miąższości średnio 3 m, choć w niektórych miejscach mogą osiągać znaczne miąższości. Ponadto u podnóża wzniesień oraz krawędzi rynien występują osady deluwialne, są to zazwyczaj niewarstwowane osady piaszczyste z domieszką drobniejszej frakcji. Rzeka/Rok oceny KOMENTARZ - II II - - niezadowalająca III (IO) II II - umiarkowany - II - słaby zadowalająca III IV (IO, BZT5, PO4, MMI) P, N, NH4 - II - - - dobra II (IO, MIR) II - - dobry dobra W ostatnich latach ocenę jakości wód jeziornych przeprowadzono dla Jeziora Kamionkowskiego oraz Jeziora Mlewieckiego (tab. 9). Wody Jeziora Kamionkowskiego niezmiennie wykazują dobrą jakość. Badania wykonane zgodnie z najnowszą metodyką RDW wskazały na dobry stan ekologiczny jeziora. Natomiast ocena płytkiego Jeziora Mlewieckiego wskazała na zły stan ekologiczny. Tabela 9. Ocena stanu ekologicznego jezior (wg WIOŚ w Bydgoszczy) Klasyfikacja Typ abioElementy Elementy Jezioro Rok tyczny biologiczne fizykochemiczne Kamionkowskie 2013 2a klasa II powyżej II klasy Mlewieckie 2012 3b V SD, PE, N,P Ocena stanu ekologicznego dobry zły Oczyszczalnie ścieków rozmieszczone są nierównomiernie i na badanym obszarze łącznie jest ich 7 (tab. 10). Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe zrzuty ścieków nieczyszczonych, jak również na ewentualnie zanieczyszczenia wód podziemnych. Dodatkowym problemem stają się zrzuty ścieków oczyszczonych do rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim przepływem (Dopływ z Dobrzejewic, Struga Młyńska). Tabela 10. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków Lp.* Miejscowość Rodzaj ścieków Ilość Urządzenia [m3/d] oczyszczająmax/aktual ce na Oczyszczalnia komunalne 590/420 gminna Oczyszczalnia 2 Ostrowite komunalne b.d. gminna Oczyszczalnia 3 Wielka Łąka komunalne 120/80 gminna Oczyszczalnia ścieków „Pałac 4 Gronowo mieszane 160/80 Gronowo Sp. z o.o.” Oczyszczalnia 5 Elgiszewo komunalne 214,7/80 gminna Oczyszczalnia 6 Lubicz Górny komunalne 780/520 gminna Oczyszczalnia 7 Dobrzejewice mieszane 600/362 gminna *numeracja zgodna z numeracją na mapie 1 Kowalewo Pomorskie Zakład Kierunek zrzutu mech. – biol. Struga Młyńska mech. Rzeka Czarna mech. – biol. Struga Rychnowska biol. – chem. Struga Rychnowska mech. – biol. Drwęca mech. – biol. Drwęca mech. – biol. Dopływ z Dobrzejewic PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego rodzaju obszarów – posiadają genezę, zarówno naturalną, jak i antropogeniczną. Z działalnością gospodarczą człowieka związane jest odlesienie, uregulowanie cieków, zmeliorowanie znacznych obszarów gruntów uprawnych oraz niektórych mokradeł. Ze względu na wczesne zasiedlenie Ziemi Chełmińskiej oraz Dobrzyńskiej na analizowanym obszarze występują znaczące przeobrażenia antropogeniczne. Obszar ten pod względem sieci hydrograficznej został bardzo zmieniony, wskazują na to badania zarówno osadów jeziornych, fluwialnych, deluwialnych, teras jeziornych, oraz źródła pisane i archeologiczne (Bienias 2003). Ogólnie zmiany w sieci hydrograficznej polegały na jej zubożeniu. Niewątpliwie proces zanikania jezior czy oczek wodnych jest naturalną ich ewolucją, to jednak w wielu miejscach w dużej mierze są spowodowane przez działalność człowieka. Do głównych przyczyn zanikania jezior i ogólnie sieci wodnej zaliczyć można melioracje, które w większości były prowadzone w kierunku odwodnienia danego obszaru. Wskutek takich działań zanikło jezioro w okolicach Kowalewa Pomorskiego (Chudziak 1996), które widoczne było jeszcze na mapach w XVIII wieku. Ponadto na obszarach wysoczyznowych, w wyniku melioracji, zaobserwowano również zanikanie małych oczek wodnych (Marszelewski, Podgórski 2004). Nastąpiły również zmiany w przebiegu rzek, np. Strugi Rychnowskiej, która jeszcze we wczesnym średniowieczu nie miała połączenia z Jeziorem Mlewieckim (Niewiarowski 1990). Z innych antropogenicznych przekształceń tego obszaru należy wymienić przekop Strugi Lubickiej (niewielki fragment znajduje się na opracowywanym obszarze). Na analizowanym obszarze znajduje się naturalny fragment koryta Strugi Lubickiej, jednak w XIII wieku część wody, sztucznie, została skierowana do Torunia (Niewiarowski, Tomczak 1969). Od tej pory średni przepływ tej rzeki zmniejszył się o około 30 %. Intensywny rozwój przemysłu, a przez to duży pobór wody wymusił budowę nowego ujęcia wody dla miasta Torunia. Zlokalizowano je w Lubiczu Dolnym na prawym brzegu rzeki Drwęcy. W 1969 roku stan czystości rzeki nie budził zastrzeżeń. Budowę rozpoczęto w 1972 r., a zakończono w 1978 roku. Równocześnie z budową ujęcia powierzchniowego „Drwęca” wywiercono 20 studni w Jedwabnie. W celu piętrzenia