Recenzja projektu planu ochrony Tatrzańskiego Parku

Recenzja projektu planu ochrony
Tatrzańskiego Parku Narodowego
uwzględniającego zakres planu ochrony
obszaru Natura 2000 PLC Tatry
Część dotycząca:
OPERATU OCHRONY KRAJOBRAZU
Autor recenzji: dr hab. Urszula Myga-Piątek
Przewodnicząca Komisji Krajobrazu Kulturowego
Polskiego Towarzystwa Geograficznego
Wydział Nauk o Ziemi
Uniwersytet Śląski
Poznań, marzec 2015 r.
1
I. Metryka recenzowanego opracowania
Plan Ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego. Operat ochrony
krajobrazu
Imiona i nazwiska autorów Marcin Czerny, Agnieszka Dubiel, Elżbieta Krochmal-Wąsik
opracowania:
Jednostka sporządzająca:
Krameko. Sp. z o. o.
Miejsce i data opracowania:
Kraków 2013
Liczba stron:
89
Załączniki:
rodzaj załączników (np. mapy)
liczba załączników tego rodzaju
Mapy
1
Warstwy numeryczne
13
Tytuł opracowania:
II. Streszczenie recenzowanego opracowania
Struktura
Przedłożony do oceny operat jest składową projektu Planu Ochrony Tatrzańskiego Parku
Narodowego, przygotowanego przez firmę KRAMEKO sp.z o.o. Obejmuje 89 stron pliku tekstowego,
w którego obrębie zawartych jest 9 map i 25 tabel. Jedna mapa (10. Mapa zadań ochronnych)
stanowi odrębny załącznik. Mapy przygotowano także w programach GIS, zestawiając dane na 13
warstwach.
Najważniejsze treści
Operat został podzielony na 3 obszerne rozdziały główne. Zawartość treści spełnia wymagania
Rozporządzenia Ministra Środowiska z 12 maja 2015 r. w sprawie sporządzania projektu planu
ochrony parków narodowych.
Rozdział 1 (A). We wstępie zaznaczono, cyt.: „Niniejszy operat został opracowany na potrzeby
sporządzenia projektu Planu ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres
Planu ochrony obszaru Natura 2000 Tatry. Punktem odniesienia i podstawowym źródłem niniejszego
opracowania był Operat ochrony zasobów i walorów krajobrazowych wykonany w 1997 roku pod
kierownictwem prof. dr hab. arch. Marii Łuczyńskiej-Bruzdy, dr. inż. arch. Zbigniewa Myczkowskiego
oraz prof. zw. dr. hab. arch. Janusza Bogdanowskiego”. Dalej Wstęp odwołuje się do podstawy
prawnej; historii poznania krajobrazu TPN, w zarysie omawia walory krajobrazowe TPN i zawiera
podpunkt: Podsumowanie walorów krajobrazowych.
Rozdział 2 (B) poświęcony jest charakterystyce krajobrazu. Omawia dotychczasowe rozpoznanie,
zawiera analizę dostępnych materiałów, ocenę ich przydatności i charakteryzuje zakres
uzupełniających prac inwentaryzacyjnych. W kolejnym podpunkcie (Inwentaryzacja) omówiono
metodykę inwentaryzacji oraz metody inwentaryzacji składowych krajobrazu, metody inwentaryzacji
procesów i zmian zachodzących w krajobrazie oraz metody inwentaryzacji zagrożeń krajobrazu.
Kolejny podpunkt podsumowuje wyniki inwentaryzacji składowych krajobrazu: wyniki inwentaryzacji
jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych, wyniki inwentaryzacji punktów widokowych,
wyniki inwentaryzacji ciągów widokowych, wyniki inwentaryzacji procesów i zmian zachodzących w
krajobrazie oraz wyniki inwentaryzacji zagrożeń krajobrazu.
Kolejny podpunkt tego rozdziału jest zbiorczą charakterystyką oraz waloryzacją zasobów i walorów
krajobrazowych. Kolejno przedstawiono charakterystykę składowych krajobrazu: jednostek
architektoniczno-krajobrazowych, punktów widokowych i ciągów widokowych, a następnie
2
charakterystykę procesów i zmian zachodzących w krajobrazie oraz charakterystykę zagrożeń
krajobrazu.
Trzeci z kolei podrozdział jest waloryzacją krajobrazu wg identycznego układu: składowych
(waloryzacja jednostek architektoniczno-krajobrazowych, waloryzacja punktów widokowych i
waloryzacja ciągów widokowych); procesów i zmian zachodzących w krajobrazie i zagrożeń
krajobrazu.
Rozdział 3 (C) dotyczy kwestii ochrony krajobrazu. Na tle dotychczasowej przedstawiono ochronę
zaprojektowaną (przedmioty, cele, priorytety, strefy i sposoby ochrony) oraz monitoring i zadania
ochronne.
Główne wnioski i zalecenia
W operacie przyjęto, że krajobraz jest pejzażem, którego interpretacja i waloryzacja jest możliwa
przez wydzielenie mniejszych jednostek (tu nazywanych składowymi – JARK i WAK). Zestawiono
główne zmiany zachodzące w krajobrazie oraz zdefiniowano zagrożenia. Przedstawiono wyniki
waloryzacji, opracowano koncepcję ochrony z wyszczególnieniem zadań ochronnych i monitoringu.
III. Ocena recenzowanego opracowania
1. Aspekty merytoryczne
1.1 Zakres opracowania
Recenzowany Operat krajobrazowy odnosi się wyłącznie do fizjonomicznej warstwy krajobrazu.
Zakres ten powinien być bezwzględnie rozszerzony o warstwę materialną i symboliczną krajobrazu.
W gronie osób przygotowujących Operat powinni znaleźć się specjaliści z zakresu ekologii krajobrazu i
geografii krajobrazu mający doświadczenie w obszarach przyrodniczo i kulturowo cennych oraz
chronionych prawnie.
Krajobraz jest pojęciem interpretowanym przez kilka dyscyplin naukowych, do których należą przede
wszystkim geografia, ekologia krajobrazu i architektura krajobrazu. Każda z tych dyscyplin ma
wypracowane metody badania (analizy i syntezy krajobrazowe). Ze względu na powszechne
stosowanie i używanie w mowie potocznej pojęcia „krajobraz” w analizach bardzo łatwo doprowadzić
do jego zbagatelizowania i subiektywnego oceniania.
Treścią opracowania jest krajobraz Tatr. Operat powstał na podstawie opracowania z 1997 r. prof. dr
hab. arch. Marii Łuczyńskiej-Bruzdy, dr. inż. arch. Zbigniewa Myczkowskiego oraz prof. zw. dr. hab.
arch. Janusza Bogdanowskiego, do czego autorzy operatu przyznają się na wstępie.
Przyjęcie za podstawę Operatu opracowania z 1997 r., czyli sprzed 17 lat, budzi wiele zastrzeżeń.
Krajobraz jest materią bardzo wrażliwą i wymaga stałego monitorowania. Ponadto przyjęcie metody
Bogdanowskiego jest jednym z możliwych rozwiązań kwestii identyfikacji i oceny krajobrazu o
wysokim stopniu naturalności, jakim jest krajobraz Tatr. Wskutek zastosowania tej metody doszło do
spłycenia zakresu analizy wyłącznie do fizjonomicznej warstwy krajobrazu (z zupełnym pominięciem
warstwy materialnej i symbolicznej – semantycznej krajobrazu Tatr, która jest absolutnie wybitna i
decydująca o genius loci).
Oceniając opracowanie wg wybranej metody z zakresu architektury krajobrazu, należy stwierdzić, że
jest on w ogólnych zarysach poprawny. W tym miejscu nie ośmielam się dyskutować z uznaną i
wielokrotnie testowaną metodą twórcy krakowskiej szkoły architektury krajobrazu.
3
Zadaniem recenzentki jest wskazanie na kwestie dyskusyjne i wątpliwe oraz wykazanie ewentualnych
braków, co uczyniono poniżej:
Na wstępie należy podać dwie istotne tezy, na których bazować będzie niniejsza recenzja:
•
krajobraz powinien być interpretowany w aspekcie materialnym, fizjonomicznym i
symbolicznym;
•
krajobraz Tatr należy interpretować w czterech porządkach: pasowym, piętrowym i
morfologicznym (w zakresie krajobrazu naturalnego) oraz ewolucyjno-genetycznym (w
zakresie krajobrazu kulturowego).
Niniejszy Operat porusza tylko aspekt fizjonomiczny oraz porządek morfologiczny.
Szczegóły uwag opisano w kolejności poszczególnych rozdziałów.
Uwaga 1 – konieczne jest podanie i przyjęcie konkretnej definicji krajobrazu (patrz uwaga 2). Jest ich
blisko 200 tylko publikowanych w polskojęzycznych opracowaniach, jednak istnieją już pewne
syntezy (wszystkie nowe prace po 2010 r. !) wskazujące, że krajobraz należy interpretować na
poziomie co najmniej trzech warstw: materialnej (fizycznej), fizjonomicznej (estetycznej) i
symbolicznej (semantycznej): np. F. Plit (2011), U. Myga-Piątek (2012); T. Chmielewski (2012).
Ponadto dysponujemy już definicją z Europejskiej Konwencji Krajobrazu, którą Polska przyjęła w 2004
r. i do której można się odwołać: „krajobraz” znaczy obszar, postrzegany przez ludzi, którego
charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich (Art. 1, Dz.U. Nr
14, poz. 98. s. 566).
Uwaga 2 – brak wyraźnej, umocowanej w literaturze przedmiotu typologii krajobrazu. Błędem w
ocenianym Operacie jest swobodne i niczym niepodparte, wręcz intuicyjne stosowanie określeń
„krajobraz naturalny, pierwotny, kulturowy, zbliżony do pierwotnego” itd. Aktualizacja Operatu z
1997 r. powinna polegać m.in. na jasnym zdefiniowaniu tych pojęć. Problem braku zdefiniowania
kilku innych ważnych pojęć pojawia się na kolejnych etapach niniejszej recenzji.
Zastosowana w Operacie metoda zakłada wydzielanie jednostek (JARK) na podstawie zróżnicowania
ukształtowania powierzchni i wnętrz krajobrazowych (WAK) na podstawie zróżnicowania pokrycia.
Nawiązuje zatem jedynie do porządku morfologicznego i wprowadza elementy – choć bez ścisłych
kryteriów – porządku ewolucyjnego i genetycznego. O próbach stosowania porządku ewolucyjnego w
Operacie świadczy stosowanie takich określeń jak: „krajobrazy pierwotne” i „zbliżone do
pierwotnych”, co może wywołać pytanie, jak bardzo „zbliżonych”. To nie są naukowe określenia.
Istnieją w literaturze przedmiotu propozycje definiowania krajobrazów biorących za podstawę
stopień ingerencji człowieka (np. U. Myga-Piatek, 2012, 2014).
Reasumując, krajobraz pierwotny przestał istnieć w Tatrach wraz z zagospodarowaniem turystycznym
Tatr, rozwojem pasterstwa itd. Mamy do czynienia jedynie z nielicznymi cechami typowymi dla
krajobrazu pierwotnego. Łatwiej przyjąć tę tezę, gdy traktujemy krajobraz jako geosystem (o
określonej fizjonomii i semantyce). Skala zmian w geosystemie jest duża, co wynika m.in. z obecnej
skali eksploatacji turystycznej (blisko 3 mln turystów rocznie w TPN i otulinie stwarza problem
zanieczyszczeń wewnętrznych i zewnętrznych przenoszonych m.in. drogą powietrzną nad obszar
Parku). Zakładając jednak, że autorzy Operatu stwierdzili „wyspy” krajobrazu pierwotnego w Tatrach,
to zastanawia, w jaki sposób w tab. 7 (czyli na podstawie jakich kryteriów) przypisywano typ
ewolucyjny krajobrazu do wnętrza krajobrazowego (cd. w uwadze 6).
4
Uwaga 3 – Bardzo spłycono rozdział A 2. Historia poznania krajobrazu TPN. Swobodnie włączono
dzieło Staszica „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i równin Polski” do utworów literackich.
Nonszalancko i „od niechcenia” przywołuje się w kółko pasterstwo jako czynnik nadawania specyfiki
krajobrazowej obszaru (s. 7). Tymczasem pasterstwo, związane z nim użytkowanie polan i hal oraz
budowa stylowych szałasów, a także obiektów związanych z przeszłością górniczo-hutniczą Tatr (w
Operacie bardzo marginalizowane) są właśnie materialną warstwą krajobrazu. Autorzy Operatu
przechodzą bez wyjaśnień do wyłącznie fizjonomicznej metody analizy krajobrazu. Tu pojawia się
wyraźny rozdźwięk miedzy tym stanem badań a przyjętą metodą. Należałoby szczegółowo opracować
identyfikację wszystkich obiektów kulturowych – zaproponować ich szczegółową typologię – i opisać,
w jaki sposób obiekty te organizują najbliższą przestrzeń. Brakuje „spoiwa” między tymi treściami z
Operatu ochrony wartości kulturowych. W zamian mamy „wypełniacz treści” w postaci wyboru
cytatów z Jana Gwalberta Pawlikowskiego, które mają nas przekonać o skali przekształceń krajobrazu
Tatr. Natomiast za niezwykle cenne wydaje się przywołanie opracowania wykonanego przez
pracowników Zakładu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej – Studium Przestrzennego
Zagospodarowania Tatr i Skalnego Podhala. Szkoda, że tego wątku nie rozwinięto, gdyż tam pojawia
się realny związek krajobrazu naturalnego z dziedzictwem kulturowym.
Skutkiem uchybień podniesionych w powyższych trzech uwagach jest brak konkretów, do strony 9,
czyli do zakończenia wstępu, mamy wrażenie, że „w kółko” pisane jest to samo.
Uwaga 4 – W Charakterystyce krajobrazu (od. s. 10) ponownie pojawiają się problemy z
jednoznacznym znaczeniem krajobrazu (jest ono niejasne, rozmyte, w domyśle – przecież każdy wie,
co to jest krajobraz). Nie jest wyjaśnione, dlaczego podstawą do aktualnego operatu był „Operat
ochrony zasobów i walorów krajobrazowych”, sporządzony na potrzeby Planu ochrony Tatrzańskiego
Parku Narodowego pod przewodnictwem prof. dr hab. arch. Marii Łuczyńskiej-Bruzdy, prof. zw. dr.
hab. arch. Janusza Bogdanowskiego i dr. inż. arch. Zbigniewa Myczkowskiego. To, że opierał się on na
dogłębnych analizach jednostek i wnętrz krajobrazowych, zawierał typologię i waloryzację zasobów a
także wytyczne i zabiegi ochronne. Został sporządzony przez wybitnych naukowców zajmujących się
krajobrazem w Zakładzie Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich we współpracy z Katedrą
Teorii Architektury Krajobrazu Instytutu Architektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej im.
Tadeusza Kościuszki. W przygotowaniu operatu współpracowali także specjaliści z Muzeum
Tatrzańskiego im. Tytusa Chałubińskiego w Zakopanem, Pracowni Naukowej TPN i Regionalnego
Ośrodka Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie niewiele wyjaśnia. Należało zrobić
nowe, współczesne badania jednostek krajobrazowych, gdyż jak wynika z dalej stwierdzonych
zagrożeń i zmian procesy wywołujące zmiany krajobrazu są silne i intensywne. W ciągu 17 lat
nastąpiły zmiany krajobrazu i dlatego wymagane jest nowe opracowanie, także w oparciu o inne,
komplementarne metody. Tabela 2 zawiera „Zestawienie uzupełniających prac inwentaryzacyjnych”,
de facto są to: aktualizacja zasięgu jednostek i wnętrz krajobrazowych, pokrycia ich terenu oraz ilości
i stanu zawierających się w nich obiektów kulturowych na terenie całego Parku i aktualizacja
inwentaryzacji punktów i ciągów widokowych na terenie całego Parku.
Podrozdział: Analiza dostępnych materiałów i ocena ich przydatności jest niekompletny [patrz
rekomendowane uzupełnienia]. Pominięto ważne prace krakowskiego ośrodka geograficznego (UJ)
m.in. Jarosława Balona, wybitnego znawcy Tatr, przewodnika tatrzańskiego, fizjografa i ekologa
krajobrazu. Autorzy Operatu podparli się starymi opracowaniami. Są to bez wątpienia dzieła bardzo
wartościowe, jednak pominięto wiele ważnych nowych prac. Nie zadano sobie trudu prześledzenia
ogromu dorobku w tej dziedzinie, jaki powstał w ciągu ostatnich 15 lat. Wśród 18 przywołanych prac i
materiałów nie znalazła się żadna praca geograficzna. W dodatku kilka pozycji jest powtórzonych
także w Operacie ochrony wartości kulturowych [patrz rekomendowane uzupełnienia].
5
Uwaga 5 – pkt. 2 części B, Tabela nr 3. Zestawienie metod inwentaryzacji zasobów i walorów
krajobrazowych – czytamy w nim (cyt. za J. Bogdanowskim, 1976), że: Zastosowaną przy podziale
terenu na wnętrza metodą była metoda tzw. „JARK – WAK”, czyli metoda jednostek i wnętrz
architektoniczno-krajobrazowych, która polega na wydzieleniu wnętrz oraz ich scharakteryzowaniu,
w tym określeniu występującego w nich, jednego z następujących typów krajobrazu: naturalny o
charakterze pierwotnym, naturalny, naturalno-kulturowy oraz kulturowy. Teren podzielono na
jednostki ukształtowania (z podziałem na krajobraz płaski, sfalowany, górski) oraz na jednostki
pokrycia. Ponownie wracamy do niepełności metody, która zakładała jedynie trzy przedziały
ukształtowania powierzchni (płaski, sfalowany, górski). Zalecane byłoby osiem wydzieleń wg
propozycji T. Chmielewskiego: równinne, faliste, pagórkowate, wzgórzowe, górskie, wysokogórskie,
obniżeń i dolin oraz pięć typów form pokrycia terenu: otwarte (odkryte), inkrustowane, rozcięte,
labiryntowe, przykryte (Chmielewski, 2012). W typologii w T. Chmielewskiego można wydzielić aż 40
podstawowych typów krajobrazów, biorących za podstawę kryterium fizjonomiczne. Możliwe są
także typy przejściowe. Przy zastosowaniu technik GIS i kartografii komputerowej nie sprawia to
większego kłopotu, a zapewniłoby pełniejszy obraz realnego zróżnicowania krajobrazu Tatr.
Ponadto występujące typy pokrycia terenu Tatr nie zostały wymienione w Operacie.
Cytowanie dzieł wybitnych, które otworzyły drogę badaniu krajobrazu (Bogdanowski, 1976), jednak
pochodzących sprzed 40 lat, świadczą o znajomości tradycji tych badań, jednak nie powinny być
wyłączną podstawą do tworzenia dzisiejszej procedury waloryzacyjnej – cyt.: Waloryzacja ta została
ustawiona pod kątem potencjalnej przydatności i wartości do wyznaczonych celów (tab. 3, s. 14).
Takie sformułowanie w dzisiejszych czasach nie brzmi dobrze.
Uwaga 6 – do cz. B. pkt. 3. Zbiorcza charakterystyka oraz waloryzacja zasobów i walorów
krajobrazowych. Należy ujednolicić zapisy wyróżnionych jednostek (na str. 16, raz jest XXXII a raz 32).
Tab. 6: „Zestawienie zbiorcze wnętrz architektoniczno-krajobrazowych”. W nagłówku (kolumna 3)
wyróżniono rodzaje dolin: dolina walna, główna (dlaczego z dużej litery), reglowa, boczna, po czym
pod poz. 88 mamy wnętrze (W 3. A) i pojawia się nazwa własna doliny: „Dolina Małej Łąki” podobnie
pod poz. 89 (W 3 B), poz. 90 (W 3 C), poz. 91 (W 3 D). Z kolei od poz. 92-161 – podana jest lokalizacja
(w dolinie Białki) i dalsze poz. do 179 podobnie. Wymaga to ujednolicenia – zdefiniowania, co jest
doliną walną a co doliną główną. Zatem należy zdefiniować, jak rozumieć należy te rodzaje dolin. Nie
można mylić typu morfologicznego doliny z jej nazwą własną!
Tab. 7 „Zestawienie zbiorcze jednostek architektoniczno-krajobrazowych” – charakterystyka pokrycia
dotyczy zbiorczo jednostki architektoniczno-krajobrazowej (JARK), np. dla jednostki II podano, że lasy
stanowią 97,65% i polany 2,35 %. Nie zostało określone na jakiej podstawie oceniono, że
poszczególne wnętrza tej jednostki (czyli R 26, R 27, R 28 a; R 28 b), dla których nie jest
wyszczególnione zróżnicowanie pokrycia należą do typu naturalno-kulturowego? Uwaga ta dotyczy
wszystkich kolejnych jednostek. Można tu dopatrzyć się prostego sposobu „orzekania” o typie
krajobrazu na podstawie procentowego udziału polan. Jeśli są polany w jednostce – to jest to typ
kulturowy. Tymczasem dysponując narzędziami GIS, można było opracować pewne przedziały
wielkości procentowych, dla których taki przydział był możliwy. Nic na ten temat nie wiadomo z treści
operatu. Uważam, że tabela powinna być doprecyzowana i pokrycie musi być dopasowane do
wnętrza WAK. Wtedy wiarygodnie i obiektywnie można opisać typ krajobrazu. Poza tym
najważniejszym wnioskiem z tabeli 7 powinno być wskazanie, które JARK-i są najbardziej mozaikowe
(to ważne kryterium oceny różnorodności krajobrazu). Powinno to zostać uwypuklone przy
waloryzacji – które jednostki mają najwyższą wartość. Ponadto jest to subiektywne i intuicyjne
przypisywanie krajobrazu do określonego typu. Krajobraz jest tworem ewolucyjnym [patrz
6
rekomendowane uzupełnienia] – w obrębie poszczególnych jednostek bardzo łatwo dochodzi do
ewolucyjnej zmian typu (tym bardziej że sami autorzy wielokrotnie piszą o zjawisku, które należałoby
nazwać „wędrowaniem” granicy leśno-polnej).
Do tabeli 7 można zgłosić wiele szczegółowych zastrzeżeń, np. na jakiej podstawie Żleb ku Krzyżnemu
(W5B5C) ma krajobraz naturalny (ale nie dodano o charakterze pierwotnym). itd. reasumując:
należałoby podać konkretne kryteria decydujące o przyporządkowaniu do określonego typu
krajobrazu!
Tabela 7 – wymagana byłaby dodatkowa statystyka, które z wyszczególnionych JARK-ów (powinno to
być zrobione także dla WAK-ów) są najbardziej skaliste, leśne, pokryte polanami, halami, kosówką,
które są najbardziej mozaikowe, a które najbardziej homotoniczne. To byłoby bezwzględnie
konieczne do wyznaczania wartości i potem kierunków ochrony. Z mojej analizy tabeli wynika (choć
brak tego wniosku w interpretacji), że najbardziej homotoniczną jednostką jest XIII (blisko 93% lasy),
a najbardziej mozaikową XV – należało więc wysnuć tego typu wnioski i je zinterpretować pod kątem
zalecanych kierunków ochrony? W Operacie nie używa się określeń – krajobraz subalpejski,
subniwalny (piętrowość krajobrazu). W rozdziale tym ponownie widać braki w zakresie
zdefiniowania; co rozróżnia polany i hale, pojęcia te autorzy stosują zamiennie, jakby stanowiły
synonim. Tymczasem polany to tereny najczęściej (choć nie wyłącznie) o genezie kulturowej,
istniejące w obrębie tła krajobrazu leśnego („apiętrowo” i astrefowo) lub poniżej granicy regla
dolnego (wtedy mają charakter piętra użytkowania); hale są typem piętra roślinnego (powyżej piętra
kosodrzewiny) i krajobrazowego. Obydwa obszary (polany i hale) mogą być użytkowane kulturowo
np. pastersko, turystycznie, ale należy to w Operacie uściślić.
Uwaga 8 – tab. 10 „Zestawienie zbiorcze procesów i zmian zachodzących w krajobrazie” nie
określono, skąd to rozróżnienie. Znowu brakuje tu zdefiniowania, co jest procesem a co zmianą. Czy
zmiana jest stanem krajobrazu zaistniałym wskutek procesu? Jeśli autorzy tak to rozumieją, to należy
to napisać. W przeciwnym razie zmiana jest także procesem i powstaje klasyczny pleonazm. Ale w
kolumnie 2 mamy jednocześnie „proces, zmiana” jakby autorzy rozumieli to jak synonim.
Nie wiadomo, z czego wynikają różnice w liczbie polan – w omawianym Operacie 24 (wiersz 2,
kolumna 7, tab. 10), a w Operacie wartości kulturowych wymienionych jest 36 polan! Należy mocniej
pokreślić, że chodzi o polany obecnie użytkowane.
Zmian zachodzących w krajobrazie Tatr jest znacznie więcej niż wyszczególnionych 8 w tab. 10. W
moim rozumieniu zmiany wywołują określone czynniki. Właściwsze byłoby zastosowanie metody
analizy czynnikowej do diagnozy zmian krajobrazu – metoda szczegółowo opisana przez U. MygęPiątek (2012), a znana już od wybitnej badaczki krajobrazu kulturowego Polski, Marii Dobrowolskiej
(1948). Należało pogrupować czynniki (jako pierwotne bodźce wywołujące zmiany) najbardziej
ramowo na: przyrodnicze (np. procesy geologiczne, rzeźbotwórcze, klimatyczne, hydrograficzne,
biologiczne) i antropogeniczne (społeczne, gospodarcze, ekonomiczne, prawno-administracyjne,
historyczno-kulturowe, religijne itd.).
W tabeli 10 brak porządku metodologicznego, co skutkuje chaosem i wybiórczym podejściem do
zmian krajobrazu. Niewłaściwe jest „faworyzowanie” wpływu powiększania się zasięgu kosodrzewiny
(proces naturalny, długotrwały, ciągły) w stosunku np. do denudacyjnych ruchów masowych
(procesów osuwania, odpadania, obrywania, soliflukcji itd.), które także są procesami modelującymi
krajobraz w sposób naturalny, ciągły i długotrwały, a które w ogóle pominięto. Widoczny jest brak
konsekwencji.
Dlaczego w wierszu 6 (rozpad drzewostanów, wiatrołomy) podano w następnej kolumnie, że jest to
intensywność niska? Zjawiska te mają bardzo często charakter procesów ekstremalnych, są nagłe i o
7
wielkim zasięgu i natężeniu. Na Mapie zagrożeń TPN (Mapa 4) kolor zielony przyjźty dla wiatro³omów
zajmuje ponad ¾ powierzchni Parku. Zagroæenia te naleæy skorelowaę z cechami klimatu Tatr oraz
gatunkami drzewostanów.
Opis zmiany 8 (ekspansja zabudowy) jest tak ogólny, że nic z niego nie wynika: np. cyt.: „duże
zainwestowanie antropogeniczne prowadzi do daleko idących zmian w krajobrazie i w układzie
warunków naturalnych”. Do jakich „daleko idących” zmian i co to znaczy „duże zainwenstowanie”? W
tym miejscu potrzebna jest rzetelna diagnoza oparta na wskaźnikach (np. liczba obiektów /jednostkę
powierzchni) i konkretach.
cz. B pkt. 3.1.2. „Charakterystyka procesów i zmian zachodzących w krajobrazie” – tu ponownie
pojawia się nawiązanie do pasterstwa jako ważnego czynnika zmian krajobrazu. Drugim są
wiatrołomy. To wielkie zubożenie analizy o wiele współczesnych procesów kulturowych.
Uwaga 9 – cz. B pkt. 3.1.1.2. Opis metody wydzielania ścian jest problematyczny i obciążony
subiektywizmem. Pochodzi z czasów, kiedy nie dysponowano technikami analiz GIS. Obecnie można
wyznaczyć zasięgi widoczności, ekspozycje, nachylenia metodami komputerowymi, nie uciekając się
do „opowieści” o subiektywnych ścianach. Skonstruowanie mapy widoczności dałoby realne zasięgi
widoku (panoramy) z poszczególnych punktów (zasięgi powierzchniowe) a nie tylko ciągi i powiązania
widokowe. Sugeruję uzupełnienia.
Uwaga 10 – 3.1.3. „Charakterystyka zagrożeń dla krajobrazu”. Bezwzględnie należało skorelować
zagrożenia z procesami i zmianami. Nie każda zmiana jest zagrożeniem. Skupienie się na
„dysharmonii” krajobrazu jest dużym „niemierzalnym” uproszczeniem. Należało opracować typologię
zagrożeń, wychodząc z ciągu przyczynowo-skutkowego. Co i przez co (źródło zagrożenia; przyczyna
zagrożenia, działania jest zagrożone). Czy zagrożone są walory materialne, fizjonomiczne czy
symboliczne krajobrazu?
Tab. 11. „Zestawienie zbiorcze zagrożeń dla krajobrazu”. W literaturze przedmiotu dostępne są już
opracowane gotowe wzorce bonitacji zagrożeń wg 12-punktowej skali, która pozwala obiektywnie
określić także trend (zagrożenia malejące, stałe, narastające). Skala ta została także zaproponowana
do audytu krajobrazowego w projekcie „Identyfikacji i oceny krajobrazów Polski (...)” i jest zawarta w
Raporcie
dostępnym
na
stronach
Generalnej
Dyrekcji
Ochrony
Środowiska.
http://ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/publikacje-i-materialy-promocyjne-2. Braki te wynikają ze sztywnego
trzymania się wzorców Operatu sprzed 17 lat.
Podanie w tab. 11 źródła zagrożeń: wewnętrzne, zewnętrzne jest bardzo dużym uproszczeniem.
Każde z nich może być zarówno naturalne, jak i antropogeniczne. Ponadto autorzy nie zdefiniowali
harmonii i dysharmonii krajobrazu, skutkiem czego znowu poruszamy się w sferze intuicji i
subiektywizmu. Zdiagnozowano zaledwie pięć zagrożeń, a jest ich zdecydowanie więcej! Ponadto
zagrożenie 5 – cyt: „Utrata walorów edukacyjnych obiektu geologicznego, jakim jest Kamieniołom
nad Capkami, w wyniku sukcesji leśnej” – jest wpisane trochę na siłę. Ma ono charakter „miękkiego”
zagrożenia – dotyczy jednej z wielu możliwych nowych funkcji kamieniołomu (funkcji edukacyjnej),
która jest jedną z wielu funkcji krajobrazu, a kamieniołom jest jednym z wielu elementów krajobrazu
(element materialny). Znowu rozbieżność między metodą identyfikacji i waloryzacji a tym razem –
zagrożeniami.
Uwaga 11 – 3.2. Waloryzacja krajobrazu 3.2.1. Waloryzacja składowych krajobrazu, cyt.: „W ramach
prac nad opracowaniem Operatu ochrony krajobrazu, przeprowadzono ocenę poszczególnych
komponentów krajobrazu (jednostek architektoniczno-krajobrazowych, punktów oraz ciągów
widokowych). To nie są komponenty krajobrazu. W nauce o krajobrazie komponent to składnik (czyli
materialny element): skały, wody, gleby, rośliny. W procedurze waloryzacyjnej wydzielono „jednostki
8
przestrzenne” a nie „komponenty”, cyt: „Ocena została przeprowadzona ściśle według określonych
kryteriów, biorąc pod uwagę walory widokowe poszczególnych komponentów krajobrazu”. Niestety
znowu nie zdefiniowano kryteriów.
W rozdz. 3.2.1.1. napisano, cyt.: W waloryzacji przyjęto 5-stopniową skalę. Najwyższą, wybitną
wartość przypisano unikatowym i harmonijnym krajobrazom, wartość wysoką – krajobrazom
harmonijnym, a wartość średnią – krajobrazom harmonijnym zagrożonym. Przy ocenie kierowano się
przewagą cech danego rodzaju krajobrazu w poszczególnych jednostkach architektonicznokrajobrazowych (...). Powraca problem „surowości” i subiektywności oceny harmonijny–
dysharmonijny. Dlaczego waloryzowano tylko ukształtowanie (tab. 13 kolumna 3), a nie
waloryzowano pokrycia? Nie wyjaśniono, czym się różni „czytelne” od „czytelne jednoznacznie” ? Jak
rozróżnić „wyraźne”, „dobre”, „unikatowe” od „atrakcyjne” ? Czy unikatowe nie może być
atrakcyjne? Jakie cechy brano pod uwagę? Zastrzeżenie ogólne do tego rozdziału – to za duży
subiektywizm w ocenie! Może to skutkować tym, że Operat nie będzie operacyjny.
Warto odnieść się do faktu, że waloryzacja terenu oznacza ocenę i porównanie ze sobą wartości
poszczególnych fragmentów danego terenu. Celem waloryzacji obszaru jest zazwyczaj przygotowanie
merytorycznych podstaw do znalezienia optymalnego sposobu wykorzystania i ochrony zasobów
wyróżnionych i ocenianych jednostek przestrzennych oraz zapewnienia optymalnego rozwoju
zagospodarowania terenu (w przypadku TPN jest to cel ochronny, edukacyjny, turystyczny, naukowy
itp.). Nie znalazłam tego w Operacie.
Uwaga 12 – pkt. 3.2.1.2. Owa „atrakcyjność” stanowi wynik doświadczeń i wieloletniej oceny
udokumentowanej m.in. w „Atlasie turystycznym Tatr Polskich” Edwarda Moskały oraz
przewodnikach Józefa Nyki czy Witolda Henryka Paryskiego. W Operacie należy zawrzeć obiektywną
ekspertyzę, która może zostać przełożona na operacyjny system zarządzania.
Tab. 14 – Należy wyjaśnić, co różni „szeroki zakres widoczności” od „średniego zakresu
widoczności”?. W czasach technik GIS możemy operować konkretnymi przedziałami kątowymi.
Rozdz. 3.2.1.3. – cyt: Najwyższą, wybitną wartość przypisano ciągom widokowym o najszerszym
zakresie widoczności, obejmującym najatrakcyjniejsze elementy krajobrazu, a wartości niższe z kolei –
ciągom o mniejszych zakresach widoczności. Proszę określić, o jakich wartościach – przedziałach
kątowych jest mowa?
Uwaga 13 – Część C. Ochrona krajobrazu 1. Koncepcja ochrony 1.1. Dotychczasowa ochrona, cyt.:
Dotychczasowa ochrona krajobrazu w TPN realizowana była głównie poprzez prowadzenie wypasu
kulturowego na polanach (w tym koszeń) oraz niedopuszczenie w Parku do nadmiernej rozbudowy
infrastruktury turystycznej. Ponownie sprowadzono ochronę krajobrazu do utrzymywana polan i
turystyki czyli de facto kulturowego użytkowania. Dalsze stwierdzenia w tym punkcie mogą być
odnoszone raczej do Operatu zagospodarowania przestrzennego. W Operacie stwierdzono, cyt.:
Jednakże, mając na uwadze ogrom problemów związanych z ochroną krajobrazu w Parku, pomimo
prawidłowości przyjętych sposobów ochrony nie udało się do tej pory całkowicie zlikwidować
występujących w TPN zagrożeń. Skoro prawidłowo zdiagnozowano i oceniono dotychczasowe
zadania ochronne, to gdzie tkwi błąd w działaniach?
W podpunkcie 1.2. „Zaprojektowana ochrona (przedmioty, cele, priorytety, strefy i sposoby
ochrony)” opisano cyt.: Strategicznym celem ochrony krajobrazu Tatrzańskiego Parku Narodowego
jest zachowanie unikalnego w skali kraju naturalnego krajobrazu wysokogórskiego z elementami
kulturowymi. W krajobrazach naturalnych dedykowanym zadaniem ochronnym jest „brak ingerencji
człowieka”, odtworzenie unikatowego krajobrazu naturalno-kulturowego związane jest z kontynuacją
pielęgnacji polan i wypasu kulturowego oraz tradycyjnego osadnictwa. Trzecim strategicznym celem
9
stało się w Operacie przygotowanie szlaków turystycznych w sposób przeciwdziałających
rozdeptywaniu szlaków.
1.2 Metodyka badań terenowych
Oceniając przedłożony Operat, należy stwierdzić, że wybór metody uważanej za „klasykę” w
architekturze krajobrazu nie był najwłaściwszym rozwiązaniem. W krajobrazie o wysokim stopniu
naturalności o wiele właściwsze byłoby zastosowanie jednej z metod opisanych przez geografów lub
ekologów krajobrazu (np. Chmielewski, Solon, Balon, Kistowski).
Posłużenie się jednostkami architektoniczno-krajobrazowymi (wg wybitnej i uznanej w Polsce szkoły
Janusza Bogdanowskiego) wynikało z przyjęcia jako podstawy już gotowego Operatu z roku 1997 i
dokonania niezbędnych aktualizacji, co skrzętnie odnotowano w ocenianym operacie.
Wybór metody JARK-WAK wymagałby zatem uzupełnienia. Odnotowano brak związku materialnych
walorów krajobrazu z jego warstwą fizjonomiczną i symboliczną (o której nie mówi się wcale w
operacie).
Brak związku wykonanej identyfikacji wyznaczonych wcześniej jednostek przestrzennych (JARK-WAK)
i waloryzacji z zaleceniami ochronnymi [patrz rekomendowane uzupełnienia].
Metodyka analiz
Analizy wymagają aspekty symboliczne krajobrazu – niemierzalne wartości takie jak genius loci i
sacrum krajobrazu, tożsamość krajobrazu, które są przypadku Tatr unikatowe a w obliczu procesów
globalizacyjnych są silnie zagrożone i wymagają bezwzględnie pielęgnacji (Myczkowski, 2003, 2009;
Myga-Piątek, 2011). Wskazane byłyby w tym zakresie badania ankietowe (przeprowadzone wśród
mieszańców oraz osób przyjezdnych) dotyczące swojskości krajobrazu i partycypacji na rzecz
krajobrazu.
1.3 Kompletność oraz trafność wniosków i zaleceń
Tabela 23. Zestawienie przedmiotów, celów, priorytetów, stref i sposobów ochrony. Zebrane w tabeli
zalecenia ochronne pozostają bez związku z wydzielonymi jednostkami JARK-WAK. Zalecenia te
można było spisać bez wcześniejszych części Operatu. Zadania ochronne są zbiorem oczywistych
faktów. Zalecenia odniesiono do trzech typów krajobrazów (oderwanych od przyporządkowania do
wnętrz krajobrazowych WAK).
Zalecenia i wnioski powinny być dedykowane konkretnym obszarom – w ten sposób powinny ułatwić
sprawne zarządzanie krajobrazem TPN przez zapewnienie spójnego sposobu ochrony i kształtowania
krajobrazu.
Wnioski powinny zawierać opracowane tzw. „karty krajobrazu” dla wydzielonych – najcenniejszych
wnętrz krajobrazowych. Z waloryzacji oraz stwierdzonych zagrożeń można było sporządzić ranking
zadań ochronnych (krajobrazy priorytetowe do najpilniejszej i kontrolowanej ochrony lub
odtwarzania). Tymczasem zalecenia są bardzo „miałkie”.
Te same uwagi dotyczą Monitoringu (Tabela 24. Zestawienie zasad monitoringu krajobrazu). W
planowanym monitoringu założono zbyt długi okres przerw miedzy zadaniami monitoringowymi.
10
Zadania ochronne: cyt. Jednym z zaprojektowanych dla tatrzańskiego krajobrazu zadaniem
ochronnym jest wymiana elementów infrastruktury turystycznej dla potrzeb interpretacji widoków,
panoram i miejsc zatrzymań szczególnie atrakcyjnych widokowo. Zadanie to dotyczy elementów
małej architektury takich jak: ławki, ławostoły, kładki, mosty, platformy widokowe i inne, a także
elementów komunikacji wizualnej, w tym kierunkowskazów i tablic – to bardzo ważne, w zakresie
tzw. edukacji krajobrazowej i estetyki przestrzeni, lecz z realną ochroną krajobrazu bezpośrednio
niewiele ma wspólnego. Należy bardziej „związać” zadania ochronne z zdiagnozowanymi
zagrożeniami (po ich uzupełnieniu).
Inne zadania wyszczególnione w tabeli 25. (Zestawienie zadań ochronnych) należy uznać za właściwe.
Należy jednak przewidzieć działania alternatywne (zmodyfikowane), jeśli te zaplanowane nie będą
skuteczne. Nie sprecyzowano dokładnie okresu realizacji zadania ochronnego, ograniczając się do
stwierdzenia, że ma to być cały okres obowiązywania Planu (z wyjątkiem zadania zapobiegania
sukcesji leśnej przez wycinkę drzew i krzewów, co 10 lat). Nie podano podmiotu odpowiedzialnego za
realizację zadań ochronnych.
1.4 Cytowane źródła
Cytowana literatura (18 pozycji) jest istotna i ważna, dowodzi znajomości dzieł wielkich w zakresie
nauki o krajobrazie i historii poznania Tatr, ale jest niekompletna i nieaktualna. Wiele ważnych prac
pominięto. Brakuje prac z zakresu geografii i ekologii krajobrazu, prac z zakresu krajobrazu Tatr, a
przede wszystkim prac omawiających inne, korzystniejsze w zastosowaniu metody wydzielania
jednostek krajobrazowych. Przykłady takiej bibliografii podaje recenzentka na końcu niniejszej opinii
[patrz rekomendowane uzupełnienia].
2. Aspekty formalno-prawne
2.1 Zgodność z przepisami
W Operacie Krajobraz ustosunkowano się do wymaganych aktów prawnych w tym: 1) art. 29 ust. 3
ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. 2013 poz. 627 ze zm.) 2) rozporządzenie
Ministra Środowiska z dnia 12 maja 2005 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla parku
narodowego, rezerwatu przyrody i parku krajobrazowego, dokonywania zmian w tym planie oraz
ochrony zasobów, tworów i składników przyrody (Dz.U. 2005 nr 94 poz. 794), w odniesienia do
krajobrazu przy sporządzaniu planu ochrony parku narodowego występują 17 razy 3) rozporządzenie
Ministra Środowiska z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla
obszaru Natura 2000 (Dz.U. 2010 nr 64 poz. 401 i Dz.U. 2012 poz. 507) 4) ustawa z dnia 3
października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa
w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. 2013 poz. 1235 ze zm.)
2.2 Zgodność z wymaganiami Specyfikacji Istotnych Warunków Zamówienia
Brak opisu szczegółowych wymagań w odniesieniu do krajobrazu.
11
3. Załączniki
3.1 Mapy
3.1.1
Kompletność i dobór
Mapy zostały przygotowane w standaryzowanym formacie i ilustrują wszystkie etapy identyfikacji, a
następnie waloryzacji JARK (w większości przypadku nie dotyczy to już WAK).
3.1.2 Poprawność
Skala waloryzacji TPN powinna mieć wymiar subregionalny z odwzorowaniami kartograficznymi w
skali 1:50 000 lub 1:25 000. Wg SWIZ wydruki cyfrowych map tematycznych mają spełniać
wymagania SWIZ, cyt. z pkt. i.: „Skala mapy w zależności od wykorzystanego podkładu rastrowego
powinna wynosić 1:10 000 lub 1:25 000”. Tymczasem mapy załączone jako ryciny (w formacie jpg) w
ocenianym Operacie zostały przygotowane w skali 1:75 000. Przy dostępności warstw numerycznych
nie ma to znaczenia, lecz dla poprawności z zapisami z SWIZ należy zaznaczyć tę rozbieżność.
Mapa 4 – Należy wyjaśnić, co oznaczają żółte linie na mapie. Ponadto zaznaczenie kolorem zielonym
powierzchni wiatrołomów wielkopowierzchniowych (de facto wszystkich powierzchni leśnych) jest
zbyt dużą generalizacją. Zagrożenie potencjalne i istniejące ma duże natężenie, ale szczegółowe
obszary występowania należy wskazać przez korelację z cechami topoklimatu oraz gatunków
drzewostanów.
3.2 Inne załączniki
13 warstw numerycznych wykonanych w Oprogramowaniu ArcGIS w formacie shp. Wypis warstw
znajduje się w spisie treści. Zostały wymienione zgodnie z wymogami SWIZ i treścią Operatu. Ocena
technicznej poprawności warstw wykracza poza możliwości recenzentki (niedysponowanie
odpowiednim oprogramowaniem).
4. Aspekty redakcyjne
4.1 Struktura opracowania
Omówienie najcenniejszych walorów krajobrazowych i podsumowanie (co zostało zamieszczone we
Wstępie) powinno wynikać z przeprowadzonej analizy i waloryzacji krajobrazu. Powinno być
katalogiem najcenniejszych walorów krajobrazowych przeznaczonych do szczególnej ochrony
zebranych i opisanych we wnioskach z Operatu. W rezultacie powstał chaotyczny, wielokrotnie
powtarzany zbiór wybranych informacji, ukazujących walory krajobrazu Tatr jako „mieszankę” natury
i pasterstwa. Podpunkty te uznać można za całkowicie zbędne. Do treści zawartych we wstępie
informacji recenzentka odniesie się w innej części tej oceny.
Brak rozdziału metodycznego – który uzasadniałby przyjęcie określonej metodyki i definiował
podstawowe pojęcia. W Operacie brak tez informujących o rozumieniu krajobrazu, zasadności
wyboru metody (JARK-WAK) i tez uzasadniających przyjęty kierunek identyfikacji zmian i procesów
oraz zagrożeń. Niniejszy brak recenzentka uznaje za znaczące uchybienie. Takie wyjaśnienia powinny
pojawiać się we wszystkich opracowaniach aplikacyjnych, gdyż określają sposób działania TPN
wynikający z planu ochrony.
12
Brak jasnych kryteriów waloryzacyjnych, brak kryteriów w ocenie atrakcyjności krajobrazu. Przekłada
się to na subiektywny i wysoki stopień dowolności ostatecznej interpretacji. Wnioski i zalecenia
wydają się oczywiste i nie wynikają wprost z przeprowadzonej identyfikacji metodą JARK-WAK.
4.2 Komunikatywność przekazu
Styl i język Operatu jest typowy dla tego typu opracowań i należy go ocenić jako poprawny.
Miejscami stwierdzono drobne błędy stylistyczne i logiczne.
5. Podsumowanie opinii
5.1 Poprawność formalna
Opracowanie poprawnie uwzględnia i wyczerpuje obowiązujące przepisy i uwarunkowania prawne.
5.2 Dostosowanie do specyfiki przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego
Treść opracowań jest dostosowana do specyfiki przyrodniczej Tatrzańskiego Parku Narodowego.
5.3 Badania i ekspertyzy
Pod względem przeprowadzenia niezbędnych badań uzupełniających obszarów i wykonania
niezbędnych ekspertyz zalecane są uzupełnienia zgodnie ze szczegółami opisanymi w uwagach.
5.4 Kompletność opracowania
Opracowanie zostało wykonane w pełnym zakresie, lecz zalecane są uzupełnienia.
5.5 Przedmioty i cele ochrony
Ustalenia projektu planu ochrony są poprawnie zapisane i realne do wykonania, w szczególności
jednak przedmioty i cele ochrony sformułowane są w sposób mało operacyjny.
5.6 Poprawność i realność zaleceń
5.6.1
Identyfikacja i hierarchia zagrożeń
Nie wszystkie zagrożenia zostały prawidłowo zidentyfikowane i uszeregowane.
5.6.2
Zgodność zaleceń z przepisami
Zasady ochronne są właściwe pod względem obowiązujących przepisów prawnych.
5.6.3
Zgodność zaleceń z wynikami analiz
Ustalenia planu ochrony (tj. zasady ochrony, zadania ochronne oraz wskazania do różnego typu
planów i programów) są logicznie zapisane, ale nie wynikają z przeprowadzonych ekspertyz.
13
5.6.4
Identyfikacja miejsc, terminów, harmonogramu i sposobów realizacji zadań
Rodzaje miejsca, terminy i harmonogram oraz sposób realizacji zadań są określone precyzyjnie
i jednoznacznie, lecz zbyt ogólnie.
5.6.5
Rozwiązania wariantowe
Nie rozważano rozwiązań wariantowych.
5.6.6
Poprawność zaadresowania zadań
Wszystkie zadania ochronne są zaadresowane do realizacji do konkretnych podmiotów i są
zaadresowane zgodnie z przynależną kompetencją.
5.6.7
Szacowanie kosztów zadań
Brak podstaw szacunku wyceny kosztów działań ochronnych (10 mln).
5.6.8
Założenia monitoringu
Założenia monitoringu są spójne i poprawne.
5.7 Uwzględnienie wyników opracowania w projekcie rozporządzenia
Informacje (w szczególności zalecenia ochronne) zawarte w recenzowanym operacie zostały
uwzględnione w projekcie rozporządzenia ministra środowiska w sprawie ustanowienia planu
ochrony dla Tatrzańskiego Parku Narodowego.
W Syntezie zagadnienia związane z ochroną krajobrazu są reprezentowane. Już we wstępie do
Syntezy zaznaczono, że w Planie ochrony TPN określone zostały zasady postępowania ochronnego w
stosunku do jego wartości przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych na okres 20 lat. W Syntezie
zapisano, że koncepcja ochrony zakłada podział Parku na cztery części, z których jedną jest: obszar,
gdzie koncepcja ochrony podporządkowana została głównie ochronie krajobrazu.
W Syntezie odniesiono się także do kierunków ochrony walorów krajobrazowych. Omówiono trzy
kierunki strategiczne w ochronie krajobrazu: zachowanie istniejącego krajobrazu naturalnego i
naturalno-kulturowego; odtworzenie krajobrazu naturalnych lasów regla dolnego; zharmonizowanie
elementów istniejącej infrastruktury z otoczeniem. W części D Syntezy – „Składowe projektu planu
ochrony TPN uwzględniającego zakres planu ochrony obszaru Natura 2000 Tatry”, zadania
wynikające z Operatu Krajobraz zostały zrealizowane w celach ochrony, gdzie w pkt. 1.11. zapisano,
że „(...) celem ochrony krajobrazu Parku jest zachowanie unikalnego w skali kraju naturalnego
krajobrazu wysokogórskiego z elementami kulturowymi”. Znalazł się także zapis – pkt. 1.2.1.9.: „Na
obszarze Parku stwierdzono występowanie następujących typów krajobrazów:1) Krajobraz zbliżony
do pierwotnego, 2) Krajobraz naturalny, 3) Krajobraz kulturowy”. W pt. 2 cz. D, zaznaczono, że do
obszaru ochrony czynnej dołączono grunty Skarbu Państwa TPN usytuowane dotychczas w obszarze
ochrony krajobrazowej (Kuźnice, Kiry). Następnie wymieniono w tabeli dokładną lokalizację według
podziału na oddziały i pododdziały opartego na podziale Parku na działki ewidencyjne i klasy użytków
gruntowych wszystkich obszarów przewidzianych do ochrony krajobrazowej. Kolejno w pkt. 4.
poświęconym „Zagrożeniom i sposobom ich eliminacji” zwrócono uwagę na zagrożenia krajobrazu –
pogrupowano zagrożenia wg schematu obowiązującego w Operacie. Powtórzono wykaz zagrożeń
14
krajobrazu. Na poziomie bardzo ogólnym w pkt. 7 określono zadania ochronne, wskazując się na
eliminację lub minimalizację zagrożeń wartości przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych Parku.
Stwierdzono także, że „zadania związane z ochroną krajobrazu w większej swej części pokrywają się z
zadaniami związanymi z ochroną lasów, polan i z zadaniami związanymi z udostępnieniem Parku”.
Podzielono zadania ochronne na strefy ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej.
Reprezentatywność kwestii ochrony krajobrazu w Syntezie należy ocenić jako wystarczającą i
właściwie skorelowaną z treściami ochrony dóbr kultury i zagospodarowania przestrzennego. Celem
ogólnym ochrony Tatrzańskiego Parku Narodowego jest zachowanie różnorodności biologicznej,
zasobów, tworów i składników środowiska nieożywionego i walorów krajobrazowych (...).
Oceniając udział treści Operatu w projekcie rozporządzenia ministra środowiska w sprawie
ustanowienia planu ochrony dla Tatrzańskiego Parku Narodowego, należy podkreślić, że do ochrony
krajobrazu odnoszą się zapisy Załącznika 4: „Identyfikacja oraz określenie sposobów eliminacji lub
ograniczania istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz ich skutków
dla obszaru Parku (w tym identyfikacja istniejących i potencjalnych zagrożeń dla zachowania
właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt i ich siedlisk
będących przedmiotami ochrony w obszarze Natura 2000 PLC 120001 Tatry w całości objętym
granicami Parku)”, gdzie w wierszu drugim występuje nawiązanie do krajobrazu: „Gradacja zespołu
kornika drukarza w drzewostanach świerkowych regla dolnego i górnego powodująca ich gwałtowny
rozpad” oraz w wierszu 5 „Niekorzystne zmiany w ekosystemach łąk i pastwisk spowodowane
brakiem ich użytkowania”, wierszu 6 – „Sukcesja leśna w półnaturalnych ekosystemach nieleśnych”
oraz 7 – „Dawne zalesienia terenów, na których występują cenne nieleśne zbiorowiska roślinne”,
wierszu 35 – „Deprecjacja obiektów kulturowych”, - co dotyczy także Operatu wartości kulturowych;
wiersz 37 – Obecność obiektów dysharmonizujących krajobraz (nie nawiązujących do wzorców
regionalnych), w tym infrastruktury turystycznej i gospodarczej; wiersz 38 – „Deprecjacja krajobrazu
poprzez występowanie wielkopowierzchniowych wiatrołomów”, wiersz 39 – Deprecjacja krajobrazu
poprzez zarastanie polan; wiersz 40 – Brak jednolitości w formie i stylu architektonicznym obiektów
znajdujących się w Parku; wiersz 41 – Utrata walorów edukacyjnych obiektu geologicznego, jakim jest
Kamieniołom nad Capkami, w wyniku sukcesji leśnej.
W zakresie zagrożeń wewnętrznych potencjalnych w projekcie rozporządzenia wskazano: zanikanie
kultury pasterskiej i szałaśniczej oraz zanikanie śladów niematerialnych dawnych kultur. W stosunku
do pkt. 3. Zagrożenia zewnętrzne istniejące – wskazano na proces urbanizacji otoczenia parku.
W Załączniku nr 5 brak określenia warunków utrzymania lub odtworzenia właściwego stanu ochrony
przedmiotów ochrony obszaru Natura 2000 PLC 120001 Tatry w całości objętego granicami Parku,
zachowania integralności tego obszaru oraz spójności sieci obszarów Natura 2000 dedykowanych do
krajobrazu.
W zał. 6: Określenie działań ochronnych na obszarach ochrony ścisłej, czynnej i krajobrazowej (...)
1.7. Walory krajobrazowe – wskazano: wymianę sieci infrastruktury naziemnej na podziemną;
Przebudowę obiektów dysharmonizujących krajobraz; Zachowanie atrakcyjności widokowej
odcinków szlaków w ekspozycji czynnej.
Powtarzają się zapisy dotyczące utrzymania zabiegów ochronnych na łąkach kośnych, co ma związek
z wcześniej wyszczególnionymi zadaniami ochronnymi.
W pkt. 3.7. (Walory krajobrazowe) wykazano rodzaj zadania ochronnego – usunięcie lub przebudowę
obiektów dysharmonizujących krajobraz; wymianę elementów infrastruktury turystycznej na
15
potrzeby interpretacji widoków, panoram i miejsc zatrzymań [? sic!] – (nie jest to właściwe określenie
– proszę uściślić, czy chodzi o miejsca postoju i punkty widokowe); wymianę sieci infrastruktury
naziemnej na podziemną; zachowanie atrakcyjności widokowej odcinków szlaków w ekspozycji
czynnej.
W ogólnych zarysach w treści projektu Rozporządzenia pojawiają się zapisy dotyczące krajobrazu
analogiczne do zamieszczonych w Syntezie. Należy ocenić je jako właściwe.
5.8 Powiązanie tekstu z załącznikami graficznymi
Informacje w tekście są skorelowane z informacjami przedstawionymi na załącznikach graficznych.
6. Rekomendowane uzupełnienia i korekty
W recenzowanym opracowaniu konieczne są co najmniej następujące uzupełnienia:
•
podanie i przyjęcie konkretnej definicji krajobrazu
•
podanie typologii krajobrazu: zdefiniowanie przyjętych typów: naturalny, pierwotny,
kulturowy, naturalno-kulturowy (co je rozróżnia)
•
opracowanie typologii zagrożeń, zastosowanie skali bonitacyjnej zagrożeń krajobrazu i
uzupełnienie ich listy
•
ocenę wartości symbolicznych (niematerialnych krajobrazu)
•
należy powiązać zalecenia ochronne z wydzielonymi jednostkami JARK-WAK
•
bibliografii i materiałów źródłowych
Szczegółowe zalecenia i uzupełniania podano w każdej w powyżej omówionych uwag
merytorycznych (1-13).
Zalecana bibliografia i inne materiały do wykorzystania w uzupełnieniach Operatu:
•
Atlas Tatrzańskiego Parku Narodowego, 1985. TPN i PTPNoZ, Zakopane–Kraków.
•
Balon J., 1991. Piętrowość w środowisku przyrodniczym Tatr, Czas. Geogr. 62/4, 283–299.
•
Balon J., 2000. Piętra fizycznogeograficzne Polskich Tatr. Prace Geograficzne. z. 105.
•
Balon J., 2005. Spatial order in the natural environment of the Polish Tatra Mts. [w:] B.
Obrębska-Starkel, K. German (red.), Structure of the natural environment – sustainable
development, Prace Geograficzne IGiGP UJ, 115, 19–29.
•
Balon J., 2007. Porządki przestrzenne – syntetyczna wizja krajobrazu, Problemy Ekologii
Krajobrazu XXIII, Kraków, 61–70.
•
Balon J., 2010. Typy krajobrazu jako narzędzie gospodarowania środowiskiem przyrodniczym
Tatr. Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, tom III – Zakopane, 107-112.
•
Chmielewski T.J., 2008. Zmierzając do ogólnej teorii systemów krajobrazowych, Problemy
Ekologii Krajobrazu XXI, Lublin, 93–110.
16
•
Chmielewski T.J., 2012. Systemy krajobrazowe. Struktura – funkcjonowanie – planowanie.
Wyd. PWN, Warszawa.
•
Kułak A., Chmielewski T.J. 2012. Atlas tożsamości krajobrazu lokalnego, jako forma
zintegrowanego zapisu cech zespołu wnętrz krajobrazowych. Problemy Ekologii Krajobrazu;
XXXIII: 313–326.
•
Europejska konwencja krajobrazowa, Dz. US. Nr 14, poz. 98.
•
Litwin U., Bacior S., Piech I., 2009. Metodyka waloryzacji i oceny krajobrazu,
http://vlp.com.ua/files/02_72.pdf.
•
Litwin U., 2004. Weryfikacja metody wartościowania struktur krajobrazu z wykorzystaniem
wskaźników istotności terenu. Wydawnictwo UJ, Kraków.
•
Pietrzak M., 2008. Syntezy krajobrazowe a holistyczne ujęcie krajobrazu, Problemy Ekologii
Krajobrazu XXI, Lublin, 19–24.
•
Myczkowski Z., 2003. Krajobraz wyrazem tożsamości w wybranych obszarach chronionych w
Polsce. Politechnika Krakowska, Kraków.
•
Myczkowski Z., 2009. Tożsamość miejsca w krajobrazie [W:] Gutowski P. red. Fenomen
genius loci. Tożsamość miejsca w kontekście historycznym i współczesnym. Wyd. Muzeum
Pałac w Wilanowie Warszawa, s. 153-162.
•
Myga-Piątek U., 2007. Kryteria i metody oceny krajobrazu kulturowego w procesie
planowania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych. Problemy Ekologii
Krajobrazu, tom 19, s. 101-111.
•
Myga-Piątek U., 2009. Architektura wernakularna Podhala jako czynnik kształtowania
krajobrazu i atrakcyjności turystycznej. Acta Geographica Silesiana, Nr 5. Uniwersytet Śląski,
Wydział Nauk o Ziemi, Sosnowiec, s. 29-37.
•
Myga-Piątek U., 2011. Genius loci Podhala i Tatr. Rola w kształtowaniu atrakcyjności
turystycznej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, Nr 15, s. 259-278.
•
Myga-Piątek U., 2012. Krajobraz kulturowy. Aspekty ewolucyjne i typologiczne. Wyd.
Uniwersytet Śląski, Katowice, 406 s.
•
Myga-Piątek U., 2014. Metody oceny walorów i zagrożeń krajobrazów kulturowych Polski.
Perspektywa Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Samorząd terytorialny, Nr 12: 7-19.
•
Ostaszewska K. 2002. Geografia krajobrazu. PWN, Warszawa.
•
Richling A., 2005. Krajobraz pierwotny, naturalny, kulturowy, potencjalny. W Richling, K.
Ostaszewska, Geografia fizyczna Polski, Wyd. PWN, Warszawa., s. 296-299.
Wskazówka do Uwagi 2
W przypadku Tatr mamy do czynienia z nakładaniem się trzech porządków przestrzennych. Po
pierwsze porządek pasowy (tzw. pasowość krajobrazu) – występowanie równoległych do siebie
pasów krajobrazowych, z których każdy cechuje się odmiennym charakterem środowiska. Zmienność
pasowa środowiska spowodowana jest przede wszystkim zróżnicowaniem tektoniki. Podstawowymi
cechami środowiska, które w Tatrach zmieniają się „pasowo”, są poza tym: litologia, odporność skał,
odczyn podłoża, wysokości bezwzględne i względne, typy rzeźby, niektóre procesy morfogenetyczne,
rodzaj i zasobność wód podziemnych, wielkość retencji wód, rodzaj wód powierzchniowych, typy i
gatunki gleb, rodzaje siedlisk i związane z nimi rodzaje zbiorowisk roślinnych. Pasy krajobrazowe w
Tatrach to wg. J. Balona (2010, s. 108): pas krystaliczny w obrębie paleozoicznego trzonu
17
krystalicznego Tatr; pas wierchowy w obrębie mezozoicznych serii wierchowych; pas reglowy w
obrębie mezozoicznych serii reglowych; pas fliszowy występujący w obrębie skał fliszu
centralnokarpackiego.
Do porządku pasowego można dowiązać podział krajobrazów wg klasyfikacji krajobrazów naturalnych
Polski wg J. Kondrackiego i A. Richlinga. Wówczas na terenie polskiej część Tatr występuje pięć typów
krajobrazów naturalnych, o układzie pasowym (ryc. 1):
Ryc. 1 – U. Myga-Piątek, na podstawie A. Richling, A. Dąbrowski (1995) – Podział Tatr na klasy rodzaje i gatunki
krajobrazów naturalnych
Klasyfikacja obejmuje podział na klasy, rodzaje i gatunki krajobrazu. Zgodnie z przyjmowaną
numeracją dziesiętną krajobrazu naturalnego Polski obszar polskiej części Tatr leży w zasięgu aż
trzech (z czterech) klas krajobrazów i ten fakt decyduje o pierwszorzędowym zróżnicowaniu
krajobrazu, a także fizjonomii Tatr (m.in. o efekcie „wyspy krajobrazowej”, o której także niczego nie
dowiadujemy się z Operatu). Są to: 221 – Krajobrazy wyżyn i niskich gór – Węglanowe i gipsowe –
Zwartych masywów ze skałkami; 311 – Krajobrazy gór średnich i wysokich – Średniogórskie erozyjne
– Regla dolnego; 312 – Krajobrazy gór średnich i wysokich – Średniogórskie erozyjne – Regla górnego;
411 – Krajobrazy dolin i obniżeń – zalewowych den dolin akumulacyjnych – Równin zalewowych w
terenach nizinnych i wyżynnych; 421 – Krajobrazy dolin i obniżeń – Terasów nadzalewowych
akumulacyjnych – Równin terasowych w terenach nizinnych i wyżynnych.
Drugim porządkiem są prawidłowości wynikające z piętrowości krajobrazu (Balon, 2010, s. 108-109),
czyli zjawiska prawidłowej zmienności środowiska, związane ze zróżnicowaniem wysokości
bezwzględnej (a opisanej wcześniej przez J. Balona, 1991). Są to: piętro leśne (reglowe) dzielone na
piętro leśne dolne i górne (zajmuje w Tatrach polskich ok. 62%); piętro kosodrzewiny (subalpejskie) –
25 %; piętro alpejskie (od ok. 1950 m n.p.m. do ok. 2180 m n.p.m.) – 12%; piętro subniwalne
(seminiwalne) powyżej granicy wiecznego śniegu – 1%.
Trzecim jest porządek morfologiczny (katenalny) – sekwencja morfologiczna wyrażająca się
zróżnicowaniem krajobrazu w nawiązaniu do wysokości względnej (począwszy od dna doliny przez
stoki o różnym charakterze do wierzchowin grzbietów). W porządku morfologicznym zróżnicowaniu
ulegają formy rzeźby, nachylenia i ekspozycji, procesy morfogenetyczne (rodzaj i intensywność),
mezoklimat, a także stosunki wodne oraz zróżnicowanie glebowe i roślinne (Balon, 2010, s. 109).
18
Kolejnym porządkiem jest porządek ewolucyjny i powiązany z nim porządek genetyczny związany z
zagospodarowaniem i użytkowaniem Tatr przez człowieka (Myga-Piątek, 2012; 2014). Krajobraz
przyrodniczy – początkowo pierwotny, następnie seminaturalny, quasikulturowy, w końcu kulturowy.
Wskazówka do uwagi 5
Krajobraz przyrodniczy (naturalny) – krajobraz złożony z komponentów wyłącznie naturalnych,
kształtowany wyłącznie wskutek procesów przyrodniczych i nadal funkcjonujący bez udziału
człowieka. Brak w nim elementów zainwestowania antropogenicznego. Jego nieistniejącą (!!!) już
formą był krajobraz pierwotny (istniejący jeszcze wyspowo w Tatrach do czasów zagospodarowania,
bez przepływów (materii i energii) pochodzenia antropogenicznego. Jego realną współczesną
postacią jest krajobraz seminaturalny.
Krajobraz seminaturalny – odmiana krajobrazu przyrodniczego, w którym niektóre procesy
przyrodnicze są sterowane przez człowieka, np. przez odpowiednią politykę ochronną (zachowawczą,
bierną) lub turystyczne udostępnienie (wytyczone szlaki turystyczne, drogi przeciwpożarowe). Nadal
nie występuje w nim żadna infrastruktura antropogeniczna (obiekty). Człowiek jest obecny w
krajobrazie jako gatunek biologiczny bądź jako element kulturowy (obserwator, badaczdokumentalista, turysta, wpinacz-taternik, ratownik GOPR).
Krajobraz quasikulturowy – forma przejściowa między krajobrazem przyrodniczym (seminaturalnym)
a konkretnym typem krajobrazu kulturowego. Krajobraz ze zdecydowaną przewagą elementów
przyrodniczych, w którego strukturze stopniowo pojawiają się obiekty infrastruktury pochodzenia
antropogenicznego (np. zainwestowanie turystyczne – schroniska, bacówki, szałasy związane z
kulturowym wypasem owiec, gospodarstwa samotnicze, umocnione szlaki turystyczne, tablice
informacyjne, miejsca biwakowe, obiekty religijne, inna mała architektura itp.).
Krajobraz kulturowy – historycznie ukształtowany fragment przestrzeni geograficznej, powstały w
wyniku zespolenia oddziaływań przyrodniczych i kulturowych, tworzący specyficzną strukturę,
objawiającą się regionalną odrębnością postrzeganą jako swoista fizjonomia. Występuje w wielu
typach strukturalno-funkcjonalnych i fizjonomicznych (np. pasterski, rolniczy, osadniczy, górniczy,
poeksploatacyjny).
Wskazówka do Zastosowanych metod badań terenowych i analiz
Zalecana metoda: Dużo bardziej obiektywną metodą, która pozwoliłaby na ocenę wszystkich warstw
krajobrazu TPN byłaby metoda T. Chmielewskiego i J. Solona z modyfikacją Sowińskiej.
W drodze wyróżnienia jednostek powierzchniowych wyznaczonych na bazie granic naturalnych tj.
facje, uroczyska lub mikroregiony fizycznogeograficzne, lub na bazie jednostek przyrodniczokulturowo-fizjonomicznych wyznaczonych na podstawie sumy wytypowanych kryteriów, wydzielenie
pól podstawowych bazujących na jednostkach przyrodniczo-kulturowo-fizjonomicznych mogłoby
mieć charakter bardziej obiektywny, gdyż odzwierciedla w sposób kompleksowy zespół różnorodnych
cech analizowanej przestrzeni.
7. Inne uwagi i komentarze
Brak.
19
8. Konkluzje końcowe
W ogólnych zarysach opracowanie jest poprawne, jednak zawiera liczne błędy i uchybienia
wymagające korekty i uzupełnień. Według przyjętej metody dokonano podziału Tatr na jednostki
architektoniczno-krajobrazowe oraz wnętrza krajobrazowe. Wydzielono główne osie widokowe i
punkty widokowe. Konieczne jest jasne zdefiniowanie pojęć używanych w Operacie, gdyż mają one
„nieostre” i potoczne znaczenie. Nie zdefiniowano także jasno kryteriów waloryzacyjnych. Zmiany,
procesy i zagrożenia oraz zadania ochronne pozostają w oderwaniu od wydzielonych jednostek. Budzi
to największe zastrzeżenia. Zastrzeżenie budzi także niewielka częstotliwość monitorowania
najbardziej wrażliwych geosystemów. Swoboda poruszania się po tematyce krajobrazowej może
wynikać z braku precyzyjnie zapisanych warunków w SWIZ, braku zdefiniowania przedmiotu ochrony
oraz sztywnego trzymania się wybranej klasycznej metody. W Operacie pominięto zupełnie aspekt
symboliczny krajobrazu – niemierzalne wartości takie jak genius loci i sacrum krajobrazu, tożsamość
krajobrazu, które są przypadku Tatr unikatowe, a w obliczu procesów globalizacyjnych są silnie
zagrożone i wymagają bezwzględnie pielęgnacji. Wskazane byłoby rozszerzenie wniosków i zadań
ochronnych oraz monitoringu o wyniki badań ankietowych, zgodnie w obowiązkiem partycypacji
społecznej.
Operat spełnia warunki określone wymienionymi aktami prawnymi.
20