wody wybudowano również jaz na 11 km Drwęcy. Stany wody na jazie piętrzącym są regulowane w zależności od zasobów wodnych rzeki. W ostatnich latach ujęcie to poddano modernizacji i proces uzdatniania wody odbywa się poprzez jej ozonowanie. Ilość pobieranej wody z Drwęcy systematycznie się zmniejsza już od połowy lat 80-tych XX wieku. Aktualnie pobór wody z ujęcia wynosi około 30 tys. m3/d, należy tylko wspomnieć, iż maksymalnie wynosił 127 tys. m3/d (w 1985 roku). Poważnym problemem jest zła jakość wody Drwęcy, w różnych latach notowano wielokrotnie przekroczenia m.in. fosforu ogólnego, fenoli lotnych, miana coli, chlorofilu (Raporty…od 1991 – 2013). Po wybudowaniu oczyszczalni ścieków w miastach położonych nad Drwęcą lub jej dopływach jakość wody zaczęła się normalizować. Pobór wody nie wpływa znacząco na zasoby wodne rzeki Drwęcy, nawet przy jej maksymalnym wykorzystaniu przepływ Drwęcy zmniejsza się o około 4 % (Banaszak 2003). Jednak przy niskim przepływie Drwęcy odsetek pobranej wody zwiększa się do około 14,5 %. Do głównych zmian związanych z budową ujęcia na Drwęcy w Lubiczu należy: - skrócenie biegu rzeki o 80 m (odcięcie zakola), - zalanie 11,26 ha powierzchni terenu, - zmniejszenie średniej prędkości przepływu, a w związku z tym zwiększenie sedymentacji, - zwiększenie rozwoju roślinności brzegowej i podwodnej w zbiorniku, - zmianę temperatury wody poniżej zbiornika, - cofka o długości 8000 m wywierająca wpływ na odcinki ujściowe dopływów (Banaszak 2003). Literatura: Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Podział hydrograficzny Polski, 1983, (red. H. Czarnecka), IMGW, Warszawa. Banaszak A., 2003, Zmiany hydrograficzne i hydrologiczne w dolinie dolnej Drwęcy po wybudowaniu ujęcia wody w Lubiczu, maszynopis pracy magisterskiej, UMK, Toruń. Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1984, Gleby [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN, Warszawa – Poznań – Toruń. Bienias D., 2003, Przeobrażenia środowiska przyrodniczego we wczesnym średniowieczu na ziemi chełmińskiej, Studia nad osadnictwem ziemi chełmińskiej, t. 5. Chudziak W., 1996, Zasiedlenie strefy chełmińsko – dobrzyńskiej we wczesnym średniowieczu (VII-XI w.), UMK, Toruń. Galon R., 1931, Morfologia doliny Drwęcy, Badania geograficzne nad Polską Północno – Zachodnią, z.5-6, Poznań. Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Mapa glebowo – rolnicza województwa bydgoskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy. Marszelewski W., Podgórski Z., 2004, Zmiany ilościowe oczek i jezior na Pojezierzu Chełmińskim w świetle materiałów kartograficznych z XIX i XX wieku, Przegląd Geograficzny. T.76, z 1. Mrózek W., 1984, Wody płynące [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN, Warszawa – Poznań – Toruń. Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmińskiej, Studia Soc. Sc. Toruń., Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń. Niewiarowski W., 1965, Mapa geomorfologiczna Polski, arkusz Kowalewo Pomorskie, skala 1:50 000 PAN. Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Toruń. Niewiarowski W, Tomczak A., 1969, Morfologia i rozwój rzeźby obszaru miasta Torunia i jego okolic, Zeszyty Nauk. UMK, Geografia 6, Toruń. Niewiarowski W., 1984, Osady czwartorzędowe i rzeźba terenu, [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN Warszawa – Poznań – Toruń. Niewiarowski W., 1990, Rozwój i przeobrażenia głównych komponentów środowiska geograficznego mikroregionu osadniczego w okolicach Gronowa, woj. Toruńskie, w późniejszym plejstocenie i w holocenie, [w:] Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, pod red. J. Olczaka, Toruń. Olszewski P., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kowalewo Pomorskie, PIG, Warszawa. Pius B., 2013, Przestrzenny i czasowy rytm zmian odpływu w zlewni Drwęcy, maszynopis pracy doktorskiej, UMK, Toruń. Pogórski Z., 2004, Wpływ budowy i funkcjonowania młynów wodnych na rzeźbę terenu i wody powierzchniowe Pojezierza Chełmińskiego i przyległych części dolin Wisły i Drwęcy, UMK, Toruń. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego (różne lata), Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wójcik D., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie 1951-1980 [w:] Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno – ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, pod red. Z. Churskiego, Toruń. Zgliczyński Ł., 2009, Reżim termiczny Wisły w profilu Toruń i Drwęcy w profilu Elgiszewo w latach 1961 – 2005, maszynopis pracy magisterskiej, UMK, Toruń. © Copyright by Bożena Pius Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu