henryk kowgier kilka uwag o demografii wsi polskiej w
Transkrypt
henryk kowgier kilka uwag o demografii wsi polskiej w
ZESZYTY NAUKOWE WYŻSZEJ SZKOŁY EKONOMICZNO - SPOŁECZNEJ W OSTROŁĘCE __________________________ 3/2015(18) __________________________ http://www.wses-zeszyty.pl/ http://www.sj-ostroleka.com/ OSTROŁĘKA 2015 RADA PROGRAMOWA Prof. zw. dr hab. dr H.C. Antoni Mickiewicz - Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, dr hab. Andrzej Borowicz prof. UŁ - Uniwersytet Łódzki, prof. James W. Dunn - Pensylwania State University USA, dr hab. Bogusław Kaczmarek prof. UŁ Uniwersytet Łódzki, dr hab. Paweł Mickiewicz prof. SWSPIZ – Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania, dr hab. Wojciech Popławski prof. WSB – Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu, prof. EnriqueViaña Remis - University of Castilla-La Mancha Hiszpania, dr hab. Wojciech Wiszniewski prof. PW - Politechnika Warszawska, dr Kazimierz K. Parszewski prof. WSES - Wyższa Szkoła Ekonomiczno - Społeczna w Ostrołęce, dr hab. Piotr Bórawski, prof. WSES - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wyższa Szkoła EkonomicznoSpołeczna w Ostrołęce, dr Agnieszka Brelik – Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, dr hab. Mariola Grzybowska –Brzezińska prof. WSES - Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Społeczna w Ostrołęce, dr Manfred Müller - Siegmundsburger HausWerraquelle GmbH Niemcy, dr Radosław Szulc - Uniwersytet WarmińskoMazurski w Olsztynie, dr VolodymyrTernovsky, associate professor - Tavriya State Agrotechnological University, Ukraina, dr hab. Elżbieta Jadwiga Szymańska prof. SGGW - Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, dr Agnieszka Sapa – Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu. KOMITET REDAKCYJNY dr inż. Ireneusz Żuchowski (redaktor naczelny), mgr Kazimierz Krzysztof Bloch (sekretarz), dr Agnieszka Sompolska-Rzechula(redaktor statystyczny), mgr Alina Brulińska(redaktor językowy), Jeffrey Taylor (redaktor językowy – język angielski), dr hab. Bogusław Kaczmarek prof. UŁ (redaktor tematyczny), dr hab. Andrzej Borowicz prof. UŁ (redaktor tematyczny), mgr Aleksandra Nowak (redaktor tematyczny) WYDAWCA/PUBLISHER WYŻSZA SZKOŁA EKONOMICZNO – SPOŁECZNA W OSTROŁĘCE HIGH ECONOMIC – SOCJAL SCHOOL IN OSTROŁĘKA 07 – 401 Ostrołęka, ul. Kołobrzeska 15, tel./fax. 0 – 29 769 10 34 www.wses.edu.pl Punkty Informacji Europejskiej w Ostrołęce Europe Direct Publikacja wydana ze wsparciem finansowym Komisji Europejskiej w ramach projektu Europe Direct © Copyright by Wyższa Szkoła Ekonomiczno – Społeczna w Ostrołęce Ostrołęka 2015 ISSN 2391 - 9167 Zeszyty Naukowe – nr 3/2015(18) Od 2014 r. (od nr 1/2014(12)) Zeszyty Naukowe Wyższa Szkoła EkonomicznoSpołeczna w Ostrołęce zmieniają nazwę na Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomiczno-Społecznej w Ostrołęce, są wydawane online i są kontynuacją poprzednich Zeszytów wydawanych pod numerem ISSN 1897 – 7391. Częstotliwość ukazywania Zeszytów Naukowych Wyższej Szkoły EkonomicznoSpołecznej w Ostrołęce – kwartalna Spis treści DZIAŁ 1. POLSKA OBYWATELSKA I SAMORZĄDOWA 1. HENRYK KOWGIER str. 8 9 KILKA UWAG O DEMOGRAFII WSI POLSKIEJ W LATACH 1989 -2013 2. SYLWIA JAWOROWSKA, JUSTYNA BALCERZAK, ZDZISŁAW KOCHANOWICZ 21 OCENA BUDŻETU JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO NA PRZYKŁADZIE GMINY STARY LUBOTYŃ 3. IWONA POMIANEK, MAGDALENA CEGIEŁKA 36 WYDATKI INWESTYCYJNE JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO JAKO INSTRUMENT WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI – PRZYKŁAD GMINY STANISŁAWÓW 4. BEATA BĘDZIK, AGNIESZKA BRELIK 52 SOFT FACTORS OF LOCAL DEVELOPMENT DZIAŁ 2. POLSKA WIEDZY I INNOWACYJNOŚCI 1. MARIAN MROZIEWSKI 64 65 PREHISTORYCZNY DOROBEK MYŚLI O ZARZĄDZANIU POTENCJAŁEM SPOŁECZNYM 2. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI, KATARZYNA WYSZOMIRSKA 88 PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZE STUDENTÓW Z OSTROŁĘKI I POWIATU OSTROŁĘCKIEGO 3. ARTUR WILCZYŃSKI 99 ROLA PRZYWÓDZTWA W ZŁOŻONYM SYSTEMIE ADAPTACYJNYM 4. RAFAŁ WYSZOMIERSKI, PIOTR BÓRAWSKI 109 OCENA OPŁACALNOŚCI WYKORZYSTANIA BIOMASY Z ROŚLIN ENERGETYCZNYCH 5. KATARZYNA BRODZINSKA 120 WPŁYW CECH JAKOŚCIOWYCH KAPITAŁU LUDZKIEGO NA PROCES MODERNIZACJI GOSPODARSTW ROLNYCH 4 131 ANALIZA PORÓWNAWCZA POMIARU PRODUKTYWNOŚCI CAŁKOWITEJ ROLNICTWA W POLSCE Z WYKORZYSTANIEM ALTERNATYWNYCH MODELI Strona 6. ROBERT RUSIELIK DZIAŁ 3. POLSKA-UNIA EUROPEJSKA-SĄSIEDZTWO 1. BARTOSZ MICKIEWICZ, WOJCIECH GOTKIEWICZ 141 142 NOWE DZIAŁANIE W ZAKRESIE INWESTYCJI W GOSPODARSTWACH POŁOŻONYCH NA OBSZARACH SZCZEGÓLNIE NARAŻONYCH W POGRAMIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA 2014-2020 2. BOGUSŁAW STANKIEWICZ, AGNIESZKA BRELIK 155 Strona 5 THE MEDICAL TOURISM - THE FUNDAMENTAL SOCIO-ECONOMIC PROBLEMS AND CONDITIONS Contens p. CHAPTER 1. CITIZEN SHIP AND LOCAL GOVERNMENT IN POLAND 8 1. HENRYK KOWGIER 9 THE DEMOGRAPHY OF POLISH COUNTRY IN THE PERIOD OF 1989 – 2013 2. SYLWIA JAWOROWSKA, JUSTYNA BALCERZAK, ZDZISŁAW KOCHANOWICZ 21 BUDGET EVALUATION OF LOCAL GOVERNMENTS BASED ON THE EXAMPLE OF THE MUNICIPALITY OF STARY LUBOTYŃ IN THE YEARS 2010-2013 3. IWONA POMIANEK, MAGDALENA CEGIEŁKA 36 INVESTMENT EXPENDITURES OF LOCAL GOVERNMENT AS AN INSTRUMENT SUPPORTING ENTREPRENEURSHIP - EXAMPLE OF STANISŁAWOW COMMUNE 4. BEATA BĘDZIK, AGNIESZKA BRELIK 52 MIĘKKIE CYNNIKI ROZWOJU LOKALNEGO CHAPTER 2. KNOWLEDGE AND INNOVATION IN POLAND 1. MARIAN MROZIEWSKI 64 65 PREHISTORIC ACHIEVEMENTS OF THOUGHT ABOUT MANAGEMENT OF SOCIAL POTENTIAL 2. IRENEUSZ ŻUCHOWSKI, KATARZYNA WYSZOMIRSKA 88 STUDENTS WITH ENTREPRENEURIAL ATTITUDES FROM OSTROLEKA AND THE DISTRICT OF OSTROLEKA 3. ARTUR WILCZYŃSKI 99 LEADERSHIP IN COMPLEX ADAPTIVE SYSTEMS 4. RAFAŁ WYSZOMIERSKI, PIOTR BÓRAWSKI 109 PROFITABILITY EVALUATION OF BIOMASS FROM ENERGY CROPS 5. KATARZYNA BRODZINSKA 120 A COMPARATIVE ANALYSIS OF TOTAL-FACTOR PRODUCTIVITY MEASUREMENT OF POLISH AGRICULTURE WITH ALTERNATIVE MODELS 131 Strona 6. ROBERT RUSIELIK 6 INFLUENCE OF HUMAN CAPITAL QUALITY ON THE PROCESS OF AGRICULTURAL FARM MODERNIZATION CHAPTER 3. POLAND-THE EUROPEAN UNION-NEIGHBOURHOOD 141 1. BARTOSZ MICKIEWICZ, WOJCIECH GOTKIEWICZ 142 NEW OPERATION OF INVESTMENT HOLDINGS LOCATED IN NVZ IN RURAL DEVELOPMENT POGRAMME (2014-2020) 2. STANKIEWICZ BOGUSŁAW, BRELIK AGNIESZKA 155 7 UWARUNKOWANIA Strona TURYSTYKA MEDYCZNA - PODSTAWOWE I PROBLEMY SPOŁECZNO – EKONOMICZNE DZIAŁ I POLSKA OBYWATELSKA I SAMORZĄDOWA CHAPTER I Strona 8 CITIZEN SHIP AND LOCALGOVERNMENT IN POLAND ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015 (18 ), 9-20 Dr Henryk Kowgier Uniwersytet Szczeciński KILKA UWAG O DEMOGRAFII WSI POLSKIEJ W LATACH 1989 2013 Wiadomości wstępne Istnieje w Polsce dość powszechny pogląd dotyczący problemu zmniejszania się stanu liczebności ludności zamieszkałej na wsi. Jeszcze do niedawna a ściślej w okresie PRL jak pokazują statystyki z GUS-u, współczynnik dzietności ogólnej w latach 1950-1989 był zawsze na takim poziomie, że powodował zastępowalność pokoleń. Jak obliczono zastępowalność pokoleń w Polsce wymaga dzietności na poziomie 2,1-2,15 dziecka na jedną kobietę. Jak podają statystyki pod tym względem zajmujemy jedno z ostatnich miejsc w Europie i 214 na świecie. Niemniej ważną kwestią jest struktura dotycząca płci ludzi zamieszkujących wieś jak również wiek jej mieszkańców. Demografia ma duży wpływ na rozwój ekonomiczny i społeczny wsi. Problem demografii w Polsce jest też bardzo ważny z uwagi na funkcjonujący w naszym kraju system solidarnościowy dotyczący rent i emerytur. Załamanie się tego systemu, może spowodować w przyszłości trudne do przewidzenia skutki. Aby zbadać powyższe i inne aspekty dotyczące demografii wsi polskiej posłużono się tabelą 1. Strona Wyniki badań i dyskusja Z tabeli 1 wynika, że liczba kobiet i mężczyzn zamieszkałych na wsi w latach 1989-1998 poza jednym wyjątkiem była taka sama. Począwszy od 1999 do 2013 roku stale przypadało 101 kobiet na 100 mężczyzn. Tendencje spadkowe są wyraźnie 9 Cel, przedmiot i metoda badań Celem artykułu jest zbadanie i określenie przyczyn stanu demografii wsi polskiej w okresie przemian ustrojowych jakie dokonały się w latach 1989-2013. Przedmiotem badań jest zjawisko malejącej demografii wsi polskiej zaobserwowane w podanych powyżej latach. Do przeprowadzenia badań wykorzystano dane rzeczywiste zaczerpnięte z GUS-u rocznik 2015. Do zbadania tych danych zastosowano głównie metodę statystyczną w zakresie analizy korelacji, analizy wybranych statystyk opisowych jak również przyjętą interpretację ważnych wskaźników dotyczących demografii. widoczne jeżeli chodzi o takie zmienne jak współczynnik dynamiki demograficznej – WDD, współczynnik reprodukcji brutto – WRB, oraz liczbę ludności razem (niepracujących) na 100 osób w wieku produkcyjnym na wsi - R. Poniżej przedstawiono szereg rysunków oraz tabel wraz z ich opisem charakteryzujących pozostałe zmienne ujęte w tabeli 1. Oznaczenia: L- lata, PR – przyrost rzeczywisty ludności wsi polskiej, LKM – liczba kobiet na 100 mężczyzn, R20 – liczba ludności razem (%) poniżej 20 lat na wsi polskiej, WDO – współczynnik dzietności ogólnej na wsi polskiej, R14 liczba ludności razem (%) w wieku od 0 do 14 lat na wsi polskiej, R65 - liczba ludności razem (%) w wieku co najmniej 65 lat na wsi polskiej, 10 WRB 1,277 1,253 1,271 1,194 1,133 1,096 0,981 0,969 0,934 0,884 0,849 0,805 0,759 0,725 0,689 0,681 0,682 0,686 0,704 0,741 0,726 0,722 0,694 0,693 0,668 Strona Tabela1. Struktura demograficzna wsi polskiej w latach 1989-1993 Table 1. Demographic structure of Polish country in the period of 1989-2013 L PR LKM R20 R14 R65 WPR R PP POP WDD WDO 1989 -0,6 100 33,6 26,5 11,8 54,5 83 57 27 1,600 2,626 1990 -0,5 100 33,4 26,2 12,0 54,6 83 56 27 1,533 2,576 1991 -0,2 101 33,1 25,8 12,1 54,9 82 55 27 1,506 2,613 1992 1,0 100 32,8 25,3 12,2 55,1 81 54 27 1,466 2,455 1993 -0,3 100 32,7 25,0 12,4 55,3 81 54 27 1,393 2,329 1994 -0,0 100 32,5 24,7 12,5 55,4 80 53 27 1,369 2,253 1995 0,1 100 32,3 24,3 12,6 55,6 80 53 27 1,231 2,017 1996 0,0 100 32,1 24,0 12,7 55,8 79 52 27 1,213 1,992 1997 -0,1 100 31,8 23,5 12,9 56,0 79 51 27 1,202 1,920 1998 0,0 100 31,5 23,1 13,1 56,3 78 50 27 1,164 1,817 1999 -0,2 101 31,4 22,9 13,3 56,1 78 50 28 1,102 1,745 2000 0,1 101 30,9 22,2 13,4 56,8 76 49 27 1,135 1,652 2001 0,1 101 30,4 21,5 13,4 57,5 74 47 27 1,101 1,564 2002 0,2 101 29,7 20,9 13,5 58,4 72 45 27 1,027 1,488 2003 0,2 101 28,8 20,2 13,5 59,2 69 43 26 1,018 1,421 2004 0,2 101 27,9 19,6 13,6 60,0 67 41 26 1,029 1,400 2005 0,2 101 27,1 18,9 13,6 60,2 65 39 25 1,029 1,399 2006 0,2 101 26,4 18,4 13,5 61,4 63 38 25 1,060 1,409 2007 0,3 101 25,8 17,9 13,4 61,9 62 37 25 1,076 1,449 2008 0,3 101 25,3 17,5 13,2 62,4 60 35 25 1,149 1,528 2009 0,3 101 24,8 17,2 13,1 62,9 59 34 25 1,117 1,496 2010 0,4 101 24,6 17,3 12,8 63,1 58 34 24 1,135 1,505 2011 0,3 101 24,1 17,0 12,9 63,2 58 33 25 1,085 1,427 2012 0,3 101 23,6 16,8 13,7 63,4 58 33 25 1,070 1,426 2013 0,3 101 23,1 16,7 13,3 63,4 58 32 26 1,024 1,370 Źródło: Rocznik Statystyczny GUS, Warszawa 2015 Source: Statistical Yearbook, MSO, Warsaw 2015. 1 Rocznik Demograficzny, GUS, Warszawa 2015. Strona dzietności między 2,10 - 2,15 jest poziomem zapewniającym zastępowalność pokoleń1. WRB - współczynnik reprodukcji brutto oznacza średnią liczbę córek urodzonych przeciętnie przez kobietę przy założeniu, że kobieta będąc w wieku rozrodczym (1549) rodzić będzie z częstotliwością jaką charakteryzują się wszystkie kobiety rodzące w roku, dla którego oblicza się współczynnik. Współczynnik reprodukcji brutto jest iloczynem współczynnika dzietności i wskaźnika wyrażającego udział urodzeń płci żeńskiej w ogólnej liczbie urodzeń żywych wskaźnika wyrażającego udział urodzeń płci żeńskiej w ogólnej liczbie urodzeń żywych. WPR – liczba ludności (%) w wieku produkcyjnym na wsi polskiej. Za wiek produkcyjny przyjmuje się dla kobiet od 18 do 59 lat, zaś dla mężczyzn od 18 do 64 lat. WDD – współczynnik dynamiki demograficznej na wsi polskiej. 11 WRB – współczynnik reprodukcji brutto na wsi polskiej, PP – liczba ludności w wieku przedprodukcyjnej na 100 osób w wieku produkcyjnym na wsi polskiej. Za wiek przedprodukcyjny dla kobiet i mężczyzn przyjmuje się od 0 do 17 lat. POP – liczba osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym na wsi polskiej. Za wiek poprodukcyjny dla kobiet przyjmuje się 60 i więcej lat, zaś dla mężczyzn 65 i więcej lat. R – liczba ludności razem (niepracujących) na 100 osób w wieku produkcyjnym na wsi polskiej. PR - przyrost rzeczywisty ludności to suma przyrostu naturalnego ludności oraz salda migracji wewnętrznych i zagranicznych (stałych i czasowych). W przypadku gmin uwzględnia się także saldo przesunięć ludności w wyniku zmian administracyjnych, oznacza to przyrost roczny, czyli wyrażoną w liczbach absolutnych różnicę między dwoma stanami ludności w danej gminie na początek i koniec badanego okresu. WDD - współczynnik dynamiki demograficznej to stosunek liczby urodzeń żywych w danym okresie (najczęściej 1 roku) do liczby zgonów w tym okresie. WDO - współczynnik dzietności nazywany też poziomem płodności jest to współczynnik określający liczbę urodzonych dzieci przypadających na jedną kobietę w wieku rozrodczym (15-49 lat). Przyjmuje się, iż współczynnik Z rysunku 1 widać, że w latach 1989-1991, 1993, 1997, 1999 występował ujemny przyrost rzeczywisty liczby ludności na wsi polskiej. Wartość równą zeru odnotowano w latach 1994, 1996, 1998. W latach 2000-2013 mieliśmy do czynienia z dodatnim aczkolwiek niezbyt dużym przyrostem. I tak w latach 2000-2001 wynosił on 0,1; w latach 2002-2006 wynosił 0,2; w latach 2007-2009 osiągnął wartość 0,3. Podobnie w latach 2011-2013 miał wartość 0,3. Największy rzeczywisty przyrost miał miejsce w roku 1992 – równy 1, oraz w roku 2010 - równy 0,4. 1,2 1 0,8 0,4 0,4 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 PR 0,1 0 0,0 0,1 0,1 0 0 -0,1 -0,2 -0,2 -0,3 -0,4 -0,5 -0,6 -0,8 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Strona Z rysunku 2 widać, że w latach 1989-2013 obserwowano nieustanny spadek procentowy liczby ludności do lat dwudziestu zamieszkałej na wsi. W ciągu badanych lat spadek ten biorąc pod uwagę lata 1989 i 2013 wyniósł aż 10,5%. Z tym, że w latach 1989 - 2000 wynosił odpowiednio 2,7%, natomiast od 2000 do 2013 roku – 7,8%. 12 Rysunek 1. Przyrost rzeczywisty ludności na wsi w latach 1989-2013 Figure 1. Real growth of population in the country in the period of 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study 36 34 32 33,6 33,4 33,1 32,8 32,7 32,5 32,3 32,1 31,8 31,5 31,4 30,9 30,4 30 29,7 R20 28,8 28 27,9 27,1 26,4 26 25,8 25,3 24,8 24,6 24,1 24 22 23,6 23,1 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Rysunek 2. Liczba ludności na wsi (%) poniżej 20 roku życia w latach 1989-2013 Figure 2. The number of population (%) in the country below 20 year of life in 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study the period of Strona 13 Rysunek 3 ukazuje podobnie jak rysunek 2 nieustanny spadek liczby ludności na wsi polskiej w latach 1989-2013. Biorąc pod uwagę lata 1989 oraz 2013 spadek ten wyniósł 9,8%. Do 2000 roku udział procentowy obniżył się o 4,3%, natomiast od 2000 do 2013 roku zaobserwowano spadek o 5,5%. 28 26,5 26,2 26 25,8 25,3 25 24,7 24,3 24 24 23,5 23,1 22,9 R14 22,2 22 21,5 20,9 20,2 20 19,6 18,9 18,4 17,9 18 16 17,5 17,2 17,3 17 16,8 16,7 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Rysunek 3. Liczba ludności na wsi (%) w wieku od 0 do 14 lat w latach 1989-2013 Figure 3. The number of population (%) in the country from 0 till 14 years in the period of 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study W latach 1989-2005 wystąpił wzrost o 1,8% liczby ludności na wsi polskiej w wieku co najmniej 65 lat. Po czym w latach 2005-2010 zaobserwowano spadek o 0,8%.Na przestrzeni lat 2010-2012 mamy znowu wzrost o 0,9% zaś w 2013 roku wystąpił spadek w stosunku do roku 2012 o 0,4%. Biorąc pod uwagę lata 1989 oraz 2013 – nastąpił wzrost liczby ludności w wieku co najmniej 65 lat o 1,5%. 14,0 13,7 13,6 13,6 13,6 13,5 13,5 13,4 13,4 13,5 13,4 13,3 13,3 13,2 13,2 13,1 13,1 R65 12,9 12,9 12,8 12,8 12,7 12,6 12,5 12,4 12,4 12,2 12,1 12 12,0 11,8 Rysunek 4. Liczba ludności na wsi ( %) w wieku co najmniej 65 lat w latach 1989-2013 Figure 4. The number of population (%) in the country in age at least 65 years in 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study the period of 14 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Strona 11,6 Jak ukazuje rysunek 5 liczba ludności na wsi w wieku produkcyjnym w latach 1989 -2013 (poza jednym wyjątkiem – 1999 rok) nieustannie rosła. Przyrost ten porównując lata 1989 i 2013 wynosił aż 8,9%. 65 62,9 63 63,1 63,2 63,4 63,4 62,4 61,9 61,4 61 60 60,2 WPR 59,2 59 58,4 57,5 56,8 57 55 53 54,5 54,6 54,9 55,1 55,3 55,4 55,6 55,8 56 56,3 56,1 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Rysunek 5. Liczba ludności na wsi (%) w wieku produkcyjnym w latach 1989-2013 Figure 5. The number of population (%) in the country in productive age in the period of 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study Strona 15 Liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym w porównaniu z liczbą 100 osób w wieku produkcyjnym na przestrzeni lat 1989-2013 praktycznie nieustannie malała od 57 w roku 1989 do 32 w roku 2013. Procentowo spadek ten wynosił około 43,9%. 60 57 54 48 56 55 54 54 53 53 52 51 50 50 49 47 45 PP 43 42 41 39 36 30 38 37 35 34 34 33 33 32 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Rysunek 6. Liczba ludności na wsi (%) w wieku przedprodukcyjnym na 100 osób produkcyjnym w latach 1989-2013 Figure 6. The number of population (%) in the country in ante-productive age on persons in productive age in the period of 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study w wieku 100 Strona 16 Z rysunku 7 widać, że w latach 1989-2002 ( poza jednym wyjątkiem w roku 1999) przypadało na wsi 27 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym. Podobnie w latach 2005-2012 (poza rokiem 2010) przypadało 25 osób w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym. 26 osób przypadało w latach 2003, 2004 oraz 2013. Po 2002 roku obserwujemy spadek w stosunku do lat 1989-2002. 28,5 28 27,5 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 27 26,5 POP 26 26 26 25,5 25 25 25 25 25 25 25 24,5 24 23,5 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Rysunek 7. Liczba ludności na wsi w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w latach 1989-2013 Figure 7. The number of population (%) in the country in up-productive age on 100 persons in productive age in the period of 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study Z rysunku 8 widać, że w latach 1989-2005 zaobserwowano nieustanny spadek dzietności ogólnej kobiet, po czym w latach 2005-2008 nastąpił niewielki wzrost a następnie w latach 2008- 2013 znowu odnotowano spadek. Jednak w latach 1989– 1995 dzietność kobiet na wsiach pozwalała na zastępowalność pokoleń co nie można powiedzieć o pozostałych badanych latach. W stosunku do roku 1989 dzietność w roku 2013 zmalała blisko dwukrotnie. 2,8 2,6 2,626 2,613 2,576 2,455 2,4 2,329 2,253 WDO 2,2 2,0 2,017 1,992 1,92 1,817 1,8 1,745 1,652 1,2 1,564 1,528 1,505 1,496 1,488 1,449 1,427 1,426 1,421 1,4 1,399 1,409 1,37 1989 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 2013 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 Rysunek 8. Współczynnik dzietności na wsi polskiej w latach 1989-2013 Figure 8. Coefficient of having children in the Polish country in the period of 1989-2013 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study 17 1,4 Strona 1,6 Jak widać z tabel 2-3, wszystkie współczynniki korelacji są istotne statystycznie i przyjmują co do wartości bezwzględnej bardzo duże lub duże wartości. W tabeli 3 wszystkie współczynniki są dodatnie. Tutaj wzrost wartości jednej zmiennej powoduje wzrost wartości drugiej wielkości. W tabeli 2 część współczynników jest ujemna co implikuje to, że wzrost wartości jednej zmiennej powoduje spadek wartości drugiej zmiennej2. Tabela 2. Kształtowanie się współczynnika korelacji Table 2. Shaping the coefficient of correlation Współczynnik korelacji R20 R14 Correlation coefficient R20 1,00 0,98 R14 1,00 0,98 R65 -0,63 -0,74 WPR -1,00 -0,99 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study. Tabela 3. Kształtowanie się współczynnika korelacji Table 3. Shaping the coefficient of correlation Współczynnik korelacji Correlation coefficient PP POP R Źródło: Opracowanie własne Source: Own study R65 WPR -0,63 -0,74 1,00 0,63 -1,00 -0,99 0,63 1,00 PP POP R 1,00 0,87 1,00 0,87 1,00 0,90 1,00 0,90 1,00 Współczynniki korelacji istotne statystycznie zaznaczono pogrubioną czcionką oraz kursywą. H. Kowgier, Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki na przykładach z ekonomii s.107, WNT, Warszawa 2011. 2 Strona 18 Ujemna ocena współczynnika kurtozy (tabele 4-5) występująca we wszystkich przypadkach świadczy o tym, że wartości cechy są tutaj mniej skoncentrowane wokół wartości średniej niż ma to miejsce w przypadku rozkładu normalnego. Tabela 4. Wybrane podstawowe statystyki opisowe Table 4. Select basic descriptive statistics Statystyki opisowe Średnia Min Max Discriptive statistics R20 29,188 23,100 33,600 R14 R65 WPR 21,336 12,980 58,536 16,700 11,800 54,500 26,500 13,700 63,400 Odch.Std. Skośność Kurtoza 3,5576 -0,3958 -1,436 3,3999 0,5582 3,3130 0,0020 -0,6653 0,3274 -1,547 -0,700 -1,598 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study Z tabeli 5 wynika również, że zmienne R14 i WPR charakteryzuje dodatnia asymetria rozkładu, zaś zmienne R20 i R65 ujemna asymetria rozkładu. Analizując tabelę 6 widać, że ujemna asymetria rozkładu występuje w przypadku zmiennych PP, POP i R. Tabela 5. Wybrane podstawowe statystyki opisowe Table 5. Select basic descriptive statistics Statystyki Średnia Min Max opisowe Discriptive statistics PP 45,000 32,000 57,000 Odch.Std. Skośność Kurtoza 8,607 -0,215 -1,568 POP 26,240 24,000 28,000 1,051 -0,523 -0,982 R 71,320 58,000 83,000 9,511 -0,281 -1,647 Źródło: Opracowanie własne Source: Own study Strona Ukazana analiza demografii wsi polskiej w latach 1989-2013 ukazuje wyraźną zapaść. Szczególnie alarmujący jest współczynnik dzietności ogólnej, który na przestrzeni badanych lat zmalał blisko o połowę i nie zapewnia w obecnej chwili zastępowalności pokoleń na wsi. Polska wieś się wyludnia. Przyczynę tego stanu rzeczy należy szukać we wciąż wysokim stanie bezrobocia w naszym kraju oraz w tym, że rolnictwo polskie w dalszym ciągu jest mało konkurencyjne w stosunku do rolnictwa krajów bardziej rozwiniętych w Unii Europejskiej. Wiąże się to w dużym 19 Wnioski końcowe stopniu z nierównymi dopłatami jakie otrzymuje rolnik polski w stosunku np. do rolnika niemieckiego czy francuskiego. Należy jak najszybciej zmienić ten stan rzeczy domagając się w sposób bardziej zdecydowany wyrównania wspomnianych dopłat. Innym problemem jest również migracja ludności wiejskiej do dużych miast w celu znalezienia pracy. Mimo, że blisko sześciokrotnie zwiększyła się liczba gospodarstw ekologicznych od momentu wejścia naszego kraju do UE, nie rozwiązało to wszystkich problemów. Kluczem do poprawy demografii wsi polskiej jest postawienie na rodzinne gospodarstwa mało powierzchniowe zamiast dążenia do kumulacji ziemi skupionej w jednych rękach i to często obcego kapitału. Literatura 1.Rocznik Statystyczny GUS , Warszawa 2015. 2. Rocznik Demograficzny GUS, Warszawa 2015. 3. Kowgier H.: Elementy rachunku prawdopodobieństwa i statystyki na przykładach z ekonomii, WNT, Warszawa 2011. 4. Praca zbiorowa , Statystyka , red. nauk. J. Hozer, Wydawnictwo Ekostat, Szczecin 1998. THE DEMOGRAPHY OF POLISH COUNTRY IN THE PERIOD OF 1989 – 2013 Summary The aim of the study was to investigate and evaluate the development factors of demography of Polish country in the period of 1989-2013. In article statistical analysis was showed relating structure of demography of Polish country. Under the examination period concerns of constitutional transformation in Poland. Appropriate conclusions finish work. Keywords: statistical analysis, demography of Polish country. Streszczenie Celem przedstawionych badań było poznanie i ocena sytuacji demograficznej wsi polskiej w latach 1989-2013. W artykule przedstawiono analizę statystyczną dotyczącą demografii wsi polskiej. Rozpatrywany okres dotyczy przemian ustrojowych w Polsce. Pracę kończą stosowne wnioski. Strona 20 Słowa kluczowe: analiza statystyczna, demografia wsi polskiej. ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015 (18 ), 21-35 mgr Sylwia Jaworowska mgr Justyna Balcerzak mgr Zdzisław Kochanowicz Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna OCENA BUDŻETU JEDNOSTKI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO NA PRZYKŁADZIE GMINY STARY LUBOTYŃ V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, CIM, Warszawa 1990. A. Kożuch, Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi ,,Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 65", 2008, s. 121-132. 1 2 Strona W literaturze występują różne modele zarządzania strukturą finansów przedsiębiorstwa. Zgodnie z teorią F.M. Modiglianiego i M.H. Millera zarządzanie procesami finansowymi jest jednym z podstawowych wyzwań współczesnej teorii finansów.1 Natomiast zarządzanie finansami jednostek samorządu terytorialnego zgodnie z A. Kożuch „jest elementem zarządzania funkcjonowaniem oraz rozwojem regionalnym i lokalnym. (…) Oznacza zatem kompleksowe zarządzanie zasobami finansowymi mające na celu realizację założonej polityki finansowej gminy, koordynację realizacji tej polityki, monitorowanie i weryfikowanie wykorzystania zasobów finansowych, jak również efektów podjętych działań.”.2 A. Kożuch analizuje i opisuje dwa modele zarządzania finansami w jednostkach samorządu terytorialnego: tradycyjny i aktywny. Model tradycyjny opiera się na planowaniu budżetu w ujęciu jednorocznym przez co często utrudnione jest skuteczna i prawidłowa realizacja inwestycji. Natomiast model aktywny zakłada prognozowanie wieloletnie w oparciu o wdrażanie strategii rozwoju oraz innych planów długoterminowych. Budżet gminy jest jednym z elementów zarządzania strategicznego jednostki samorządu terytorialnego. Łączy w sobie wszystkie obszary działalności danej jednostki i jako taki ma zasadnicze znaczenie w ocenie efektywności jej funkcjonowania oraz wymaga zarządzania. Zarządzanie budżetem jest procesem, na który składa się planowanie, organizowanie, przewodzenie i kontrola środków 21 Wstęp finansowych. Natomiast zarządzanie finansami gminy jest złożonym procesem, który polega na podejmowaniu decyzji przez organy stanowiące i wykonawcze w obszarze budżetu gminy. Proces zarządzania finansami obejmuje decyzje związane z środkami finansowymi, pieniądzem i jego zastosowaniem. Rolą zarządzania finansami jest stworzenie warunków funkcjonowania jednostki samorządu terytorialnego poprzez tworzenie źródeł zasilania środkami pieniężnymi, ich podział a także przyporządkowanie ich do obszarów działalności, które realizują cele organizacji3. Podstawą prawną finansowania działalności jednostek samorządu terytorialnego jest ustawa o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009 r. Zgodnie z artykułem 1 punkt 11 ww. ustawy, Ustawa określa ,,zasady gospodarowania środkami publicznymi pochodzącymi z budżetu Unii Europejskiej oraz innych źródeł”, art. 1 punkt 9 „zasady i tryb planowania uchwalania i wykonywania budżetu jednostki samorządu terytorialnego”. Ustawa ta art. 1 punkt 7 określa także ,,zasady, tryb opracowania wieloletniej prognozy finansowej jednostki samorządu terytorialnego”, art. 1 punkt 10„określa szczególne zasady rachunkowości planowania oraz sprawozdawczości obowiązujące w sektorze finansów publicznych”. Gmina prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu. Ustawa o samorządzie terytorialnym definiuje, jakie mogą być dochody gminy, wydatki i określa procedurę związaną z przygotowaniem, uchwalaniem oraz wykonaniem budżetu4. Właściwe zarządzanie budżetem powinno wspomóc efektywne wykorzystanie zasobów gminy. Proces ten przyczynia się do lepszego funkcjonowania jednostki samorządu terytorialnego wykorzystując do tego celu różne środki finansowe i odpowiednio je alokując5. Sytuacja finansowa gminy zależy od wielu czynników w tym od dochodów, wielkości wydatków, inwestycji, możliwości pozyskiwania pozabudżetowych środków oraz wyniku finansowego. Dzięki dobrze prowadzonym finansom gmina posiada zdolność do wykonywania zadań oraz powiększania majątku6. W zarządzaniu przedsiębiorstwem jak i innymi podmiotami gospodarczymi ważne znaczenie ma zgromadzona gotówka, która stanowi zabezpieczenie finansowe A. Kożuch, A. Mirończuk (red): Zarządzanie finansami lokalnymi, Fundacja Współczesne Zarządzanie, Białystok 2005, s. 10-11. 4 Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 157, poz.1240, art.1. 5 A. Kożuch, Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi ,,Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 65", 2008, s. 121-132. 6 L. Ossowska, A. Ziemińska, Kondycja finansowa gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa pomorskiego, ,,Journal of Agribusiness and Rural Development" 4(18), 2010, s. 73-85. Strona 22 3 dla płynności finansowej. Jednak środki te przechowywane w banku lub w kasie nie przynoszą dużych korzyści finansowych. Dochody z tytułu odsetek są na symbolicznym poziomie niepokrywającym inflacji dlatego ,,z punktu widzenia efektywnego zarządzania płynnością finansową ich poziom powinien być ograniczany do niezbędnego minimum"7. Mając na uwadze fakt ważnego znaczenia budżetu w rozwoju jednostek samorządu terytorialnego w artykule podjęto problematykę analizy bilansu oraz wpływów i wydatków gminy. Cel, przedmiot i metoda badań Celem badań było przedstawienie wybranych aspektów sytuacji finansowej w gminie Stary Lubotyń w ujęciu dynamicznym. Badania przeprowadzono w 2015 roku i obejmowały one wyniki budżetu gminy Stary Lubotyń za lata 2010-2013. W celu dokładnej analizy sytuacji finansowej gminy autorzy poszukiwali odpowiedzi na następujące pytania: 1. Jak kształtują się dochody i wydatki w gminie Stary Lubotyń? 2. Jak kształtuje się dynamika dochodów i wydatków? 3. Jak kształtuje się dynamika zmian wskaźników finansowych budżetu gminy w latach 2010-2013? W badaniach wykorzystano metodę porównawczą. W procesie analizy wyników badań zastosowano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. W celu oceny sytuacji finansowej gminy policzono siedem wskaźników według następujących procedur8: 𝑍𝑜𝑜 1. Wskaźnik ogólnego zadłużenia = 𝐴𝑜 𝑍𝑠 𝑥100 𝑃𝑠 Zs - zysk netto Ps- przychody ze sprzedaży 3. Wskaźnik rentowności operacyjnej sprzedaży = Zo - zysk z działalności operacyjnej Ps - przychody ze sprzedaży Ppo - pozostałe przychody operacyjne 𝑍𝑜 𝑥 100 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜 J. Grzywacz, Dylematy związane z zagospodarowaniem nadwyżek środków pieniężnych przez przedsiębiorstwa w Polsce, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 3(3), 5-18. 8 M. Sierpińska, T. Jachna, Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN Warszawa 2004. 7 23 2. Wskaźnik rentowności sprzedaży = Strona Zoo – zobowiązania ogółem Ao – aktywa ogółem 𝑍𝑔 𝑥 100 4. Wskaźnik rentowności z działalności gospodarczej sprzedaży = 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜+𝑃𝑓 Zg - zysk z działalności gospodarczej Ps - przychody ze sprzedaży Ppo - pozostałe przychody operacyjne Pf - przychody finansowe 𝑍𝑏 𝑥 100 5. Wskaźnik rentowności brutto ze sprzedaży = 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜+𝑃𝑓+𝑍𝑛𝑛 Zb - zysk brutto Ps - przychody ze sprzedaży Ppo - pozostałe przychody operacyjne Pf - przychody finansowe Znn - zyski nadzwyczajne 𝑍𝑛 𝑥 100 6. Wskaźnik rentowności sprzedaży netto9 = 𝑃𝑠+𝑃𝑝𝑜+𝑃𝑓+𝑍𝑛𝑛 Zn - zysk netto Ps - przychody ze sprzedaży Ppo - pozostałe przychody operacyjne Pf - przychody finansowe Znn - zyski nadzwyczajne 7. Wskaźnik rentowności kosztów = Zs - zysk ze sprzedaży Ks - koszty sprzedaży 𝑍𝑠 𝑥 100 𝐾𝑠 Strona J. Kątnik, Analiza i ocena wskaźników pomiaru rentowności przedsiębiorstwa jako instrument jego rozwoju, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie" 863, 2011, s. 143-160. 10 Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. 2003 nr 203 poz. 1966 art. 1. 9 24 Wyniki badań Do źródeł dochodów gminy należy zaliczyć: podatki i opłaty, w tym (podatek rolny i leśny, podatek od nieruchomości, podatek od środków transportu, podatek od działalności gospodarczej osób fizycznych, podatki od spadków i darowizn, inne podatki i opłaty) opłaty skarbowe i inne, odsetki za zwłokę, odsetki od rachunków bankowych, spadki, zapisy, darowizny, subwencje, dotacje, nadwyżki budżetowe z lat poprzednich, inne wpływy – przyznane gminie, wpływy ze sprzedaży mienia, dotacje na gospodarkę komunalną, opiekę społeczną itp..10 Dochody gminy można również podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Jednym z wewnętrznych źródeł zasilania budżetu gminy Stary Lubotyń są podatki. Rada gminy w drodze uchwały określa ich wysokość. Dochody z podatków i opłat od 2010 do 2011 roku maleją, a od 2011 rosną, co wskazuje na pozytywną zmianę. W Strona B. Guziejewska, Zewnętrzne źródła finansowania samorządu terytorialnego teoria a praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007. 12 A. Kożuch, Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi, Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej, nr 65: 2008, s. 121 – 132. 11 25 2013 roku dochody z podatków i opłat stanowiły 20,9 % wszystkich dochodów. Największe znaczenie w budżecie gminy mają podatki i opłaty od osób prawnych i jednostek organizacyjnych. Podstawową grupą we wpływach od osób prawnych i jednostek organizacyjnych jest podatek od nieruchomości. Kolejne znaczenie ma udział gmin w podatkach stanowiących dochód budżetu gminy. Podstawową grupą w udziałach gmin jest podatek dochodowy od osób fizycznych. Od 2010 roku podatek ten wzrasta. W 2010 roku podatek od osób fizycznych stanowił 4,0 %, a w 2013 - 4,6 % dochodów gminy (tab.1). Wzrost wpływów w tym obszarze wskazuje na poprawę sytuacji ekonomicznej mieszkańców. Z przytoczonych danych wynika, że dochody własne gminy są znacznie niższe od innych dochodów gminy. Wpływ na ten stan ma niewątpliwie rolniczy charakter gminy, a także ulgi, zwolnienia i obniżenia w stosunku do jednostkowych stawek ustawowych. Zewnętrzne źródła dochodów gminy to transfery z budżetu państwa w postaci dotacji ogólnych i celowych oraz dotacje z funduszy pozabankowych. Pochodzą one spoza gminy i nie mają charakteru stałego11. Subwencja jest formą stałą finansowania gmin w realizowaniu określonych celów i zadań. Subwencja jest przyznawana bez określenia celu i zadań. Pozwala na swobodne jej wykorzystanie. Gmina Stary Lubotyń otrzymuje subwencje ogólne, które stanowiły w 2010 roku 48,2%, a 2013 - 43,8% ogólnych dochodów gminy. Subwencja wyrównawcza stanowiła w 2010 roku 17,4% natomiast w 2013 -19,9% dochodów gminy. Subwencja ta od 2010 do 2012 roku maleje, natomiast w 2013 nastąpił jej wzrost o 4,3%. Subwencja równoważąca w 2013 roku stanowiła 1,7% dochodów ogółem gminy (tab. 1). Wielkość wszystkich otrzymywanych subwencji w badanych latach oscyluje wokół podobnego poziomu uwzględniającego inflacje. Zgodnie z podejściem prezentowanym przez A. Kożuch „posiadanie dochodów własnych, pewnych i wyraźnie określonych co do kryteriów, zwiększa samodzielność władz lokalnych. Z kolei znaczny udział dochodów wyrównawczych, mających w dużej mierze charakter uznaniowy, ogranicza tę samodzielność”12. Strona Dotacja celowa jest przeznaczona na realizację zadań zleconych, a także częściowe dofinansowanie zadań własnych. Stanowi ona wydatek w budżecie państwa i jest przeznaczona na finansowanie lub dofinansowanie zadań, które realizowane są przez jednostkę. Gmina Stary Lubotyń największe dotacje otrzymuje z budżetu państwa. Dotacje te od 2010 roku maleją. W 2013 roku dotacje celowe stanowiły 19,8% dochodów gminy (tab. 2). Gmina Stary Lubotyń przeznaczyła dofinansowanie na realizację zadań własnych jak i zadań zleconych. Dotacja na realizacje zadań własnych gminy została przeznaczona na dofinansowanie kształcenia młodocianych pracowników, na utrzymywanie ośrodka pomocy społecznej i wypłatę zasiłków stałych, oraz na dożywianie uczniów. Dotacja na zadania zlecone została przeznaczona na prowadzenie rejestrów wyborców, na świadczenia rodzinne oraz na składki ubezpieczenia zdrowotnego opłacane za osoby pobierające świadczenia z 26 Tabela 1. Dochody z subwencji w gminie Stary Lubotyń w latach 2010-2013 Table 1. Incomes from subsidy in Stary Lubotyń municipality in the years 2010-2013 Dochody Lata Years 2010 %* 2011 % 2012 % 2013 % Subwencja 5451248,00 48,2 5557754,00 44,7 5736256,00 43,9 5708579,00 43,8 ogólna The general subsidy Cześć 1962527,00 17,3 1962545,00 15,8 2043726,00 15,7 2214381,00 19,9 wyrównawc za Leveling part Cześć 3226409,00 28,5 3354330,00 27,0 3452416,00 26,5 3269456,00 25,1 oświatowa Educational part Cześć 262312,00 2,3 240879,00 1,9 240114,00 1,8 224742,00 1,7 równoważą ca Balancing part *udział w dochodach ogółem * share in total income Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdania z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat 2010-2013 Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary Lubotyń in the period 2010-2013 pomocy społecznej. Duża część dotacji przeznaczana była na zadanie związane z zwrotem podatku akcyzowego. Zmniejszenie znaczenia dotacji celowych w badanej gminie wynika ze zmiana zawartych w Ustawie z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. 2003 nr 203 poz. 1966. Zgodnie z jej zapisami w jednostkach samorządu terytorialnego następuje stopniowa zmiana w strukturze dochodów w kierunku wzrostu udziału dochodów własnych gminy oraz subwencji przy jednoczesnym zmniejszeniu wielkości dotacji celowych. Tabela 2. Dotacja celowe gminy Stary Lubotyń w latach 2010-2013 Table 2. Targeted subsidy in Stary Lubotyń gmina in the years 2010-2013 Dochody Incomes Dotacje celowe Targeted subsidies Dotacje celowe z budżetu państwa Targeted subsidies from the state budget Dotacje celowe z budżetów innych jednostek Targeted subsidies from budget of other units Środki z innych funduszów Money from other funds Lata Years 2010 2682275,30 %* 23,7 2011 3614242,50 % 29,1 2012 3597194,80 % 27,6 2013 2672282,70 % 20,5 2634843,50 23,3 2704616,20 21,8 2714217,70 20,8 2583833,70 19,8 47431,80 0,4 14018,40 0,1 10567,80 0,1 22550,40 0,2 - - 895607,90 7,2 872409,30 6,7 65898,70 0,5 Strona Gmina przeznacza wydatki na realizację zadań własnych, jak i zadań zleconych. Poziom wydatków zależy od zakresu zadań i obowiązków, które należą do właściwości gminy. Wydatki gminy w 2013 roku wyniosły 12559443,23 zł, co stanowiło 93,7% planu rocznego. Największy udział w wydatkach ogółem gminy stanowiły wydatki związane z utrzymywaniem oświaty (funkcjonowanie szkół podstawowych, gimnazjum, wydatki związane z utrzymywaniem klas zerowych i wydatki bieżące związane z dowożeniem dzieci do szkół). W 2013 roku na oświatę i 27 *udział w dochodach ogółem * share in total income Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat 2010-2013 Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary Lubotyń in the period 2010-2013 wychowanie wydatkowano 29,7% wszystkich wydatków. Kolejnym ważnym wydatkiem jest pomoc społeczna, która wydatkuje środki na utrzymywanie GOPSu(świadczenia opiekuńcze, dożywianie uczniów, składki na ubezpieczenie zdrowotne za osoby pobierające świadczenia z pomocy społecznej i na opłaty za pobyt osób w domu pomocy społecznej). Wydatki pomocy społecznej w 2013 roku stanowiły 16,3% w wydatkach gminy. Następnym ważnym wydatkiem był transport i łączność. Ważnymi wydatkami są także koszty funkcjonowania administracji publicznej oraz prowadzenie racjonalnej gospodarki komunalnej i szeroko rozumianej ochrony środowiska. Planowanie wydatków badanej gminy odbywa się z zachowaniem zasady prawa budżetowego tj. wydatki nie mogą przekraczać wszystkich przychodów gminy. Przedstawiona struktura wydatków odzwierciedla najpilniejsze potrzeby mieszkańców gminy. W tabeli 3 przedstawiono zestawienie wydatków w latach 2010-2013 gminy Stary Lubotyń. Najwyższą dynamikę uzyskano w 2013 roku i wynosiła ona 116%, natomiast w 2011 roku - 112% w stosunku do roku 2009. Od 2010 do 2012 roku nastąpił spadek wydatków budżetowych. W 2013 roku nastąpił wzrost wydatków o 6 % do roku poprzedniego. Tabela 3. Dynamika wydatków budżetowych gminy Stary Lubotyń Table 3. The dynamics of budget expenditures municipality of Stary Lubotyń Lata Years Wydatki Expenditures 2011 2012 12040821,2 11923201,9 Strona Inwestycje w gminie są to wydatki na zakup materialnych i niematerialnych składników służące do realizacji zadań własnych, których celem jest zaspokojenie potrzeb mieszkańców. Inwestycje pozwalają na powiększenie zasobów gminy. We współczesnej literaturze pod pojęciem inwestycji rozumie się nakład kapitałowy poniesiony dziś ,,kosztem rezygnacji z bieżącej konsumpcji na rzecz korzyści, które inwestor może otrzymać 28 2010 2013 Ogółem 12365502,8 12559443,2 Total Dynamika rok 2009=100% 115 112 110 116 Dynamics year 2009=100 Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat 2010-2013 Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary Lubotyń in the period 2010-2013 w przyszłości"13. Natomiast inwestycje, w rachunkowości, obejmują aktywa posiadane przez jednostkę w celu czerpania szeroko rozumianych korzyści ekonomicznych14. Z badań wynika, że najwięcej wydano na inwestycje w 2010 roku (28,2 % wszystkich wydatków gminy) (rys. 1). % 30 28,2 25 21,1 20,9 18,1 20 15 10 5 0 2010 2011 2012 2013 Rysunek 1. Udział wydatków na inwestycje w gminie Stary Lubotyń w wydatkach ogółem Figure 1. The percentage of investment in Stary Lubotyń municipality in total expenditures Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat 2010-2013 Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary Lubotyń in the period 2010-2013 Strona J. Antczak, Wycena inwestycji, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 5162. 14 M. Rówińska, Polityka rachunkowości jednostek gospodarczych w zakresie doboru modeli wyceny bilansowej inwestycji finansowych, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 35-49. 13 29 Najmniejsze wydatki inwestycyjne poniesiono w 2012 roku i stanowiły 18,1 % wydatków ogółem. Od 2010 roku 2012 roku wydatki inwestycyjne maleją, natomiast w 2013 wydatki wzrosły o 3,0% w stosunku do roku poprzedniego. Gmina ponosiła wydatki inwestycyjne związane z remontem i modernizacją strażnicy, remontem dróg gminnych, budową przydomowych oczyszczalni ścieków, budową placu zabaw i linii energetycznej. Zmniejszenie środków na inwestycje w badanej gminie jest zjawiskiem niesprzyjającym. Inwestycje wpływają bowiem na pobudzenie przedsiębiorczości na jej terenie a co za tym idzie poprawę sytuacji społeczno- ekonomicznej mieszkańców. Prowadzenie inwestycji na terenie gmin jest również wyznacznikiem jej rozwoju. Gmina Stary Lubotyń w 2010 roku posiadała deficyt(tab. 4). Od 2011 do 2013 roku gmina posiadała nadwyżkę, czyli dochody przewyższają wydatki. Gmina od 2010 do 2012 roku posiadała wolne środki. Wysokość wolnych środków określa kwotę jaką gmina może wydać na programy inwestycyjne ze środków własnych. Gmina może podejmować realizację inwestycyjną korzystając ze środków własnych. Strona Zobowiązaniami gminy są kredyty i pożyczki, które zaciąga gmina gdy nie jest w stanie realizować swoich zadań. Gmina może zaciągać kredyty na pokrycie wcześniejszych zaciągniętych zobowiązań, lub finansowanie występującego deficytu. Gmina posiada zobowiązania w postaci kredytów i pożyczek. Zobowiązania od 2010 do 2011 roku maleją (tab. 5). W 2012 roku zobowiązania stanowiły 1199000,00 zł, a w 2013 zobowiązania wyniosły 1081235,20 zł. Gmina Stary Lubotyń zaciągnęła kredyty z Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej, oraz Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej między innymi na przebudowę i modernizację dróg gminnych. Zobowiązania posiadane przez gminę Stary Lubotyń stanowiły w 2013 roku 8,6% wszystkich wydatków gminy – jednostka nie przekroczyła obowiązującego w tym czasie limitu zadłużenia. 30 Tabela 4. Wynik dochodów i wydatków gminy na lata 2010-2013 Table 4. The result of revenue and expenditure in the municipality for 2010-2013 Wynik 2010 2011 2012 2013 finansowy Financial result Dochody 11176413,80 12283054,60 12943570,50 12874306,80 Incomes Wydatki 12365502,80 12040821,20 11923201,90 12559443,20 Expenditures Nadwyżka-1790670,70 242233,40 1020368,60 314863,50 Deficyt Surplus-Deficit Wolne środki 255126,60 364250,60 1086151,01 Free resources Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat 2010-3013 Source: own calculations based on reports on the implementation of the municipal budget years old Lubotyń from 2010-3013 Tabela 5. Zobowiązania gminy Stary Lubotyń w latach 2010-2013 Table 5. Liabilities of Stary Lubotyń municipalty in 2010-2013 Zobowiązania Lata Liabilities Years 2010 2011 2012 2013 Kredyty - Credits 725082,00 288000,00 659000,00 538000,00 Pożyczki - Loans 1290935,30 728739,90 540000,00 543235,30 Razem - Total 2016017,30 1016739,90 1199000,00 1081235,30 Źródło: obliczenia własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stary Lubotyń z lat 2010-2013 Source: own calculations based on reports on the implementation of the municipal budget Stary Lubotyń the period 2010-2013 Analiza finansowa obejmuje również ocenę zysku. Według J. FrancDąbrowskiej ,,zysk postrzegany jest wieloaspektowo, wielopłaszczyznowo i uznanie go za cel główny prowadzonej działalności gospodarczej czy też źródło realizacji innych celów wcale nie jest jednoznaczne"15. Zysk jest dochodem gminy, który pozwala na finansowanie i realizację zadań. Gmina Stary Lubotyń w 2013 roku uzyskała zysk 1628704,25 zł przy uzyskanych przychodach 13000570,55 zł i poniesionych kosztach 11371866,3 zł (tabela 6). Zysk od 2010 do 2011 roku zmalał o 574362,14 zł. Od 2011 do 2012 roku zysk miał tendencję wzrostową. Natomiast w 2013 roku zaobserwować można spadek przychodów przy jednoczesnym wzroście kosztów co miało swe odbicie w niższym niż lata poprzednie zysku. J. Franc-Dąbrowska, Zysk - cel czy kryterium oceny realizacji celu (z uwzględnieniem przedsiębiorstw rolniczych)?, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 1(1), 2013, s. 5-13. 15 Strona 31 Tabela 6. Zysk w gminie Stary Lubotyń Table 6. Profit of the municipality of Stary Lubotyń Lata 2010 2011 2012 2013 Years Przychód 12290678,60 12391009,90 13037760,70 13000570,60 Reavenue Koszty - Costs 9948700,20 1062339,70 11039999,50 11371866,30 Zysk - Profit 2341978,40 1767616,30 1997761,20 1628704,30 Źródło: obliczenia własne na podstawie rachunku zysku i strat jednostki gminy Stary Lubotyń z lat 2010-2013 Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary Lubotyń in the period 2010-2013 Strona M. Sierpińska, T. Jachna, Metody podejmowania decyzji finansowych, PWN Warszawa 2007, s. 89. 17 W. Kruk (red.), Rachunek ekonomiczny w zarządzaniu przedsiębiorstwem, UMCS, Lublin 1998, s. 162. 18 M. Sierpińska, T. Jachna, Metody podejmowania decyzji finansowych, op. cit., s. 90. 16 32 W celu oceny sprawozdania finansowego wykorzystuje się wskaźniki finansowe. Odpowiedni ich dobór i sposób uzyskiwania informacji nazywa się analizą wskaźnikową, która jest pogłębieniem analizy bilansu oraz rachunku zysku i strat. Analiza ta zapewnia szybkie kontrolowanie pozycji finansowej przedsiębiorstwa jako całości albo kontrolowanie określonych jego obszarów. Wskaźniki zadłużenia dostarczają informacji o gospodarowaniu finansami. Według źródeł literaturowych w przedsiębiorstwie, w którym nie została zachwiana równowaga między kapitałem obcym, a kapitałem własnym, wskaźnik ten powinien oscylować w przedziale 57 – 67%. Analizując wskaźnik ogólnego zadłużenia od 2010 do 2013 roku należy stwierdzić, że jego wartość maleje (tab. 7). W 2013 roku wskaźnik ten wyniósł 0,76 (czyli 76%), co oznacza to, że mniejszym stopniu majątek finansowany jest z kapitałów obcych16. Rentowność można określić jako umiejętność do wytwarzania zysku przez przedsiębiorstwo, czyli osiągania przychodów, które przewyższają koszty ich uzyskania. Rentowność można zdefiniować jako zdolność przedsiębiorstwa i innych podmiotów gospodarczych do generowania zysków. Wskaźniki rentowności odzwierciedlają relację zysku do danej wielkości. Wskaźniki te należy rozpatrywać w grupie podmiotów należących do tej samej branży, w czasie17. Wskaźnik rentowności sprzedaży informuje, ile marży uzyskuje gmina z osiągniętych przychodów ze sprzedaży. Najwyższą marżę gmina uzyskała w 2012 roku i wynosiła ona 15,7%, co oznacza korzystną kondycje finansową gminy. W 2010 roku wskaźnik ten wynosił 11,7%, co oznacza, że gmina musi zwiększyć rozmiary sprzedaży aby osiągać zysk18. Wskaźnik rentowności brutto sprzedaży i wskaźnik rentowności netto ze sprzedaży informują, ile zysku wypracowują wszystkie przychody gminy. Im wyższy wskaźnik tym większy zysk. Wskaźnik rentowności kosztów od 2010 roku do 2012 roku rośnie, a w 2013 roku maleje. Wzrost poziomu kosztów świadczy o pogorszeniu rentowności, natomiast gdy koszty są niskie występuje wówczas wysoka rentowność. Najwyższa rentowność wystąpiła w 2011 i 2013 roku. Wskaźnik rentowności kosztów w 2013 roku wyniósł 16,0%. Tabela 7. Wskaźniki finansowe w gminie Stary Lubotyń w latach 2010-2013 Table 7. Financial indicatiors in the municipality of Stary Lubotyń in the years 2010-2013 Lata Years 2010 2011 2012 2013 Wskaźniki Indicators Strona Podsumowanie Gmina Stary Lubotyń w 2012 roku uzyskała najwyższe dochody. Najważniejszymi dochodami własnymi gminy są podatki i opłaty. Największy udział ma podatek od nieruchomości i podatek dochodowy od osób fizycznych. Gmina otrzymuje subwencje i dotacje. Dochody z subwencji pozwalają na swobodne ich wykorzystanie. Największe subwencje gmina otrzymuje na oświatę. Subwencja ta w 2010 roku stanowiła 28,5% ogólnych dochodów. Od 2010 roku subwencja oświatowa maleje. Dotacje celowe przeznaczone są na dofinansowanie zadań, które są realizowane przez gminę. Największe dotacje gmina Stary Lubotyń otrzymuje z budżetu państwa. W 2013 roku stanowiły one 19,8% dochodów gminy. Ważnymi kwestiami finansów są wydatki i ich struktura. Wydatki gmina ponosi na realizacje zadań własnych i zleconych. Największe wydatki gmina Stary Lubotyń ponosi na oświatę i wychowanie. W 2013 roku gmina poniosła wydatki na oświatę (29,7% wszystkich wydatków). Wydatki gminy od 2012 roku rosną. Od 2010 do 2012 roku gmina posiadała wolne środki, które przeznaczała na inwestycje. Gmina Stary 33 Wskaźnik ogólnego zadłużenia 3,9 2,8 1,0 0,8 Total debt ratio Wskaźnik rentowności sprzedaży 11,7 14,6 15,7 13,8 Sales profotability ratio Wskaźnik rentowności operacyjnej sprzedaży 19,2 14,6 15,7 13,8 The operating profit margin of sales Wskaźnik rentowności z działalności gospodarczej sprzedaży 19,1 14,3 15,3 12,5 Profitability ratio of business sale Wskaźnik rentowności brutto ze sprzedaży 19,1 14,3 15,3 12,5 Gross profit margin on sales Wskaźnik rentowności netto ze sprzedaży 19,1 14,3 15,3 12,5 Net profit margin from sales Wskaźnik rentowności kosztów 13,2 17,2 18,2 16,0 Profitability ratio of costs Źródło: obliczenia własne na podstawie rachunku zysku i strat jednostki gminy Stary Lubotyń 20102013 Source: own calculations based on the report on the implementation of the municipal budget of Stary Lubotyń in the period 2010-2013 Strona Bibliografia: 1. Antczak J., Wycena inwestycji, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 51-62. 2. Franc-Dąbrowska J., Zysk - cel czy kryterium oceny realizacji celu )z uwzględnieniem przedsiębiorstw rolniczych)?, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 1(1), 2013, s 5-13. 3. Grzywacz J., Dylematy związane z zagospodarowaniem nadwyżek środków pieniężnych przez przedsiębiorstwa w Polsce, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 3(3), 5-18. 4. Guziejewska B., Zewnętrzne źródła finansowania samorządu terytorialnego teoria a praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2007. 5. Kątnik J., Analiza i ocena wskaźników pomiaru rentowności przedsiębiorstwa jako instrument jego rozwoju, ,,Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie" 863, 2011, s. 143-160. 6. Kożuch A., Mirończuk A. (red): Zarządzanie finansami lokalnymi, Fundacja Współczesne Zarządzanie, Białystok 2005, s. 10-11. 7. Kożuch A., Zmiany w zarządzaniu finansami lokalnymi ,,Zeszyty Naukowe SGGW w Warszawie. Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej nr 65", 2008, s. 121-132. 8. Kruk W. (red.), Rachunek ekonomiczny w zarządzaniu przedsiębiorstwem, UMCS, Lublin 1998, s. 162. 9. Olzacka B., Pałczyńska-Gościniak R., Jak ocenić firmę. Metodyka badań przykłady liczbowe, ODDK 2003. 10. Ossowska L, Ziemińska A., Kondycja finansowa gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa pomorskiego, ,,Journal of Agribusiness and Rural Development" 4(18), 2010, s. 73-85. 11. Rutkowski R., Zasady zarządzania firmą, PWE, Warszawa 1996, s. 18. 12. Rówińska M., Polityka rachunkowości jednostek gospodarczych w zakresie doboru modeli wyceny bilansowej inwestycji finansowych, ,,Zarządzanie finansami i rachunkowość" 2(2), 2014, s. 35-49. 13. Sierpińska M., Jachna T., Ocena przedsiębiorstwa według standardów światowych, PWN Warszawa 2004. 14. Sierpińska M., Jachna T., Metody podejmowania decyzji finansowych, PWN Warszawa 2007, s. 89. 15. Ustawa z dnia 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego, Dz.U. 2003 nr 203 poz. 1966 art. 1 16. Ustawa z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. nr 157, poz.1240, art.1 17. V. Jog, C. Suszyński, Zarządzanie finansami przedsiębiorstwa, CIM, Warszawa 1990. 18. Waśniewski T., Skoczylas W., Teoria i praktyka analizy finansowej w przedsiębiorstwie, FRRwP, 2004, s. 158. 34 Lubotyń jest rentowną jednostką. Gmina wypracowuje zysk z przychodów. Najwyższy zysk gmina uzyskała w latach 2010-2012. Reasumując należy stwierdzić, że to władze gminy Stary Lubotyń posiadają możliwości jeszcze skuteczniejszego planowania wydatków uwzględniających potrzeby mieszkańców. Ważnym obszarem jest próba zmiany metod planowania i relacji budżetu w kierunku modelu aktywnego zarządzania finansami jednostki poprzez opracowywanie i realizacje wieloletnich strategii rozwoju. BUDGET EVALUATION OF LOCAL GOVERNMENTS BASED ON THE EXAMPLE OF THE MUNICIPALITY OF STARY LUBOTYŃ IN THE YEARS 2010-2013 Summary The aim of the study was to present selected aspects of the financial situation in the municipality of Stary Lubotyń in dynamic terms. The study used data from the period 2010-2013. In the process of data analysis tabular, graphical and descriptive methods were used. In addition to the analysis of revenues and expenditures indicators of financial management in the municipality of Stary Lubotyń were calculated. The research shows that the financial situation of the municipality covered by the research business developed positively. In 2012 the municipality of Stary Lubotyń recorded the highest income. Total debt ratio in 2010-2013 was reduced proving improvement the financial situation of the municipality. Sales profitability ratio has improved. Further improvement in the financial situation requires to control costs and seek new sources of income. Key words: finance, community, expenditures, incomes, ratios Strona 35 Streszczenie Celem badań było przedstawienie wybranych aspektów sytuacji finansowej w gminie Stary Lubotyń w ujęciu dynamicznym. W pracy wykorzystano dane z lat 2010-2013. W procesie analizy danych wykorzystano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. Oprócz analizy przychodów i wydatków policzono wskaźniki zarządzania finansami w gminie Stary Lubotyń. Z badań wynika, że sytuacja finansowa objętej badaniami gminy przedstawiała się korzystnie. W roku 2012 gmina Stary Lubotyń odnotowała najwyższe dochody. Wskaźnik ogólnego zadłużenia w latach 2010-2013 uległ zmniejszeniu co dowodzi poprawy sytuacji finansowej gminy. Wskaźnik rentowności sprzedaży uległ poprawie. Dalsza poprawa sytuacji finansowej objętej badaniami gminy wymaga kontroli kosztów i poszukiwania nowych źródeł dochodów. Słowa kluczowe: finanse, gmina, wydatki, przychody, wskaźniki finance, ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015 (18), 36-52 Dr inż. Iwona Pomianek mgr Magdalena Cegiełka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie WYDATKI INWESTYCYJNE JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO JAKO INSTRUMENT WSPIERANIA PRZEDSIĘBIORCZOŚCI – PRZYKŁAD GMINY STANISŁAWÓW Wstęp Na władzach lokalnych spoczywa odpowiedzialność za rozwój gminy oraz poziom życia jej mieszkańców. Stąd też konieczne jest podejmowanie działań, które mają aktywizować lokalną społeczność na rzecz rozwoju gminy oraz eliminować istniejące przeszkody, jakie napotykają osoby chcące tworzyć miejsca pracy dla siebie i innych1. Istotne znaczenie ma wszelka działalność władz lokalnych w zakresie usuwania bądź ograniczania barier biurokratycznych, które są wyraźną przeszkodą w powstawaniu nowych przedsiębiorstw lub funkcjonowaniu już istniejących2. Samorządy lokalne poprzez swoje doradztwo, posiadaną wiedzę oraz współpracę z instytucjami otoczenia biznesu mają realną możliwość wspierania przedsiębiorców i inwestorów. Wśród podstawowych płaszczyzn aktywności władz gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości można zatem wyróżnić: politykę gminy, środki finansowe, inwestycje, gospodarowanie mieniem, promocję gminy, rynek pracy, strategia rozwoju gminy i inne dokumenty planistyczne. Strona M. Kłodziński, Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2006, s. 74. 2 M. Kłodziński, Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi po integracji Polski z UE, ,,Wieś i Rolnictwo”, nr 2(123), 2004, s. 115. E. Psyk-Piotrowska, Przejawy i cechy przedsiębiorczości na obszarach popegeerowskich, ,,Wieś i Rolnictwo”, nr 4(113), 2001, s. 111. 1 36 Znaczenie wydatkowych instrumentów wspierania przedsiębiorczości w rozwoju lokalnym Wśród licznych determinant rozwoju przedsiębiorczości, istotne znaczenie ma polityka gminy. Jeśli władze samorządowe traktują przedsiębiorczość jako postawę sprzyjającą rozwojowi gospodarczemu gminy oraz inicjatywom lokalnym, będą starały się stworzyć odpowiednie warunki dla wspierania przedsiębiorców3. Takimi warunkami są m. in. wolny dostęp do rynku i konkurencja, otwartość na zmiany otoczenia, niskie obciążenia zysku oraz stabilność polityczna4. Znajomość planów lokalnego samorządu oraz możliwość przewidywania jest bardzo ważną kwestią dla obecnych przedsiębiorców i potencjalnych inwestorów. Ważne są także zasady korzystania z gminnych obiektów czy też urządzeń użyteczności publicznej. Stymulowanie rozwoju przedsiębiorczości powinno następować przez stworzenie i uchwalenie przez władze samorządowe miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Przedsiębiorcy mogą z niego czerpać wiedzę na temat tego gdzie, na jakich terenach można zbudować zakłady pracy, fabryki, punkty usługowe czy handlowe. W planowaniu i prowadzeniu działań inwestycyjnych w zakresie infrastruktury technicznej, władze gminy powinny uwzględniać obecne i potencjalne potrzeby inwestorów5. Za tym idzie konieczność prowadzenia działań promocyjnoinformacyjnych. W ten sposób władze gminne mogą zachęcać osoby prawne i fizyczne do podejmowania takich rodzajów działalności gospodarczej, które będą odpowiadać kierunkom pożądanym przez samorząd i mieszkańców gminy. Gminy miejskie zwykle w większym stopniu niż wiejskie zajmują się promocją, z uwagi na liczne atrakcje mogące przyciągnąć pożądane podmioty. Obszary wiejskie coraz częściej jednak zaczynają również upatrywać w promocji szanse na rozwój6. Zarządzanie gminą z punktu widzenia marketingowego powinno polegać na świadomym i umiejętnym realizowaniu wytyczonych wcześniej celów. Samorząd lokalny może także wykorzystywać dostępne instrumenty finansowe7, które stosowane w sposób kompleksowy oraz przemyślany, mogą w znaczącym stopniu przyczynić się do kreowania dobrych warunków do rozwoju przedsiębiorczości. Najważniejszym z instrumentów jest budżet gminy, gdyż to podczas jego konstruowania zarząd może zaplanować wsparcie dla przedsiębiorców. Najczęściej stosowanymi są działania opierające się na obniżaniu podatków czy opłat lokalnych, które to przynajmniej na początku mogą zachęcić przedsiębiorców do Strona por. R. L. Korosec, E. M. Berman, Municipal Support for Social Entrepreneurship, ,,Public Administration Review”, 66, 2006, s. 448–462. 4 M. Kochmańska, Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej, ,,Przedsiębiorczość-Edukacja”, 3, 2007, 61-70. 5 M. Kochmańska, Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej, ,,Przedsiębiorczość-Edukacja”, 3, 2007, s. 65. 6 W. Wrzoska, Strategie marketingowe, PWE, Warszawa 2004, s. 15. 7 K. Krajewski, J. Śliwa, Lokalna przedsiębiorczość w Polsce. Uwarunkowania rozwoju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2004, s. 70. 37 3 zakładania firm właśnie na tym obszarze8. Ważnym punktem jest jednak również wydatkowanie środków na rozwój infrastruktury technicznej, w szczególności drogowej i kanalizacyjno-wodociągowej. Władze gminy powinny zadbać o sieć dróg gminnych, które będą łączyć gminę z drogami wojewódzkimi i krajowymi. Dobre połączenie komunikacyjne jest najważniejszym magnesem dla inwestorów, zaraz po nim jest właściwa sieć kanalizacyjno-wodociągowa, a później uzbrojone tereny pod inwestycje.9 Powszechnie przyjętym i zarazem jednym z najpopularniejszych podejść do instrumentów stymulowania przedsiębiorczości przez jednostki samorządu terytorialnego jest ich klasyfikacja w oparciu o budżet10. Wyróżnia się zatem instrumenty związane z pomniejszeniem dochodów jednostki samorządu terytorialnego (instrumenty dochodowe) oraz te, które wymagają poniesienia pewnych nakładów finansowych (instrumenty wydatkowe)11. Szczegóły przedstawiono w tabeli 1. K. Dropek, Działania samorządu terytorialnego wspierające przedsiębiorczość w gminach województwa wielkopolskiego,,, Studia Oeconomica Posnaniensia”, vol. 2, no. 2 (263), 2014, s. 43. 9 A. Okrasiński, Jak gmina powinna wspierać lokalną przedsiębiorczość, INFOR.PL, 2007, http://samorzad.infor.pl/sektor/rozwoj_i_promocja/wspolpraca/388965,Jak-gmina-powinna-wspieraclokalna-przedsiebiorczosc.html, dostęp: styczeń 2015. A. Pethe, A. Karnik, Infrastructure finance in the time of revenue crunch: exploring new avenues for urban local bodies, Working Paper no. 10, Vibhooti Shukla Unit in Urban Economics and Regional Development, University of Mumbai, 2005, http://archive.mu.ac.in/arts/social_science/eco/vibhuti_paper.html 10 D. Grodzka, Instrumenty wspierania działalności przedsiębiorstw przez jednostki samorządu terytorialnego, [w:] G. Gołębiowski, Z. Szpringer (red.), Wybrane problemy wspierania przedsiębiorstw w Polsce, Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, 2008, nr 16, s. 117. 11 W. Dziemanowicz, M. Mackiewicz, E. Malinowska, W. Misiąg, M. Tomalak, Wspieranie przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001, s.8. Strona 38 8 Tabela 1. Klasyfikacja instrumentów wsparcia przedsiębiorczości Table 1. Classification of instruments supporting entrepreneurship Instrumenty wsparcia Instruments of support Dochodowe Revenue a) b) ulgi i preferencje dotyczące podatków lokalnych, a przede wszystkim: - preferencyjne określenie stawek podatkowych, - całkowite lub częściowe zwolnienia przedmiotowe, - podmiotowe – indywidualne ulgi uznaniowe, - odroczenie lub rozłożenie na raty, - podmiotowe przeniesienie własności na rzecz gminy w zamian za należności podatkowe, Wydatkowe Expenditure a) inwestycje infrastrukturalne podnoszące atrakcyjność gminy, b) wsparcie działalności funkcjonujących na terenie gminy instytucji wspierania biznesu, np. agencji rozwoju inkubatora przedsiębiorczości, wsparcie funduszy poręczeniowo-kredytowych, c) instrumenty informacyjno- promocyjne zachęcające do lokowania inwestycji w gminie (broszury, foldery, centra obsługi inwestora) preferencje przy określaniu opłat odprowadzanych przez przedsiębiorców do budżetu gminnego: - adiacenckich, - za użytkowanie wieczyste, - czynszowych z tytułu najmu i dzierżawy, - pobieranych na mocy przepisów o zagospodarowaniu przestrzennym, z tytułu rejestracji działalności gospodarczej Strona Cel, przedmiot i metoda badań Celem opracowania jest charakterystyka wydatków inwestycyjnych dokonanych przez władze gminy wiejskiej Stanisławów, mogących oddziaływać na rozwój lokalnej przedsiębiorczości, a przez to na rozwój lokalny. Wykorzystano zarówno dane pierwotne, jak i wtórne. Dane pierwotne zebrano przy zastosowaniu kwestionariusza ankiety skierowanego do władz gminy 39 Źródło: Dziemanowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Wspieranie przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001, s. 8. Source: Dziemanowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Wspieranie przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001, p. 8. Stanisławów. Badanie przeprowadzono na przełomie lat 2014 i 2015. Dane wtórne pochodzą z dokumentów planistycznych i sprawozdawczych gminy Stanisławów oraz z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Przeprowadzono porównanie wydatków inwestycyjnych gminy Stanisławów i pozostałych gmin wiejskich oraz miejsko-wiejskich powiatu mińskiego dla wybranych działów budżetowych. Analizą objęto lata 2003-201412. Strona Przedział czasowy, jaki został przyjęty do analizy, wynika z dostępności danych publikowanych w Banku Danych Lokalnych GUS. 13 I. Pomianek, M. Cegiełka, Dochodowe instrumenty pobudzania przedsiębiorczości na obszarach wiejskich powiatu mińskiego – przykład gminy Stanisławów, ,,Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, tom XVII , zeszyt 4, 2015, s. 243-247. 14 Strategia Rozwoju Gminy Stanisławów na lata 2000-2015, s. 13. 12 40 Wydatki inwestycyjne w gminie Stanisławów Gmina Stanisławów wspiera lokalnych przedsiębiorców nie tylko pozwalając na zmniejszenie swoich zapisów po stronnie dochodów budżetowych13. W Strategii Rozwoju Gminy Stanisławów wskazano, że środkami dla osiągnięcia celu jakim jest zwiększenie liczby podmiotów prowadzących działalność gospodarczą będą: rozwój infrastruktury technicznej oraz tworzenie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego.14 Te i podobne działania władz gminy wymagają poniesienia przez samorząd pewnych kosztów, dlatego zaliczają się one do grupy instrumentów wydatkowych. Władze gminy Stanisławów podkreślają, że dziedzinami, w jakich upatrują szanse rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości, są: przemysł, budownictwo, turystyka wiejska, agroturystyka, handel i usługi. Doceniając wszystkie te możliwości rozwoju MŚP władze gminy pozwalają na całościowy rozwój aktywności gospodarczej nie skupiając się na kreowaniu specjalizacji jakiejś konkretnej dziedziny, w której mogłaby ona stać się liderem i zdobywać wyższy poziom konkurencyjności niż inne samorządy. Władze gminy deklarują, że prowadzą działania mające na celu przyciągnięcie inwestorów z zewnątrz. Mają one opierać się na: promocji gminy i jej walorów w celu przedstawienia samorządu jako miejsca właściwego dla inwestycji, informując o preferowanych przez władze kierunkach rozwoju gminy, prowadząc jasną i przewidywalną politykę w zakresie opłat i podatków lokalnych, wskazując miejsce potencjalnych inwestycji oraz przedstawiając warunki infrastrukturalne na terenie gminy. Wszystkie aktywne formy wspierania przedsiębiorczości przez samorząd lokalny wymagają ponoszenia dodatkowych kosztów. To, w jakim stopniu W gminie Stanisławów najwięcej środków władze samorządowe zainwestowały w 2009 roku. Wydatki majątkowe inwestycyjne ogółem wyniosły w Strona Tabela 2. Wielkości wydatków majątkowych inwestycyjnych w budżecie gminy Stanisławów w latach 2003-2014 Table 2. Amount of investment expenditures in the budget of Stanisławów commune over the period 2003-2014 Wydatki majątkowe inwestycyjne (tys. zł) Investment expenditures (thousand PLN) w tym: including: Rok gospodarka komunalna Year Ogółem rolnictwo i transport i łączność i ochrona środowiska Total łowiectwo transport and municipal economy and agriculture and communication environmental hunting protection 2003 3110,1 1687,1 65,0 293,8 2004 3536,0 368,6 1825,0 159,3 2005 1882,2 1807,5 29,5 9,1 2006 2630,2 2163,0 73,2 56,0 2007 3349,4 2210,6 251,0 114,1 2008 3049,0 463,5 147,4 2016,0 2009 5036,7 107,8 130,7 4524,5 2010 3406,4 12,0 153,8 3219,6 2011 829,2 51,1 129,8 580,1 2012 1209,5 286,3 267,2 443,7 2013 3163,9 100,4 126,9 2348,4 2014 1838,0 315,1 243,3 713,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stanisławów za lata 2003-2014 oraz Banku Danych Lokalnych GUS. Source: Authors’ study based on the reports on implementation of the municipal budget of Stanisławów over the period 2003-2014 and the CSO Local Data Bank. 41 rzeczywiście władze gminy Stanisławów wspierają rozwój działalności gospodarczej na swoim terenie powinny w sposób jasny ukazać wartości wydatków ponoszonych na konkretne cele. W tabeli 2 przedstawiono zestawienie wielkości wydatków, które mogły przyczynić się do pomocy w prowadzeniu i rozwoju działań gospodarczych w Stanisławowie w okresie od 2003 do 2014 roku. Rozkład ponoszonych wydatków na cele inwestycyjne w minionej dekadzie nie był jednostajny. Kwoty ponoszone w poszczególnych latach znacznie się od siebie różniły, co jest charakterystyczne dla tego typu wydatków, gdyż wymagają często znacznych kwot wydatkowanych w stosunkowo krótkim czasie, aby później można było czerpać z ich efektów przez dłuższy okres. tym roku ponad 5036 tys. zł, co w porównaniu do poprzednich okresów było znacznym obciążeniem dla budżetu gminy. Większe nakłady na inwestycje w 2009 i 2010 roku miały swoje następstwa w kolejnych dwóch latach, w których to w budżecie znalazło się znacznie mniej środków na rozbudowę gminnej infrastruktury. Na rysunku 1 przedstawiono strukturę wydatków inwestycyjnych majątkowych prezentując trzy najważniejsze obszary, na które władze gminy przeznaczają najwięcej środków finansowych. W okresie do 2007 roku do największych nakładów inwestycyjnych trafiły te sklasyfikowane jako dział rolnictwo i łowiectwo. Najważniejszą inwestycją w tym obszarze była budowa infrastruktury wodociągowej i sanitarnej w miejscowościach należących do gminy Stanisławów. 5000 4000 3000 2000 1000 0 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 agriculture and hunting gospodarka komunalna i ochrona środowiska transport and communication transport i łączność rolnictwo i łowiectwo - municipal economy and environmental protection Rysunek 1. Struktura najważniejszych wydatków majątkowych inwestycyjnych w budżecie gminy Stanisławów w latach 2005-2014 (tys. zł) Figure 1. Structure of the most important investment expenditures in the municipal budget of Stanisławów over the period 2005-2014 (thousand PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań z wykonania budżetu gminy Stanisławów za lata 2005-2014 oraz Banku Danych Lokalnych GUS. Source: Authors’ study based on the reports on implementation of the municipal budget of Stanisławów over the period 2005-2014 and the CSO Local Data Bank 42 2006 Strona 2005 43 Strona Gmina posiadając niewielki zasób środków finansowych mogła liczyć na wsparcie innych funduszy. W szczególności były to fundusze strukturalne ze środków Unii Europejskiej, program SAPARD oraz partycypacja mieszkańców gminy. Plan zwodociągowania gminy był określony w Strategii Rozwoju Gminy Stanisławów i przebiegał zgodnie z założeniami. W analizowanym okresie zwraca uwagę rok 2004, w którym to inwestycje skupiono na działaniach z zakresu transportu i łączności. W tym czasie wyniosły one ogółem 1825,0 tys. zł. Największą z nich była przebudowa drogi gminnej Papiernia-Rządza i włączenie jej do sieci dróg krajowych. Na projekt władze gminy Stanisławów przeznaczyły 1727,8 tys. zł, reszta środków pochodziła z funduszu SAPARD. Drugą ważną inwestycją drogową było współfinansowanie budowy ronda w Stanisławowie. Zadanie o łącznej wartości 351,8 tys. zł realizowano wspólnie ze Starostwem Powiatowym w Mińsku Mazowieckim. W kolejnych latach, począwszy od 2008 roku, wydatki inwestycyjne w największym stopniu dotyczyły zadań w obszarze gospodarki komunalnej i ochrony środowiska. W tym okresie zaplanowano rozbudowę sieci kanalizacyjnej oraz budowę oczyszczalni ścieków „Centralna” w Retkowie. W 2008 roku na oczyszczalnię wydatkowano 1724,2 tys. zł, w kolejnym 4512,6 tys. zł. Inwestycję zakończono w 2010 roku, rozpoczynając jednocześnie budowę sieci kanalizacyjnej w Stanisławowie i Małym Stanisławowie. Ogółem w dziale gospodarka komunalna i ochrona środowiska w 2010 roku przeznaczono na inwestycje 3215,6 tys. zł. W latach 2011 – 2012 budżet był uchwalany przez władze gminy Stanisławów z uwzględnieniem koniecznych do spłaty kredytów i pożyczek dlatego też w tym okresie inwestycje zostały zmniejszone. Wydatki majątkowe w 2013 roku w dziale gospodarka komunalna i ochrona środowiska, zrealizowane na kwotę 2348 tys. zł to należność za budowę sieci kanalizacji sanitarnej wraz z przyłączami w miejscowości Stanisławów – etap drugi. Dalsza część budowy kanalizacji była realizowana w roku 2014, wciąż pochłaniając znaczną część środków majątkowych. Podobnie w uchwale budżetowej na rok 2015 zaplanowano ponad 2 mln złotych na dalszą rozbudowę sieci kanalizacyjnej. Inwestycja ze środków budżetu gminnego ma być później częściowo zwrócona ze środków Unii Europejskiej. Na tle innych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich należących do powiatu mińskiego inwestycje gminy Stanisławów wypadają różnie w zależności od zadań, na jakie zostały przeznaczone środki. Przedstawione rysunki 2, 3 i 4 prezentują wydatkowanie środków majątkowych gmin na inwestycje z poszczególnych działów ze zrealizowanych budżetów z lat 2007 –2014. Wydatki inwestycyjne związane z zadaniami z działu rolnictwo i łowiectwo najwyższe były w okresie ostatnich siedmiu lat w gminach: Mińsk Mazowiecki, Mrozy i Dębe Wielkie. Gmina Stanisławów w rankingu średnich wydatków inwestycyjnych na ten obszar działalności zajmuje odległą pozycję. Mniejsze środki przeznaczyły jedynie dwie gminy: Latowicz i Kałuszyn. Niezadowalający wynik w ramach aktywności gminy w tym dziale związany jest niewątpliwie z badanym okresem. Ostatnim rokiem, w którym gmina przeznaczyła znaczne środki na inwestycje związane z działem rolnictwo i łowiectwo był rok 2007 ( rys. 2). 5000 4105,7 4000 3074,2 3000 2000 1520,2 1225,3 1169,7 956,6 935,6 1000 790,4 443,4 249,4 149,9 Gmina Stanisławów zajmuje ostatnie miejsce w rankingu jeśli chodzi o inwestycje w zakresie infrastruktury drogowej i łączności. W latach 2007-2014 Strona Rysunek 2. Średnie wydatki majątkowe inwestycyjne w dziale rolnictwo i łowiectwo w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich powiatu mińskiego w latach 2007-2014 (tys. zł) Figure 2. The average investment expenditures in agriculture and hunting in rural and urbanrural communes in Minsk powiat over the period 2007-2014 (thousand PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Source: Authors’ study based on the CSO Local Data Bank. 44 Kałuszyn Latowicz Stanisławów Siennica Cegłów Dobre Halinów Jakubów Dębe Wielkie Mrozy Mińsk Mazowiecki 0 władze gminy zaniedbały ten obszar rozwoju, przeznaczając nieco ponad 170 tys. zł rocznie na te inwestycje. W tym okresie niekwestionowanym liderem jest gmina miejsko-wiejska Halinów. Na kolejnych miejscach znalazły się gminy Mrozy i Kałuszyn (rys. 3). 2000 1790,8 1413,0 1500 1138,1 1025,6 1000 962,2 941,3 804,4 711,3 569,3 500 389,1 181,3 Władze gminy Stanisławów w ostatnich latach, ograniczyły inwestycje dotyczące infrastruktury sanitarnej i drogowej, by skupić się na przedsięwzięciach z Strona Rysunek 3. Średnie wydatki majątkowe inwestycyjne w dziale transport i łączność w gminach powiatu mińskiego w latach 2007-2014 Figure 3. The average investment expenditures in transport and communication in rural and urban-rural communes in Minsk powiat over the period 2007-2014 (thousand PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Source: Authors’ study based on the CSO Local Data Bank. 45 Stanisławów Dobre Cegłów Jakubów Latowicz Mińsk Mazowiecki Dębe Wielkie Siennica Kałuszyn Mrozy Halinów 0 zakresu budowy oczyszczalni ścieków i rozbudowy sieci kanalizacyjnej. Średnio, w okresie ostatnich ośmiu lat wydatkowano rocznie prawie 1900 tys. zł na inwestycje w dziale gospodarka komunalna i ochrona środowiska. Była to najwyższa wartość wśród analizowanych gmin wiejskich i miejsko-wiejskich powiatu mińskiego (rys. 4). 2000 1744,9 1628,1 1587,6 1500,3 1500 1445,4 1358,1 1000 804,5 769,3 504,5 500 364,6 129,2 W zakresie przyciągania nowych inwestorów, władze gminne prowadzą działania związane z promocją gminy i jej walorów, a także informowaniem o Strona Rysunek 4. Średnie wydatki majątkowe inwestycyjne w dziale gospodarka komunalna i ochrona środowiska w gminach powiatu mińskiego w latach 2007-2014 Figure 4. The average investment expenditures in municipal economy and environmental protection in rural and urban-rural communes in Minsk powiat over the period 2007-2014 (thousand PLN) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Banku Danych Lokalnych GUS. Source: Authors’ study based on the CSO Local Data Bank. 46 Jakubów Cegłów Mrozy Dobre Mińsk Mazowiecki Siennica Kałuszyn Dębe Wielkie Latowicz Halinów Stanisławów 0 47 Strona planowanych kierunkach rozwoju. Ważne są także takie działania, jak: jasno i przewidywalnie prowadzona polityka w zakresie opłat i podatków lokalnych, wskazywanie potencjalnych miejsc na inwestycje, czy przedstawianie warunków infrastrukturalnych występujących na terenie gminy. Wydatki przeznaczane przez władze gminy na cele promocyjne nie są jednak wysokie. Zadeklarowano, że corocznie przeznaczanych jest na nią średnio ok. 8 tys. zł. Wydatki te dotyczą głównie sponsorowania imprez kulturalno-sportowych, wydawania broszur, ulotek, itp. Pożądana wysokość wydatków ponoszonych przez samorządy na rozwój lokalny jest najczęściej wyższa niż ta możliwa do realizacji z budżetów gmin. Ograniczone możliwości finansowe wymagają od władz lokalnych skorzystania z zewnętrznych źródeł finansowania. Najatrakcyjniejszym źródłem pozyskania funduszy na realizację zaplanowanych inwestycji są te należące do grupy o charakterze bezzwrotnym. Można do nich zaliczyć fundusze unijne. Władze Gminy Stanisławów aktywnie zabiegały o takie środki. W perspektywie finansowej UE na lata 2007-2013 gmina przeprowadziła 3 projekty w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki otrzymując łączne wsparcie w wysokości prawie 250 tys. zł oraz realizowała 13 projektów w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich otrzymując 15 mln 338 tys. zł. Najważniejszymi projektami inwestycyjnymi w ramach rozbudowy infrastruktury technicznej wspieranymi przez fundusze unijne była budowa sieci kanalizacyjnej wraz z przyłączami miejscowości Stanisławów, budowa sieci wodociągowej w miejscowościach Prądzewo i Kopaczewo, budowa ciągu pieszo-jezdnego w Pustelniku, budowa chodników i miejsc postojowych oraz przebudowa podjazdu i zjazdów w Stanisławowie. Gmina Stanisławów dba również o przygotowywanie dokumentów planistycznych. W 2000 roku z inicjatywy władz lokalnych został przeprowadzony projekt „Budowanie strategii rozwoju Gminy Stanisławów”, który dzięki zaangażowaniu w pracę warsztatową reprezentantów różnych środowisk (samorząd, oświata, ekologia, służba zdrowia, przedsiębiorczość, rolnictw, kultura) miał pomóc w sformułowaniu kierunków zmian i rozwoju gminy. Wynikiem prac było opracowanie Strategii Rozwoju Gminy Stanisławów. Dokument obejmuje diagnozę sytuacji, analizę potencjałów rozwojowych gminy, wizję rozwoju i cele strategiczne, których czas realizacji został wyznaczony do 2017 roku. Przedstawiony w dokumencie cel rozwoju to szybko rozwijająca się gmina o dobrej infrastrukturze technicznej, w oparciu o walory naturalne rozwijająca rolnictwo specjalistyczne i warzywnictwo w południowo-wschodniej części gminny, a rekreację, agroturystykę, budownictwo jednorodzinne w części północnej i zachodniej. Władze gminne dążą do stworzenia warunków dla rozwoju zaplecza mieszkalno-wypoczynkowego dla Warszawy oraz rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości15. Cele strategiczne zostały w strategii skonkretyzowane o zadania z określonym terminem realizacji. Dokument z 2000 roku został uzupełniony o Plan Rozwoju Lokalnego Gminy Stanisławów na lata 2004-2013. Zbudowanie takiego planu było konieczne ze względu na możliwość aplikowania w ramach funduszy strukturalnych o dofinansowanie projektów przyczyniających się do rozwoju gminy. Obecnie Rada Gminy Stanisławów podjęła uchwałę w sprawie przystąpienia do opracowania Strategii Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Gminy Stanisławów na lata 2015202516. Oprócz dokumentów własnych gmina uczestniczy również w Lokalnej Strategii Rozwoju na lata 2009-2015 sformułowanej w partnerstwie z innymi podmiotami publicznymi, społecznymi i gospodarczymi pod kierunkiem liderów z Lokalnej Grupy Działania Ziemi Mińskiej. Cele przyjęte w opracowaniu koncentrują się przede wszystkim na dwóch obszarach: na rozwoju rekreacyjno-turystycznym Ziemi Mińskiej oraz na poprawie jakości życia mieszkańców17. Wspólnie podejmowane działania mają przyczyniać się do lepszego wykorzystania dostępnych zasobów. Innymi dokumentami planistycznymi są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, które jednak obowiązują jedynie na 2,2% powierzchni gminy ogółem, Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Stanisławów18, czy też Program Ochrony Środowiska Dla Gminy Stanisławów na lata 2013-2016. Jak wynika z badania, władze gminy nie wykorzystują w pełni wszystkich dostępnych instrumentów wsparcia przedsiębiorczości. Władze gminy niewiele środków przeznaczają na promocję gminy oraz wzbudzenie zainteresowania swoim obszarem wśród potencjalnych inwestorów zewnętrznych. Brakuje także wsparcia szkoleniowo-doradczego dla mieszkańców chcących rozpocząć działalność gospodarczą. Biorąc pod uwagę specyfikę prowadzenia działalności na obszarach wiejskich – niedostateczna informacja i słaba promocja stanowią, obok rozproszenia rynku i nieumiejętności komunikacji wśród ludzi biznesu, główne bariery w rozwoju przedsiębiorczości lokalnej. 16 Strona Strategia Rozwoju Gminy Stanisławów na lata 2000-2015, s. 7-8. Uchwała nr V14/2015 Rady Gminy Stanisławów z dnia 27 lutego 2015 r. 17 Lokalna Strategia Rozwoju na lata 2009-2015 uchwalona przez Walne Zebranie Członków Lokalnej Grupy Działania Ziemi Mińskiej, 2008, s. 93. 18 Uchwała Nr XIV/76/2008 Rady Gminy Stanisławów z dnia 17 marca 2008 r. 15 48 Podsumowanie Małe i średnie przedsiębiorstwa, działające w środowisku lokalnym, zasilając budżety gminne poprzez opłatę podatków, rozszerzają możliwości władz lokalnych zakresie finansowania inwestycji służących zarówno lokalnemu, jak i regionalnemu rozwojowi, który wpływa na zmniejszenie regionalnych dysproporcji w zakresie społeczno-gospodarczym. Stąd też samorządom lokalnym powinno zależeć na rozwoju lokalnej przedsiębiorczości. Jest on ściśle uwarunkowany istnieniem w konkretnym miejscu i w określonym czasie kapitału i osób, które dzięki swojej wiedzy, umiejętnościom i zdolności do podejmowania ryzyka potrafią ten kapitał właściwie wykorzystać. Władze gminne powinny dbać o utrzymanie odpowiedniego klimatu dla tworzenia nowych przedsiębiorstw i rozwoju dotychczasowych. Istotne jest podejmowanie współpracy samorządu lokalnego z przedsiębiorcami oraz władzami jednostek terytorialnych wyższego szczebla w zakresie niwelowania barier rozwoju przedsiębiorczości19 oraz koordynacji prowadzonych działań w kierunku rozwoju lokalnego i regionalnego. W taką koncepcję współpracy dobrze wpisują się działania władz gminy mające na celu rozwój istniejącej infrastruktury technicznej. Należałoby jednak podjąć działania wspierające inicjatywy przedsiębiorcze, organizując szkolenia i oferując porady z zakresu prowadzenia działalności oraz zwiększyć nakłady na promocję gospodarczą gminy. 19 A. Delic, M. Alpeza, O. Peterka, Role of entrepreneurship support institutions in development of the economy of Eastern Croatia – case of Centre For Entrepreneurship Osijek, Economy of Eastern Croatia yesterday, today, tommorow, vol. 1, 2012, s. 32-42. Strona 49 Bibliografia 1. Delic A., Alpeza M., Peterka O., Role of entrepreneurship support institutions in development of the economy of Eastern Croatia – case of Centre For Entrepreneurship Osijek, ,,Economy of Eastern Croatia yesterday, today, tomorrow”, vol. 1, 2012. 2. Dropek K., Działania samorządu terytorialnego wspierające przedsiębiorczość w gminach województwa wielkopolskiego, ,,Studia Oeconomica Posnaniensia”, vol. 2, no. 2 (263), 2014. 3. Dziemanowicz W., Mackiewicz M., Malinowska E., Misiąg W., Tomalak M., Wspieranie przedsiębiorczości przez samorząd terytorialny, Polska Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa 2001. 4. Grodzka D., Instrumenty wspierania działalności przedsiębiorstw przez jednostki samorządu terytorialnego, (w:) G. Gołębiowski, Z. Szpringer (red.), Wybrane problemy wspierania przedsiębiorstw w Polsce, ,,Studia Biura Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu”, nr 16, 2008. 5. Kłodziński M., Aktywizacja społeczno-gospodarcza gmin wiejskich i małych miast, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, Warszawa 2006. 6. Kłodziński M., Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania i możliwości wielofunkcyjnego rozwoju wsi po integracji Polski z UE, ,,Wieś i Rolnictwo”, nr 2 (123) 2004. 7. Kochmańska M., Działalność gminy w zakresie rozwoju przedsiębiorczości lokalnej, ,,Przedsiębiorczość-Edukacja”, 3, 2007. 8. Korosec, R. L., Berman, E. M., Municipal Support for Social Entrepreneurship. Public Administration Review, 66, 2006, s. 448–462. doi: 10.1111/j.1540-6210.2006.00601.x 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Krajewski K., Śliwa J., Lokalna przedsiębiorczość w Polsce. Uwarunkowania rozwoju, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach, Katowice 2004. Lokalna Strategia Rozwoju na lata 2009-2015 uchwalona przez Walne Zebranie Członków Lokalnej Grupy Działania Ziemi Mińskiej, 2008. Okrasiński A., Jak gmina powinna wspierać lokalną przedsiębiorczość, INFOR.PL, 2007, http://samorzad.infor.pl/sektor/rozwoj_i_promocja/wspolpraca/388965,Jak-gmina-powinnawspierac-lokalna-przedsiebiorczosc.html, dostęp: styczeń 2015. Pethe A., Karnik A., Infrastructure finance in the time of revenue crunch: exploring new avenues for urban local bodies, Working Paper no. 10, Vibhooti Shukla Unit in Urban Economics and Regional Development, University of Mumbai, 2005, http://archive.mu.ac.in/arts/social_science/eco/vibhuti_paper.html Pomianek I., Cegiełka M., Dochodowe instrumenty pobudzania przedsiębiorczości na obszarach wiejskich powiatu mińskiego – przykład gminy Stanisławów, ,,Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, tom XVII , zeszyt 4, 2015. Psyk-Piotrowska E., Przejawy i cechy przedsiębiorczości na obszarach popegeerowskich, ,,Wieś i Rolnictwo”, nr 4 (113) 2001. Strategia Rozwoju Gminy Stanisławów na lata 2000-2015, s. 13. Uchwała nr V14/2015 Rady Gminy Stanisławów z dnia 27 lutego 2015 r. Uchwała Nr XIV/76/2008 Rady Gminy Stanisławów z dnia 17 marca 2008 r. Wrzoska W., Strategie marketingowe, PWE, Warszawa 2004. INVESTMENT EXPENDITURES OF LOCAL GOVERNMENT AS AN INSTRUMENT SUPPORTING ENTREPRENEURSHIP - EXAMPLE OF STANISŁAWOW COMMUNE Summary Local government in Stanisławów commune is taking actions to support local entrepreneurship. Statements about the need for small and medium-sized enterprises development on the territory have been noted in the municipal Local Development Strategy. According to the study, the authorities do not make full use of all available expenditure instruments to support entrepreneurship. The biggest concern of the authorities include development of technical infrastructure. In the last decade, large investments were made within expansion of water and sewage networks. Actions related to technical development are conducted on the basis of the planning documents such as the Local Development Strategy or the Study on Conditions and Directions of Spatial Development. However, only a small part of the territory has a valid local spatial development plans. Small funds are allocated for promotion of the commune. There is also missing training and counselling support to potential entrepreneurs. Strona Streszczenie Samorząd gminy Stanisławów podejmuje działania mające na celu wsparcie lokalnej przedsiębiorczości. Deklaracje o potrzebie rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw na terytorium gminy zostały odnotowane w Strategii Rozwoju Lokalnego Gminy Stanisławów. Jak wynika z badania, władze gminy nie wykorzystują w pełni wszystkich dostępnych instrumentów wsparcia przedsiębiorczości, o charakterze wydatkowym. Największą troską władze gminy obejmują rozwój 50 Key words: local development, entrepreneurship, investment, infrastructure, agriculture, transport, communication, environmental protection, municipal economy infrastruktury technicznej. W ostatniej dekadzie duże inwestycje zostały poczynione w ramach rozbudowy sieci wodociągowej i kanalizacyjnej. Prace związane z rozwojem technicznym są prowadzone w oparciu o dokumenty planistyczne takie jak Strategia Rozwoju Lokalnego Gminy czy Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego. Niewielka część terytorium gminy posiada jednak obowiązujące miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Na promocję gminy są przeznaczane niewielkie środki. Brak także wsparcia szkoleniowo-doradczego dla potencjalnych przedsiębiorców. Strona 51 Słowa kluczowe: rozwój lokalny, przedsiębiorczość, inwestycje, infrastruktura, rolnictwo, transport, komunikacja, ochrona środowiska, gospodarka komunalna ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 52-63 dr Beata Będzik dr Agnieszka Brelik West Pomeranian University of Technology SOFT FACTORS OF LOCAL DEVELOPMENT 1 Apart from land, but only to some extent as in many branches of businesses it is essential not only as a production factor, but also a place where the enterprise is located, and this may result in the possibility of shifting the location. Strona 52 Introduction Local development has been of interest for not only researchers, politicians or those directly involved in the process, namely, decision-makers, companies or local communities. It stems from the specificity of the phenomenon whose level is determined by many factors, but at the same time it determines many other factors, acting like a feedback. The level of the local development has an impact on all spheres of life, both social and economic, which can explain the prevalence of analyses of this phenomenon. Society evolution leads to the development of factors generating their growth, therefore, analysing socio-economic development must be of permanent nature. The continuity of research allows to discern modifications, which, provided that have been captured quickly enough, give an opportunity of a more efficient reaction. The diversity of modern societies cannot be explained in terms of availability of three, key so far, determinants of economic growth. More and more attention has been devoted to, so called, soft factors, which have become the determinants of economical potential. Broadening globalisation together with integration have diminished the role of work, the value of property and capital as easily available and mobile categories.1 This characteristic ‘saturation’ with determinants results in the fact that nowadays socio-economic development is forced to seek other categories generating constant development. The research indicates that, so called, soft factors have repossessed this role. Social capital, which has always been used, but only recently has been defined, serves a crucial role among them. The definition of local development and social capital Social capital is a multi-layered concept and that is why it is impossible to provide one universal characterisation of this idea. Various researchers formulate different definitions stressing aspects crucial from research specifications. The most commonly cited descriptions are those by P. Bourdieu, J. Colman and R. Putnam. According to Bourdieu, social capital is ‘a collection of real and potential resources related to the possession of permanent network of more or less institutionalised connections based on mutual relation and recognition, or in other words, a membership in a group, which provides all its members with support in the form of collective capital and credibility, and as a result provides access to credit in its broadest meaning.2 As to Coleman’s3 concept of social capital, it is perceived though the prism of social subjects, which have two common elements; they are a part of social structure and expedite common actions of both single entities and the whole institutions within the structure. R. D. Putnam equates social capital with such features of society organization as trust, standards and connections, which may increase the functionality of society allowing coordinated actions.4 In view of a wide range of factors shaping the local development, it cannot be unambiguously defined. Selected descriptions have been presented in the table below (Table 1). However, the common ground is equating local development with the process of positive changes on social and economic grounds, desired and modified both consciously and deliberately. Strona Bourdieu, The Forms of Capital, “Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education” [Ed.] J.G. Richardson, Greenwood Press, New York, 1986, pp. 248. 3 J. Coleman, Social Capital in the Creation of Human Capital, “American Journal of Sociology”, 1998, pp. 94, 98. 4 R.D Putnam, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy. Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków 1995, s. 257-259. 2 P. 53 Table 1. List of selected definitions of local development by authors Tabela 1. Zestawienie definicji rozwoju lokalnego według autorów Author/Autor Definition/Definicja long-term process of socio-economic growth, directed and modified by communities or county authorities, using local development factors for realisation of businesses J. Parysek performing actions for economic and social development of a particular territorial organization (city, community) using its resources, including community members’ needs and their participation in actions taken T. Domański W. Kłosowski, J. Warda A.Myna E.J Blakely I. Pietrzak 5 J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej. Wyd. Nauk. UAM, Poznan, 2001, s. 46. A. Adamowicz, Shaping Local Development, (In:) Local Development Strategies. Institutional Aspects. [Ed.] M. Adamowicz, Warszawa, SGGW, p. 11. 7 E.J. Blakely, Planning Local Economic Development: Theory and Practice. 3th Edition. Sage Publications, 2002, XVI. 6 54 S.L Bagdziński Strona A. Adamowicz creating new workplaces for each local territorial system, and on the other hand, thoroughly improving living conditions in a local community; enhancing organization, structure and functioning of local, territorial social system, mainly through using its resources of development5 The results of local business entities using available to them inner and outer resources for production processes of goods and services which are connected with exchange and consumption processes The course of these basic economic processes is shaped by the general socioeconomic system, socio-economic policy on both central and regional levels as well as policy conducted by local authorities6 The process of creating goods through the mobilisation of human, physical, natural and capital resources for producing commodity and services market, and its main goals are booting the economic growth, maintaining economic activity and providing workplaces The process of constant growth of local communities’ quality of life, based on mutually balanced social, economic and ecological factors The process of changes in local structures resulting in increasing chances of individual development Consciously created processes by local authorities, businesses, ecological lobby groups, social communities and residents, aiming at creative, effective and rational usage of local resources, both intangible and material Process in which local authorities and/or neighbour schemes get involved to stimulate or at least to uphold businesses and/or workplaces. Its major aim is to create workplaces in the field which would be beneficial to the local community. Local natural resources as well as human and institutional ones play a crucial role in the process of local development.7 Actions taken by local actors (local authorities, business entities, associations etc.) based on afterthought concerning valorisation of local resources together with territorial specification Harmonized and systematic actions taken in local communities, including interested people, whose results address the social needs of local community and contribute to the overall progress Harmonized and systematic actions by local people, authorities and other entities operating within a community, intending to create new and R. Brol well as improve existing facilities, creating beneficial conditions for local economy and ensuring spatial and ecological order desired, positive transformations of qualitative, quantitative and structural properties of a certain system which is a separate socioA. Sztando territorial entity characterised with economic, spatial and cultural features, addressing its own needs and hierarchy of values The whole of the qualitative transformations referring to a particular area with regard to living standards and conditions of business entities in the area. The process of positive changes, quantitative growth and L. Wojtasiewicz qualitative progress. Process of such changes in a particular system, whose sources are the specific needs, preferences and hierarchy of values Process of positive changes characterised by quantitative and qualitative living standards of local communities as well as business entities’ M. Ziółkowski, M. functioning having regard to needs, priorities and preferences as well as Goleń widely acknowledged sets of values of residents and business entities Source: J. Parysek, Podstawy gospodarki lokalnej, UAM, Poznań 2001, p. 47 oraz Rola samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym, w: Rozwój lokalny: zagospodarowanie przestrzenne i nisze atrakcyjności gospodarczej. PWN, Warszawa 1995, p.37.; Myna, Rozwój lokalny, regionalne strategie rozwoju, regionalizm. Samorząd Terytorialny Municypium 1998, no. 11; E.J. Blakely: Planning Local Economic Development. Theory and Practice. SAGE Library of Social Research, London 1989; R. Rezsohazy: Le développement des communautés. CIACO Editeur, Louvain-la-Neuve, 1998, za A. Sztando: Oddziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny w świetle ewolucji modeli ustrojowych gmin. Samorząd Terytorialny Municypium 1998, no. 11, p. 12-29; R. Brol: Rozwój lokalny: nowa logika rozwoju gospodarczego. W: Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce. AE, Wrocław 1998, 785, p. 11. L. Wojtasiewicz, Czynniki i bariery rozwoju lokalnego aktualnej polityce gospodarczej Polski, W: M. Obrębalski (red), Gospodarka lokalna w teorii i praktyce. Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 1996, Nr 734, p. 14-15; Bagdziński S. L., Lokalna polityka gospodarcza (w okresie transformacji systemowej), Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń 1994, p. 14. R. Rezsohazy Strona 55 Toczyski and Lendzion see local development as a set of certain elements, presented in fig. 1, which are its stimulants. Local Leader/Lide r lokalny Idea of common good/Idea dobra wspólnego Local elites/Lokalne elity działania Local development/ Rozwój lokalny Cooperation/ Zdolności współpracy Local Community/ Społeczność lokalna Local Institution s/Instytucj e lokalne Business Community/ Społeczność przedsiębiorców 8 I. Majewska-Opiełka, Umysł lidera. Wydawnictwo Medium, Warszawa 2008. Strona Local Leader Local Leader is the initiator of changes on a local scale, so that the effects of its work are more visible than political leaders. I. Majewska-Opiełka8 lists the following leader features: - self-confidence, based on their strengths and possibilities of using them; - full responsibility for their own lives resulting from their decisions; - responsibility and consistency of words with deeds; - positive thinking; - identification with the local community and ability to cooperate; - ability and willingness to constant self-development; 56 Figure 1. Components and social forces in local development Rysunek 1. Komponenty i siły społeczne rozwoju lokalnego Source: W. Toczyski, J. Lendzion, Lekcja z upadku Programu Inicjatyw Lokalnych w gminie Wicko (In:) Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2007, p.253. Źródło: W. Toczyski, J. Lendzion, Lekcja z upadku Programu Inicjatyw Lokalnych w gminie Wicko [w]: Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2007, s.253. - creativity and ability to persuasion; - intuition deciding about charisma. A Leader is a person who has authority in a local community, a person who is trustworthy and is able to encourage other members of community to cooperation. Therefore, it is a person, who, without social capital, would be unable to participate in local life successfully. J. Nocoń, Elity polityczne, Studium interpretacji funkcjonalnej, Toruń 2004, s. 22-41. G. Gorzelak, Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu Inicjatyw Lokalnych), ,,Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 3(3)/2000, s. 117-118. 9 10 Strona 57 Local elite Classic theories of elites by V. Pareto, G. Mosca, Ch. Mills recognise elites as inseparable elements of all collectives, regardless of their development level.9 Local elites similarly to leaders may successfully participate in reaching local goals. They are defined as a team of people standing out in a society or leading bodies distinguishing in a society in which they were chosen. Local elites may also constitute of people with legal powers whose decisions affect the community. J. Sztumski defines elites as minorities formed by people filling leading positions at different levels of social life, chosen from the society by means of specific customary or legal principles. R. Dahrendorf describes elites as a group of people dealing with central positions in institutionalised political, economic, educational, legal, religious and military structures (which are the most critical for the structure). Gorzelak10 conditions the developmental success or the effectiveness of help to proper preparation of local community seen in having active elites. He thinks that (…) moving even extensive resources to local systems, where there is no proper initiative to take over or manage them rationally, it leads to a wastage of public funds…’, and even the help itself is incapable of ‘imprinting development process, because some local communities and their elites are ‘immune’ to financial aid or competent advice. Therefore, it is clear that a huge role is assigned to elites as initiators of development programmes, indicating that supporting elites in their actions and improving communication with the rest of society rather than ‘longing for a wide social mobilisation’. The effectiveness of local elites is also conditioned by a high level of social capital, because these are bodies based on cooperation, which cannot exist without mutual trust. They need to participate in life of local community and associate with its goals. Local Institutions Local institutions are serious components of local development as they are a focal point of life of residents in a particular community. Standards of living of local residents depend on their quality, diversity and number. This component is the element which stabilizes development processes. As Gorzelak11 writes, only few local connections are able to uphold local development merged from institutional facilities on the basis of endogenous resources (e.g. also note that favourable position or high tourist attractions). In other cases, these are the institutions which allow to proceed the enterprises initiated by local authorities even after the change of a team or a leader. ‘Local development requires strengthening local institutions and organizations participating in performing their functions within the local area, to develop cooperation among them creating synergies and thus increase responsibility for this process by extending their participation.’12 Strona G. Gorzelak, Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu Inicjatyw Lokalnych), ,,Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 3(3)/2000, s. 117-118. 12 H. Podedworna, Aktywizacja, partycypacja, współpraca: blaski i cienie, ,,Acta Universitatis Lodziensis, Sociologica”, 44, 2013, s. 13. 13 Rola przedsiębiorców w społeczności lokalnej. Studium przypadku Tomaszowa Lubelskiego. Praca zbiorowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2012, s. 3. 11 58 Business Community Socio-economic processes in the last few decades have changed the perception of businesses, their actions, effects and meaning in their operational area. Public sphere has become a meeting place for different groups, also businesses, which allows to create a certain social order and set goals for economic development. New concepts of managing public sphere transform the role of country from governing to coordinating the social processes together with the active participation of social groups. In this attitude, the participation of performers in decision-making processes in public administration is the key role. Thanks to broader participation of citizens and other performers, the needs are to be recognised more efficiently, the solutions are to be more correct, and the greatest (sic!) advantage is an aware society trusting authorities.13 Citizens' needs are reflected in works of non-governmental organizations but nowadays business entities take part actively in shaping new reality. ‘They are not only providers of services and goods, thanks to which public sector is managed effectively, but their actions influence the society and economic prosperity.’ Within the models of managing public sector referring to New Governance, organs representing administration, non-governmental organizations, citizens groups and entrepreneurs create networks in which they negotiate socio-economic order. An important emphasis is put on the locality of these networks. Locally developed solutions are to be the most efficient with respect to favourable social conditions, i.e. social capital, defined by bottom-up connections of performers, which developed owing to the community of existing resources and neighbourly closeness. 14 Rola przedsiębiorców w społeczności lokalnej. Studium przypadku Tomaszowa Lubelskiego. Praca zbiorowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2012, s. 3. 15 A. Noworól, Bariery rozwoju lokalnego w Polsce, Zeszyty Naukowe 1/2008, WSAP w Szczecinie, Szczecin 2008, s. 28. 14 Strona The ability of co-operation "The low level of cooperative ability is one of the main barriers to development at the local level. Occurring in Poland, unfortunately, corruption and allergic reactions to the formation of the atmosphere of suspicion, reflects negatively on potential cooperation between public authorities and entrepreneurs.”15 Collaboration is an important part of stimulating the development due to the possibility of achieving the projected outcomes at lower cost, thanks to the experience of cooperating or their knowledge on the use of appropriate solutions. "The development of relations of cooperation allows for better use of resources, which are 59 Local community How significant is the role of community in stimulating local development evidenced by the fact that take account of their activity in the Regional Operational Programmes for the period 2014-2020, in which local communities have access to a new instrument, ie. Driven by Local Development Community (RLKS). Local Development Led by Community gives the possibility of carrying out activities affecting the increase in quality of life by: • creation of local employment initiatives and support for labor mobility; • facilitating access to affordable, sustainable and high quality services, including health care and social services; • supporting social entrepreneurship and vocational integration in social enterprises and the social economy; • to support the revitalization of the physical, economic and social poor communities in urban and rural areas. This activity and the involvement of the residents is the best stimulus for growth, because it is they who, acting in an immanent part of the environment, the most familiar ills, barriers, but also the potential of the local economy. Dealing with issues that directly affect local actors triggers greater commitment, which translates into results. in the possession of partners representing different sectors - public, private and nongovernmental, and generate synergies in the form of joint benefits or gains on the entire local community."16 As Klitgaard and Treverton, said "we are entering an era of" hybrid governance ", where the boundaries between the public, non profit and private sectors are rapidly eroded."17 The idea of the common good Civil society is formed by members who "(...) are indeed divergent interests, but they also have a system based on common fundamental values, a sense of common interest”18 „The common good is not just resources. This resources plus community plus a set of standards and rules used to manage them. (...) The common good is, in fact, quite different value, intended to create indivisible, socially integrated, shared wealth. Properly managed commons (...) are highly productive - so much that they can not be privatized, or monetize. 19 Conclusion It's hard to describe each component separately due to the fact that they are not alone in isolation, but intersect with one another by strengthening the impact of each of them. However, their material and the building blocks to a lesser or greater extent is social capital. In World Bank publications the aim of local economic development is to build potential in local economic area in order to improve its economic future and standards of living. This is the process in which the rhyme partners, business and public sector work together for a better inside conditional execution in economic growth and job creation.20 H. Podedworna, Aktywizacja, partycypacja, współpraca: blaski i cienie, ,,Acta Universitatis Lodziensis, Sociologica”, 44, 2013, s. 18. 17 R. Klitgaard i G.F. Treverton, Assessing Partnerships: New Forms of Collaboration. (In:) Collaboration. Using Networks and Partnerships, Edited by J.M. Kamensky, Th.J. Burlin, IBM Center for The Business of Government, Rowman & Littlefield Publishers, p. 22. 18 A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1992, s. 69. 19 The Commons as a New/Old Paradigm for Governance, Economics and Policy. Remarks by David Bollier, Commons Strategies Group for the American Academy in Berlin on December 4, 2012. 20http://web.worldbank.org/WBSITE/EXTERNAL/TOPICS/EXTURBANDEVELOPMENT/EXTLED /0,,contentMDK:20185186~menuPK:399161~pagePK:148956~piPK:216618~theSitePK:341139,00.ht ml Strona 60 16 The change of rhetoric in development policy is larger than in the EU, in which local community and strong territorial legal authorities constitute a basis of democracy and civil society. In Poland these pillars are built almost from scratch because the driving force in development policy was the ‘centre’, which planned, financed and imposed their own agendas that were later accomplished by society. The philosophy of development moved to the bottom-up formulation of directions development through greater engagement of local performers. Paradoxically globalisation also increased the role of locality. It proved that globalisation processes are inseparably connected with locality following the principle ‘think globally, act locally’. As indicates Siemiński, locality is associated with everything which is unique, specific, individual in opposition to universality, which is meant as something general and repetitive. Therefore, in closed communities, all things universal can be relatively inaccessible, so they seem to be more valuable than local produce. In turn, in open communities everything which is universal becomes ubiquitous, so that the specificity of local community becomes something unique and unusual raising the importance of local value because of its uniqueness. In view of the above, pervasive globalisation can unlock potential which lies in local communities in the broad sense of soft factors and become a stimulus in the local development. However, the effective use of endogenous resource, is a sufficiently high level of social capital without which no local community is able to operate effectively. Strona 1. Adamowicz A., Kształtowanie rozwoju lokalnego. Strategie rozwoju lokalnego. Aspekty instytucjonalne. [Ed.] Adamowicz M., SGGW, Warszawa, 2003. 2. Bagdziński S. L., Lokalna polityka gospodarcza (w okresie transformacji systemowej), Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, 1994. 3. Blakely E.J., Planning Local Economic Development: Theory and Practice. 3th Edition. Sage Publications, XVI, 2002. 4. Blakely E.J., Planning Local Economic Development. Theory and Practice. SAGE Library of Social Research, London, 1989. 5. Bourdieu P., The Forms of Capital, “Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education”, [Ed.] Richardson J.G., Greenwood Press, New York, 1986. 6. Brol R., Rozwój lokalny: nowa logika rozwoju gospodarczego. (In:) Gospodarka lokalna w teorii i w praktyce. AE, Wrocław, 1998, 785. 7. Coleman J., Social Capital in the Creation of Human Capital, “American Journal of Sociology”, 1998. 8. Gorzelak G., Zewnętrzna interwencja jako czynnik rozwoju lokalnego (na przykładzie Programu Inicjatyw Lokalnych), ,,Studia Regionalne i Lokalne”, Nr 3(3)/2000. 9. Klitgaard R., Treverton G.F., Assessing Partnerships: New Forms of Collaboration. In: Collaboration. Using Networks and Partnerships, Edited by J.M. Kamensky, Th.J. Burlin, IBM Center for The Business of Government, Rowman & Littlefield Publishers. 61 Bibliography: 10. Majewska-Opiełka I., Umysł lidera. Wydawnictwo Medium, Warszawa, 2008. 11. Myna A., Rozwój lokalny, regionalne strategie rozwoju, regionalizm. Samorząd Terytorialny Municypium, 1998, nr 11; 12. Nocoń J., Elity polityczne, studium interpretacji funkcjonalnej, Toruń, 2004. 13. Noworól A., Bariery rozwoju lokalnego w Polsce, ,,Zeszyty Naukowe”, 1/2008, WSAP w Szczecinie, Szczecin, 2008. 14. Parysek J., Podstawy gospodarki lokalnej, UAM, Poznań, 2001. 15. Parysek J., Rola samorządu terytorialnego w rozwoju lokalnym, (In:) Rozwój lokalny: zagospodarowanie przestrzenne i nisze atrakcyjności gospodarczej. PWN, Warszawa, 1995. 16. Podedworna H., Aktywizacja, partycypacja, współpraca: blaski i cienie, ,,Acta Universitatis Lodziensis, Sociologica”, 44, 2013. 17. Putnam R.D., Demokracja w działaniu. Tradycje obywatelskie we współczesnych Włoszech, Społeczny Instytut Wydawniczy ZNAK, Kraków, 1995. 18. Redelbach A., Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii państwa i prawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1992. 19. Rola przedsiębiorców w społeczności lokalnej. Studium przypadku Tomaszowa Lubelskiego. Praca zbiorowa, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, 2012. 20. Sztando A. Oddziaływanie samorządu lokalnego na rozwój lokalny w świetle ewolucji modeli ustrojowych gmin, ,,Samorząd Terytorialny Municypium” 1998, nr 11. 21. The Commons as a New/Old Paradigm for Governance, Economics and Policy. Remarks by D. Bollier, Commons Strategies Group for the American Academy in Berlin on December 4, 2012. 22. Toczyski W., Lendzion J., Lekcja z upadku Programu Inicjatyw Lokalnych w gminie Wicko (In:) Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2007. 23. Wojtasiewicz, Czynniki i bariery rozwoju lokalnego aktualnej polityce gospodarczej Polski, (In:) [Ed.] Obrębalski M., Gospodarka lokalna w teorii i praktyce, ,,Prace Naukowe AE we Wrocławiu”, Wrocław, 1996, Nr 734. Strona Streszczenie Poziom rozwoju lokalnego oddziałuje na wszystkie sfery życia zarówno społecznego jak i gospodarczego, stanowi więc przedmiot zainteresowania badaczy, polityków a także bezpośrednio zaangażowanych w ten proces, tj. decydentów, przedsiębiorców czy lokalnych społeczności. Jego poziom uwarunkowany jest wieloma czynnikami, ale jednocześnie sam determinuje wiele kolejnych, wywołując efekt sprzężenia zwrotnego. Wobec zróżnicowania rozwoju współczesnych społeczeństw, którego nie da się wyjaśnić różnicą w dostępie do trzech, do tej pory kluczowych, determinant wzrostu gospodarczego, coraz większą uwagę zaczęto poświęcać tzw. czynnikom miękkim, które stały się wyznacznikami potencjału rozwojowego gospodarek. Daleko posunięta globalizacja oraz integracja obniżyła rangę pracy, ziemi czy kapitału jako kategorii relatywnie łatwo dostępnych i/lub mobilnych. Swoiste „nasycenie” tymi determinantami sprawia, że obecnie rozwój społeczno-gospodarczy wymaga czegoś więcej, innych kategorii generujących ciągły rozwój. Badania wskazują, że rolę tę przejęły tzw. czynniki miękkie. Celem artykułu jest zaprezentowanie różnorodności w definiowaniu rozwoju lokalnego, a także przybliżenie tzw. miękkich czynników tego rozwoju. Słowa kluczowe: rozwój lokalny, kapitał społeczny, determinanty rozwoju społeczno-gospodarczego, czynniki miękkie, współpraca. 62 MIĘKKIE CYNNIKI ROZWOJU LOKALNEGO Strona 63 Summary The level of local development affects all spheres of life, both social and economic, is therefore of interest to researchers, policy makers as well as directly involved in this process, ie. policy makers, business and local communities. Its level is determined by many factors, but at the same time he determines a lot further, causing a feedback effect. Given the diversity of development of modern societies, which can not be explained by differences in access to three, until now key determinants of economic growth, more and more attention began to devote so. soft factors, which have become determinants of the development potential of economies. Far-reaching globalization and integration reduced the rank of work, land and capital as a category of relatively easily accessible and / or mobile. A kind of "saturation" of these determinants makes it out socio-economic development requires something more, other categories of generating continuous development. Research suggests that this role was taken over so-called. Soft factors. The purpose of this article is to present the diversity in defining local development, as well as the so-called approximation. soft factors of this development. Keywords: local development, social capital determinants of socio-economic development, the soft factors, cooperation. DZIAŁ II POLSKA WIEDZY I INNOWACYJNOŚCI Strona KNOWLEDGE AND INNOVATION IN POLAND 64 CHAPTER II ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 65-87 Dr hab. Marian Mroziewski Wydział Nauk Ekonomicznych i Prawnych Uniwersytetu PrzyrodniczoHumanistycznego w Siedlcach PREHISTORYCZNY DOROBEK MYŚLI O ZARZĄDZANIU POTENCJAŁEM SPOŁECZNYM Wstęp Przedmiotem badań nauk społecznych, do których zaliczane są: socjologia, psychologia, etnografia, antropologia społeczna, prawo, politologia, ekonomia i nauki o zarządzaniu zajmują się badaniem społeczeństw, zjawisk i procesów społecznych oraz wytworami świadomej i celowej działalności człowieka. Zdaniem A. Leszczyńskiej1 za podstawowy przedmiot badań nauk o zarządzaniu należy uznawać człowieka, jego działalność organizatorską i produkty tej działalności, ponieważ człowiek tworzy organizacje, przekształca je oraz wszystko, co w nich jest i co je otacza. W naukach społeczno-ekonomicznych za podstawowe problemy badawcze przyjmuje się także2: tworzenie się norm etycznych i ich transfer oraz wpływ doświadczeń emocjonalnych na zachowania społeczne. Wskazany zakres badań pozostaje w ścisłej korespondencji z przeświadczeniem przedstawicieli ekonomii moralnej3, że każde ludzkie działanie pozostaje zakorzenione w szerszym kontekście społecznym i instytucjonalnym, tzn. nieekonomicznym, a do modelowania działań gospodarczych potrzebne jest zrozumienie, w jaki sposób powstają orientujące je motywy ekonomiczne i normatywne. W korespondencji do wyżej przedstawionych założeń badawczych podjęto badania w podejściu retrospektywnym w obszarze myśli o zarządzaniu potencjałem społecznym4. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie proponowanych A. Leszczyńska, Ponownie kilka słów o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, 2006, nr 7-8, s. 21. 2 J. Apanowicz, Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej ,,Bernardinum”, Gdynia 2000, s. 16. 3 A. Giza-Poleszczuk, Gospodarka i uczucia moralne, [w:] Kultura i gospodarka, Red. J. Kochanowicz, M. Marody, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2010, s. 273-274. 4 Potencjał społeczny w literaturze przedmiotu jest najczęściej utożsamiany z zasobami ludzkimi bądź kadrami danej organizacji, np. Zarządzanie. Teoria i praktyka, red. A.K. Koźmiński, W. Piotrowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 401. Strona 65 1 założeń wyodrębnionej myśli o zarządzaniu potencjałem społecznym oraz naturalnie kształtującego się dorobku ludzkości w zakresie praktyki zarządzania, w tym zarzadzania potencjałem społecznym w prehistorycznym okresie rozwoju życia społecznego (ok. 3000 lat p.n.e. do 7 wieku p.n.e.), tzn. w okresie kształtowania się pierwszych miast i państw oraz pisma. Strona R.W. Griffin, Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 68-69. 6 Ricky W. Griffin przejawów stosowania procesów zarządzania w gospodarowaniu doszukuje się już od trzech tysiącleci przed nasza erą; na podstawie: Tamże, s. 70-71. 5 66 Założenia i kategorie myśli o zarządzaniu potencjałem społecznym W perspektywie wyodrębniania paradygmatów nauk o zarządzaniu za ważne należy uznawać dostrzeganie przez nie: interdyscyplinarności, subiektywizmu, kulturowości, nieliniowości i silnie ograniczonej funkcjonalności czynników, konieczności analizowania poziomu rozwoju ludzkich umiejętności technicznych, społecznych oraz cech przedsiębiorczości indywidualnej, zespołowej i organizacyjnej. Wymienione założenia znajdują potwierdzenie w wynikach badań R. Griffina, który stwierdza, że myśl w dziedzinie zarządzania kształtowała się przez całe wieki pod wpływem trzech głównych zespołów sił takich, jak5: 1. Siły społeczne, tzn. normy i wartości, którymi odznacza się dana kultura. Idee wolności, sprawiedliwości i inne czynniki społeczne odegrały ważną rolę w kształtowaniu teorii zarządzania w takich dziedzinach, jak motywacja, przywództwo i zarządzanie zasobami ludzkimi. 2. Siły ekonomiczne, tzn. siły związane z systemami gospodarczymi i ogólnymi warunkami oraz tendencjami w gospodarce. Typ systemu gospodarczego, dominacja określonej formy własności, dostępność zasobów, potrzeby konsumentów, tendencje ogólnogospodarcze, charakter konkurencji i inne czynniki ekonomiczne wywarły wpływ na teorie zarządzania i praktyki zarządzania6 (analiza środowiska, planowanie strategiczne, projektowanie organizacji). 3. Siły polityczne, dotyczące instytucji sprawujących władzę polityczną, a także ogólnej polityki i postawy rządów wobec działalności gospodarczej. Ogólna polityka rządu wobec regulacji działalności gospodarczej oraz wyroki sądowe odgrywały i spełniają ważną rolę w dobieraniu sposobów zarządzania organizacjami, w tym sposobów regulowania spraw pracowniczych. W ocenie W. Kowalczewskiego na kształtowanie się nauk o zarządzaniu oraz zasad zarządzania współczesnym przedsiębiorstwem w Europie wywierają szczególny wpływ takie czynniki jak7: wzrost aspiracji i oczekiwań społeczeństwa; wzrost nasilenia konkurencji i współpracy miedzy konkurentami w wyniku globalizacji działań gospodarczych; szybki rozwój elektroniki i telekomunikacji, co umożliwia szybką transmisję dużych ilości informacji; przewijanie się założeń filozofii Platona i Arystotelesa oraz odchodzenie od tradycji euklidesowokartezjańskiej (aksjomatyczno-dedukcyjnej) w kierunku kontynuacji tradycji babilońskiej, dążącej do wyjaśniania badanych zjawisk zgodnie z przyrodą i rozumem, podkreślającej znaczenie sprawiedliwości i innych norm moralnych, stosującej holizm czyli myślenie ujmujące całość badanego zagadnienia oraz metody empiryczne i wnioskowanie indukcyjne oparte na doświadczeniu. W naukach o zarządzaniu wzrasta zainteresowanie problemami etycznymi, ekologicznymi, metodami holistycznymi w rozwiązywaniu problemów wraz z dostrzeganiem walorów platońskiej interpretacji procesów poznawczych, roli człowieka w świecie i wartości w jego życiu8. Wskazane wyżej trendy uprawiania nauk o zarządzaniu ukazują pewną ich historyczną ciągłość, która szczególnie przejawia się w myśli o zarządzaniu potencjałem społecznym. Zauważa ten fakt A. Leszczyńska twierdząc9: 1) że błędem jest uznawanie nauk o zarządzaniu za młode nauki, których początek wiąże się z pracami klasyków naukowej organizacji pracy i zarządzania; 2) że działania organizatorskie człowieka są prowadzone od zarania dziejów ludzkości, a ich opisy sprzed naszej ery należy przyjmować jako naukowe, sporządzone na miarę rozwoju umiejętności organizowania i zarządzania tamtych społeczeństw. Zatem retrospektywna i prospektywna analiza działalności organizatorskiej człowieka wymaga podejścia holistycznego, które wyraźnie odzwierciedla kategoria potencjał społeczny. Przez sam termin potencjał (łac. potentia = możność, siła) rozumiemy najczęściej zdolność, możność do działania i osiągnięcia zakładanych celów, jak również sprawność i określone możliwości analizowanego podmiotu10. Zestawiony z W. Kowalczewski, Wybrane aspekty metodologii nauk o zarządzaniu, [w:] Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difin, Warszawa 2008, s. 16, 2125. 8 W ocenie Platona świat rzeczywisty stanowi niedoskonałe odzwierciedlenie realnie istniejących idei. Wyzwaniem dla człowieka jest stałe usprawnianie jakości i dążenie do doskonałości m. in. poprzez wykorzystywanie matematyki, różnych idei oraz nauczanie ludzi dostrzegania związków między swymi własnymi działaniami a ogólnym życiem społecznym i wielkimi ideami, które wyznają; na podstawie: W. Kowalczewski, op. cit., s. 21-22. 9 A. Leszczyńska, op. cit., s. 22. 10 W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, ,,Wiedza Powszechna”, Warszawa 1994, s. 405. Strona 67 7 wyrazem ,,społeczny” oznacza potencjał odnoszący się do społeczeństwa, powstający, tworzący się w społeczeństwie oraz realizowany w społeczeństwie, przez społeczeństwo, związany z tym społeczeństwem11. Może być odnoszony do społeczności, czyli do ludzi określonego środowiska, wyodrębnionego pod względem geograficznym, administracyjnym lub umownym (ze względu na fakt posiadania przez mieszkańców określonego terenu wspólnych cech, zainteresowań czy też celów). Przyjmuje się, że potencjał społeczności powstaje w wyniku interakcji pomiędzy trzema zmiennymi12: kapitałem ludzkim, kapitałem społecznym oraz zasobami organizacji, które istnieją w danej społeczności i które mogą być wykorzystane do rozwiązywania wspólnych problemów, a także do poprawy lub utrzymania dobrobytu danej społeczności. Może być on realizowany przez formalne procesy społeczne lub w ramach zorganizowanych działań jednostek, organizacji i sieci społecznych, które istnieją wśród nich i między nimi oraz w większych systemach wewnątrz których mieści się dana społeczność. Jak zauważają R. Chaskin, P. Brown, S. Venkatesh i A. Vidal, definicje potencjału społeczności obejmują13: zasoby, w tym umiejętności ludzi: sieci relacji zarówno w sensie emocjonalnym, jak i instrumentalnym; przywództwo; wsparcie dla procesów sprzyjających zaangażowaniu się członków społeczności we wspólne działania i rozwiązywanie problemów. W ocenie wskazywanych badaczy całkowity potencjał społeczności jest funkcją określonych cech, które tworzą podstawę do jego wykorzystywania 14: poczucie tożsamości ze społecznością lokalną; angażowanie się członków społeczności we wspólne sprawy; umiejętność rozwiązywania problemów; dostęp do zasobów ekonomicznych, politycznych i materialnych. Uwzględniając wymienione założenia dotyczące kategorii potencjał społeczny, która jest komplementarna danej społeczności/społeczeństwu należy przyjąć, że do jej analizy adekwatne jest podejście holistyczne, uwzględniające splot różnorodnych determinantów i walorów związanych z członkami danej społeczności, jej wewnętrznych i zewnętrznych relacji oraz struktury ideowej określanej jako system aksjonormatywny. Ta ostatnia kategoria wyodrębniona przez F. Znanieckiego15 obejmuje powiązany zespół reguł, norm i wartości dotyczących wszelkich przejawów życia społecznego, charakterystycznych dla danej kultury. Potencjał społeczności lokalnej – podstawowe informacje, Podlaska Sieć Partnerów na rzecz Ekonomii Społecznej, Białystok 2010, s. 2. 12 Tamże, s. 3. 13 Tamże. 14 Tamże. 15 P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków 2004, s. 258, 287. Strona 68 11 Strona Tabela 1. Determinanty i komponenty potencjału społecznego Table 1. Determinants and components of social capital Lp. Typ składnika/czynnika Opis składnika/czynnika Kind of ingredient/ factor Description of ingredient/ factor 1. Potencjał demograficzny możliwości i siła wynikająca ze stanu ludności Demographic potential (liczebności) analizowanej społeczności, jej struktury oraz dynamiki; 2. Potencjał intelektualny zdolności do tworzenia i wykorzystywania Intelectual potential aktywów intelektualnych na rzecz osiągania zakładanych korzyści; 3. Potencjał pracy możność do wykorzystywania zasobów usług Labor potential pracy w celu zaspokajania społecznych potrzeb; 4. Potencjał intencyjności możność, stopień skłonności i zdolności do do wspólnego działania wspólnego rozwiazywania problemów oraz do The potential of intentionality udostępniania zasobów; for joint action 5. Potencjał relacji możność, zdolności do tworzenia społecznie międzyludzkich/międzyorganizacyjnych aprobowanych relacji, które wzmacniają The potential relationship integralność społeczności; interpersonal / inter-organizational 6. Potencjał transgresyjności możność i zdolności do tworzenia innowacji i The potential of transgression twórczego działania w relacji do innych społeczności i wymagań sytuacji; 69 Potencjał społeczny jako kategoria nauk o zarządzaniu jest postrzegana z perspektywy operacyjnej jako zdolność społeczności do zaspokajania swoich bieżących potrzeb oraz z perspektywy jej przyszłości uwzględniającej zdolności do utrzymywania i wzrostu dobrobytu, poprawiania jakości życia, sprawności działania i stanu zdrowia somatopsychicznego ludzi. Operacyjne i teleologiczne aspekty potencjału społecznego implikują, z jednej strony analizowanie procesów zarządzania nim i artefaktów wynikowych realizowanego zarządzania, a z drugiej strony konieczność dostrzegania jego różnorodnych determinantów, które w układzie dynamicznym są głównie artefaktami wcześniej realizowanych procesów zarządzania. Potencjał społeczny można zatem zdefiniować jako zdolność/możność danej społeczności do sprawnego wykorzystywania potencjału swoich usług pracy, wiedzy, doświadczenia, umiejętności i ducha na rzecz osiągania planowanych korzyści, celów/wartości w analizowanym okresie i na danym obszarze oraz możność tej społeczności do reprodukcji i rozwoju swoich zdolności wytwórczych. Potencjał społeczny określają głównie czynniki ze sfer: 1) osobowościowej, w tym: koncepcyjnej, kompetencyjnej, emocjonalno-moralnej; 2) relacyjnej; 3) organizacyjno-kulturowej; 4) systemowoinstytucjonalnej; 5) środowiskowo-zasobowej (tab. 1). Potencjał aksjonormatywności The potential of aksiomativeness Strona Wymienione w tabeli główne komponenty potencjału społecznego są także czynnikami określającymi jego społeczne zdolności do zaspokajania oczekiwań ludzkich oraz determinantami skuteczności i jakości zarządzania nim. Wywierają one silny wpływ na zarządzanie potencjałem społecznym rozumiane jako zespół przedsięwzięć/procesów podejmowanych przez decydentów danej społeczności w celu sprawnego pozyskiwania, identyfikowania i oceniania oraz rozwijania i wykorzystywania czynników osobowościowych, relacyjnych, organizacyjnokulturowych, systemowo-instytucjonalnych i środowiskowo-zasobowych ocenianej społeczności na rzecz sprawnego (skutecznego i bez marnotrawstwa) osiągania wartości organizacyjnych i społecznych oraz odtwarzania i kreowania ludzkich walorów w celu utrzymania ciągłości międzypokoleniowej. Zarządzanie potencjałem społecznym ukierunkowane na zachowanie witalności danej społeczności powinno kreować artefakty w postaci różnorodnych form kapitałów wzajemnie powiązanych (tab. 2), co jest koniecznym warunkiem funkcjonowania społeczności w super długiej przyszłości. 70 możność i zdolności społeczności do tworzenia spinających i wiążących instytucji pozostających w zgodzie z zasadami dobrych i uczciwych praktyk oraz zasadami ,,dobrej roboty”; 8. Potencjał efektywności adaptacyjnej Możność i zdolności do uczenia się, do The Potential adaptive efficiency kooperacji oraz do usuwania barier rozwojowych; Źródło: opracowanie własne na podstawie: J. Fitz-enz, Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2001, s. 23-24; J. Godłów-Legiędź, Główny nurt współczesnej ekonomii: od formalizmu do nowego instytucjonalizmu, [w:] H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 571-572; J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s. 192; A. Matysiak, Wpływ kapitału społecznego na mechanizm rynkowy, ,,Ekonomista”, 2000, nr 4, s. 529; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 169; M. Okólski, Demografia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 14-15. Source: Own survey on the basis J. Fitz-enz, Rentowność inwestycji w kapitał ludzki, Oficyna Wydawnicza, Kraków 2001, s. 23-24; J. Godłów-Legiędź, Główny nurt współczesnej ekonomii: od formalizmu do nowego instytucjonalizmu, [w:] H. Landreth, D. C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 571-572; J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s. 192; A. Matysiak, Wpływ kapitału społecznego na mechanizm rynkowy, ,,Ekonomista”, 2000, nr 4, s. 529; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 169; M. Okólski, Demografia, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2005, s. 14-15. 7. 71 Strona Tabela 2. Główne artefakty zarządzania potencjałem społecznym Table 2. The main artifacts of Human Resources Management Lp. Rodzaj Podstawowe cechy artefaktów zarządzania potencjałem społecznym kapitału Basic features of artifacts of human resource management Kind of capital 1. Kapitał zasoby wiedzy i wartościowych umiejętności ludzi, które mogą być rozszerzane ludzki poprzez odpowiednie inwestycje oraz potencjały zawarte w każdym człowieku i Human w społeczeństwie jako całości, określające zdolność do pracy, adaptacji do zmian capital w otoczeniu oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań; 2. Kapitał zespół wartości kreowanych przez instytucje publiczne i pomnażanych poprzez społeczny ich zdolności do współdziałania, które wynikają z zasobów umiejętności, Social informacji, kultury, wiedzy i kreatywności jednostek oraz związków pomiędzy capital ludźmi i organizacjami; 3. Kapitał koncepcyjna zdolność społeczności do budowania potencjału konkurencyjności intelektualn w przyszłości, szczególnie w oparciu o aktywa intelektualne i relacje społeczne, y ukierunkowane na poszukiwanie wiedzy, jej wykorzystywanie i przetwarzanie, Intelectual wzbogacanie i przekazywanie interesariuszom w postaci artefaktów rodzących capital różnorodne korzyści i postęp społeczno-gospodarczy; 4. Kapitał zespół wartości wynikający z ukształtowania się łączących/spinających relacji i relacji zasad szczerej, otwartej atmosfery komunikowania się, klimatu wspólnoty Relation moralnej opartej na: zaufaniu, lojalności i solidarności oraz pomnażaniu dobra capital wspólnego; 5. Kapitał zespół wartości wynikający z wdrażania innowacyjnych rozwiązań i rozszerzania transgresyj dotychczasowych granic ludzkich osiągnięć, wkraczania do nowych i nieznanych ności sfer działania oraz nadawania określonych trendów rozwojowych innym Transgressi społecznościom; on capital 6. Kapitał zespół wartości wynikający z funkcjonujących postaw i przyjmowanych instytucjon wartości, form działalności społecznej i gospodarczej, struktury społecznej, alny charakteru państwa, skłonności do innowacji instytucjonalnych, przyjętych reguł Institutiona gry ekonomicznej oraz innych rozwiązań z zakresu infrastruktury ekonomicznej, l capital społecznej i systemowej; 7. Kapitał zespół wartości wynikający z form zinstytucjonalizowanej wiedzy i działalności organizacyj organizatorskiej w postaci: struktur, celów, procesów, sposobów, relacji itp. ny Organizatio nal capital Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. G. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, Ekonomista, 2004, nr 5, s. 620; J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s. 56; M. Mroziewski, Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 48; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 237238; Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006, s. 4; J. Swart, Intellectual Capital: disentangling an enigmatic concept, ,,Journal of Intellectual Capital”, 2006, vol. 7, nr 2, s. 148-149. Source: Own studies on the basis of: W. G. Kołodko, Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, Ekonomista, 2004, nr 5, s. 620; J. Kozielecki, Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa 2004, s. 56; M. Mroziewski, Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa 2008, s. 48; M. Mroziewski, Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa 2014, s. 237-238; Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2006, s. 4; J. Swart, Intellectual Capital: disentangling an enigmatic concept, ,,Journal of Intellectual Capital”, 2006, vol. 7, nr 2, s. 148-149. Wymienione w tabeli artefakty zarządzania potencjałem społecznym w postaci kapitałów związanych z efektywnością społeczną16, ostatecznie na jej podstawie, generują kapitał ekonomiczny (kapitał rzeczowy i kapitał finansowy) danej społeczności. Zdolności społeczności do dalszego działania są związane z realizowanymi funkcjami zarządzania potencjałem społecznym, które dotyczą: planowania działań i ich organizowania; identyfikowania potrzeb i determinantów skutecznego działania; oceniania walorów komponentów potencjału społecznego; kształtowania jakości działań kierowniczych; motywowania ludzi do podejmowanego działania, ich angażowania; wyjaśniania ustalonych celów i sposobów działania; wzmacniania przywództwa; kształcenia i szkolenia; wychowywania; instytucjonalizacji; socjalizacji; kooperacji; koordynowania działań; harmonizowania etyczno-mentalnościowego; humanizowania relacji międzyludzkich i międzyorganizacyjnych; kontrolowania; sankcjonowania; komunikowania się; określania zasad porozumiewania się; reguł skuteczności osiągania zakładanych celów; racjonalizacji działania; określania kryteriów przydatności organizacyjnej ludzi i ich doboru; uszlachetniania ludzi, ich rozwoju oraz wyłączania z danych organizacji; dbałości o dobrobyt ludzi, ich satysfakcję i poczucie bezpieczeństwa egzystencjalnego i aksjonormatywnego; reprodukcji społecznych zdolności. Przejawy spełniania wymienionych funkcji zarządzania potencjałem społecznym wraz z generowaniem wskazywanych form kapitałów znajdujemy w prehistorycznym Efektywność społeczna odnoszona jest do wartościowania działania w relacji do osiągniętych lub planowanych rezultatów, które spowodowały (spowodują) dodatnie przeobrażenia postaw społecznych, wpłynęły bądź wpłyną na humanizację stosunków międzyludzkich i ich moralną sublimację, tzn. na proces uwznioślenia pierwotnych popędów i instynktów oraz zmiany ich na dążności i poczynania społecznie aprobowane, sankcjonowane, ,,szlachetniejsze”; na podstawie: T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław 1978, s. 60. Strona 72 16 okresie funkcjonowania społeczeństw, które wywarły decydujący wpływ na ukształtowanie się współczesnej cywilizacji. Przejawy zarządzania w okresie przed odrodzeniem starożytnej Grecji W ocenie R. Camerona na początku VIII wieku p.n.e.17 nastąpiło odrodzenie cywilizacji18 greckiej, m.in. poprzez skolonizowanie nowych ziem i założenie licznych miast na całym obszarze śródziemnomorskim oraz na wybrzeżu Morza Czarnego, co przyczyniło się do rozwoju handlu. Należy mieć na uwadze fakt, że Grecy wspomnianego okresu szeroko korzystali z dorobku wcześniej powstałych cywilizacji, które dostarczyły im wielu przykładów skutecznego zarządzania i rządzenia. Z reguły wywodzone są one z okresu kształtowania się cywilizacji Sumerów (od połowy IV tysiąclecia p.n.e.), jednej z najstarszych cywilizacji, która wywarła wpływ na dzieje i kulturę starożytnego Wschodu19, mimo że Sumerowie żyli w odrębnych miastach i nie stworzyli jednolitego państwa. Największym wkładem Sumerów w rozwój późniejszych cywilizacji było wynalezienie pisma20, do czego skłoniły przyczyny natury ekonomicznej. Najdawniejsze miasta takie jak: Eridu, Ur, Uruk, Lagasz, były ośrodkami kultu lokalnego bóstwa, patronującego danemu miastu, reprezentowanego przez miejscową hierarchię kapłanów, co sprawiło, że tego typu miasta były także ośrodkami życia gospodarczego. Kapłani kierowali procesami związanymi z nawadnianiem, osuszaniem gruntów oraz kontrolowali pobór podatków i danin. Konieczność prowadzenia rachunków dotyczących pochodzenia i dalszego przeznaczenia danin skutkowała wynalezieniem przed 3000 rokiem p.n.e. prostego R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Książka i Wiedza, Warszawa 2001, s. 44. 18 Na rzecz opracowania przyjęto, że cywilizacja to poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce historycznej cechujący się: 1) w wymiarze kultury zaawansowanej społecznie: funkcjonowaniem hierarchicznych organizacji i systemu prawnego, istnieniem relatywnie rozwiniętych miast i państw; 2) w wymiarze materialnym: funkcjonowaniem wiedzy ścisłej, techniki, wiedzy praktycznej jako wskaźników opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw; 3) w wymiarze ideologicznym: istnieniem rozwiniętej sztuki, literatury, systemów religijnych z teologią i refleksją filozoficzną; 4) w wymiarze ciągłości historycznej: funkcjonowanie pisma i relatywnie trwałych rozwiązań technicznych; na podstawie: Encyklopedia PWN A-M, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 252; A. Flis, Chrześcijaństwo i Europa, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków 2001, s. 84. 19 Encyklopedia PWN M-Ż, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2008, s. 514. 20 R. Cameron, op. cit., s. 36. Strona 73 17 22 Strona Tamże, s. 36-37. Tamże, s. 36. 23 A. Flis, op. cit., s. 88-89. 24 Tamże, s. 89. 21 74 pisma obrazkowego w formie znaków rytych na glinianych tabliczkach21. Szybko znalazło ono zastosowanie z gospodarce, literaturze i praktykach religijnych. Na glinianych tabliczkach spisywano kontrakty, zapisywano długi oraz inne finansowe i handlowe transakcje. W wyniku rozwoju cywilizacji sumeryjskiej powstał dużo bardziej skomplikowany podział pracy i system organizacyjny gospodarki22. Zatrudnieni rzemieślnicy wyspecjalizowali się w produkcji tkanin, wyrobów garncarskich i metalowych oraz innych dziedzinach. Wówczas narodziły się takie zawody, jak architekci, inżynierowie, czy lekarze. Ujednolicono system miar i wag, stworzono matematykę, powstały pierwsze, prymitywne zręby nauki. Zatem specjalizacja pracy, wyodrębnienie kwalifikacji zawodowych oraz funkcjonowanie wyższych form świadomości (nauki i religii) pociągały za sobą konieczność organizowania form szkolenia, kształcenia i wychowywania, co w połączeniu z praktyką gospodarowania zainicjowało, trwające do współczesności, funkcje zarządzania potencjałem społecznym oraz prowadzenie teoretycznych rozważań w tym obszarze. Za najstarszą cywilizację Europy uznaje się minojską kulturę Krety23, której początki sięgają przełomu IV i III tysiąclecia p.n.e. Około 2100 toku p.n.e. luźna federacja kilkudziesięciu miast-państw poddana została scentralizowanej władzy królów z Knossos. W miastach tej kultury funkcjonowały łaźnie, wodociągi, systemy kanalizacyjne, kompleksy pałacowe, prostokątne domy budowane z kamienia i z suszonej cegły. Wytwarzano wyroby z fajansu, brązu, z kości słoniowej, z cienkich złotych blaszek. Starożytni Kreteńczycy stworzyli także pismo obrazkowe, a później sylabiczne. Dysponowali oni także silną flotą wojenną zapewniającą im bezpieczeństwo od strony morza, co skutkowało rezygnacją z budowy obronnych murów wokół pałaców i miast. Cywilizacja Krety była zalążkiem cywilizacji mykeńskiej – pierwszej cywilizacji na kontynencie europejskim24. Kultura ta wykształciła własne oryginalne artefakty w postaci: urządzeń nawadniających i osuszających ziemię, okrągłych grobowców, mostów, potężnych cytadel opasanych murami budowanymi z dziesięciotonowych bloków kamiennych. Jedną z takich warowni mykeńskich były Ateny, miasto, które stało się centrum starożytnej Grecji i symbolem europejskiej cywilizacji. R. Cameron, op. cit., s. 36-37,40; A. Flis, op. cit., s. 86-87; R. W. Griffin, op. cit., s. 70-71; W. Kieżun, Sprawne zarządzanie organizacją. Zarys teorii i praktyki, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa 1997, s. 53; J. Skodlarski, R. Matera, Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 16-20. Strona 25 75 Zidentyfikowane przejawy uprawiania zarządzania w cywilizacjach poprzedzających odrodzenie starożytnej Grecji dotyczą głównie takich faktów, jak25: 1. Używanie przez Sumerów i Babilończyków w rządzeniu zapisanych przepisów i regulacji oraz środków politycznych. 2. Posługiwanie się przez sumeryjskich kapłanów rozbudowanym systemem podatkowym i danin. Zarządzali gospodarką wodną w rolnictwie, także olbrzymią ilością wszelkiego rodzaju dóbr, a ich system zarządzania obejmował skomplikowany podsystem informacji i kontroli stanu zasobów finansowych i rzeczowych, ujętych w formie pisemnej. 3. Zarządzanie przez Sumerów warsztatami rzemieślniczymi, licznymi magazynami zlokalizowanymi na obrzeżach miast oraz produkcją cegieł na ogromną skalę; wytwarzali wyroby z brązu i złota na wysokim poziomie jakościowym. 4. Rozwinięcie i utrzymywanie przez Babilończyków handlu na różnych kierunkach geograficznych, m.in. z Indiami i Chinami na podstawie zasad określonych w Kodeksie Hammurabiego. Regulował on zawieranie kontraktów kupna-sprzedaży i najmu oraz udzielanie pożyczek i inne czynności o charakterze bankowym. 5. Zrewolucjonizowanie przez Babilończyków techniki transportu w wyniku wynalezienia koła do wozu; wynaleźli oni także koło garncarskie, brąz i kolorowe szkło. 6. Wykształcenie się w starożytnym Egipcie (ok. 3000 lat p.n.e.) sprawnego systemu zarządzania budową piramid. Obróbka ciężkich bloków skalnych, ich transport, odpowiednie znakowanie, układanie według przyjętego schematu, wymagało długofalowego planowania, odpowiedniego podziału pracy, nadzoru merytorycznego i kontroli wykonania, np. budowa piramidy Cheopsa wymagała pracy ponad 100 tys. ludzi przez okres dwudziestu lat, bowiem składa się ona z 2 mln 300 tys. bloków skalnych o średniej wadze 2,5 tony. 7. Funkcjonowanie w starożytnym Egipcie pisemnych instrukcji i dyrektyw, np. Ptahhetop, będących podstawą nauczania sprawnego zarządzania obejmującego m.in.: znaczenie wcześniej starannie przygotowanego planu działania oraz roli dobrych doradców; długofalowe korzyści wynikające z uczciwego postępowania w zarządzaniu oraz z przestrzegania konieczności wysłuchania opinii podwładnych przed podjęciem decyzji; reguły prowadzenia rozmów z podwładnymi. R. Cameron, op. cit., s. 40-45. W ciągu siódmego tysiąclecia przed naszą erą rolnictwo i związany z nim rozwój życia osiadłego, tzn. uprawa pszenicy i jęczmienia oraz wypasanie owiec, zostały zaprowadzone na obszarze od zachodniego Iranu do basenu Morza Śródziemnego oraz poprzez wzgórza Anatolii aż do wybrzeży Morza Egejskiego; na podstawie: Tamże, s. 31. 27 Strona 26 76 8. Wykorzystywanie w starożytnym Egipcie (okres od 2610 do 1788 roku p.n.e.) w skali makroorganizacyjnej rozwiniętego i zdecentralizowanego systemu rządzenia prowincjami o wysokim stopniu autonomii. 9. Stosowanie w starożytnych miastach i państwach umiejętności zarządczych do: zdobywania władzy, jej sprawowania; tworzenia i rozwiazywania konfliktów; budowania sieci i faktorii handlowych oraz sieci współpracujących miast i regionów; prowadzenia podbojów nowych terytoriów i lokalnych wojen. 10. Skuteczne wykorzystywanie zdolności innowacyjnych w zakresie: organizacji życia mieszkańców miast (najliczniejsze w ok. 2000 lat p.n.e. w dolinie Indusu liczyły ok. 35 tys. mieszkańców; w tym okresie zaczęto w Indiach wykorzystywać bawełnę); opanowania technologii wytopu i obróbki żelaza (ok. 1400-1200 rok p.n.e.), z którego wytwarzano: pługi, broń, noże i gwoździe; kodyfikowania informacji poprzez wynalezienie przez Fenicjan alfabetu, który zastąpił hieroglify i pismo klinowe (został on przejęty wraz z całym ich systemem handlowym przez Greków i Rzymian). 11. Wdrożenie systemu monetarnego przed wynalezieniem monet (zachowane monety są datowane na VII wiek p.n.e. i pochodzą z Azji Mniejszej, lecz trudno powiedzieć czy były to pierwsze bite monety), co umożliwiało wartościowanie wymienianych towarów i wytwarzanych dóbr, zaciąganie kredytów, zawieranie umów itp. Wymienione osiągnięcia wczesnych cywilizacji w zakresie zarządzania stanowiły twórczą kontynuację doświadczeń ludzkości z okresu zanim pojawiły się historyczne źródła pisane. W ocenie R. Camerona prawie wszystkie ważniejsze podstawy gospodarowania stosowane w starożytnych cywilizacjach26 takie jak: udomowione zwierzęta, rośliny uprawne, tkaniny, wyroby garncarskie i metalurgiczne, monumentalna architektura, koło, statki żaglowe powstały w okresie prehistorycznym. Zatem podstawy zarządzania zostały zainicjowane w okresie, kiedy ludzie zaczęli zakładać względnie stałe osady, co wiązało się z opanowaniem umiejętności uprawy zbóż i hodowli27 oraz usprawnianiem sytemu uczenia się, przekazywania wiedzy i doświadczenia, co jest niezbędnym elementem zarządzania potencjałem społecznym. Kluczowe implikacje prehistorycznych osiągnięć do zarządzania potencjałem społecznym A. Flis, op. cit., s. 86. Tamże. 30 Tamże, s. 87. 31 Tamże, s. 87-88. 29 Strona 28 77 Rozwój techniki prehistorycznych rolników powołał do istnienia miasta, które zastąpiły plemienne struktury samowystarczalnych wiosek z jednolitą organizacją terytorialną poddaną kontroli scentralizowanej władzy politycznej 28. W mieście naturalny podział pracy – wyznaczany przez różnicę płci i wieku – przekształcił się szybko w złożony podział pracy oparty na specjalizacji i komplementarności. Metamorfoza prehistorycznego aparatu wytwórczego zwrotnie wpłynęła na rozwój kultury materialnej i techniki29: setki tysięcy ludzi nadzorowanych przez zastępy inżynierów, artystów oraz urzędników zatrudnionych zostało do realizacji projektów na niewyobrażalną wcześniej skalę – do budowy systemów irygacyjnych, dróg, mostów i kanałów, fortyfikacji, pałaców, świątyń, zigguratów i piramid. Tworząc owe budowle i urządzenia opuścił człowiek ,,królestwo przyrody i konieczności” i stał się na dobre i na złe podmiotem swoich dziejów30. Za kluczowy czynnik wzmacniający wyzwalanie się człowieka z ,,królestwa przyrody” należy uznać kształtowanie się organizacji państwowych, które przejęły część funkcji realizowanych przez wspólnoty w ramach zarzadzania potencjałem społecznym oraz stały się czynnikiem koncentrującym zdolności większej liczby społeczności oraz koordynującym ich działanie. Państwo, w ocenie L. Morgana31, oznaczało przejście od organizacji plemiennej opartej na więzach krwi, do organizacji terytorialnej, opartej na zasadzie przestrzennej, co wytworzyło instytucje uniwersalistyczne oraz struktury administracyjne, zdolne do efektywnej kontroli rozległych obszarów, a także do nagromadzenia sił wytwórczych na nieznaną wcześniej skalę. Dzięki inwencji urzędników narodziło się także słowo pisane. Możliwe jest sformułowanie stwierdzenia, że powstające wówczas państwa, instytucje uniwersalistyczne, rozwiązania umożliwiające skodyfikowanie danych i wiedzy oraz tworzenie się różnorodnych instytucji społecznych umożliwiły: 1) zapewnienie społecznościom możliwości uczenia się poprzez kumulowanie wiedzy, przekazywanie doświadczeń i wzmacnianie nie tylko biologicznej, ale i historycznej ciągłości rozwojowej; 2) osiągnięcie określonego stopnia spójności normatywnej i efektu synergii w podejmowanych działaniach; 3) określenie współzależności między ludnością a zasobami i techniką w gospodarowaniu oraz obowiązującymi postawami i uznawanymi wartościami32, co oznacza ukształtowanie się określonego kontekstu socjokulturowego lub zinstytucjonalizowanej formy działalności gospodarczej towarzyszącej do współczesnych czasów. Socjokulturowy kontekst prowadzonego gospodarowania skłaniał różnorodnych decydentów do zdobywania wiedzy i umiejętności oraz organizowania przedsięwzięć, które umożliwiały pozyskiwanie określonych kompetencji przez ich podwładnych. Przedsięwzięcia kształceniowe wymagały konieczności ponoszenia określonych nakładów związanych z formami nauczania, terminowania w rzemiośle, nauki zawodu itp. Zróżnicowany poziom dostępności do form kształcenia połączony z etnicznymi, plemiennymi i psychofizycznymi zróżnicowaniami ludzi doprowadził do klasowego podziału danych społeczności. W ocenie R. Camerona, w osadach rolniczych (10-50 rodzin; o liczebności 50-300 osób) niektóre osoby mogły mieć specjalny status, dlatego że odznaczały się mądrością, odwagą lub innymi cechami przyrodzonymi, ale ,,wydaje się, że nie istniała żadna uprzywilejowana lub nie pracująca klasa społeczna; poziom techniki i dostępne zasoby zmuszały wszystkich członków wspólnoty do pracy” 33. Natomiast w dawnych miastach świątynnych w Sumatrze funkcjonowała już wyraźnie hierarchiczna struktura społeczna. Ludność wiejska i niewykwalifikowani robotnicy, stanowiący prawdopodobnie 90 proc. lub więcej ogółu ludności, żyli w poddaństwie, o ile nie całkowicie w niewolnictwie. Nie mieli oni żadnych praw, w tym prawa własności34. Ziemia należała do świątyni lub stanowiła własność bóstw i była zarządzana przez kapłanów. W początkach trzeciego tysiąclecia przed naszą erą władzę umocniła klasa wojowników na czele której stali królowie lub wodzowie dzielący się władzą z kapłanami lub stojącymi wyżej od nich. Klasy kapłanów czy wojowników nie angażowały się bezpośrednio w działalność gospodarczą; pełnili funkcje kierownicze i nadzorcze nad pracą rolników i robotników. Jak zauważa W. Kieżun35, system zarządzania nie był wówczas nastawiony na oszczędność siły roboczej, bowiem do stałej dyspozycji była duża liczba niewolników i chłopów pracujących na zasadzie przymusu fizycznego w warunkach podobnych do współczesnych obozów pracy czy obozów koncentracyjnych. Charakterystyczną 32 R. Cameron, op. cit., s. 18. Tamże, s. 38. 34 Zdaniem R. Camerona w starożytności nigdzie nie występowała własność prywatna we współczesnym znaczeniu tego terminu, stanowiąca podstawy prawne danej społeczności lub państwa. Funkcjonowały one głównie opierając się na pewnych formach kolektywnej lub państwowej własności ziemi. Z pewnością istniała własność prywatna narzędzi, broni i innych rzeczy osobistych, ale nie było prawnej ochrony tej własności; na podstawie: Tamże, s. 39. 35 W. Kieżun, op. cit., s. 53. Strona 78 33 cechą starożytnych systemów był rygoryzm wymuszania porządku. Kierowników grup roboczych przedstawiano na płaskorzeźbach z reguły z dużym kijem w ręku i dwoma długimi sztyletami36. W czasach prehistorycznych ukształtowały się podstawowe zasady niewolniczej doktryny zarządzania potencjałem społecznym, której przejawy funkcjonują współcześnie37 takie jak38: - pozbawienie jednostek ludzkich godności jako wartości komplementarnie związanej z człowiekiem; - traktowanie niewolnika jako rzeczy mającej swojego właściciela w postaci innego człowieka lub instytucji; - nadanie właścicielowi pełni władzy nad niewolnikiem oraz swobody w zakresie wykorzystywania jako rzeczy (właściciel mógł go sprzedać, zabić, bić, pozbawić wolności itp.); - uważanie niewolnika za ruchomy dobytek; - pozbawienie niewolnika obowiązków wobec państwa oraz praw do osobistej wolności; - zmuszanie przemocą niewolnika do wykonywania nieodpłatnej pracy na rzecz właściciela, co skutkowało narastającym rozwarstwieniem społeczeństwa oraz nieuzasadnionym moralnie bogaceniem się właścicieli niewolników; - nieobejmowanie z reguły niewolników formami kształcenia, rozwijającymi wiedzę, zdolności i umiejętności; - sankcjonowanie stanu niewolnictwa systemem prawnym, np. Kodeks Hammurabiego, w którym umieszczono zapis, że w przypadku zabicia cudzego niewolnika należy zapłacić właścicielowi za poniesioną stratę lub odkupić niewolnika. Praktycznie we wszystkich cywilizacjach (prócz odnowionej Grecji i Rzymu, gdzie praca niewolników miała bardzo duże znaczenie gospodarcze i społeczne; niewolnicy stanowili w ok. V wieku p.n.e. ok. 20-25 % wszystkich mieszkańców) Tamże. Niewolnictwo jest współcześnie prawnie zakazane, ale w rzeczywistości jest praktykowane bardzo szeroko. Jest to jedna z najszybciej rozwijających się gałęzi czarnego biznesu (obok handlu narkotykami i bronią). Organizacje antyniewolnicze szacują liczbę niewolników na 27 milionów (praca przymusowa więźniów, handel dziećmi jako tanią siłą roboczą, zmuszanie ludzi przez mafie do uprawiania prostytucji bądź żebractwa; na podstawie: pl.wikipedia.org/wiki/Niewolnictwo, 09.05.2015. 38 Encyklopedia PWN M-Ż, op. cit., s. 108; J. Polowczyk, Przyczynek do ewolucji nauk ekonomicznych na przykładzie ekonomii i nauk o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, 2009, nr 9, s. 4; pl.wikipedia.org/wiki/Niewolnictwo, 09.05.2015. 36 Strona 79 37 Na podstawie: pl.wikipedia.op. cit., 09.05.2015. R. Cameron, op. cit., s. 40. 41 Tamże, s. 24-27. 42 Tamże, s. 27. 40 Strona 39 80 liczba niewolników nie była duża, a znaczenie gospodarcze zjawiska także niewielkie39. Niewolnikami z reguły była nieliczna część społeczeństwa stanowiąca służbę możnych. Byli oni kupowani od okolicznych ludów bądź wywodzili się z jeńców wojennych. W relacji do obowiązków wobec państwa w innej sytuacji niż niewolnicy funkcjonowali chłopi poddani. Byli oni uważani za poddanych nie tylko właścicieli ziemi, ale także władcy danego kraju, który nakładał na nich obowiązki w zakresie opłat, służby wojskowej lub wykonywania innych zobowiązań, np. prace przy fortyfikacjach, budowanie i naprawianie dróg itp. Osiągnięcia organizacyjne i techniczne ludzi w okresie prehistorycznym wzbudziły intelektualne rozważania, co skutkowało w okresie hellenistycznym i w epoce cesarstwa rzymskiego napisaniem wielu rozpraw na tematy dotyczące różnych aspektów rolnictwa i związanych z nim zajęć (np. w bibliotece Aleksandrii znajdowało się pięćdziesiąt manuskryptów opisujących sztukę pieczenia chleba). Rozprawy o zarządzaniu przeznaczone były dla bogatych właścicieli ziemskich i ich zarządców oraz z reguły pisane były na tematy dotyczące zwiększenia efektywności zarzadzania tymi posiadłościami40. Wymieniane w niniejszym opracowaniu wynalazki techniczne spowodowały wzrost możliwości wytwórczych społeczeństw, co skutkowało wzrostem liczby ludności oraz wzrostem potencjału społecznego. Zjawisko to może wyjaśniać logistyczna krzywa wzrostu41. Przy zastosowaniu danej techniki zasoby dostępne dla danego społeczeństwa wyznaczały górne granice jego osiągnięć gospodarczych, łącznie z liczbą ludności. Zmiany technicznie, poprzez zwiększenie produkcyjności i udostępnienie nowych zasobów, prowadzą do efektu podwyższonego pułapu, a gdy to nastąpi, stanie się możliwy dalszy wzrost liczby ludności. Przypuszczalnie jednak bez kolejnej zmiany technicznej wystąpiłoby zjawisko zmniejszających się przychodów, społeczeństwo osiągnęłoby nowy pułap produkcji, liczba ludności ponownie utrzymywałaby się na tym samym poziomie lub nawet spadła aż do chwili pojawienia się nowego epokowego wynalazku, co uzasadnił laureat nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii Simon Kuznets42. Potwierdza to m.in. fakt, że liczba ludności na Bliskim Wschodzie wzrosła wyraźnie od czasu powstania rolnictwa w epoce neolitu, podobnie jak liczba ludności w dolinach wielkich rzek (Nilu, Eufratu, Tygrysu, Indusu oraz Żółtej Rzeki w Chinach) wzrosła gwałtownie po wprowadzeniu w rolnictwie 44 Strona Tamże, s. 25. Tamże, s. 18, 27. 45 W. Kowalczewski, op. cit., s. 21-22. 46 Filozofia a nauka, Ossolinem, Wrocław 1987, s. 424. 43 81 systemu nawadniania43. W ocenie R. Camerona wielkość produkcji społeczeństwa jest funkcją44: liczby ludności, dostępnych zasobów, funkcjonujących rozwiązań technicznych i różnorodnych instytucji społecznych (np. struktury społeczne: liczebność, podstawy ekonomiczne, płynność klas społecznych; charakter państwa lub innego systemu politycznego; religijne/ideologiczne inklinacje dominujących grup lub klas; jakość dobrowolnych stowarzyszeń; system edukacyjny; typ rodziny i inne organizacje kreujące wartości). Zatem prawidłowości określone logistyczną krzywą wzrostu oraz naturalnie kształtujące się czynniki rozmiarów produkcji potwierdzają z jednej strony, słuszność wyodrębniania obszaru badań dotyczących zarządzania potencjałem społecznym, a z drugiej strony uzasadniają konieczność analizowania wymienianych determinantów i składników potencjału społecznego oraz jego kapitałotwórczych artefaktów, które w dynamice rozwojowej stają się przesłankami kolejnych faz rozwoju społeczeństw i organizacji. Logistyczna krzywa rozwoju potwierdza także ograniczoność badawczą ekonomii jako nauki nomotetycznej oraz implikuje odchodzenie w naukach o zarządzaniu od myślenia aksjomatyczno-dedukcyjnego (od tradycji euklidesowo-kartezjańskiej i szczegółowych analiz poszczególnych kategorii) w kierunku tradycji babilońskiej45, holistycznej, dążącej do wyjaśniania badanych zjawisk zgodnie z przyrodą i rozumem, z uwzględnianiem znaczenia społecznych instytucji. Za ważne w analizach podejmowanych w naukach o zarządzaniu należy uznawać podejście prospektywnonormatywne46, które dostrzegać będzie wieloaspektowość wyników działalności ludzi w danych organizacjach w kontekście społecznie uznawanych wartości oraz ukierunkowywać podejmowane działania w kontekście społecznych oczekiwań związanych z poprawianiem jakości życia ludzi i zwierząt. Logistyczna krzywa wzrostu, prehistoryczne osiągnięcia ludzkości oraz babilońska tradycja myślenia naukowego sugerują także konieczność przewartościowania osiągnięć myśli ekonomicznej analizowanej od okresu odrodzenia się cywilizacji greckiej, co miało na początku VII wieku p.n.e. Za główną przyczynę tego postulatu uznano fakt, że myśl społeczno-ekonomiczna tego okresu jest wyrazem usankcjonowanego niewolnictwa, rozwarstwienia społecznego oraz uprawiania refleksji naukowej na zapotrzebowanie klas panujących bądź dominujących. Na tę sprawę zwraca uwagę J. Legowicz47 opisując przyczyny kształtowania się w starożytnej i odrodzonej Grecji sofistyki jako ruchu umysłowego i kulturowego. Był to ruch negujący tradycję filozofii przyrody dążącej do ustalenia obiektywnych prawidłowości, prapierwiastka świata rzeczywistości i strukturalnie przynależnego doń człowieka, by dopiero na tym ustawić konkretne dane tego świata. W nurcie filozofii przyrody dostrzegano relatywizm w dziedzinie moralności, prawa, obyczajów i religii. Sofiści natomiast, przyjmując człowieka za przedmiot dociekań, chcą tego człowieka badawczo przeniknąć we wszystkich częściach oraz przejawach jego ludzkiego bycia i działania, by móc go urobić (poprzez pedagogikę, nauczanie w celowo powołanych szkołach) zgodnie z danym lub umiejętnie stwarzanym zapotrzebowaniem społeczno-politycznym i kulturowym. Rozum dla sofistów był nie tyle wyrazem poznawania, co narzędziem chwytów skutecznych w dyskusji, zabiegów czysto nierzetelnych, byleby pokonać przeciwnika i wbrew prawdzie wykazać skuteczność po swojej stronie. To stanowiło też moralnie ujemną stronę sofistycznego kształcenia i wychowania, w którym prawdę rzeczy mierzyło się umiejętnością przydawania nawet dowolnego znaczenia słowom i sprytem argumentacji48. Takie potrzeby wynikały, m.in. z zasad ateńskiej demokracji49 opartej na wspólnocie obywateli i aktywnym ich udziale w pracy samorządów. Sofiści doprowadzili do ewolucji światopoglądowej od kolektywizmu do indywidualizmu, na którego intelektualna reakcją był stoicyzm50 uznający prawo każdego do szacunku i poszanowania jego godności. Zatem działalność sofistów w wymiarze spekulacji intelektualnych i wychowawczych można uznać za czynnik, który od wewnątrz zdezintegrował ówczesne społeczeństwo obywatelskie starożytnych Aten i przeciwstawił się zasadom sprawnego zarządzania potencjałem społecznym. Z tego też względu nauki społeczne, w tym ekonomiczne wymagają określonego oczyszczenia terminologicznego i koncepcyjnego w obszarze wygenerowanych abstrakcji odzwierciedlających intelektualne możliwości wyspecjalizowanych badaczy, a nie realne warunki funkcjonowania ludzi i ich autentyczne oczekiwania, które mają holistyczną perspektywę, czego już nie dostrzegali główni protoplaści europejskiej i anglosaskiej filozofii, za których uznaję się Platona (427 r. p.n.e. – 348 r. p.n.e.) i jego ucznia Arystotelesa (384 r. p.n.e. – 322 J. Legowicz, Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s. 119-122. 48 Tamże, s. 122. 49 B. Manville, J. Ober, Od firmy pracowników do firmy obywateli, ,,Harvard Business Review Polska”, 2006, s. 130-131. 50 A. Flis, op. cit., s. 377-378. Strona 82 47 J. Legowicz, op. cit., s. 198-199. Tamże, s. 241-242, 253. 53 Tamże, s. 253-254. 54 Tamże, s. 254. 52 Strona 51 83 r. p.n.e.), apologetów systemu niewolniczego oraz założeń myślenia ideowotranscendentnego51, dialektycznego. Faktem jest, że Arystoteles skierował się już na drogę, wskazywaną przez Demokryta, analitycznego myślenia, opieranego na badaniach cząstkowych, które dopiero w wynikach miały dawać nie tyle totalne, co raczej filozoficznie uniwersalne spojrzenie na wszechrzeczywistość i człowieka łącznie. W związku z powyższym Arystoteles przed wiedzą, nauką i filozofią stawiał nie tylko na zadania mające na celu zadowolenie umysłowe, ale w nauce i filozofii dostrzegał już również cele praktyczne, związane z rozwojem i działalnością człowieka, cele i zadania teoretyczno-służebne. Za naczelną i najbardziej kierowniczą naukę uważał sztukę zarządzania ludzkim życiem52 w ramach której dostrzegał etykę i politykę, które używają do swego celu wszystkich innych umiejętności praktycznych i podporządkowują także ich cele. Etyczne i polityczne cele powinny dotyczyć najwyższego dobra człowieka, tzn. szczęścia, w którym spotyka się dobro jednostki i dobro społeczeństwa w ramach państwa. W ocenie Arystotelesa platońska idea dobra, nie przynależy do innej rzeczywistości niż ta, w której człowiek tkwi i która jest mu bliska na jego miarę, jego potrzeby, pragnienia i jego życiowe możliwości. Jednostka istnieje, działa i żyje tylko dla państwa jako najwyższej i najbardziej doskonałej formy ludzkiego współżycia, nigdy zaś odwrotnie. Państwo nie tylko zapewnia jednostce jej byt materialny i bezpieczeństwo, lecz również doskonałość moralną, wychowanie i praworządność. Zadaniem zaś jednostki jest stać się prawym i rzetelnym obywatelem, a środkiem dla niej do tego celu ma być etyka, własne umoralnienie, zdobywanie dzielności etycznej. Jedynie dobry obywatel może być człowiekiem szczęśliwym. Zadaniem państwa jest sposobienie i kierowanie obywateli ku temu szczęściu przez wychowywanie ich w moralnej dobroci i rzetelności. Arystoteles wbrew Platonowi uważa rodzinę i własność prywatną za podstawowe czynniki społecznego układu państwowego, w którym nie ma miejsca dla niewolników53. Zdaniem Arystotelesa niewolnicy stanowią własność pana domu, są jego narzędziami nie tylko z prawa, ale przede wszystkim z natury, która domaga się, by rodzina dla swego utrzymania miała również narzędzie obdarzone życiem i pewnym rozeznaniem tego, co wykonuje. Wolą niewolnika jest wola jego właściciela, a jedyna godna go cnota, to sprawna zdatność do tego, co robi, i do czego zostaje w pracy przeznaczany. Cnotą niewolnika, w ocenie Arystotelesa54, jest uległość, którą winien w nim wyrabiać jego pan przy pomocy takich środków jak rozumna łaskawość, pochwała, taka czy inna nagroda, mając jednak przy tym ciągle na uwadze własną korzyść. W stosunku do niewolnika władza pana domu powinna zawsze mieć charakter despotyczny, w której nie ma miejsca na miłość, ani na przyjaźń. Niewolnik należy do majątku domu i rodziny; jest tym, który ten majątek swoją pracą ma pomnażać i jemu służyć. Zatem całemu rozumowaniu Arystotelesa towarzyszy założenie, że istota człowieka nie odnosi się do niewolników jak narzędzi. Potencjał społeczny w doktrynie niewolnictwa oparty jest tylko na potencjale pracy obywateli jako właścicieli oraz na innych formach ich aktywności społeczno-gospodarczej. Należy w analizach współczesnych stosunków pracy w krajach o rozwiniętej gospodarce rynkowej brać pod uwagę fakt, że ich koncepcyjny ład oparty na własności prywatnej, a tym samym na rozwarstwieniu społeczno-gospodarczym jest prostą kontynuacją myśli Arystotelesa o zarządzaniu potencjałem społecznym, mimo tego że uwzględniana jest wolność osobista ludzi. Potwierdzają to założenia scholastycznej doktryny ekonomicznej55 przedstawione przez Tomasza z Akwinu (1225-1274), uznawane za ideowe podstawy europejskiego kapitalizmu, a które zostały doktrynalnie wzmocnione przez ,,ojca ekonomii klasycznej” Adama Smitha (1723-1790), przyjmowanego za protoplastę liberalnej doktryny gospodarczej56. Zakończenie Strona H. Landreth, D.C. Colander, Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 51. 56 W. Stankiewicz, op. cit., s. 164-165. 55 84 Przedstawione treści dotyczące zarządzania potencjałem społecznym w aspekcie współczesnego dorobku nauk o zarządzaniu oraz wnioski wynikające z porównania niewolniczych trendów ujawniających się w zarządzaniu potencjałem ludzkimi w okresie prehistorycznym i w odrodzonej Grecji starożytnej rodzą określone sugestie do zarządzania w przyszłości w warunkach gospodarki rynkowej, wyznaczanej kumulującym się rozwarstwieniem ekonomicznym i społecznym, zintensyfikowanym postępem technicznym oraz wzrastaniem liczby ludności. Ideowe założenia tego modelu gospodarki, pierwotnie sformułowane przez Arystotelesa i pielęgnowane we współczesności, stawiają na nowo pytania dotyczące równoprawnego i zaangażowanego uczestniczenia wszystkich interesariuszy danej społeczności, w tym przedsiębiorstw, w zarządzaniu jej zasobami materialnymi i niematerialnymi. W ocenie B. Manville’a i J. Obera wyzwania przyszłości pokazują potrzebę integrowania w społecznościach struktur, wartości i zasad w jednolity, samowystarczalny system57, na rzecz tworzenia ,,przedsiębiorstw obywateli”. Ich zdaniem nie wystarczają już proste tworzenie forów i procedur dla grup decyzyjnych, aby ograniczyć cynizm pracowników. Filozofia przedsiębiorstwa obywateli wymaga autentycznej zmiany w kulturze organizacyjnej i systemie zarządzania polegającej na tym, że kierownictwo organizacji oprócz ustalania podstawowych celów i wartości powinno także wraz ze wzrostem zaufania obywatelskiego zdobywać się na odwagę do znalezienia się pod ,,rządami” innych oraz do działania na rzecz nieustannego doskonalenia demokracji. Cennym uzupełnieniem sugestii B. Manville’a i J. Obera w kwestii idei przedsiębiorstwa obywateli powinny być propozycje Ch. Felbera odnoszone do koncepcji gospodarki dobra wspólnego wymagającej spójności z wartościami relacji międzyludzkich, społeczeństwa i konstytucji takimi jak 58: godność ludzka, solidarność, zrównoważona ekologia, sprawiedliwość społeczna, demokracja, współdecydowanie oraz transparentność (przejrzystość). Zatem współczesne zarządzanie potencjałem społecznym w podejściu holistycznym skutecznie może zaistnieć z łącznym uwzględnieniem proponowanego modelu przedsiębiorstwa obywateli i cech gospodarki dobra wspólnego. Taki kierunek zarządzania potencjałem społecznym może stać się kluczowym czynnikiem negującym mentalną ciągłość niewolniczą, która została zapoczątkowana w prehistorycznym i starożytnym okresie Zachodniej kultury. Tej negacji wymagają oczekiwania ludzi współcześnie wolnych, w tym pracowników krajowych przedsiębiorstw, którzy z perspektywy swojej sytuacji społeczno-ekonomicznej dzisiaj łatwo znajdują analogie do relacji dominujących w okresie rozwiniętego niewolnictwa. B. Manville, J. Ober, op. cit., s. 131. Ch. Felber, Gospodarka Dobra Wspólnego. Model ekonomii przyszłości, Wydawnictwo Biały Wiatr, Rzeszów 2014, s. 42-43. 58 Strona 57 85 Bibliografia 1. Apanowicz J. 2000. Metodologiczne elementy procesu poznania naukowego w teorii organizacji i zarządzania, Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej ,,Bernardinum”, Gdynia. 2. Cameron R. 2001. Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów najnowszych, Książka i Wiedza, Warszawa 200. 3. Encyklopedia PWN A-M. 2008. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 4. Encyklopedia PWN M-Ż. 2008. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 5. Felber Ch. 201. Gospodarka Dobra Wspólnego. Model ekonomii przyszłości, Wydawnictwo Biały Wiatr, Rzeszów. 6. Filozofia a nauka. 1987. Ossolinem, Wrocław. 7. Flis A. 2001. Chrześcijaństwo i Europa, Zakład Wydawniczy NOMOS, Kraków. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. Giza-Poleszczuk A. 2010. Gospodarka i uczucia moralne, [w:] Kultura i gospodarka, Red. J. Kochanowicz, M. Marody, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa. Griffin R.W. 2002. Podstawy zarządzania organizacjami, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Kieżun W. 1997. Sprawne zarządzanie organizacją. Zarys teorii i praktyki, Szkoła Główna Handlowa, Warszawa. Kołodko W. G. 2004. Instytucje i polityka a wzrost gospodarczy, Ekonomista, nr 5, s. 620. Kopaliński W. 1994. Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa. Kowalczewski W. 2008. Wybrane aspekty metodologii nauk o zarządzaniu, [w:] Współczesne paradygmaty nauk o zarządzaniu, red. W. Kowalczewski, Difin, Warszawa. Kozielecki J. 2004. Społeczeństwo transgresyjne. Szansa i ryzyko. Wydawnictwo Akademickie ,,Żak”, Warszawa. Landreth H., Colander D. C. 2005. Historia myśli ekonomicznej, Wydawnictwo naukowe PWN, Warszawa. Legowicz J. 1986. Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa. Leszczyńska A. 2006. Ponownie kilka słów o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, nr 7-8, s. 21-22. Manville B., Ober J. 2006. Od firmy pracowników do firmy obywateli, ,,Harvard Business Review Polska”, s. 126-131. Mroziewski M. 2008. Kapitał intelektualny współczesnego przedsiębiorstwa. Koncepcje, metody wartościowania i warunki jego rozwoju, Difin, Warszawa. Mroziewski M. 2014. Zarządzanie w warunkach wspólnoty europejskiej. Wybrane zagadnienia w podejściu aksjonormatywnym, Difin, Warszawa. Polowczyk J. 2009. Przyczynek do ewolucji nauk ekonomicznych na przykładzie ekonomii i nauk o zarządzaniu, ,,Przegląd Organizacji”, nr 9, s. 3-7. Potencjał społeczności lokalnej – podstawowe informacje. 2010. Podlaska Sieć Partnerów na rzecz Ekonomii Społecznej, Białystok. Pszczołowski T. 1978. Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Ossolineum, Wrocław. Program Operacyjny Kapitał Ludzki 2007-2013. 2006. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa. Skodlarski J., Matera R. 2005. Gospodarka światowa. Geneza i rozwój, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Swart J. 2006. Intellectual Capital: disentangling an enigmatic concept, ,,Journal of Intellectual Capital” vol. 7, nr 2, s. 136-159. Sztompka P. 2004. Socjologia. Analiza społeczeństwa, Znak, Kraków. Zarządzanie. Teoria i praktyka. 2013. Red. A. K. Koźmiński, W. Piotrowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Strona PREHISTORIC ACHIEVEMENTS OF THOUGHT ABOUT MANAGEMENT OF SOCIAL POTENTIAL 86 Źródła internetowe: pl.wikipedia.org/wiki/Niewolnictwo, 09.05.2015. Streszczenie: W opracowaniu przedstawiono założenia i podstawowe kategorie paradygmatu nauk o zarządzaniu, za który przyjęto myśl o zarządzaniu potencjałem społecznym oraz ukazano główny dorobek ludzkości w zakresie praktyki zarządzania, w tym zarządzania potencjałem społecznym w prehistorycznym okresie rozwoju życia społecznego (ok. 3000 lat p.n.e. -7 p.n.e.) Słowa kluczowe: potencjał społeczny, zarządzanie potencjałem społecznym, prehistoryczne przejawy zarządzania Summary: The study presents assumptions and basic categories of paradigm of sciences about management, for which the thought about management of social potential is assumed and also the main achievements of mankind in terms of management practices are shown, including management of social potential in the prehistoric period of development of social life (approx. 3000 years BC to the 7th century BC). Strona 87 Key words: social potential, management of social potential, prehistoric symptoms of management. ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 88-98 Dr inż. Ireneusz Żuchowski Wyższa Szkoła Agrobiznesu w Łomży Mgr Katarzyna Wyszomirska Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Społeczna w Ostrołęce PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZE STUDENTÓW Z OSTROŁĘKI I POWIATU OSTROŁĘCKIEGO Strona Współcześnie zjawisko przedsiębiorczości wpływa na zwiększenie stopnia konkurencyjności i innowacyjności gospodarek narodowych. Przyczynia się ono przecież do powstawania i rozwoju nowych podmiotów gospodarczych oraz nowoczesnych technologii, produktów i usług. Jej istnienie wiąże się z przejawianiem prywatnej inicjatywy, tworzeniem planów przedsięwzięć gospodarczych, pomysłowością i kreatywnością społeczeństwa. Takie cechy mogą charakteryzować różne grupy społeczne, wśród których znajdują się osoby przyjmujące lub chętne do przyjęcia postawy bycia przedsiębiorczym – postawy życiowej, która wyraża się w aktywnym i kreatywnym podejściu do rzeczywistości społecznej. Odnosi się to w szczególności do przedstawicieli grup społecznych uświadamiających sobie, że przedsiębiorczość może być lub jest ścieżką ich kariery osobistej lub zawodowej. Taka przedsiębiorczość jest przez nich sprowadzana do zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej lub tworzenia czegoś nowego praktycznie z niczego i radzenia sobie w wielu sytuacjach. Jej przejawianie jest mocno uzależnione od posiadanych przez studentów: umiejętności, predyspozycji, zdolności, itp. Przedsiębiorczość bazuje bowiem na ciągłym i niekończącym się procesie uczenia przez działanie. Działanie te może przybierać zróżnicowaną postać, ze względu na odmienne cechy ludzkiej osobowości, motywy podejmowania pracy i jej charakter, sposoby wykorzystywania nadarzających się szans i okazji, itp. Z tego względu przedsiębiorczość stanowi rodzaj rzadkiego zasobu, którego istota polega na umiejętności odpowiedniego wykorzystania kapitałów (zasobów), którymi dysponuje określony człowiek. Wspomniany zasób posiadają często studenci uczelni wyższych charakteryzujący się określonymi podstawami wiedzy, umiejętności związanych z przejawianiem przedsiębiorczości w różnych dziedzinach życia. Jest to wielowymiarowe zjawisko, którego występowanie łączy się z wieloma procesami i czynnikami oddziaływującymi na postawy, zachowania, działania studentów. Ze względu na ten złożony charakter kwestie dotyczące podstaw przedsiębiorczych studentów wymagają bliższego omówienia i analizy. 88 Wstęp Strona A.R. Koch: Słownik Zarządzania i Finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A-Z, Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1997, s. 214-215 2 B. Blinka, S. Gudkova: Przedsiębiorczość, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 19 3 R.B. Mellor, G. Coulton i inni: Przedsiębiorczość, PWE, Warszawa 2011, s. 30 4 Informator: Pojęcie działalności gospodarczej, Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2009, s. 4 1 89 Pojęcie przedsiębiorczości Przedsiębiorczość jest bardzo pożyteczną właściwością ludzi, którzy „muszą żyć i gospodarować we współczesnym świecie, na którym panuje gospodarka rynkowa, w której działalność gospodarcza, polegająca na produkcji i wymianie, odbywa się żywiołowo, wykonywana przez wiele podmiotów rywalizujących (konkurujących) ze sobą.”1) Przy czym gospodarka ta jest coraz bardziej powszechna (objęta procesem globalizacji) i nierozdzielna (za sprawą procesu integracji). Przedsiębiorczość jest zatem istotnym tematem badawczym zarówno ze względu na swoją złożoność teoretyczną, jak i doniosłość praktyczną. Wychodząc jednak z pierwotnego źródła można stwierdzić, że terminem przedsiębiorczość zaczęło posługiwać się dwóch francuskich naukowców: B. Belidon oraz J.B. Say. Pierwsi oni „podkreślali szczególne znaczenie przedsiębiorcy w ramach systemu ekonomicznego, a tym samym zjawiska przedsiębiorczości, które wywodziły się z teorii ograniczoności zasobów, według których – przedsiębiorca to osoba przenosząca zasoby ekonomiczne z obszaru o niższej wydajności, na obszar o wyższej wydajności i wyższym uzysku. 2) Z kolei zdaniem B. Hausa przedsiębiorczość ludzi jest kojarzona najczęściej z:3) samodzielnością przedsiębiorcy, wyrażającą się w tym, że jest on właścicielem kapitału i pełni zarazem funkcję zarządzającego przedsiębiorstwem; faktem, że przedsiębiorstwo stanowi niejako dla przedsiębiorcy zasadniczą i najczęściej jedyną podstawę egzystencji oraz dochodów jego i rodziny; osobistą pracą oraz pełną odpowiedzialnością właściciela ponoszącego jednocześnie pełne ryzyko działalności; faktem, że na rzecz przedsiębiorstwa (oprócz właściciela) pracują członkowie jego rodziny, a osobiste stosunki między przedsiębiorcą i pracownikami wytwarzają wspólnotę pracy nacechowaną ścisłymi wzajemnymi kontaktami; finansowaniem przedsiębiorstwa głównie ze środków własnych i rodzinnych. Ogólnie rzecz biorąc przedsiębiorczość stanowi „zdolność i umiejętność dobrego gospodarowania we wszelkich działaniach ludzi, w jakich się uczestniczy.”4) Jest to przy tym „cecha działania zmierzającego do zapewnienia racjonalnej i efektywnej koordynacji zasobów gospodarczych przedsiębiorstwa oraz umożliwiającego osiąganie racjonalności gospodarowania oraz efektywności ekonomicznej, która wyraża stopień osiąganej racjonalności.”5) Z tego względu przedsiębiorcze działanie jest utożsamiane bezpośrednio z osobą przedsiębiorcy. Ponadto istnieją inne ujęcia przedsiębiorczości. Ciekawą propozycję przedstawia również A. Isachsen i C. Hamilton. Według tych badaczy „przedsiębiorczość jest ekonomicznym „pulsem” społeczeństwa, który odmierza rytm i sposób zaspokajania potrzeb. Przedsiębiorczość zaś zapewnia, że decyzje ekonomiczne mogą być koordynowane zgodnie z najlepiej pojętym interesem uczestników rynku.” 6) Strona A. Potocki (red.): Współczesne tendencje w zarządzaniu – teoria i praktyka, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2000, s. 115 6 K. Jaremczuk (red.): Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – szanse i zagrożenia, PWSZ, Tarnobrzeg 2003, s. 23 5 90 Tabela 1. Procesowe ujęcie przedsiębiorczości Table 1. Process approach of the entrepreneurship Autorzy Definicje przedsiębiorczości definicji/ Definition of enterpreneurship Authors of the definitions To proces pozyskiwania i wykorzystania w działalności gospodarczej M. Cason cennych zasobów, dających przewagę nad innymi, którzy z różnych względów ich nie dostrzegają lub je bagatelizują. B. Lloyd To proces tworzenia, a szczególnie kierowania nowymi przedsięwzięciami. To proces kreowania czegoś odmiennego ze względu na wartość, R.D. Hisrich, poświęcając na to konieczny czas i wysiłek, zakładając towarzyszące temu M.P. Peters ryzyko finansowe, psychiczne i społeczne, i na koniec uzyskanie dzięki temu nagrody finansowej i osobistej satysfakcji. To złożony proces, na który składają się: przejawianie inicjatywy zarówno przez osoby indywidualne, jak i grupy, doprowadzenie do połączenia zasobów A. w celu stworzenia nowego celu, przedsiębiorstwa, czuwanie nad prawidłowym Shapero funkcjonowaniem, względna swoboda działania oraz podejmowanie ryzyka, które jest nieodłączną cechą działalności przedsiębiorczej. To proces tworzenia i budowania czegoś nowego, najczęściej nowego R.W Griffin przedsiębiorstwa. To proces obejmujący zintegrowaną sekwencję decyzji i działań zmierzających do wykorzystania nadarzających się okazji. T. Kraśnicka Przedsięwzięcia przedsiębiorcze polegają na tworzeniu nowych organizacji, a także wszelkie stymulowaniu odnowy organizacyjnej lub wprowadzaniu innowacji wewnątrz już istniejących jednostek. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: J. Duraj, M. Papiernik – Wojdera: Przedsiębiorczość i innowacyjność, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 19 Source: Own survey on the basis of J. Duraj, M. Papiernik – Wojdera: Przedsiębiorczość i innowacyjność, Wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 19. Dzieje się tak dlatego, że „człowiek ekonomiczny, jako konsument, znając wysokość cen i własnych dochodów, kieruje się jak najwyższą użytecznością, a człowiek ekonomiczny jako producent, znając wysokość cen i własne możliwości produkcyjne, dąży do jak najwyższego zysku wykorzystując efektywnie posiadane zasoby”.7) Potwierdzają to również inni autorzy omawianej problematyki, którzy wyróżniają odpowiednie właściwości przedsiębiorczości (tab. 1). Przedsiębiorczość jest więc podstawą i warunkiem innowacyjnego rozwoju gospodarki, podnoszenia życia społeczeństwa, jak też indywidualnej zamożności. Zapewnia zatem wzrost dochodów ludności, a zwłaszcza przedsiębiorczych osób (firm). Często jednak aby stać się przedsiębiorczym należy podejmować ryzyko w działaniu, nie bać się innowacji, być zaradnym, poszukiwać zmian. Szerzej oddaje sens jedna z definicji według słownika języka polskiego, która ujmuje sformułowanie następująco: „przedsiębiorczość polega na tym, by poszukiwać określonych zmian i na ich wykorzystaniu dla osiągnięcia korzyści. Ważnym elementem przedsiębiorczości jest przy tym podatność na innowacje i skłonność do podejmowania ryzyka w warunkach niepewności.8) 7 8 Ibidem, s. 23-24 T. Piecuch: Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 36 Strona 91 Cel, przedmiot i metoda badań Celem badan było rozpoznanie zjawiska przedsiębiorczości wśród studentów. W ramach celu główne realizowano następujące cele szczegółowe: - rozpoznanie sylwetki społecznej respondentów, -poznanie opinii respondentów na temat przedsiębiorczości, - ocena postaw przedsiębiorczych respondentów. W procesie zbierania danych zastosowano metody ankiety z kwestionariuszem. Natomiast w procesie prezentacji i analizy danych zastosowano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. W badaniu wzięło udział 120 osób zamieszkujących na terenie Ostrołęki i powiatu ostrołęckiego. Byli oni studentami studiów I stopnia -15 osób i II stopnia 105 osób. Podstawowa charakterystyka respondentów została przestawiona w tabeli 2. Tabela 2. Charakterystyka respondentów. Table 2. Characteristics of the respondents. LP. Cecha Feature Zakres Range 20 lat 21 lat 22 lat 23 lat 24 lat 25 i więcej Kobieta Mężczyzna Do 1100 zł Pow. 1100 zł do 2000 zł Pow. 2000 zł do 3000 zł Pow. 3000 zł Miasto Wieś Wiek Age 1 2 Płec Gender 4 Dochody miesięczne Monthly income Miejsce zamieszkania Place of residence Źródło: Badania własne Source: own survey 5 Ilosć Quality 0 5 10 15 5 85 45 75 15 95 5 5 84 36 50 30 20 10 10 A B C D E Tak jestem bardzo przedsiębiorczy – Yes, I am very enterpreneurial Tak jestem przedsiębiorczy – Yes, I am enterpreneurial Raczej jestem przedsiębiorczy – I am rather enterpreneurial Nie - No Nie mam zdania – Have no opinion 92 80 65 50 35 20 5 -10 Strona A– B– C– D– E– Number of surveyed Liczba ankietowanych Wyniki badań Respondenci zostali poproszeniu o subiektywną opinię w kwestii oceny własnej przedsiębiorczości (rys. 1). Jak wynika z badań zdecydowana większość studentów uważa się za osoby przedsiębiorcze (prawie 67%). Niecałe 17% respondentów osób stwierdziło, że nie ma zdania na ten temat czyli nie potrafi stwierdzić czy jest osobą przedsiębiorczą czy nie. Pozostali respondenci stwierdzili że nie ą osobami przedsiębiorczymi lub że raczej są przedsiębiorczy -- po 8% . Rysunek. 1. Opinia respondentów na temat czy uważają się za osoby przedsiębiorcze Figure. 1. The opinion of respondents on whether they consider themselves enterpreneurial persons. Źródło; Badnia własne Source: own survey 100 Number of surveyed Liczba ankietowanych W badaniach zapytano respondentów czy kiedykolwiek myśleli o założeniu własnej firmy. Wyniki przedstawiono na rysunku 2. Zdecydowana większość studentów, tj. 84%, myślała niedawno lub myśli obecnie o założeniu własnej firmy. Tylko 16% respondentów „myślało o założeniu firmy dawno”, Zatem wszyscy uczestnicy na jakimś etapie swojego życia myśleli o założeniu własnej firmy pomimo tego, że część z nich uważa iż nie są osobami przedsiębiorczymi (Rys. 2). 85 70 55 40 25 60 40 20 10 -5 myślę o tym myślałem o tym myślałem o tym niedawno dawno I am thinking about it I was thinking about it lately I was thinking about it recently Rysunek. 2. Odpowiedzi respondentów na pytanie: Czy kiedykolwiek myślał Pan/i o założeniu własnej firmy? Figure. 2. Respondents answers on question: Have you ever thought about starting your own business? Strona Respondenci zostali poproszeni o uzasadnienia swojego zdania iż prowadzenie firmy to dobry sposób na życie. Najwięcej respondentów jako argument wskazało możliwość bycia niezależnym. Kolejnym najczęściej wskazywanym argumentem była to że prowadzenie firmy pozwala zarobić więcej niż na etacie a trzeci najczęściej wskazywany argument to możliwość samorealizacji (rys. 3). 93 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych Source: Own studies on the basis of research 80 Number of surveyed Liczba ankietowanych 65 50 45 30 35 20 20 10 10 0 5 5 0 -10 A B C D E F G H Strona Mimo świadomości zalet prowadzenia własnej firmy respondenci wskazują zagrożenia jakie niesie prowadzenie firmy (wykres 4). Respondenci jako argument wskazujący na to że prowadzenie własnej firmy nie jest dobrym sposobem na życie najczęściej wskazywali duże ryzyko (33% badanych). Kolejnym argumentem wskazywanym przez 20% badanych jest konieczność ciągłego zmagania się z barierami biurokratycznymi. Po 16% respondentów wskazało, że prowadzenie firmy wymaga zbyt dużego poświęcenia i że prowadzenie firmy wymaga zbyt dużo czasu. Najmniej respondentów jako argument wskazało dużą odpowiedzialność 94 A – Pozwala być niezależnym – Lets to be independent B – Można więcej zarobić niż na etacie – You can earn morne than to be salaried C – Pozwala na samorealizację – Allows for self-realization D – Można swobodnie i elastycznie kształtować godziny pracy – You can freely and flexibly shape the working hours E – Pozwala sprawdzić się (swoją wiedzę i umiejętności) w praktyce – Lets ypy check out (knowledge and skills) In practice F – Pozwala sprawdzić się w sytuacjach trudnych, stresowych – Lets you check yourself In difficult situation, stress G – Pozwala kontynuować tradycje rodzinne – Allows you to continua family traditions H – Inne, jakie? – Other, what? Rysunek. 3. Argumenty respondentów uzasadniające ich opinie, iż prowadzenie firmy to dobry sposób na życie Figure. 3. The respondents’ arguments to justify their opinion thet running a business is a good way of life. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych Source: Own studies on the basis of research 80 50 Number of surveyed Liczba ankietowanych 65 40 35 20 5 15 20 20 25 0 -10 Strona Pomimo że respondenci wskazali na wiele przeszkód w prowadzeniu firmy to 67% z nich stwierdziło że chciałoby założyć własną firmę. Pozostali stwierdzili, że nie chcą jej założyć. W tym kontekście za ciekawe należy uznać dopowiedzi na kolejne pytanie dotyczące posiadania przez respondentów planów do zakresu działalności (wykres 5). Jak wynika z analizy 67% respondentów ma takie plany z czego połowa z nich ma plany bardzo precyzyjne a plany drugiej połowy są ogólnikowe. Pozostali respondenci nie posiadają planów ale cały czas szukają pomysłu (20% badanych) lub twierdzą nie mają planów ale mają zapał i chęci. 95 A B C D E F A – Prowadzenie firmy to duże ryzyko - Running your business is a big risk B – Prowadząc firmę podejmuje się dużą odpowiedzialność - Leading company undertakes great responsibility C – Prowadzenie firmy wymaga zbyt dużego poświęcenia - Conducting business requires too much sacrifice D – Prowadzenie firmy wymaga zbyt dużo czasu - Running your business requires too much time E – Trzeba zmagać się ciągle z barierami biurokratycznymi - You have to constantly struggle with bureaucratic barriers F – Inne, jakie?- Other, what? Rysunek. 4. Argumenty respondentów uzasadniające ich opinie, iż prowadzenie firmy nie jest dobrym sposobem na życie. Figure. 4. The respondents’ arguments to justify their opinion that running a business is not a good way of life. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych Source: Own studies on the basis of research 80 Number of surveyed Liczba ankietowanych 65 50 35 20 40 40 25 15 5 -10 Strona Respondenci zostali poproszeni o wskazanie gdzie najlepiej szukać pomysłu na firmę/co może być źródłem pomysłu. Zdecydowana większość respondentów odpowiedziała, że należy wokół siebie dobrze się rozglądać i patrzeć na czym zarabiają inni (58%). Dla 16% respondentów najlepszym źródłem pomysłu może jest wiedza a dla 12,5% respondentów jest internet. Pozostali respondenci wskazywali na umiejętności i doświadczenie, rozmowy o pomysłach z rodziną i znajomymi, skorzystanie z ofert franczyzowych. W kolejnej części badania respondenci zostali poproszeni o wskazanie które cechy ich charakteryzują a które powinien posiadać przedsiębiorca. Wyniki przedstawiono w Tabeli 2. Jak wynika ze zestawienia wyników, respondenci wskazali następujące cechy, które posiadają: wiedza – 25 osób uważa, że ją posiada, a 23 osoby, że musi ją posiadać przyszły przedsiębiorca; 96 A B C D A – Tak, mam precyzyjne plany - Yes, I have a precise plan B – Mam plany ale bardzo ogólnikowe - I have plans but very vague C – Nie, ale cały czas szukam pomysłu - No, but all the time I am looking for an idea D – Nie mam takich planów ale mam zapał i chęci - I have no such plans, but I have the enthusiasm and desire Rysunek. 5. Plany respondentów co do zakresu działalności firmy. Fiigure. 5. The respondents’ plans as to the scope of the company. Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych Source: Own studies on the basis of research pomysłowość – 25 osób uważa, że ją posiada, a 17 osób, że cecha ta jest niezbędna przedsiębiorcy do prowadzenia firmy; umiejętność podejmowania decyzji – 12 osób identyfikuje się z tą cechą, lecz aż 20 osób uważa, że jest ona niezbędna przedsiębiorcy; upór, zdecydowanie – 10 osób uważa, że ją posiada, a 13 osób, że jest właśnie tą cechą, która powinna wyróżniać dobrego przedsiębiorcę; umiejętność podejmowania ryzyka – 5 osób uważa, że ją posiada, lecz aż 25 osób uważa, że ta cecha jest niezbędna do prowadzenia firmy. Strona 97 Tabela 3. Cechy respondentów i niezbędne cechy przedsiębiorcy w ich opinii. Table 3. The features of respondents and the necessary characteristics of an entrepreneur in their opinion. Niezbędna cecha Cecha Ja przedsiebiorcy Feature Me The esentail feature of an enterpreneur A Samozaparcie - self-denial B Potrzeba osiągnięć - The need for achievement C Spostrzegawczość - Observation 5 D Upór, zdecydowanie - Stubbornness, definitely 10 13 E Pomysłowość - Ingenuity 25 17 F Otwartość na krytykę - Openness to criticism 10 G Otwartość na sugestie - Openness for suggestions H Elastyczność - Flexibility I Optymizm - Optimism Dążenie do osiągnięcia sukcesu finansowego- Striving to 15 J achieve financial success K Energiczność - Vigor 8 7 L Odwaga - Courage Umiejętność podejmowania decyzji - Ability to make 12 20 M decisions Umiejętność podejmowania ryzyka - The ability to take 5 25 N risks O Wiedza - Knowledge 25 23 P Odporność na porażki - Resistance to failure 10 Q Odporność na stres - Resistance to stress 10 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań własnych Source: Own studies on the basis of research PODSUMOWANIE Przedsiębiorczość to ważna cecha ale również postawa. Jak wynika z badań studenci uważają się za osoby przedsiębiorcze. Myślą oni o założeniu działalności gospodarczej i maja sprecyzowane plany co do zakresu działalności firmy. Badani maja również świadomość wad prowadzenia działalności gospodarczej ale jednocześnie potrafią wskazać argumenty przemawiające za takim sposobem zarabiania pieniędzy. Bibliografia 1. Blinka B., Gudkova S., Przedsiębiorczość, Oficyna Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011. 2. Duraj J., Papiernik – Wojdera M., Przedsiębiorczość i innowacyjność, Wyd. Difin, Warszawa 2010. 3. Jaremczuk K.(red.), Uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości – szanse i zagrożenia, PWSZ, Tarnobrzeg 2003. 4. Koch A. R., Słownik Zarządzania i Finansów. Narzędzia, terminy, techniki od A-Z, Profesjonalna Szkoła Biznesu, Kraków 1997, s. 214-215 5. Piecuch T., Przedsiębiorczość. Podstawy teoretyczne, C.H. Beck, Warszawa 2010. 6. Potocki P. (red.), Współczesne tendencje w zarządzaniu – teoria i praktyka, Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Marketingu w Chrzanowie, Chrzanów 2000. STUDENTS WITH ENTREPRENEURIAL ATTITUDES FROM OSTROLEKA AND THE DISTRICT OF OSTROLEKA Streszczenie W artykule omówiono pojęcie przedsiębiorczości i przedstawiono jej definicje. Omówiono wyniki badań przeprowadzonych wśród 120 osób studentów I i II stopnia studiów zamieszkujących na terenie Ostrołęki i powiatu ostrołęckiego. Badania wykazały że studenci mają sprecyzowane plany do działalności firmy, chcieli by ją założyć pomimo tego że zdają sobie sprawę problemów jakie mogą ich spotkać jako przedsiębiorców. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość, studenci. Strona 98 Summary The article discusses the concept of entrepreneurship and presents its definitions. The article also analyses the results of a questionnaire survey conducted among 120 students from bachelor's degree and master's degree from Ostroleka and the district of Ostroleka. The studies have shown that students have definite plans for the business, they wanted to set up a company even though they are aware of problems that might befall them as entrepreneurs. Key words: entrepreneurship, students. ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 99-108 Dr Artur Wilczyński Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ROLA PRZYWÓDZTWA W ZŁOŻONYM SYSTEMIE ADAPTACYJNYM Wstęp W ostatnim ćwierćwieczu szczególny wpływ na wiele dyscyplin naukowych wywarła teoria złożoności. Ekonomia oraz nauki o zarządzanie nie były wyjątkiem. Tutaj także zaobserwowano wysoki wpływ teorii złożoności w lepszym poznaniu związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w organizacji i jej otoczeniu. Potwierdzeniem tego jest chociażby powstanie modelu ekosystemu biznesowego będącego związkiem organizacji i przedsiębiorstw, co odpowiada pojęciu wspólnoty ekonomicznej utrzymywanej przez wzajemne interakcje indywidualne, jak i grupowe1. Teoria złożoności ma istotny związek z teorią chaosu2. Uznaje się, że teoria złożoności powstała w oparciu o teorię chaosu i jest jej rozwinięciem3, co pozwala na zrozumienie systemów złożonych zachowujących się w sposób niemożliwy do określenia oraz przewidzenia4. Drugą z teorii, którą można powiązać z teorią złożoności jest teoria katastrof. Obie teorie wskazują, że interakcje pomiędzy dwoma czy trzema elementami mogą wykreować duże stabilne systemy charakteryzujące się przerwami w ich ciągłości działania5. Samo zdefiniowanie teorii złożoności jest trudne, ze względu na problem przełożenia ujęcia teoretycznego na praktyczne6. Z analizy definicji proponowanych przez większość autorów wynika, że teoria złożoności skoncentrowana jest na wzajemnych interakcjach elementów tworzących jeden system oraz na sposobie A. Wilczyński, Znaczenie teorii złożoności w ekosystemie biznesowym, ,,Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” Nr 168, Wrocław, 2011, s. 377-388. 2 Cz. Mesjasz, Organizacja jako system złożony, ,,Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie”, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 652, 2004, s. 58-59. 3 D. Wollin, Ch. Perry, Marketing management in a complex adaptive system An initial framework, ,,European Journal of Marketing”, vol. 38 nr 5/6, 2004, s. 559. 4 A. Zahara, Ch. Ryan, From chaos to cohesion – Complexity In tourism structures: An analysis of New Zeland’s regional tourism organizations, ,,Touriosm Management”, vol. 28, 2007, s. 854-855. 5 S. Manson, Simplifying complexity: a review of complexity theory, ,,Geoforum”, vol. 32, 2001, s. 405. 6 A. Smith, F. Graetz, Complexity theory and organizing form dualities, ,,Management Decision”, vol. 44, nr 7, 2007, s. 851. Strona 99 1 generowania większej liczby elementów wyjściowych niż suma elementów wchodzących w skład systemu (emergencja)7. Celem artykułu jest określenie znaczenia i wykorzystania teorii złożoności do zrozumienia zjawisk i związków przyczynowo-skutkowych zachodzących w organizacjach. Szczególny nacisk został położony na przywództwo, jako priorytetową funkcję zarządzania determinującą generowanie wiedzy mającej zapewnić sukces prowadzonej działalności. Cechy złożonego systemu adaptacyjny Procesowe ujęcie teorii złożoności określa systemy złożone, jako jednostki zawierające bardzo dużą liczbę elementów (agentów)8, pomiędzy którymi występują interakcje zachodzące w różnych kierunkach9. Podstawowym systemem opartym na teorii złożoności jest złożony system adaptacyjny (Complex Adaptive System – CAS). Rynek tak, jak złożony system adaptacyjny jest otwartym i dynamicznym systemem o powstałej (powstającej) wielopoziomowej architekturze10. Najważniejszymi cechami charakterystycznymi systemów złożonych w tym złożonego systemu adaptacyjnego są11: 1. Zróżnicowanie i samoorganizacja agentów. W skład systemu złożonego wchodzą niejednorodne morfologicznie części (agenci) zorganizowane w grupy lub struktury instytucjonalne. Usunięcie (wyeliminowanie) jednej części wywołuje samoorganizację systemu powodującą zmiany prowadzące do uzupełnienia luki w systemie. 2. Nieliniowość. System złożony charakteryzuje się zróżnicowaniem i dynamiką nieliniową. Zachowanie systemu nie wynika z sumy zachowań indywidualnych tworzonych przez jego komponenty. Pomimo, że większość składników systemu uczestniczy w działaniu systemu, to może to nie wywołać zmian w skali całego systemu. 3. Brak równowagi. System złożony wprowadza się samodzielnie w stan braku równowagi. Oznacza to, że obserwowane wysokie wahania (stany krytyczne), A. Smith, Complexity theory for organisational futures studies, ,,Foresight”, vol. 7, nr 3, 2005, s. 23. Agent (czynnik) – aktywna jednostka systemu złożonego wchodząca w interakcje z innymi jednostkami na wcześniej ustalonych zasadach. W naukach ekonomicznych i naukach o zarządzaniu agent odzwierciedla najczęściej jedną lub grupę organizacji (przedsiębiorstw, instytucji) a także ludzi. 9 P. Brodbeck, Complexity theory and organisation procedure design, ,,Business Process Management Journal”, vol. 8, nr 4, 2002, s. 385. 10 D. Wollin, Ch. Perry, Marketing management in a complex adaptive system An initial framework, ,,European Journal of Marketing”, vol. 38, nr 5/6, 2004, s. 560. 11 M. Fontana, Can neoclassical economics handle complexity? The fallacy of the oil, ,,Journal of Economic Behavior & Organization”, vol. 76, 2010, s. 586. 7 Strona 100 8 wywoływane są przez drobne zaburzenie. Mogą one generować wydarzenia (lawiny wydarzeń) obejmujące wszystkie części systemu złożonego. 4. Adaptacja. System złożony reaguje w sposób adaptacyjny. Wywołuje to zmiany postępujące w kierunku wzrostu prawdopodobieństwa ponownego dopasowania elementów tworzących system do nowych warunków. Oddziałujące na siebie części systemu adaptują się poprzez zmianę zachowania (czasami w drodze innowacji) jak i stanu przy wykorzystaniu zgromadzonego doświadczenia. 5. Unikatowość. Każdy system złożony charakteryzuje się wyjątkową historią. W zjawiskach społecznych każde wydarzenie jest pochodną działań, które wystąpiły w określonych warunkach i czasie. Koewolucja Co-evolution Koewolucja Co-evolution Koewolucja Co-evolution Emergencja Emergence Koewolucja Co-evolution Samoorganizacja Self-organisation E. Vuori, Knowledge-Intensive Service Organizations as Agents in a Business Ecosystem, ,,ICSSM”, vol. 2, 2005, s. 909. 12 Strona Złożony system adaptacyjny charakteryzowany jest przez wiele oddziałujących na siebie elementów, które zyskuje swą adaptacyjność poprzez wyzwalanie trzech cech powiązanych z koncepcją teorii złożoności tj.: samoorganizacji, emergencji i koewolucji 12 (rys. 1). Emergencja w złożonym systemie adaptacyjnym odzwierciedla przekonanie, że „niewielka zmiana w jednej 101 Rysunek 1. Elementy złożonego systemu adaptacyjnego Figure 1. Model of Complex Adaptive System Źródło: M. Peltoniemi, Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, E:CO 2006, vol. 8 nr 1, s. 14 Source: M. Peltoniemi, Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, E:CO 2006, vol. 8 nr 1, s. 14 części systemu przyniesie nieoczekiwane zmiany w innych jego częściach”13. Typowym przykładem emergencji jest „efekt motyla” opisywany przez Lorenza. Jak wskazują Halley i Winkler14 jest to cecha systemu, której nie można w żaden sposób ograniczyć, czy też przewidzieć, a jednak jest jego własnością. Samoorganizacja dotyczy dynamicznego i dostosowującego się do zmiennych warunków procesu, w którym systemy samodzielnie uzyskują i zachowują strukturę (w ujęciu przestrzennym, czasowym i funkcjonalnym) bez oddziaływania zewnętrznego (polecenia, manipulacja, ingerencja, nacisk). Cechą charakterystyczną samoorganizacji jest brak centralnego lub zewnętrznego ośrodka kontroli, co skutkuje m.in. podejmowaniem zdecentralizowanych decyzji. Przykładem samoorganizacji może być indyjski (zlokalizowany w Bombaju) „system logistyczny” zajmujący się dystrybucją posiłków. Osoby zajmujące się taką działalnością określa się mianem „dabbawala”. Dwadzieścia milionów mieszkańców Bombaju obsługuje około 5 tys. osób, którzy przygotowują posiłki w domach. Dziennie dostarczają oni około 130 tys. posiłków, bez żadnych formalnych struktur, wydajających im polecenia, kontrolujących ich działalność, narzucających im sposób zachowania, czy organizujących im trasę poruszania. Sieć komunikacji zorganizowana jest w oparciu o telefonię komórkową i system komunikacji bezpośredniej („twarzą w twarz”). Trzecią cechą złożonego systemu adaptacyjnego jest koewolucja, w której organizacje (agenci) współistnieją ze sobą. Koewolucja ma charakter dynamiczny i jest procesem ciągłych i jednoczesnych interakcji, które pomagają agentom w procesie adaptacji oraz ewolucji w ramach systemu. Koewolucja występuje na poziomie mikro, gdzie organizacje ustalają relacje pomiędzy przedsiębiorstwem a otoczeniem15. Przykładem koewolucji może być wdrożenie nowej technologii przez jedną lub grupę organizacji, które wywoła uruchomienie w innych organizacjach wielu różnych projektów dotyczących technologii komplementarnych lub konkurencyjnych w stosunku do wdrażanej. D. Plowman, S. Solansky, T. Beck, L. Baker, M. Kulkarni, D. Travis, The role of leadership in emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly”, vol. 18, 2007, s. 341. 14 J. Halley, D. Winkler, Classification of emergence and its relation to self-organization, ,,Journal Complexity”, vol. 13, nr 5, 2008, s. 10. 15 P. Anderson, Complexity theory and organization science, ,,Organization Science” 1999, vol. 10 nr 3, s. 220. Strona 13 102 Teoria złożonego przywództwa Na kanwie złożonego systemu adaptacyjnego zaczęto prowadzić badania nad działaniami osób zarządzających, wśród których zasadniczą rolę sprawują liderzy (przywódcy). Jak wskazuje Lichtenstein i in. zrozumienie przywództwa powinno następować poprzez emergencję, a nie konkretną osobę16. Teoria złożoności sugeruje, że przywództwo nie jest związane z cechami lidera (jako osoby), a raczej z dynamiką zmian i interakcjami, gdzie w zależności od określonych celów i czasu, każda osoba może przejąć rolę lidera. Formalna rola/działania menedżera Formal managerial roles Przywództwo administracyjne Administrative leadership Przywództwo adaptacyjne Adaptive leadership Emergencja wywołana interakcjami agentów Emergence comes from agents interaction Przywództwo wspierające Enabling leadership Katalizator przywództwa administracyjnego i adaptacyjnego Administrative and adaptive leadership catalyst Rysunek 2. Trzy funkcje przywództwa bazujące na teorii złożonego przywództwa Figure 2. The three leadership functions based on the Complexity Theory Źródło: opracowanie własne na podstawie Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007 Source: own construction based on Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007 B.B. Lichtenstein, M. Uhl-Bien, R. Marion, A. Seers, J.D. Orton, C. Schreiber, Complexity leadership theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ECO Issue, Vol 8., nr 4, 2006, s. 4-5. 17 B.J. Avolio, F.O. Walumbwa, T. Weber, Leadership: Current theories, research, and future directions, ,,Annual Review of Psychology”, 60, 2009, s. 430. Strona 16 103 Wobec powyższego stworzono teorię złożonego przywództwa (complexity leadership theory - CLT). W teorii tej przywództwo jest definiowane jako dynamiczny system interakcyjny składający się z nieprzewidywalnych czynników (agentów) oddziałujących na siebie i tworzących złożoną sieć sprzężeń zwrotnych (feedback), która generuje rozwiązania adaptacyjne takie jak: ogólnodostępna wiedza, umiejętności, innowacje i dalsze dostosowywanie się do zmian17. Na tej podstawie wyróżniono przywództwa można trzy funkcje przywództwa: adaptacyjną, administracyjną i wspierającą18 (rys. 2). Przywództwo administracyjne jest powiązane z systemem biurokracyjnym, gdzie zadaniem przywódcy jest kontrola i poszanowanie hierarchii19. Narzucane przez przywództwo administracyjne nakazy oraz ograniczania są ważne z punktu widzenia koordynacji, kontroli kosztów, alokacji zasobów, planowania itp. Ten rodzaj przywództwa bazuje na odgórnych działaniach, a siła decyzyjna wyznaczana jest przez władzę i pozycję lidera. W strukturze określonej przez teorię złożonego przywództwa, przywództwo administracyjne powinno być ukierunkowane na działania uwzględniające potrzeby organizacji takie jak kreatywność, uczenie się i adaptację (przywództwo adaptacyjne), co oddziałuje także na ich dynamikę. Podejmowanie przez lidera administracyjnego decyzji dotyczących np. ograniczenia za wszelką cenę kosztów produkcji przy funkcjonowaniu w burzliwym otoczeniu może spowodować, że zostanie ograniczona zdolność adaptacyjna organizacji. Przywództwo adaptacyjne należy definiować, jako emergentne i interakcyjne zmiany, w których wiedza, preferencje i zachowania ludzkie powodują, że organizacja staje się bardzie adaptacyjna20. Przywództwa takiego nie powinno się utożsamiać, ze zdobywaniem zwolenników, którzy będą podążać za liderem by wykonywać jego życzenia (polecenia). Zadaniem przywództwa adaptacyjnego jest generowanie rozwiązań adaptacyjnych poprzez interakcje agentów (czynników), co w konsekwencji prowadzi do związywania aliansów ludzkich, tworzenia idei czy technologii a także podejmowania prób kooperacji. W konsekwencji tworzona jest sieć wzajemnych połączeń (współzależnych) ograniczonych przez liczbę aktorów sieci zwierającej dostawców, pracowników, klientów21. Dlatego też przywództwo adaptacyjne nigdy nie będzie opierać się na akcie jednostkowym, a raczej na zależnościach wielu zmieniających się agentów, którzy wpływają na generowanie modyfikacji w systemach społecznych. Podstawowymi determinantami przywództwa adaptacyjnego są budowanie wspólnej tożsamości i napięcie. Wspólna tożsamość zawiązuje się w momencie, kiedy Strona M. Uhl-Bien, R. Marion, B. McKelvey, Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007, s. 305-306. 19 M. Pina, A. Rego, Complexity, simplicity, simplexity, ,,European Management Journal”, Elsevier, vol. 28(2), 2010, s. 85-94. 20 B.B. Lichtenstein, M. Uhl-Bien, R. Marion, A. Seers, J.D. Orton, C. Schreiber, Complexity leadership theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ,,ECO” Issue, Vol 8., nr 4, 2006, s. 4. 21 M. Uhl-Bien, R. Marion, B. McKelvey, Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007, s. 303. 104 18 uczestnicy interakcji podejmują próbę zdefiniowania tego „kim są” i jakie działania wykonują w ramach wspólnych interakcji. W ten sposób dochodzi do wyodrębnienia obiektu społecznego charakteryzującego się wspólną tożsamością. Złożona teoria przywództwa wskazuje na to, że zasady funkcjonowania, jak i działania wyodrębnionego obiektu społecznego mogą ulegać trwałym zmianom poprzez ciągłe interakcje. Drugą determinantą przywództwa adaptacyjnego jest napięcie prowadzące do adaptacyjnej zmiany. Napięcie to należy rozumieć, jako swoistą presję na agenta w celu wytworzenie zmiany. Najczęściej odbywa się to poprzez wyzwanie intelektualne, które mają doprowadzić do podwyższenia kompetencji w zakresie posiadanej wiedzy. Opisywane napięcie może być wykorzystywane przez przywództwo adaptacyjne jako impuls do powstania interakcji agentów (ludzi, pomysłów, informacji itp.)22 Do podstawowych działań przywództwa adaptacyjnego należą23: 1. Generowanie i uwydatnianie konfliktów (lider destabilizacji). 2. Popieranie nowości (lider wspierający innowacje) – wspomaganie emergencji i samoorganizacji poprzez pobudzenie innowacyjnego myślenia (kreowanie zachowań polegających na współpracy pomiędzy agentami – brak planu oraz organu „dowodzącego”). 3. Nadawanie sensu (lider interpretujący wydarzenia i „zarządzający słowami”) – wspieranie emergencji i samoorganizacji poprzez konstruowanie sensownych wyjaśnień określonych sytuacji i dzielenie się doświadczeniami odnośnie uczestnictwa w tych sytuacjach. B.B. Lichtenstein, M. Uhl-Bien, R. Marion, A. Seers, J.D. Orton, C. Schreiber, Complexity leadership theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ,,ECO” Issue, Vol 8., nr 4, 2006, s. 5. 23 D. Plowman, S. Solansky, T. Beck, L.T. Baker, M. Kulkarni, D. Travis, The role of leadership in emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly “18 (2007), s. 347. Strona 22 105 Przywództwo wspierające (w złożonym systemie adaptacyjnym) pełni rolę katalizatora przyczyniającego się do pojawienia przywództwa adaptacyjnego i zjawiska emergencji. Jak się może wydawać, w złożonym systemie adaptacyjnym, gdzie występują zjawiska emergencji i samoorganizacji, które nie są kontrolowane, rola lidera i samej organizacji powinny być ograniczone. Jednak takie myślenie nie powinno mieć miejsca. Właśnie rolą przywództwa wspierającego jest tworzenie odpowiednich struktur ukierunkowanych na interakcje (otwarte miejsca pracy, grupy 24 M. Uhl-Bien, R. Marion, B. McKelvey, Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, (w:) Uhl-Bien M., Marion R. (ed.) Complexity Leadership, Part I: Conceptual Foundations, IAP-Information Age Publishing Inc., 2008, s. 206. 25 S. Maguire, B. McKelvey, Complexity and management: Moving from fad to firm foundations, ,,Emergence” 2, 1999, s. 19-61. Strona Podsumowanie Teoria złożoności i jej umiejscowienie w nauce o zarządzaniu ma za zadanie ułatwić zrozumienie funkcjonowania organizacji w XXI wieku. Wielu badaczy zajmujących się problematyką systemów złożonych podkreśla, że jest ona pomostem pomiędzy erą przemysłu a erą wiedzy. Badając złożoność a przede wszystkim dynamikę zmian należy dokładnie analizować wszelkie mechanizmy, które bardzo często są nieprzewidywalne, nieliniowe i charakteryzujące się wysoką burzliwością otoczenia oraz interakcjami. Złożony system adaptacyjny niejako ukierunkowuje ścieżkę badawczą na poszukiwanie nieformalnych i nieprawdopodobnych zachowań wewnątrz organizacji i w jej otoczeniu. Przeważająca liczba koncepcji dotyczących zarządzania zasobami ludzkimi, jak i przywództwa ukierunkowana jest na działania osoby lub osób i ich kompetencje. Tradycyjne teorie przywództwa koncentrują się na roli lidera, którego zadaniem jest określanie przyszłych (pożądanych) stanów i wskazywanie kierunków prowadzących do ich osiągnięcia. Należy wskazać, że takie podejście nie jest wystarczające do poznania procesów czy systemów mających miejsce w organizacji. Teoria złożoności wskazuje, że przyszłe potrzeby są nieznane ponieważ wynikają z bieżących interakcji i samoorganizacji w systemie, jakim jest organizacja. Szczególną rolę w teorii złożonego przywództwa pełni przywództwo adaptacyjne. Trudno sobie wyobrazić, aby organizacja chcąca zapewnić sobie przewagę konkurencyjną, a w konsekwencji odnieść sukces opierała swoje działania jedynie na przywództwie administracyjnym. Pożądane jest stosowanie rozwiązań jakich dostarcza takie przywództwo wspierające zwracające uwagę na zdolność do integrowania zasobów ludzkich, wspomagania interakcji pomiędzy ludźmi, 106 samoorganizujące się czy elektroniczna grupa robocza)24. Objawiać się to może działaniem polegającym na wywołaniu napięcia (determinanta przywództwa adaptacyjnego) poprzez niejednorodność agentów. Niejednorodność ta dotyczy różnic w umiejętnościach, preferencjach i dążeniach, a konsekwencją tych działań ma być przystosowanie się agentów do wskazanych różnic. Takie postępowanie ma na celu ochronę złożonego systemu adaptacyjnego przed biurokracją i formalizacją, które mogą być hamulcem nie tylko interakcji, ale przede wszystkim transferu wiedzy innowacyjnej25. Strona Bibliografia 1. Anderson P., Complexity theory and organization science, ,,Organization Science”, vol. 10, nr 3, 1999. 2. Avolio B.J., Walumbwa F.O., Weber T., Leadership: Current theories, research, and future directions, ,,Annual Review of Psychology”, 60, 2009. 3. Brodbeck P., Complexity theory and organisation procedure design, ,,Business Process Management Journal”, vol. 8, nr 4, 2002. 4. Fontana M., Can neoclassical economics handle complexity? The fallacy of the oil, ,,Journal of Economic Behavior & Organization”, vol. 76, 2010. 5. Halley, J., Winkler, D., Classification of emergence and its relation to self-organization, ,,Journal Complexity”, vol. 13, nr 5, 2008. 6. Lichtenstein B.B., Uhl-Bien M., Marion R.,. Seers A, Orton J.D., Schreiber C., Complexity leadership theory: An interactive perspective on leading in complex adaptive systems, ,,ECO” Issue, vol 8, nr 4, 2006. 7. Maguire S., McKelvey B., Complexity and management: Moving from fad to firm foundations, ,,Emergence” 2, 1999. 8. Manson S., Simplifying complexity: a review of complexity theory, ,,Geoforum”, vol. 32, 2001. 9. Mesjasz, Cz., Organizacja jako system złożony, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie nr 652, 2004. 10. Peltoniemi, M., Preliminary theoretical framework for the study of business ecosystems, ,,ECO”, vol. 8 nr 1, 2006. 11. Pina M., Rego A., Complexity, simplicity, simplexity, ,,European Management Journal”, Elsevier, vol. 28(2), 2010. 12. Plowman D., Solansky S., Beck T., Baker L.T., Kulkarni M., Travis D., The role of leadership in emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly” 18, 2007. 13. Plowman, D., Solansky, S., Beck, T., Baker, L., Kulkarni M., Travis D., The role of leadership in emergent, self-organization, ,,The Leadership Quarterly”, vol. 18, 2007. 14. Smith A., Graetz F., Complexity theory and organizing form dualities, ,,Management Decision”, vol. 44 nr 7, 2006. 15. Smith, A., Complexity theory for organisational futures studies, ,,Foresight”, vol. 7, nr 3, 2005. 16. Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, ,,Leadership Quarterly”, 18, 2007. 17. Uhl-Bien M., Marion R., McKelvey B., Complexity leadership theory: Shifting leadership from the industrial age to the knowledge era, (w:) Uhl-Bien M., Marion R. (ed.) Complexity Leadership, Part I: Conceptual Foundations, IAP-Information Age Publishing Inc., 2008. 18. Vuori E., Knowledge-Intensive Service Organizations as Agents in a Business Ecosystem, ,,ICSSM”, vol. 2, 2005. 19. Wilczyński A., Znaczenie teorii złożoności w ekosystemie biznesowym, ,,Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu” Nr 168, Wrocław, 2011. 107 wykorzystania wiedzy tłumu czy organizowania sieci powiązań. Uzyskanie pożądanego poziomu i ilości wiedzy wymaga podejmowania działań promujących różnorodność ludzi, idei i punktów widzenia zarówno w otoczeniu (sieci) wewnętrznym organizacji, jak i wśród klientów czy dostawców. 20. Wollin, D., Perry, Ch., Marketing management in a complex adaptive system An initial framework, ,,European Journal of Marketing”, vol. 38, nr 5/6, 2004. 21. Zahara A., Ryan Ch, From chaos to cohesion – Complexity In tourism structures: An analysis of New Zeland’s regional tourism organizations, ,,Tourism Management”, vol. 28, 2007. LEADERSHIP IN COMPLEX ADAPTIVE SYSTEMS Summary Complexity theory can help us understand the process of organization change and their environment and focuses on managing human resources as the primary knowledge source. Leadership plays a particularly important role in knowledge producing. The purpose of this study was to identify the influence of Complex Adaptive System (CAS) certain behaviours like self-organisation, emergence, coevolution on leadership theory. The framework identifies three types of leadership adaptive, administrative and enabling leadership. In knowledge era successful leader recognises and create special behaviour which can affect of agent interactions those generate adaptive capacity. Keywords: Complexity theory, leadership styles, interactions, emergence, adaptive leadership Streszczenie Teoria złożoności odgrywa szczególne znaczenie w zrozumieniu procesów zachodzących w organizacji i jej otoczeniu. Podstawowy kierunek podejmowanych badań nad umiejscowieniem teorii złożoności w zarządzaniu stanowią zasoby ludzkie, a tym samym przywództwo, jako funkcja zarządzania. Przeprowadzone badania wykazały, że współczesne przywództwo powinno być ściśle powiązane z takimi terminami, jak interakcje, adaptacja i tworzenie wiedzy. Dlatego też podstawowym stylem przywództwa powinien być styl adaptacyjny. Działania lidera muszą dawać impuls do tworzenia wiedzy poprzez interakcje pomiędzy elementami systemu, jakim jest organizacja. Strona 108 Słowa kluczowe: teoria złożoności, style przywództwa, interakcje, emergencja, przywództwo adaptacyjne ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 109-119 Mgr Rafał Wyszomierski Warszawska Wyższa Szkoła Ekonomiczna Dr hab. Piotr Bórawski Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie OCENA OPŁACALNOŚCI WYKORZYSTANIA BIOMASY Z ROŚLIN ENERGETYCZNYCH Wstęp Jednym z ważniejszych sposobów ograniczenie emisji gazów cieplarnianych jest zastępowanie części tradycyjnych paliw transportowych biopaliwami, zaś węgla biomasą. Polska ze względu na korzystne warunki klimatyczne i glebowe, opiera pozyskiwanie energii ze źródeł odnawialnych w 80% z biomasy. Należą do niej surowce pochodzenia rolniczego, głównie te, które ulegają biodegradacji oraz pochodzące z przemysłu. Najważniejsze znaczenie ma biomasa roślinna. Ma ona zastosowanie w procesie spalania surowców stałych lub przetwarzania na biopaliwa ciekłe i gazowe1. Aby biomasa mogła być wykorzystywana w procesie konwersji do wtórnych nośników energii konieczne jest ponoszenie niskich nakładów materiałowoenergetycznych na jej pozyskanie2. Biomasa może być wykorzystana również do produkcji ciepła, paliw transportowych czy energii elektrycznej3. Biomasa jako surowiec wykorzystywany w procesie spalania charakteryzuje się małą zawartością siarki i popiołu. W wyniku jej spalania zostaje uwolnione ciepło, a emisja zanieczyszczeń do środowiska jest znacznie mniejsza niż w przypadku węgla. Jest ona jako surowiec grzewczy szczególnie wskazana dla małych gospodarstw domowych. Samo spalanie nie zwiększa efektu cieplarnianego ponieważ jest to proces odnawialny, a wydzielany CO2 krąży w przygodzie w obiegu zamkniętym4. I. Niedziółka, A. Zuchniarz, Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy pochodzenia roślinnego, ,, Motrol 8A” 2006, s. 232-237. 2 M. Stolarski, S. Szczukowski, J. Tworkowski, Efektywność energetyczna produkcji biomasy wierzby w systemie Eko-salix, ,,Fragmenta Agronomica” 28(1), 2011, s. 62-69. 3 M. Stolarski, S. Szczukowski, J. Tworkowski, Biopaliwa z biomasy wieloletnich roślin energetycznych, ,,Energetyka i Ekologia”, styczeń 2008, s. 77-80. 4 F. Strzelczyk, A. Wawszczak, Efektywność biomasy jako paliwa energetycznego, ,,Rynek energii” 5, 2008. Strona 109 1 Rozwój rynku biomasy może również przyczynić się do redukcji bezrobocia poprzez tworzenie nowych miejsc pracy w jednostkach zajmujących się pozyskiwaniem i przetwórstwem biomasy oraz rozwoju rolnictwa. Aby jednak rozwój rynku biomasy miał miejsce potrzebna jest odpowiednia polityka wspierająca lokalne inicjatywy zmierzające do zwiększenia pozyskiwania energii elektrycznej i cieplnej 5. Można więc stwierdzać, że biomasa przyczynia się do poprawy bezpieczeństwa energetycznego kraju rozumianego jako: ,,stanu gospodarki umożliwiającego pokrycie bieżącego i perspektywicznego zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energię w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagań ochrony środowiska”6. W Polsce blisko 90% wykorzystywanej energii pochodzi ze spalania węgla, zaliczanego do nieodnawialnych źródeł energii. Potrzebna jest zatem alternatywa będąca doskonałym zamiennikiem tego surowca na taki, który będzie łatwo dostępny na miejscu i tani w pozyskiwaniu7. Mając na uwadze ważne znaczenie produkcji biomasy dla poprawy bilansu energetycznego Polski w pracy podjęto próbę oceny efektów ekonomicznych tej działalności. Jest to nowy rodzaj aktywności szczególnie zalecany gospodarstwom posiadającym wolne od uprawy i słabe jakościowo gleby. W przyszłości przewiduje się wzrost zapotrzebowania w zakresie paliw gazowych i energii elektrycznej pozyskiwanych ze źródeł odnawialnych w gospodarstwach rozwojowych8. Cel, przedmiot i metoda badań Celem badań było poznanie opłacalności uprawy roślin energetycznych w Polsce, takich jak: wierzba energetyczna czy topola. W ramach celu głównego realizowano następujące cele szczegółowe: 1. Jaka jest struktura odnawialnych źródeł energii w Polsce? 2. Jakie są przyrosty topoli i wierzby energetycznej? 3. Jak kształtują się koszty produkcji topoli i wierzby energetycznej? Przedmiotem badań była struktura odnawialnych nośników energii w Polsce oraz kalkulacje opłacalności uprawy topoli i wierzby na cele energetyczne. M. Borgosz-Koczwara, K. Herlender, Bezpieczeństwo energetyczne a rozwój odnawialnych źródeł energii, ,,Energetyka” marze 2008. 6 Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10.04.1997 r. wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U.153.1504). 7 Z. Ginalski, Uprawa wybranych roślin energetycznych, CDR O/Radom, 2012. 8 Z. Wójcicki, Potrzeby energetyczne i wykorzystanie odnawialnych zasobów energii, ,,Problemy inżynierii rolniczej” 4, 2010, s. 37-47. Strona 110 5 W toku analizy wyników badań wykorzystano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. Źródło analiz stanowiły dane pozyskane z magazynu Biomasa oraz bogata literatura przedmiotu. Wyniki badań i dyskusja Pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych w Polsce, w 2013 roku przedstawiono na rysunku 1. Z informacji wynika, że najważniejszym źródłem odnawialnych nośników energii w 2013 roku były biopaliwa stałe (80,03%) oraz biopaliwa ciekłe (8,2%). Ważne znaczenie odgrywa również energia wiatru (6,05%), energia wody (2,46%) oraz biogaz (2,12%). Pozostałe źródła tj. odpady komunalne, pompy ciepła, energia geotermalna i słoneczna stanowią około 1% (rys. 1). Energia słoneczna - solar energy 0,18 Energia geotermalna - geothermal energy 0,22 Pompy ciepła - heat pumps 0,33 Odpady komunalne - municipal waste 0,42 Biogaz - biogas 2,12 Energia wody - water energy 2,46 Energia wiatru - wind energy 6,05 Biopaliwa ciekłe - liquid biofuels 8,2 Biopaliwa stałe - solid biofuels 80,03 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 A. Rubyczyński, A. Teper, P. Małyska, Plantacje roślin energetycznych - korzyści dla gospodarki i energetyki, „Czysta Energia” - 6/2013, s. 26-29. 9 Strona W Polsce znajduje się blisko 2 miliony hektarów gruntów o słabej przydatności do produkcji rolniczej, które mogłyby być przeznaczone na alternatywne cele, np. po uprawy roślin energetycznych. Według Antoniego Fabera, około 450 tys. hektarów może być wykorzystywane do zakładania plantacji roślin energetycznych9. 111 Rysunek 1. Pozyskanie energii ze źródeł odnawialnych według nośników w Polsce, w 2013r.(%) Figure 1. Obtaining energy from renewable sources by media in Poland, in 2013. (in %) Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Biomasa” 02(9)/2015 Source: Own study on the basis: „Biomasa” 02(9)/2015 11 Strona http://www.raportrolny.pl, data dostępu 9.01.2016. E. Wach, Odnawialne do 2020 roku, ,,Czysta Energia”, 4, 40. 12 http://ekorynek.com/agrobiznes/160-nowe-szanse-dla-rolnictwa-energetycznego, data dostępu 9.01.2016. 13 E. Głodek, Spalanie i współspalanie biomasy, Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych, Opole 2010, s.17 10 112 Według danych GUS jedna trzecia użytków rolnych w Polsce (czyli około 5,5 mln ha) to słabe ziemie V i VI klasy, na których tradycyjne rolnictwo balansuje na granicy opłacalności. W wielu przypadkach bardziej opłacałoby się przeznaczyć je pod uprawy roślin energetycznych. Ministerstwo Gospodarki w projekcie ustawy o źródłach energii wspomina, że w Polsce na jednego mieszkańca przypada aż 0,41 ha użytków rolnych. To dwa razy więcej niż w krajach UE 15. Dlatego też, według resortu gospodarki jesteśmy postrzegani jako kraj, który może mieć bardzo znaczący udział w produkcji biomasy na cele energetyczne w Unii Europejskiej.10. Według wytycznych UE z marca 2007 roku kraje członkowskie powinny zwiększyć do 20% energię ze źródeł odnawialnych i do 10% zużycia biopaliw do 2020 roku11. Pierwsze plantacje roślin energetycznych w Polsce zaczęły powstawać kilkanaście lat temu. Niestety brak doświadczenia w planowaniu takich inwestycji miał negatywne skutki dla pierwszych plantatorów. Na samym początku rolnicy nastawili się głównie na uprawę wierzby, ale robili to na ogół na dość małą skalę. W momencie kiedy UE wprowadziła obowiązkowe ograniczenie emisji CO2 elektrownie i ciepłownie węglowe poszukiwały bardziej ekologicznego surowca12. Jednym z głównych czynników sprzyjających produkcji biomasy w Polsce, w tym roślin energetycznych, jest powstawanie nowych elektrowni na biomasę lub przerabianie na takie paliwo istniejących elektrowni. Na rysunku 2 przedstawiono spalanie biomasy z podziałem na technologie w latach 2005-2014. Z informacji wynika, że w Polsce ma miejsce współspalanie biomasy oraz energia na biomasę. Poprzez współspalanie biomasy rozumie się procesy łączące ze sobą wykorzystanie odnawialnych źródeł energii z zastosowaniem energii z paliw kopalnych w procesie spalania13. Natomiast pod pojęciem energii na biomasę rozumiemy, produkcję czystej energii poprzez spalanie samej biomasy lub biomasy Agro bez dodatków węgla. Od 2005 roku wykorzystanie energii na biomasę wzrosła blisko dziesięciokrotnie, co potwierdza rozwój tej formy wykorzystania biomasy i pozyskiwania energii. 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Energia na biomasę - energy for biomass Współspalanie biomasy - co-firing of biomass Potencjał biomasy dla instalacji średniej i małej mocy, ,,Czysta Energia”, 10/ 2015. D. Zych, M. Roik, Polska biośmietnikiem świata, „Biomasa” 03/2015 s. 26. 16 M. Gatkowska, W. Kiryła, SERENE – satelitarny serwis roślin energetycznych, ,,Biomasa” 12/2015. s. 28. 14 15 Strona Powodem, który może mieć wpływ na obniżenie popytu na biomasę przy współspalaniu, będzie od 2016 roku nowa ustawa o odnawialnych źródłach energii, która wprowadzi stopniowe wygaszanie zielonych certyfikatów przy współspalaniu14 W 2016 nastąpi ograniczenie płatności za każdy wyprodukowany zielony certyfikat, będący dodatkowym środkiem finansowym dla producentów energii15. Czynnikiem sprzyjającym rolnikom i branży energetycznej jest powstawanie, Serwisu Monitorowania Plantacji Roślin Energetycznych „SERENE” z inicjatywy Europejskiej Agencji Kosmicznej, której celem jest wsparcie biomasy produkowanej lokalnie. System ten przyczyni się w bezpośredni sposób do rozwiązywania problemów, z jaki będą borykać się gospodarstwa rolne. ,,SERENE” będzie wykorzystywać dane satelitarne do monitorowania plantacji roślin energetycznych w czasie rzeczywistym, co da możliwość szacunku ilości biomasy z plantacji, korekcji przewidywanego plonu w wyniku wystąpienia warunków niekorzystnych, suszy lub innych zjawisk pogodowych16. W Polsce istnieją gatunki roślin energetycznych, takie które są i te które mogą 113 Rysunek 2. Spalanie biomasy z podziałem na technologie w latach 2005-2014 w Polsce (energia elektryczna w MWh) Figure 2. Biomass combustion technologies with the division in the years 2005-2014 in Poland (electricity in MWh). Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Biomasa” 12/2015 Source: Own study on the basis: „Biomasa” 12/2015. być wykorzystywane do celów energetycznych. Pierwszymi roślinami w Polsce, które zostały wykorzystane na większą skalę i które po dziś dzień pełnią ważną rolę jest wierzba i topola. Gatunki te, mimo że są podobne, to różnią się wieloma cechami, takimi jak: cyklem plonowania, wielkością plonu, a więc i energii z hektara oraz wykorzystaniem w celach przemysłowych 17. To właśnie te dwa gatunki, zaliczane są do ważnych źródeł surowców energetycznych18. Wierzba to roślina, która występuje w siedliskach dość żyznych i zapewniających wystarczające ilości wody. W Polsce najbardziej rozsądnym i skutecznym rozwiązaniem jest uprawa wierzby na gruntach ornych w zagęszczeniu od 20 do 40 tys. sztuk/1ha UR z wykorzystaniem systemu trzyletniej rotacji19. Jednym z najlepiej nadających się na cele energetyczne jest gatunek wierzby krzewiastej (Salix viminalis L). Jest to roślina wieloletnia z ilością pędów mogącą sięgać od kilku do kilkunastu. Okres użytkowania plantacji może wynosić od 15 do 20 lat20, a niektóre gatunki wierzby energetycznej mogą być użytkowane nawet 30 lat. Do zalet wierzby należą tanie sadzonki, długi okres użytkowania oraz w miarę duże plony w trzecim i następnych latach użytkowania, sięgającej 10-13 t/ha/rocznie.21 Topole rozmnażają się generatywnie z nasion oraz wegetatywnie. Z topoli produkuje się zarówno drewno kawałkowe do kotłów i kominków, jak i zrębki do kotłowni zautomatyzowanych. Topola to uniwersalne drzewo, do jej zbioru na zrębki wykorzystywać można takie same maszyny jak do zbioru wierzby.22 Jednak topola w porównaniu do wierzby lepiej dostosowuje się do warunków klimatycznych, jest bardziej produktywna oraz odporna na choroby, Drewo uzyskane z uprawy topoli może mieć różne zastosowania, np. jako biomasa energetyczna, do produkcji papieru, oraz różnego rodzaju płyt i okien drewnianych. Powoduje to, że wachlarz możliwości zastosowań topoli jest większy a duża dywersyfikacja produktu zwiększa A. Rubyczyński, A. Teper, P. Małyska, Plantacje roślin energetycznych - korzyści dla gospodarki i energetyki, „Czysta Energia” - 6/2013, s. 26-29. 18 I. Niedziółka, A. Zuchniarz, Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy pochodzenia roślinnego, ,, Motrol 8A” 2006, s. 232-237. 19 M. Stolarski, S. Szczukowski, J. Tworkowski, Efektywność energetyczna produkcji biomasy wierzby w systemie Eko-salix, ,,Fragmenta Agronomica” 28(1), 2011, s. 62-69. topola.html, data dostępu 9.01.2016. Strona Z. Ginalski, Potencjalne możliwości uprawy roślin energetycznych, ,,Vademecum energetyki odnawialnej” http://www.instsani.pl/ozebio49.htm, data dostępu 11.01.2016. 21 Z. Ginalski „Uprawa wybranych roślin energetycznych” CDR O/Radom 22 http://www.coach-bioenergy.eu/pl/cbe-usugi/opisy-technologii-i narzędzi/technologii/24020 114 17 bezpieczeństwo produkcji23. Z tabeli 1 wynika, że osiągalny plon dla cyklu zbiorów co 4 lata w przypadku topoli jest blisko dwukrotnie większy niż w przypadku wierzby. Kolejnym czynnikiem wpływającym na efektywność wykorzystania topoli, jest możliwość szerszego zastosowania jej drewna w przemyśle np. przy produkcji papieru, płyt MDF, OSB. Tabela 1. Przyrost naturalny topoli hybrydowej i wierzby energetycznej Table 1. The natural growth of hybrid poplar and willow Charakterystyka Topola hybrydowa Wierzba energetyczne Characteristics Hybrid poplar Willow Typ rośliny Drzewo (jeden solidny pień) Roślina krzewiasta (kilka łodyg) Osiągalny plon w 8-25 ton/ha/rok 10-13 ton/ha/rok przeliczeniu na rok Osiągalny plon dla cyklu 72-100 ton/ha/rok 40-52 ton/ha/rok zbiorów co 4 lata Zastosowanie Zrębki (cykl 3-4 letni), Produkcja zrębki (cykl 3-4 drewno kakałkowe, kłody do letni), wyroby wiklinowe produkcji papieru, płyty MDF, OSB Kaloryczność świeżej zrębki 8-9,1 GJ/t (wilgotność 507,0-9,1 GJ/t (wilgotność 5545%) 45%) Kaloryczność zrębki 11,3-12,3 (wilgotność 3510,2-12,3 GJ/t (wilgotność przesuszonej 30%) 40-30%) Źródło: http://sadzonki-topoli.pl/ data dostępu 9.01.2016 Source: http://sadzonki-topoli.pl/ data dostępu 9.01.2016 23 D. Samulewicz, Polska energetyka kroczy zieloną drogą, „Biomasa” 02/2015r., s. 11. Strona 115 Na rysunku 3 przedstawiono opłacalność możliwą do uzyskania z zagajników krótkiej rotacji topoli w przeliczeniu na 1ha. Najniższy zysk uzyskiwany jest na samym początku w wysokości 2450 zł. rocznie. Dopiero po upływie 3-4 lat przyrost masy drewna zwiększy się w porównaniu do wcześniejszych lat średnio o 20t/ha, co pozwoli na uzyskanie kwoty 70 400 zł po 6 latach zbiorów biomasy. 70,4 65,00 2039 59,85 2035 85 45,50 2031 85 31,15 2027 85 16,80 2023 85 2,45 2019 0 10 65 20 30 40 50 Opłacalność (tys. zł.) - Profitability (th. PLN) 60 70 80 90 plon t/ha- crop t/ha Rysunek 3. Wynik opłacalności zagajnika krótkiej rotacji topoli w przeliczeniu na 1ha. Figure 3. Result profitability of short rotation of poplar per 1 / ha. Źródło: http://sadzonki-topoli.pl/, data dostępu 11.01.2016 Source: http://sadzonki-topoli.pl/, data dostępu 11.01.2016 Na rysunku 4 przedstawiono koszty i zyski z uprawy topoli w ciągu 25 lat. W ciągu trzech pierwszych lat uprawy trzeba ponieść koszty związane z założeniem plantacji co sprawia, że na początku jest to działalność mało opłacalna. Dopiero od czwartego roku uprawy przychody ze sprzedaży biomasy przewyższają koszty. Całe przedsięwzięcie jest opłacalne i w długim horyzoncie czasowym (25 lat) pozwala na uzyskanie blisko 70 000 zł/ha zysku. 80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 -10000 -20000 Rysunek 4. Kalkulacja opłacalności zagajnika krótkiej rotacji topoli Figure 4. The calculation of the profitability of short rotation of poplar Źródło: http://zagajniktopoli.pl/ data dostępu 11.01.2016 Source: http://zagajniktopoli.pl/, data dostępu 11.01.2016 Mimo wielu korzystnych obliczeń finansowych potwierdzających opłacalność uprawy roślin energetycznych, nie ma dużego zainteresowania ta formą 116 koszty (zł.) - costs (PLN) Strona opłacalność (zł.) - profitability (PLN) A. Rubyczyński, A. Teper, P. Małyska, Plantacja roślin energetycznych – korzyści dla gospodarki i energetyki, „Czysta Energia”, 6/2013. 25 J. Kuś (red.) Uprawa roślin na potrzeby energetyki, CDR o Radom, 2009. 24 Strona Podsumowanie i wnioski Biomasa jest źródłem alternatywnej energii, która ze względu na swe właściwości i sprzyjające warunki klimatyczne Polski może uzupełniać tradycyjne paliwa kopalne w zaspokojeniu potrzeb energetycznych. Przy wsparciu rządu i Unii Europejskiej jest duża szansa na dalszy rozwój sektora biomasy ze szczególnym uwzględnieniem roślin energetycznych. W Polsce głównymi nośnikami odnawialnych źródeł energii są biopaliwa stałe, biopaliwa ciekłe oraz energia wiatru i wody. Oznacza to, że w naszym kraju istnieją warunki do pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych. Proces ten powinien być wspierany szczególnie przez odpowiednią politykę na szczeblu lokalnym, krajowym i międzynarodowym. Opłacalność produkcji biomasy na cele energetyczne przy odpowiedniej zmianie przepisów jest czynnikiem sprzyjającym wykorzystaniu słabo urodzajnych gleb, które są mało przydatne dla produkcji zbóż. Ich wykorzystanie pod uprawę biomasy stwarza możliwość zwiększenia dochodów osób chcących zająć się tą uprawą oraz zwiększyć przychody do budżetu państwa. Uprawa zarówno wierzby jak i topoli jest opłacalna w dłuższym okresie czasu. W przeciągu trzech pierwszych lat uprawa tych gatunków wymaga ponoszenia 117 działalności. Wśród znaczących przyczyn zahamowania rozwoju plantacji roślin energetycznych i niewykorzystania gruntów nieużytkowych można wymienić: złe doświadczenia rolników z okresu minionej dekady, takie jak zbyt niską rynkową cenę biomasy Agro, brak doświadczenia rolników w zakładaniu plantacji, nieskuteczną politykę nieskoordynowaną z potrzebami energetyki24. Rolnik poszukujący alternatywnego i stabilnego dochodu powinien dążyć do zakładania możliwie dużych plantacji, nie mniejszych jak 20 ha i nie przekraczających więcej niż 25% użytków rolnych gospodarstwa. W tym celu bardzo wskazane jest tworzenie grup producenckich, co pozwoli zwiększyć posiadany areał uprawy energetycznych poprzez zakładanie plantacji na sąsiednich polach, jak i starać się o dodatkowe środki finansowe oraz minimalizować koszty zbioru i transportu. Należy jednak podkreślić, że dla rolników założenie wieloletniej plantacji jest inwestycją, która musi gwarantować opłacalność produkcji w perspektywie kilku lat. Konieczne jest układanie wzajemnych relacji pomiędzy producentami biomasy a zakładami energetycznymi na zdrowych zasadach biznesowych25. kosztów przewyższających przychody z ich sprzedaży. Dopiero w czwartym roku uprawy wierzby i topoli przychody przewyższają koszty, co czyni te działalności efektywnymi w długim okresie czasu. Bibliografia 1. Borgosz-Koczwara M., Herlender K., Bezpieczeństwo energetyczne a rozwój odnawialnych źródeł energii, ,,Energetyka” marze 2008. 2. Gatkowska M., Kiryła W., SERENE – satelitarny serwis roślin energetycznych, ,,Biomasa” 12/2015. 3. Ginalski Z., „Uprawa wybranych roślin energetycznych, CDR O/Radom, 2012. 4. Ginalski Z., Potencjalne możliwości uprawy roślin energetycznych, ,,Vademecum energetyki odnawialnej” http://www.instsani.pl/ozebio49.htm, data dostępu 11.01.2016. 5. E. Głodek, Spalanie i współspalanie biomasy, Instytut Ceramiki i Materiałów Budowlanych, Opole 2010. 6. Kuś J. (red.) Uprawa roślin na potrzeby energetyki, CDR o Radom, 2009. 7. Niedziółka I., Zuchniarz A., Analiza energetyczna wybranych rodzajów biomasy pochodzenia roślinnego, ,, Motrol 8A” 2006, s. 232-237. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Potencjał biomasy dla instalacji średniej i małej mocy, ,,Czysta Energia”, 10/2015. Rubyczyński A., Teper A., Małyska P., Plantacje roślin energetycznych - korzyści dla gospodarki i energetyki, „Czysta Energia” - 6/2013. Samulewicz D., Polska energetyka kroczy zieloną drogą, „Biomasa” 02/2015. Stolarski M., Szczukowski S., Tworkowski J., Efektywność energetyczna produkcji biomasy wierzby w systemie Eko-salix, ,,Fragmenta Agronomica” 28(1), 2011, s. 62-69. Stolarski M., Szczukowski S., Tworkowski J., Biopaliwa z biomasy wieloletnich roślin energetycznych, ,,Energetyka i Ekologia”, styczeń 2008, s. 77-80. Strzelczyk F., Wawszczak A., Efektywność biomasy jako paliwa energetycznego, ,,Rynek energii” 5, 2008. Ustawa Prawo energetyczne z dnia 10.04.1997 r. wraz z późniejszymi zmianami (Dz.U.153.1504). Wach E., Odnawialne do 2020 roku, ,,Czysta Energia”, 4, 40. Wójcicki Z., Potrzeby energetyczne i wykorzystanie odnawialnych zasobów energii, ,,Problemy inżynierii rolniczej” 4, 2010, s. 37-47. Zych D., Roik M., Polska biośmietnikiem świata, „Biomasa” 03/2015. Summary The possibility of market development of energy crops in Poland was indicated in this work. In the course of analysis the tabular, graphical and descriptive methods were used. In the study the costeffectiveness of energy crops in Poland with particular emphasis on hybrid poplar and willow was Strona PROFITABILITY EVALUATION OF BIOMASS FROM ENERGY CROPS 118 Strony internetowe 1) http://www.raportrolny.pl, data dostępu 9.01.2016. 2) http://ekorynek.com/agrobiznes/160-nowe-szanse-dla-rolnictwa-energetycznego, data dostępu 9.01.2016 3) http://www.coach-bioenergy.eu/pl/cbe-usugi/opisy-technologii-i narzędzi/technologii/240topola.html, data dostępu 9.01.2016. counted. The analysis shows the main sources of renewable energy in Poland are solid biofuels, liquid biofuels, wind and water energy. The market energy for plants has a chance of development in Poland and its effectiveness can be high in case of appropriate policies at local and national level. The charge level is the highest in the early years of cultivation. Growing poplar provides higher efficiency compared to willow. Key words: profitability, energy crops, topola, wierzba Streszczenie W pracy wskazano możliwości rozwoju rynku roślin energetycznych w Polsce. W toku analiz wykorzystano metody tabelaryczne, graficzne i opisowe. W pracy policzono opłacalność roślin energetycznych w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem topoli hybrydowej i wierzby energetycznej. Z analiz wynika, głównymi nośnikami odnawialnych źródeł energii w Polsce są biopaliwa stałe, biopaliwa ciekłe oraz energia wiatru i wody. Rynek roślin energetycznych ma szanse rozwoju w Polsce a jego efektywność może być wysoka w przypadku odpowiedniej polityki na szczeblu lokalnym i krajowym. Poziom kosztów jest najwyższy w pierwszych latach uprawy. Uprawa topoli pozwala uzyskać wyższą efektywność w porównaniu do wierzby. Strona 119 Słowa kluczowe: zyskowność, rośliny energetyczne, poplar, willow ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 120-130 Dr hab. Katarzyna Brodzińska Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie WPŁYW CECH JAKOŚCIOWYCH KAPITAŁU LUDZKIEGO NA PROCES MODERNIZACJI GOSPODARSTW ROLNYCH Wstęp Strona D. Kołodziejczyk, Wstęp W: Rola instytucji w modernizacji gospodarstw rolnych. Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu do Unii Europejskiej, nr 103, Wyd. IERiGŻ, Warszawa 2008, s. 7. 2 I. Hamerska, S. Roczkowska-Chmaj, Wykształcenie i wiek rolników a wskaźnik postępu naukowo-technicznego, „Inżynieria Rolnicza” 11 (109), 2008, s. 75-82. 1 120 Przystąpienie Polski do UE i objęcie rolników mechanizmami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) spowodowało nasilenie konkurencji na rynku produktów rolnych, ale otworzyło jednocześnie nowy etap w historii polskiego rolnictwa. Tempa nabrał zapoczątkowany jeszcze w okresie przedakcesyjnym proces modernizacji gospodarstw rolnych. Niezwykle istotnym wsparciem tego procesu w Polsce są wdrażane działania pomocowe. Pozwalają one na przeprowadzenie wielu inwestycji mających na celu poprawę ogólnych wyników gospodarowania. Wsparcie obejmuje zarówno współfinansowanie inwestycji związanych z wprowadzaniem nowych technologii, czyli zakup maszyn, urządzeń mających na celu poprawę jakości produkcji, jak i poprawę infrastruktury technicznej gospodarstw np. przebudowę budynków inwentarskich itp. Ponieważ koszty związane z wdrażaniem tych inwestycji są duże i niewielu rolników jest w stanie pokryć je z własnych przychodów, wsparcie procesu modernizacji jest niezwykle istotne. Proces modernizacji gospodarstw rolnych zleży od wielu czynników. Jak podaje D. Kołodziejczyk1 czynniki te można podzielić na zewnętrzne i wewnętrzne. Do grupy czynników zewnętrznych można zaliczyć politykę państwa, system mechanizmów WPR oraz sprawność instytucji otoczenia rolnictwa. Natomiast do drugiej grupy czynników można zaliczyć powierzchnię użytków rolnych, zasoby ludzkie, zasoby kapitałowe. Jednocześnie autorka podkreśla, że szybkość i kompleksowość przemian jest zależna od uwarunkowań na płaszczyźnie doradczej, naukowo-badawczej, środowiskowej i mentalnej. Również w opinii I. Hamerskiej S. Roczkowskiej-Chmaj2 wstąpienie Polski do Unii Europejskiej wymusiło na krajowych rolnikach konieczność nowoczesnego gospodarowania, opartego na wdrażaniu nowych technologii, wytworów nauki, techniki, postępu biologicznego oraz organizacyjnego. W związku z powyższym czynnik ludzki w procesie modernizacji gospodarstw rolnych jest szczególnie istotny. A. Marcysiak, A. Marcysiak, Wpływ cech jakościowych kapitału ludzkiego na wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych, „Zeszyty Naukowe SGGW Problemy Rolnictwa Światowego”, t. 11(XXVI), z. 4, 2011, s. 129-137. 3 Strona Wyniki badań Pojęcie kapitału ludzkiego może być rozpatrywane zarówno na poziomie makro, jak i mikro. Może się ono odnosić do sektora gospodarki, jednostki gospodarczej, lub konkretnej osoby3. U podstaw jakości kapitału ludzkiego zawsze jednak pozostaje wiedza. W odniesieniu do sektora rolnego to właśnie wiedza, w ujęciu poziomu wykształcenia właścicieli gospodarstw rolnych i posiadanych 121 Cel, przedmiot i metoda badań Celem artykułu jest ocena wpływu cech jakościowych kapitału ludzkiego na proces modernizacji gospodarstw rolnych. Badaniami objęto 62 właścicieli gospodarstw rolnych zlokalizowanych w dwóch powiatach: puckim (woj. pomorskie) i zambrowskim (woj. podlaskie). Dobór próby badawczej był celowy i obejmował właścicieli gospodarstw rolnych modernizujących swoje gospodarstwa. Wszyscy objęci badaniami rolnicy korzystali ze wsparcia w ramach działań WPR. Obiekty badawcze zlokalizowano w powiatach rolniczych, zbliżonych pod względem specyfiki produkcji rolnej. W powiecie puckim gospodarstwa specjalizują się głównie w chowie bydła mlecznego oraz w produkcji roślinnej. Niewiele gospodarstw na tym obszarze zajmuje się chowem bydła mięsnego oraz trzody chlewnej. Również powiat zambrowski zaliczany jest do regionów typowo rolniczych. Dobre warunki glebowe determinują rolniczy kierunek gospodarki na tym obszarze i ograniczają inne formy rozwoju. W produkcji rolniczej przeważa produkcja zwierzęca. Produkcja roślinna dostosowana jest do produkcji pasz dla zwierząt a najbardziej rozwiniętym kierunkiem produkcji jest chów trzody chlewnej i bydła. Badania przeprowadzono w ramach badań statutowych prowadzonych w Katedrze Agrotechnologii, Zarządzania Produkcją Rolniczą i Agrobiznesu UWM w Olsztynie. Zastosowano metodę sondażu diagnostycznego przy wykorzystaniu kwestionariusza wywiadu. Zebrany materiał badawczy został przeanalizowany pod kątem jakości kapitału ludzkiego i jego wpływu na aktywność inwestycyjną oraz proces modernizacji gospodarstw rolnych. kwalifikacji rolniczych jest wyznacznikiem jakości kapitału ludzkiego w rolnictwie. Rola czynnika ludzkiego w rolnictwie zwiększa się w miarę ogólnego rozwoju gospodarczego, ponieważ jego znaczenie i wpływ na efekty wyraża się przede wszystkim w umiejętności ciągłego dostosowywania się do zmieniających się warunków4. W tym kontekście wykształcenie jest też czynnikiem umożliwiającym wieloaspektowy rozwój obszarów wiejskich oraz zwiększającym absorpcję środków pomocowych możliwych do otrzymania w ramach stosowanych narzędzi WPR5. Ludzie lepiej wykształceni nie tylko łatwiej akceptują zmieniające się warunki, ale też wykazują większą skłonność do poszukiwania i wdrażania nowych rozwiązań6. Niezależnie jednak od roli kapitału ludzkiego w procesach makrorozwojowych, jego jakość ma wymiar mikroekonomiczny, przekładający się na efektywność gospodarowania, a w efekcie na osiągane przychody i związany z nimi poziom życia. Ważną kwestią są kompetencje jednostek rozumiane jako konglomerat posiadanej wiedzy (niekoniecznie udokumentowanej formalnie), umiejętności (wiedza proceduralna - wiem jak i potrafię), postaw (chcę i jestem gotów wykorzystać swą wiedzę) i cech osobowości7. Można zaryzykować stwierdzenie, że to właśnie szeroko pojęte kompetencje są decydującym czynnikiem w procesie modernizacji gospodarstw rolnych. Niemniej jednak pomoc finansowa w ramach działania wspierającego ten proces uzależniona jest właśnie od wykształcenia, czyli posiadanych kwalifikacji rolniczych. Większe wsparcie kierowane jest też do młodych rolników. Te dwie cechy, czyli wiek i wykształcenie są najczęściej powiązane, ponieważ młodzi rolnicy są zwykle lepiej wykształceni. A. Wiatrak, Wiedza i kapitał intelektualny jako źródło nierówności gospodarczych i społecznych (w:) M.G. Woźniak (red.) Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny, cz. 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005, s. 19-30. 5 A. Szeląg-Sikora, M. Kowalska, Kwalifikacje zawodowe rolników a poziom ekonomicznej efektywności produkcji rolnej, „Inżynieria Rolnicza” 9(97), 2007, s. 212-214. W. Poczta, A. Mrowczyńska-Kamińska, Regionalne zróżnicowanie wykorzystania kapitału ludzkiego w rolnictwie polskim (w:) Rozwój zasobów kapitału ludzkiego obszarów wiejskich. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008, s. 309-316. 6 Z. Kołoszko-Chomentowska, Wykształcenie ludności rolniczej jako determinanta rozwoju rolnictw, „Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 109, 2008, s. 43-53. 7 S. Whidddett, S. Hollyforde. Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, s. 54-68. Strona 122 4 Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej. Praca zbiorowa pod kierunkiem W. Poczty. Powszechny Spis Rolny 2010. GUS Warszawa, 2013, s. 162. 9 I. Hamerska, S. Roczkowska-Chmaj, Wykształcenie i wiek rolników a wskaźnik postępu naukowo-technicznego, „Inżynieria Rolnicza” 11 (109), 2008, s. 75-82. Strona 8 123 Badania własne wykazały, że rolnicy modernizujący gospodarstwa rolne są stosunkowo młodzi. Blisko 84% respondentów to właściciele gospodarstw rolnych do 45 roku życia, wśród ogółu rolników ta grupa stanowi zaledwie 37,2% (rys.1). Warto jednak w tym miejscy podkreślić, że na tle innych krajów UE, nasi rolnicy są stosunkowo młodzi. Jest on szczególnie wyraźny w południowych krajach UE-15, a w szczególności w Portugalii, gdzie ponad 46% użytkowników gospodarstw jest w wieku powyżej 65 lat, a jednocześnie zaledwie 2,6% to osoby do 35 lat. Podobna sytuacja występuje, spośród nowych krajów członkowskich, w Bułgarii i Rumunii. W rolnictwie polskim największy jest, na tle pozostałych państw Wspólnoty, odsetek gospodarstw prowadzonych przez osoby do 35 lat i wynosi 14,7% przy średniej unijnej na poziomie 6,4%8. Średni wiek objętych badaniami rolników wynosił nieco ponad 34 lata. Natomiast w strukturze wiekowej dominowali rolnicy z grupy wiekowej 35-44 lata. Na taki rozkład mogą mieć wpływ przemiany pokoleniowe zachodzące w sektorze rolnictwa. Zwracają na to uwagę również inni autorzy. Z badań I. Hamerskiej i S. Roczkowskiej-Chmaj9 wynika, że okresem wzmożonych działań inwestycyjnych jest wiek pomiędzy 35 a 50 rokiem życia producentów rolnych. Starsi rolnicy nie są bowiem już tak skłonni ulegać nowym trendom i innowacjom, zwykle pragną jedynie przepracować kolejne lata zgodnie z dotychczasowymi praktykami i przekazać gospodarstwo następcom. Zupełnie w innej sytuacji znajdują się rolnicy w wieku poniżej 35 roku życia. Tych z kolei ogranicza brak doświadczenia oraz fakt, iż stali się oni jedynie fizycznymi właścicielami, a decyzje podejmowane są wciąż przez ich poprzedników - rodziców. Badania własne: Own 3,2 research 38,7 Spis Rolny; 1,2 12,7 Agricultural Census 0 42 23,3 20 30,7 40 14,5 1,6 21,1 60 80 11 100 poniżej 25 lat; up to 25 years 25-34 lat; 25-34 years 35-44 lat; 35-44 years 45-54 lat; 45-54 years 55-64 lat; 55-64 years powyżej 65 lat; more than 65 years 120 E. K. Chyłek, Uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, ,,Monografie i Rozprawy Naukowe IUNG”, z.10, Puławy 2004, s. 39-40. 11 M. Zajdel, Ocena wykształcenia ludności rolniczej w województwie kujawsko-pomorskim, ,,Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., Oeconomica „,282(60), 2010, s. 185-195. 10 Strona W opinii E. K. Chyłka10 jedną z głównych barier procesów modernizacji gospodarstw rolnych, obok problemów starzejącego się społeczeństwa jest złe przygotowanie zawodowe rolników. Trzeba jednak podkreślić, że w ostatnich latach wskaźniki w zakresie struktury wykształcenia i wieku producentów rolnych znacznie się poprawiły. Tylko na przestrzeni lat 2002-2010 odsetek osób z wykształceniem wyższym wśród kierujących gospodarstwami wzrósł z 3,1% do 10,3%, a odsetek osób poniżej 35 lat z 12,5% do 14,7%. W kontekście kształtowania się procesów modernizacyjnych uwarunkowania związane z poziomem wykształcenia i przygotowaniem zawodowym właścicieli gospodarstw są szczególnie ważne. Wymienione uwarunkowania są wykładnią potencjału intelektualnego i gospodarczego rolników. Pozwalają one również na określenie zdolności danych osób do adaptacji innowacji oraz ich gotowości do przeprowadzenia procesu transformacji wewnątrz swej działalności, w tym przemian modernizacyjnych. Wykształcenie jest kategorią, która pozwala ocenić w jakim stopniu dana osoba jest przygotowana pracy w zawodzie. W opinii Zajdla11 badanie poziomu wykształcenia osób kierujących gospodarstwami rolnymi dostarcza informacji na temat posiadanej wiedzy, zakresu umiejętności oraz zdolności przystosowania się do otaczającej rzeczywistości. Z badań własnych wynika, że pod względem poziomu wykształcenia respondenci modernizujący swoje gospodarstwa rolne wyróżniają się na tle ogółu 124 Rysunek 1. Struktura wieku rolników (%) Figure 1. Age structure of farmers (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada i wyników Spisu Rolnego 2010. Source: Own survey on the basis of conducted research and results of the Agricultural Census 2010. gospodarstw rolnych. Ponad 56% to rolnicy z wykształceniem minimum średnim, wśród ogółu rolników odsetek ten stanowił 37,2% (rys. 2). Badania własne; Own research 12,9 Spis Rolny; Agricultural Census 10,3 0 35,5 25,4 20 8,1 40,3 6,1 38,6 40 60 3,2 19,6 80 100 120 wyższe; higher policealne i średnie zawodowe; post-secondary and vocational średnie ogólnokształcące; secondary zasadnicze zawodowe; basic vocational poniżej zawodowego; lower basic Strona Analizując poziom wykształcenia objętych badaniami rolników, należy nadmienić iż pozytywnym zjawiskiem jest wysoki udział osób z wykształceniem rolniczym. Do tych osób zaliczyć można absolwentów zasadniczych szkół, technikum oraz szkół wyższych o profilu rolniczym. Udział tej grupy respondentów w stosunku do całkowitej liczby objętych badaniami rolników wyniósł około 85,5%. Wewnątrz niej najliczniej reprezentowani byli rolnicy posiadający wykształcenie średnie rolnicze (35,5%), następnie wykształcenie zawodowe rolnicze (33,9%) oraz producenci legitymujący się wykształceniem wyższym rolniczym (12,9%). Odsetek rolników nie posiadających rolniczego przygotowania zawodowego wynosił ok. 14,5%. W odniesieniu do ogółu rolników jest to wskaźnik kilkukrotnie niższy. Z danych Spisu Rolnego 2010 wynika, że wśród kierujących gospodarstwami rolnymi aż 59% stanowią osoby bez wykształcenia rolniczego (rys. 3). Ponieważ wykształcenie rolnicze jest jednym z kryteriów dostępu do uzyskania wsparcia w ramach działań WPR (Modernizacja gospodarstw rolnych, Ułatwianie startu młodym rolnikom), oczywistym jest, że wśród beneficjentów tych działań, odsetek posiadających takie wykształcenie jest stosunkowo wysoki. Starsi rolnicy kwalifikacje rolnicze mogą udokumentować odpowiednim stażem pracy w rolnictwie. 125 Rysunek 2. Struktura wykształcenia rolników (%) Figure 2. Education structure of farmers (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada i wyników Spisu Rolnego 2010. Source: Own survey on the basis of conducted research and results of the Agricultural Census 2010. wyższe; higher 12,9 1,9 policealne i średnie zawodowe; post-secondary and vocational zasadnicze zawodowe; basic vocational 33,9 10,9 3,2 kurs rolniczy; agricultural course brak wykształcenia rolniczego; without agricultural education 19,7 14,5 0 Badania własne; Own research 35,5 8,5 10 20 59 30 40 50 60 70 Spis Rolny; Agricultural Census U. Malaga-Toboła, Kierunki produkcji a efektywność technicznej modernizacji gospodarstw rolniczych, ,,Inżynieria Rolnicza”, 7(95), 2007, s. 129-136. 12 Strona Jak wynika z badań własnych wszyscy respondenci prowadzili rodzinne gospodarstwa rolne o towarowym charakterze produkcji. Były to gospodarstwa stosunkowo duże, jeśli odniesiemy je do średniej w regionie (powiat pucki ok. 40 ha, powiat zambrowski ok. 33 ha), ale w odniesieniu do przeprowadzonych modernizacji obszar ten jest niewystarczający. Ponieważ jednym z priorytetów rodzinnych gospodarstw rolnych jest powiększanie dochodów a zarazem zmniejszenie nakładów pracy, dla realizacji tych celów niezbędny jest zakup nowego sprzętu rolniczego oraz zmiany w technologiach produkcji. Z drugiej jednak strony to właśnie brak możliwości powiększenia areału gospodarstwa jest czynnikiem w znacznym stopniu ograniczającym rozwój tych gospodarstw. Niemniej jednak pomimo ograniczonych możliwości powiększenia gospodarstwa i problemów finansowych respondenci decydowali się na inwestycje. Na podstawie analizy zakresu modernizacji można stwierdzić, że objęte badaniami gospodarstwa rolne są w większości w II fazie modernizacji. Zdaniem U. Malagi-Toboły12 w I fazie modernizacji rolnicy najczęściej dokonują zakupu ciągników rolniczych, a w fazie II zakupują sprzęt towarzyszący. Z przeprowadzonych badań wynika, że 35,5% respondentów zakupiło ciągniki rolnicze, 126 Rysunek 3. Struktura wykształcenia rolniczego rolników (%) Figure 3. Agricultural education structure of farmers (%) Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych bada i wyników Spisu Rolnego 2010. Source: Own survey on the basis of conducted research and results of the Agricultural Census 2010. natomiast zdecydowanie częściej dokonywano zakupu sprzętu towarzyszącego (rys. 4). W sumie 52 właścicieli gospodarstw rolnych zakupiło 83 maszyny rolnicze. budowa obory; cowshed construction 4,8 modernizacja budynków gospodarskich; modernization of farm buildings 19,4 ciągnik; tractor 35,5 maszyny rolnicze; agricultural equipment 83,9 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 M. Kuboń, S. Tabor, Technika i technologia transportu a postęp techniczny w produkcji rolniczej, „Inżynieria Rolnicza” 5(123), 2010, s. 97-103. 13 Strona W tej grupie znalazły się przede wszystkim maszyny uprawowe, w tym pługi i zestawy uprawowe. Należy jednak zauważyć, iż kupowane były przede wszystkim pługi obracalne oraz zestawy uprawowe, które w połączeniu z siewnikami stanowiły agregaty służące do wydajnego, a przez to mniej pracochłonnego siewu zbóż. Kolejną grupą były maszyny do zbioru zielonek, wśród których dominowały prasy zwijające. Zwykle zastępowały one wysłużone prasy wysokiego zgniotu. Wśród kosiarek najczęściej dokonywano zakupu kosiarek o dyskowym zespole roboczym, zapewniającym niewielkie zapotrzebowanie na moc, a przy tym charakteryzujące się wysoką wydajnością oraz wytrzymałością. Z kolei wśród przyczep rolniczych dominowały środki transportu o dużej ładowności (powyżej 8 ton). W opinii M. Kubonia i S. Tabora13 jest to proces naturalny wywołany zmianami w technologii produkcji. Zdaniem autorów to właśnie zastosowanie nowoczesnych środków transportowych, w tym przypadku przyczep o wysokiej ładowności powoduje spadek nakładów pracy, szczególnie w przypadku produkcji roślin zbożowych i pastewnych. Warto również podkreślić, że część maszyn takich jak kombajny do zbioru zbóż, siewniki do kukurydzy czy też część pras zwijających kupowane były z myślą o świadczeniu usług rolniczych. Taką możliwość rolnicy uzyskali otrzymując wsparcie 127 Rysunek 3. Rodzaje inwestycji w gospodarstwach rolnych (% gospodarstw) Figure 3. Types of investment in agricultural holdings (% of holdings) Źródło: Opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. Source: Own survey on the basis of conducted research. w ramach działania: „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” PROW 2007-2013. W ramach modernizacji gospodarstw rolnych trzech rolników rozpoczęło inwestycje związane z budową obór, a co piąty podjął się modernizacji istniejących już budynków i budowli gospodarskich. Inwestycje budowlane są zdecydowanie trudniejsze do realizacji, szczególnie jeśli są one współfinansowane ze środków UE. Co prawda istnieją możliwości zaliczkowego rozliczania refundacji środków, ale i tak kwestie techniczne (rygorystyczne wymogi projektowe) i rozliczenia są skomplikowane. Podsumowanie Modernizacja gospodarstw rolnych jest praktycznie procesem ciągłym, wymaga nieprzerwanych inwestycji, a to wiąże się z koniecznością ponoszenia wysokich nakładów finansowych. W tej kwestii rolnicy mogą liczyć na wsparcie w ramach działań WPR. Trzeba jednak pamiętać, że obecny okres programowania 20142020 jest prawdopodobnie ostatnim, w którym tak duże środki są przeznaczone na wsparcie procesu modernizacji gospodarstw. Trudno ocenić, czy i w jakim zakresie skorzystają z nich rolnicy, którzy takiego wsparcia jeszcze nie otrzymali. Barierą w tej kwestii są nie tylko finanse (trzeba zainwestować, aby otrzymać refundację kosztów) i mały areał gospodarstwa, ale również czynnik ludzki. Jak wynika z badań kwalifikacje społeczno-zawodowe rolników mają znaczny wpływ na wykorzystywanie dostępnych funduszy unijnych, a zatem i na proces modernizacji gospodarstw rolnych. Podsumowując należy stwierdzić, że rolnicy podejmując działania inwestycyjne w swych gospodarstwach kierują się chęcią unowocześnienia swojego parku maszynowego. Kupują ciągniki wyższych mocy oraz agregatują je z bardziej wydajnymi maszynami o lepszych parametrach roboczych, czy też zestawiają je z całymi agregatami uprawowymi, w celu obniżenia kosztów oraz ograniczenia czasu pracy. Takie działania z pewnością przyczynią się do poprawy wyników ekonomicznych tych gospodarstw i umocnią ich pozycję na runku. Strona 1. Chyłek E. K., Uwarunkowania procesu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce, Monografie i Rozprawy Naukowe, z. 10, IUNG Puławy, 2004. 2. Gospodarstwa rolne w Polsce na tle gospodarstw Unii Europejskiej. Praca zbiorowa pod kierunkiem W. Poczty. Powszechny Spis Rolny 2010. GUS Warszawa, 2013. 128 Bibliografia 3. Hamerska I., Roczkowska-Chmaj S., Wykształcenie i wiek rolników a wskaźnik postępu naukowotechniczneg, „Inżynieria Rolnicza” 11 (109), 2008. 4. Kołodziejczyk D., Wstęp W: Rola instytucji w modernizacji gospodarstw rolnych. Ekonomiczne i społeczne uwarunkowania rozwoju polskiej gospodarki żywnościowej po wstąpieniu do Unii Europejskiej, nr 103, Wyd. IERiGŻ, Warszawa, 2008. 5. Kołoszko-Chomentowska Z., Wykształcenie ludności rolniczej jako determinanta rozwoju rolnictwa, „Zeszyty Naukowe SGGW Ekonomika i Organizacja Gospodarki Żywnościowej” 109, 2008. 6. Kuboń M., Tabor S., Technika i technologia transportu a postęp techniczny w produkcji rolnicze, „Inżynieria Rolnicza” 5(123), 2010. 7. Malaga-Toboła U., Kierunki produkcji a efektywność technicznej modernizacji gospodarstw rolniczych, „Inżynieria Rolnicza” 7(95), 2007. 8. Malaga-Toboła U., Produkcja towarowa a kierunki zmian wyposażenia technicznego rozwojowych gospodarstwach rolnych, „Inżynieria Rolnicza” 1 (110), 2009. 9. Marcysiak A., Marcysiak A., Wpływ cech jakościowych kapitału ludzkiego na wyniki ekonomiczne gospodarstw rolniczych, „Zeszyty Naukowe SGGW Problemy Rolnictwa Światowego”, t. 11(XXVI), z. 4, 2011. 10. Poczta W., Mrowczyńska-Kamińska A. Regionalne zróżnicowanie wykorzystania kapitału ludzkiego w rolnictwie polskim (w:) Rozwój zasobów kapitału ludzkiego obszarów wiejskich. Studia i Prace Wydziału Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2008. 11. Szeląg-Sikora A., M. Kowalska. Kwalifikacje zawodowe rolników a poziom ekonomicznej efektywności produkcji rolne,. „Inżynieria Rolnicza” 9(97), 2007, s. 212-214. 12. Whidddett S., Hollyforde S., Modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003. 13. Wiatrak A., Wiedza i kapitał intelektualny jako źródło nierówności gospodarczych i społecznych (w:) Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Kapitał ludzki i intelektualny, red. M.G. Woźniak, cz. 2. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2005. 14. Zajdel M., Ocena wykształcenia ludności rolniczej w województwie kujawsko-pomorskim, ,,Folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., Oeconomica”, 282(60), 2010. Key words: modernization, holdings, human capital Strona Summary The objective of this study is assessing the influence that human capital quality, has on the agricultural farm modernization process. The study was conducted amongst 62 owners of farmlands. The choice of control group was deliberate. The group comprised of farmers, who in last 5 years have had their farms modernized, or have been getting financial support given under CAP. The study has shown that vocational qualifications majorly influence their willingness to use subsidies, provided by EU and accordingly, the agricultural farm modernization process. What differentiated the study group from other polish farmers, was their level of formal education, as well as possessed agricultural qualifications. The group’s farmers were also relatively young people. As much as 84% of respondents are farmers not older than 45. As part of the investment, they have been purchasing more efficient agricultural equipment. These investments with no doubt, will prove effective in improving economic situation of these farms, and will strengthen their position on market. 129 INFLUENCE OF HUMAN CAPITAL QUALITY ON THE PROCESS OF AGRICULTURAL FARM MODERNIZATION Streszczenie Celem artykułu jest ocena wpływu cech jakościowych kapitału ludzkiego na proces modernizacji gospodarstw rolnych. Badaniami objęto w sumie 62 właścicieli gospodarstw rolnych. Dobór próby badawczej był celowy i obejmował właścicieli gospodarstw rolnych, którzy w ostatnich 5 latach modernizowali swoje gospodarstwa i korzystali ze wsparcia w ramach WPR. Badania wykazały, że kwalifikacje zawodowe rolników mają znaczny wpływ na wykorzystywanie dostępnych funduszy unijnych, a zatem i na proces modernizacji gospodarstw rolnych. Objęci badaniami rolnicy na tle ogółu kierujących gospodarstwami rolnymi w Polsce wyróżniali się zarówno poziomem wykształcenia formalnego, jak i posiadanymi kwalifikacjami rolniczymi. Byli też stosunkowo młodzi, blisko 84% respondentów to właściciele gospodarstw rolnych do 45 lat. W ramach inwestycji dokonywali zakupu bardziej wydajnego sprzętu rolniczego. Inwestycje te z pewnością przyczynią się do poprawy wyników ekonomicznych tych gospodarstw i umocnią ich pozycję na rynku. Strona 130 Słowa kluczowe: modernizacja, gospodarstwa rolne, kapitał ludzki ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 131-140 Dr inż. Robert Rusielik Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie ANALIZA PORÓWNAWCZA POMIARU PRODUKTYWNOŚCI CAŁKOWITEJ ROLNICTWA W POLSCE Z WYKORZYSTANIEM ALTERNATYWNYCH MODELI Wstęp Problem pomiaru produktywności w rolnictwie jest istotny zarówno na poziomie regionalnym jak i na poziomie pojedynczego gospodarstwa. W Polsce jest to ważne również w kontekście roli polskiego rolnictwa we Wspólnej Polityce Rolnej UE, a zwłaszcza sposób i efektywność absorbcji napływających środków. W literaturze krajowej pojawia się coraz więcej opracowań na ten temat wykorzystujących różne metody pomiaru. Do najpowszechniej wykorzystywanych w tym celu indeksów należą indeksy produktywności Malmquista. W literaturze polskiej znajdujemy badania wykorzystujące tę technologię, dotyczące różnych kierunków rolnictwa, grup przedsiębiorstw i rolnictwa jako sektora gospodarki m.in. Breummer i in.,1 Latruffe i in.,2 Zawaliska3 , Balcombe i in.,4 Rusielik i Świtłyk,5 B. Brümmer, T. Glauben, G. Thijssen, Decomposition of productivity growth using distance functions: The case of dairy farms in three European countries, ,,American Journal of Agricultural Economics”, 2002, 84(3), 628-644. 2 L. Latruffe, K. Balcombe, S. Davidova, K. Zawalinska, Determinants of technical efficiency of crop and livestock farms in Poland, ,,Applied Economics”, 2004, 36(12), 1255-1263. 3 K. Zawalinska, The Competitiveness of Polish Agriculture in the Context of Integration with the European Union, Praca doktorska, WNE UW, Warszawa 2004. 4 K. Balcombe, S. Davidova, L. Latruffe, Productivity change in polish agriculture: An application of a bootstrap procedure to Malmquist indices, Materiały z konferencji: The Future of Rural Europe in the Global Agri-Food System.,s.24-27, Copenhagen, Denmark 2005. 5 R. Rusielik, M. Świtłyk, Zmiany efektywności technicznej rolnictwa w Polsce w latach 19982006, ,,Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, 2009, t. 96, z. 3, s. 20-27. Strona 131 1 Kuszewski i Sielska,6 Bezat-Jarzębowska,7 jak i badań porównawczych pomiędzy różnymi krajami. Pojawiają się również prace wykorzystujące zagregowane indeksy produktywności do pomiaru produktywności rolnictwa np. O’Donell,8 Hoang,9 a w Polsce Rusielik, 10 11 gdzie wskazywana jest większa przydatność tego typu indeksów niż metod zakładających stałe efekty skali (CRS). Brak jest z kolei opracowań porównujących wyniki zastosowania poszczególnych modeli. Wyniki prezentowane w niniejszym opracowaniu są próbą porównania wybranych metod pomiaru produktywności całkowitej. Materiał i metody Produktywność całkowitą (TFP total factor productivity) obiektu możemy zdefiniować jako iloraz efektu i nakładu. Dotyczy to jednak sytuacji jednowymiarowej. W sytuacji wielowymiarowej, kiedy analizujemy technologię obiektu o wielu efektach i nakładach TFP możemy zdefiniować jako iloraz zagregowanego wektora efektów do zagregowanego wektora nakładów. Przy znanych relacjach cenowych obliczenia nie stwarzają większych problemów. Kiedy tych relacji nie znamy możemy ten problem rozwiązać wykorzystując indeksy produktywności (TFP total factor productivity) zaproponowane przez O’Donnella 12, oparte na relacjach pomiędzy badanymi obiektami. Wykorzystując zaproponowane w T. Kuszewski, A. Sielska, Efektywność sektora rolnego w województwach przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej, ,,Gospodarka Narodowa” 3/2012, s.19-42. 7 A. Bezat – Jarzębowska, S. Jarzębowski, Productivity changes over time – theoretical and methodological framework, ,,Quantitative Methods In Economics” Vol. XIV, No. 1, 2013, pp. 27 – 36., Warszawa 2013. 8 C. J. O’Donnell, Nonparametric estimates of the components of productivity and profitability change in U.S. agriculture, ,,American Journal of Agricultural Economics” 2012b, 94, 873– 890. 9 V. N. Hoang, Measuring and decomposing changes in agricultural productivity, nitrogen use efficiency and cumulative exergy efficiency: application to OECD agriculture, ,,Ecological Modelling”, 2011, 222, 164–175. 10 R. Rusielik, Zmiany produktywności rolnictwa Polski po wstąpieniu do Unii Europejskiej – analiza z wykorzystaniem indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Rocz. Nauk SERiA”, t. XVI, z. 4. 246-252, Warszawa 2014a. 11 R. Rusielik, Efektywność i produktywność rolnictwa w Polsce - analiza z wykorzystaniem indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych” Tom XV/4, 2014b, 137-148. 12 C. J. O'Donnell, An Aggregate Quantity-Price Framework for Measuring and Decomposing Productivity and Profitability Change, Centre for Efficiency and Productivity Analysis Working Papers WP07/2008, University of Queensland. Strona 132 6 tej publikacji indeksy, mierzące relacje zagregowanych efektów i nakładów pomiędzy analizowanymi obiektami można między innymi badać zmiany tych indeksów w czasie. W zależności od przyjętej postaci funkcji indeksy te mogą mieć różny charakter. Najczęściej wykorzystywane indeksy produktywności to indeksy Laspeyresa, Paaschego i Fishera jednak wymagają one znajomości wektorów cen efektów i nakładów jako wag poszczególnych czynników. Można ten problem rozwiązać przez wykorzystanie różnych zagregowanych funkcji odległości, kalkulowanych na bazie dostępnych nakładów i efektów. Przykładami wykorzystania takich zagregowanych funkcji do kompozycji indeksów TFP są indeksy Malmquista, Hicksa-Moorsteena i Färe-Primonta, które można obliczyć wykorzystując programowanie liniowe (LP) i założenia metody Data Envelopment Analysis (DEA)13. Przyjmując, że: xit ( x1it ,..., xKit )' i qit (q1it ,..., qJit )' są wektorami nakładów i efektów to TFP obiektu i w okresie t to: TFPit Qit X it (1) gdzie Qit Q(qit ) to zagregowany efekt, X it X ( xit ) to zagregowany nakład natomiast Q(.) i X (.) są niemalejącymi, nieujemnymi, liniowo jednorodnymi funkcjami. Z kolei indeks produktywności, który mierzy TFP obiektu i w okresie t w relacji do TFP obiektu h w okresie s można przedstawić równaniem: TFPhs,it Qhs,it TFP it Q / X it it TFPhs Qhs / X hs X hs,it (2) gdzie Qhs,it Qit / Qhs to indeks wielkości efektów a X hs,it X it / X hs to indeks C. J. O’Donnell, DPIN version 3.0: a program for decomposing productivity index numbers, Centre for Efficiency and Productivity Analysis, University of Queensland, Brisbane 2011. 13 Strona 133 wielkości nakładów. W tym kontekście, wymiarem zmian produktywności będzie iloraz zmian efektów do zmian nakładów. Indeksy w postaci (2) O’Donell [2008, 2010, 2011] określił jako w pełni multiplikatywne (multiplicatively-complete). Jak pisano wcześniej w zależności od przyjętej funkcji odległości, indeksy zmian TFP mogą przyjmować alternatywną postać. Przyjmując, że q0 , x0 to wektory efektów i nakładów, t 0 oznacza okres odniesienia w czasie, natomiast D0 (.), DI (.) to odpowiednio funkcje odległości efektów i nakładów, oraz że Q(q) DO ( x0 , q, t0 ) i X ( x) DI ( x, q0 , t0 ) to indeks Färe-Primonta (FP) przedstawia równanie (3)14: TFPhsFP,it Z DO ( x0 , qit , t0 ) DI ( xhs , q0 , t0 ) . DO ( x0 , qhs , t0 ) DI ( xit , q0 , t0 ) kolei przyjmując, że X ( x) [ DI ( x, qhs , s) DI ( x, qit , t )] równanie (4)15: 1/ 2 (3) Q(q) [ DO ( xhs , q, s) DO ( xit , q, t )]1/ 2 i indeks Hicksa-Moorstena (HM) przedstawia 1/ 2 HM hs,it TFP D ( x , q , s) DI ( xhs , qhs , s) DO ( xit , qit , t ) DI ( xhs , qit , t ) O hs it D ( x , q , s ) D ( x , q , s ) D ( x , q , t ) D ( x , q , t ) I it hs O it hs I it it O hs hs . (4) Następnie, zakładając, że Q(q) DO ( xhs , q, s) i X ( x) DI ( x, qhs , s) t indeks Malmquista zorientowany na efekty (OM) można przedstawić za pomocą równania (5) 16: TFPhsOM , it DO ( xhs , qit , s) DI ( xhs , qhs , s) . DO ( xhs , qhs , s) DI ( xit , qhs , s) (5) Funkcje odległości efektów i nakładów zostały estymowane przy wykorzystaniu metody DEA przez rozwiązanie odpowiednich zadań programowania liniowego. Do obliczenia alternatywnych indeksów produktywności całkowitej modelu wykorzystano następujący zestaw zmiennych odzwierciedlających technologię Na podstawie: C. J. O'Donnell, (2011a). "Econometric Estimation of Distance Functions and Associated Measures of Productivity and Efficiency Change." Centre for Efficiency and Productivity Analysis Working Papers WP01/2011, University of Queensland, s. 6. 15 W. E. Diewert, Fisher Ideal Output, Input, and Productivity Indexes Revisited, ,,Journal of 134 Productivity Analysis”, 2011, 3, s. 211-248. 16 C. J. O’Donnell, Measuring and decomposing agricultural productivity and profitability change, ,,Australian Journal of Agricultural and Resource Economics” 54, 2010, s. 540. Strona 14 produkcji w rolnictwie: efekt - Y1 – wartość skupu produktów rolnych (mln zł); nakłady – X1 – powierzchnia użytków rolnych (tys. ha), X2 – ilość ciągników w rolnictwie (tys. szt.), X3 – pracujący w rolnictwie (tys.), X4 – pogłowie bydła (tys. szt.), X5 - pogłowie trzody (tys. szt.), X6 – nawożenie NPK (tys. t), X7 - nawożenie CaO (tys. t). Jako technologię reprezentatywną wykorzystano wektory danych województwa mazowieckiego. Dobór zmiennych oparto na publikacjach (Coelli, Rao 2003) i (O’Donnell, C.J., 2010). Tabela 1. Statystyki opisowe zmiennych Table 1. Descriptive statistics Wyszczególnienie Description Wartość skupu produktów rol. (mln zł) Procurement of agricultural products (mln plz) Pow. UR (tys. ha) Agricultural land area (thous. ha) Ilość ciągników (tys. szt.) Tractors (thous. units) Pracujący w rolnictwie (tys.) Employed persons in agriculture (thous.) Pogłowie bydła (tys. szt.) Cattle (thous. heads) Pogłowie trzody (tys. szt.) Pigs (thous. heads) NPK (tys. t)- NPK (thous. t.) CaO (tys. t)- CaO(thous. t.) Źródło: badania własne. Source: Own study. Y1 Średnia Mean 3408,3 Min 702,4 Max 10670,0 Odst St.dev. 2544,3 X1 937,9 377,4 2071,0 453,6 92,2 19,5 222,6 55,2 X3 145,5 32,3 305,7 93,0 X4 362,5 62,9 1084,3 321,2 X5 755,3 145,9 4255,4 925,1 X6 X7 120,4 35,6 37,2 2,2 308,1 106,9 66,5 24,2 X2 Strona Dla wszystkich województw obliczono indeksy TFP zgodnie z równaniami (3),(4) i (5). Wyniki obliczeń indeksów produktywności całkowitej dla wybranych modeli przedstawione są w tabeli 2. Analizując poziom wskaźników TFP można stwierdzić, że w zależności od przyjętego modelu występują różnice w wynikach poszczególnych województw. W roku 2011 najwyższy poziom wskaźnika TFP zanotowano w województwie Świętokrzyskim zarówno w modelu Malmquista zorientowanego na efekty (OM) jak i modelu Hicksa-Moorstena (HM). Z kolei przyjmując założenia modelu FärePrimonta (FP) najwyższy poziom wskaźnika zanotowano w województwie wielkopolskim. Można stwierdzić, że w każdym z analizowanych lat, przy zastosowaniu modelu FP, województwo wielkopolskie miało najwyższy poziom 135 Wyniki wskaźnika. W roku 2012 najwyższy poziom wskaźnika TFP dla modelu HM był również w województwie świętokrzyskim, ale dla modelu OM było to województwo mazowieckie. Z kolei w roku 2013 dla obydwu modeli było to województwo lubuskie. Podobne zróżnicowanie w wynikach badań zaobserwowano w przypadku województw o najniższym poziomie analizowanego wskaźnika. W roku 2011 dla modeli OM i HM najniższy poziom wskaźnika zanotowano w województwie łódzkim. Dla modelu FP we wszystkich analizowanych latach najniższy poziom tego wskaźnika odnotowano w województwie podkarpackim. Z kolei dla modeli OM i HM w kolejnych latach są to województwa łódzkie i kujawsko-pomorskie oraz lubelskie. Można również stwierdzić różnice w podstawowych statystykach dotyczących poszczególnych modeli. Np. w przypadku modelu OM średni poziom wskaźnika produktywności całkowitej w roku 2011 wynosił 1,324 i malał do poziomu 1,145 w roku 2013. W przypadku modelu HM średni poziom wskaźnika produktywności całkowitej wzrastał od poziomu 1,081 w roku 2011 do 1,114 w roku 2013. Natomiast w przypadku modelu FP również następuje wzrost produktywności z poziomu 0,397 w roku 2011 do poziomu 0,476. Należy dodać, że sam poziom wskaźnika jest również determinowany przez konstrukcję modelu i nie można porównywać ich wielkości między sobą. Tabela 2. Produktywność rolnictwa (TFP) w Polsce w latach 2011-2013 Table 2. Total factor productivity (TFP) of Polish agriculture in 2011-2013 Województwo 2011 2012 Voivodeship OM HM FP OM HM FP OM 2013 DOLNOŚLĄSKIE 1,604 1,154 0,416 1,248 1,105 0,480 1,028 1,067 0,442 KUJAWSKO-POMORSKIE 1,026 0,865 0,507 1,051 0,918 0,624 1,136 1,007 0,684 LUBELSKIE 1,178 0,923 0,370 1,065 0,890 0,406 0,775 0,805 0,402 LUBUSKIE 1,386 1,205 0,416 1,236 1,205 0,431 1,870 1,511 0,460 ŁÓDZKIE 0,967 0,808 0,447 1,055 0,875 0,533 0,916 0,900 0,542 MAŁOPOLSKIE 1,141 1,140 0,180 1,115 0,941 0,210 1,103 1,147 0,221 MAZOWIECKIE 1,366 1,090 0,560 1,911 1,291 0,676 1,342 1,496 0,804 OPOLSKIE 1,327 1,054 0,479 1,180 1,075 0,539 1,052 1,050 0,503 PODKARPACKIE 1,403 1,164 0,134 1,594 1,116 0,174 1,010 1,211 0,179 PODLASKIE 1,305 1,098 0,542 1,388 1,160 0,576 1,738 1,235 0,654 POMORSKIE 1,084 0,931 0,520 1,201 1,029 0,598 1,020 1,025 0,589 ŚLĄSKIE 1,381 1,143 0,387 1,210 1,097 0,441 1,098 1,099 0,449 ŚWIĘTOKRZYSKIE 2,823 1,593 0,261 1,372 1,474 0,311 0,991 1,102 0,305 136 FP Strona HM WARMIŃSKO-MAZURSKIE 1,343 1,104 0,556 1,236 1,093 0,641 1,047 1,067 0,646 WIELKOPOLSKIE 1,253 1,142 0,611 1,249 1,278 0,702 1,644 1,261 0,812 ZACHODNIOPOMORSKIE 1,272 1,087 0,413 1,402 1,115 0,498 1,081 1,070 0,512 Min 0,967 0,808 0,134 1,051 0,875 0,174 0,775 0,805 0,179 Max 2,823 1,593 0,611 1,911 1,474 0,702 1,870 1,511 0,812 Średnia - Average 1,324 1,081 0,397 1,266 1,093 0,459 1,145 1,114 0,476 OM – Malmquist, HM – Hicks-Moorsten, FP - Färe-Primont Źródło: badania własne. Source: Own study. Strona 137 Na postawie poziomu wskaźników produktywności skonstruowano ranking poszczególnych województw dla każdego modelu. Analizując pozycje poszczególnych województw w poszczególnych latach i dla poszczególnych modeli można stwierdzić, że występują wyraźne różnice (Rysunek 1). W przypadku modeli OM i HM występuje pewna zgodność (wsp. korelacji w granicach 0,68 – 0,87) natomiast w przypadku modelu FP nie ma zgodności wyników. Strona W poszczególnych latach analizy pozycja województw w rankingu była zróżnicowana w zależności od przyjętego modelu. Największe różnice pomiędzy modelami można zaobserwować w województwach kujawsko-pomorskim, lubuskim, podkarpackim i świętokrzyskim. Przykładowo wg modelu OM województwo podkarpackie plasowało się w rankingu produktywności na miejscach 3, 2 i 13, wg 138 Rysunek 1. Pozycje województw dla alternatywnych modeli pomiaru produktywności rolnictwa w Polsce w latach 2011-2013 Figure 1. Positions of voivodships for alternative models of measuring TFP of agriculture in Poland in the years 2011-2013 Źródło: badania własne. Source: own study. modelu HM na miejscach 3,6 i 5, a wg modelu FP odpowiednio na miejscach 16, 16 i 16. Podsumowanie Pomiar produktywności całkowitej działalności rolniczej w Polsce wykazał, że zastosowanie alternatywnych modeli daje zróżnicowane wyniki tego pomiaru. O ile w modelach OM i HM można zauważyć pewną zgodność otrzymanych wyników, co do poziomu wskaźnika i trendów, to porównania do wyników modelu FP dają sprzeczne informacje. Celem tego opracowania było porównanie wyników pomiaru produktywności całkowitej przy zastosowaniu alternatywnych modeli. Pomimo tego, że zastosowane modele należą do tej samej grupy metod to otrzymane wyniki wskazują, że celowym staje się badanie przyczyn różnic w otrzymanych wynikach. Wymaga to jednak bardziej pogłębionych analiz założeń poszczególnych modeli, jak i analiz doboru zmiennych do tych modeli. Poznanie alternatywnych metod pomiaru produktywności działalności rolniczej przyczyni się do zwiększenia możliwości analizy tego obszaru gospodarki, a co za tym idzie, da to możliwość podejmowania racjonalnych decyzji na temat alokacji środków płynących do rolnictwa. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Balcombe K., Davidova S., Latruffe L., Productivity change in polish agriculture: An application of a bootstrap procedure to Malmquist indices, Materiały z konferencji: The Future of Rural Europe in the Global Agri-Food System.,s.24-27, Copenhagen, Denmark 2005. Bezat – Jarzębowska A., Jarzębowski S., Productivity changes over time – theoretical and methodological framework, ,,Quantitative Methods In Economics” Vol. XIV, No. 1, 2013, pp. 27 – 36., Warszawa 2013. Brümmer B., Glauben T., Thijssen G., Decomposition of productivity growth using distance functions: The case of dairy farms in three European countries, ,,American Journal of Agricultural Economics”, 2002, 84(3), 628-644. Diewert, W.E., 1992: Fisher ideal output, input, and productivity indexes revisited, ,,Journal of Productivity Analysis”, 1992, (3), 211–248. Coelli, T.J., Rao, D.S.P., Total factor productivity growth in agriculture: a Malmquist index analysis of 93 countries, 1980-2000, ,,Agricultural Economics”, 2003, 32(s1), 115-134. Hoang, V.N., Measuring and decomposing changes in agricultural productivity, nitrogen use efficiency and cumulative exergy efficiency: application to OECD agriculture, ,,Ecological Modelling”, 2011, 222, 164–175. Kuszewski T., Sielska A., Efektywność sektora rolnego w województwach przed i po akcesji Polski do Unii Europejskiej, ,,Gospodarka Narodowa” 3/2012, s.19-42. Latruffe L., Balcombe K., Davidova S., Zawalinska K., Determinants of technical efficiency of crop and livestock farms in Poland, ,,Applied Economics”, 2004, 36(12), 1255-1263. Strona 1. 139 Bibliografia 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. O'Donnell, C. J., An Aggregate Quantity-Price Framework for Measuring and Decomposing Productivity and Profitability Change, Centre for Efficiency and Productivity Analysis Working Papers WP07/2008, University of Queensland. O’Donnell, C.J., Measuring and decomposing agricultural productivity and profitability change, ,,Australian Journal of Agricultural and Resource Economics”, 2010, 54, 527–560. O’Donnell, C.J., DPIN version 3.0: a program for decomposing productivity index numbers, Centre for Efficiency and Productivity Analysis, University of Queensland, Brisbane 2011. O’Donnell, C.J., An aggregate quantity framework for measuring and decomposing productivity change, ,,Journal of Productivity Analysis” 2012a, 38 (3), 255–272. O’Donnell, C.J., Nonparametric estimates of the components of productivity and profitability change in U.S. agriculture, ,,American Journal of Agricultural Economics” 2012b, 94, 873–890. Rusielik R., Zmiany produktywności rolnictwa Polski po wstąpieniu do Unii Europejskiej – analiza z wykorzystaniem indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Roczniki Naukowe SERiA”, t. XVI, z. 4. 246-252, Warszawa 2014a. Rusielik R., Efektywność i produktywność rolnictwa w Polsce - analiza z wykorzystaniem indeksów TFP Hicksa-Moorsteena, ,,Metody Ilościowe w Badaniach Ekonomicznych „,Tom XV/4, 2014b, 137-148. Rusielik R., Świtłyk M., Zmiany efektywności technicznej rolnictwa w Polsce w latach 1998-2006, ,,Roczniki Nauk Rolniczych”, seria G, 2009, t. 96, z. 3, s. 20-27. Zawalinska K., The Competitiveness of Polish Agriculture in the Context of Integration with the European Union, Praca doktorska, WNE UW, Warszawa 2004. A COMPARATIVE ANALYSIS OF TOTAL-FACTOR PRODUCTIVITY MEASUREMENT OF POLISH AGRICULTURE WITH ALTERNATIVE MODELS Summary The purpose of this study was to compare alternative method of Total-Factor Productivity (TFP) Measurement in agriculture activity (farming). The TFP index calculation period covering 2011-2013. The data cover the period from 2011 to 2013. The research focus on comparative analysis of Malmquist, Hicks-Moorsteen and Färe-Primont model. The researches provides a regional analysis of the study. The results show that there is differences in productivity levels and dynamic of the trend, depending on the model chosen. This analysis suggests that selecting models and variables requires deeper analysis. Słowa kluczowe: indeksy produktywności, TFP, rolnictwo Strona Streszczenie Celem badań było porównanie alternatywnych metod pomiaru produktywności całkowitej (TFP) działalności rolniczej. Obliczono wskaźniki TFP za okres obejmujący lata 2011-2013 wykorzystując modele Malmquista, Hicksa-Moorsteena i Färe-Primonta. Badania przeprowadzono w układzie regionalnym. Wyniki pokazują, że występuje zróżnicowanie w poziomie produktywności oraz w trendach zmian w zależności wybranego modelu. Wykazano celowość głębszych analiz pod względem doboru modeli i doboru zmiennych. 140 Keywords: productivity indices, TFP, agriculture DZIAŁ III POLSKA – UNIA EUROPEJSKA SĄSIEDZTWO Strona POLAND - THE EUROPEAN UNIONNEIGHBOURHOOD 141 CHAPTER III ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 142-154 Dr hab. Bartosz Mickiewicz, prof. ZUT, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Dr hab. Wojciech Gotkiewicz, prof. UWM, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, NOWE DZIAŁANIE W ZAKRESIE INWESTYCJI W GOSPODARSTWACH POŁOŻONYCH NA OBSZARACH SZCZEGÓLNIE NARAŻONYCH W POGRAMIE ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH NA LATA 2014-2020 Wstęp G. L., Velthof, J. P., Lesschen, J., Webb , S. Pietrzak , Z. Miatkowski , M. Pinto , J. Kros, O. Oenema, The impact of the Nitrates Directive on nitrogen emissions from agriculture in the EU-27 during 2000-2008. Sci Total Environ. 2014 Jan 15;468-469, 2014 2 C. Jordan, R. V. Smith, Methods to predict the agricultural contribution to catchment nitrate loads: Designation of nitrate vulnerable zones in Northern Ireland, ,,Journal of Hydrology”, 304, p. 316-329, 2005. Strona 1 142 W rozwiniętych krajach Europy Zachodniej zachodziły procesy związane z intensyfikacją rolnictwa, które stymulowane były przez wzrost cen i stabilny rynek zbytu produktów rolnych. Zjawisko powyższe zachęcało producentów rolnych do stosowania coraz wyższych dawek środków ochrony roślin oraz nawozów mineralnych, w tym azotowych. Głównym źródłem azotu, poza wspomnianymi nawozami mineralnymi, były odchody zwierzęce w postaci obornika, gnojówki i gnojowicy. Obszary, gdzie zjawisko to występowało w największej koncentracji nazwano Obszarami Szczególnie Narażonymi (OSN) (ang: NVZ NitrateVulnerableZones)1. Przeprowadzone, liczne badania wskazały, że liczebność inwentarza żywego stanowiła jedno z głównych obciążeń pochodzenia rolniczego dla środowiska. Inwentarz ten skoncentrowany na poziomie gospodarstwa rolnego, przyczynia się do zachwiania równowagi,. między produkcją odchodów zwierzęcych, a dostępnością gruntów rolnych i wymaganiami upraw. Ten brak równowagi powoduje nadwyżkę substancji biogennych, których znaczna ilość ostatecznie trafia do wód (azotany i fosforany) i powietrza (amoniak i tlenki azotu)2. Kolejną konsekwencją wyższej obsady zwierząt gospodarskich była konieczność zwiększenia liczby budynków gospodarskich, wzrost ilości składowanego nawozu naturalnego i jego rozrzucania na glebie, co doprowadzało do ulatniania się coraz większej ilości amoniaku i depozycji atmosferycznej na sąsiadujących glebach i wodach. Szczególnie intensywna produkcja zwierzęca jest prowadzona w Danii, Holandii, Francji i Belgii, gdzie akumulacja szkodliwych składników jest szczególnie wysoka3. Według badań Europejskiej Agencja Środowiska, dotyczących udziału poszczególnych sektorów w zanieczyszczaniu wód, rolnictwo odpowiada za 50-80% wszystkich obciążeń. Wprowadzane stopniowe zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej, przyczyniły się do stabilizacji lub zredukowanie pogłowia zwierząt gospodarskich, przy pewnym wzroście pogłowia trzody chlewnej i drobiu. Tym niemniej nadal występuje tendencja wzrostu stężenia azotanów, co wymaga dalszych działań zapobiegawczych4. Badania wskazują, że kwestie zanieczyszczenia wody azotanami w praktykach rolniczych stały się bardziej zrozumiałe dla polityków, co doprowadziło do reformy WPR, a w konsekwencji do wprowadzenia w życie szeregu przepisów i dyrektyw UE. Wdrożenie Dyrektywy Azotanowej miało istotne znaczenie dla zahamowanie a w niektórych przypadkach spadek niekorzystnych zjawisk na obszarach wiejskich5. Cel, przedmiot i metoda badań Działania związane z inwestycjami na Obszarach Szczególnie Narażonych, stanowią nowy instrument wsparcia w ramach II filara WPR, obejmującego okres programowania na lata 2014-2020. Wsparcie adresowane jest do gospodarstw położonych na obszarach szczególnie narażonych na zanieczyszczanie azotanami pochodzenia rolniczego. W poprzedniej perspektywie finansowej przypadającej na lata 2007-2013, nie było wyodrębnionego działania związanego z OSN. Działania związane z ograniczeniem stosowania azotu realizowane były w programie rolnośrodowiskowym, w dwóch pakietach: rolnictwo zrównoważone oraz ochrona Strona M. R., Grossman, Nitrates from Agriculture in Europe, The EC nitrates directive and its implementation in England, ,,Boston College Environmental Affairs Law Review” 2007, Volume 27. 4 A. Suhad, European Community Measures to Reduce Nitrate Pollution - Implementation Steps Taken in England, Submitted to Blekinge Tekniska Högskola for the Master of European Spatial planning and Regional Development on the May 2010, 66 p. 5 Assessment of the designation of nitrate vulneralble zones in poland. Contract 2006/441164/MAR/B1 Implementation of the Nitrates Directive (91/676/EEC) Task 3, Alterra Environmental Sciences Wageningen University & Research Centre Wageningen, November, 108 p., 2007 143 3 Dyrektywa Rady nr 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. 6 Strona Wyniki badań Dyrektywa Rady 91/676/EWG zwana też Dyrektywą Azotanową, dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzenia rolniczego, wskazuje, że chociaż stosowanie nawozów zawierających azot jest niezbędne dla rolnictwa, to nadmierne stosowanie tego pierwiastka stanowi poważne ryzyko dla środowiska naturalnego. W związku z tym potrzebne jest działanie w celu kontrolowania problemu wynikającego z intensywnej produkcji zwierzęcej, a także szersze uwzględnianie podstawowych celów ochrony środowiska. Jak wspomniano wcześniej, głównym źródłem zanieczyszczeń wody ze źródeł rozproszonych są azotany pochodzące z rolnictwa. Z tego względu niezbędne podjęcie działań dotyczących składowania i rolniczego wykorzystania wszelkich substancji zawierających związki azotu oraz dotyczących tego praktyk zagospodarowania gruntów. Za niezbędne uznano, określenie stref zagrożenia oraz zobligowanie państw członkowskich do ustanowienia i wprowadzenia w życie programów mających na celu zmniejszenia zanieczyszczenia wody związkami azotu w tych strefach. Dodatkowo za niezbędne uznano monitorowanie stanu wód i stosowanie referencyjnych metod pomiarów w odniesieniu do związków azotu. Zgodnie z Dyrektywą Azotanową za wody zanieczyszczone uznaje się śródlądowe wody powierzchniowe, a w szczególności wody, które pobiera się lub zamierza się pobierać na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia i wody podziemne, w których zawartość azotanów wynosi powyżej 50 mg NO/l. Ponadto śródlądowe wody powierzchniowe, wody w estuariach oraz morskie wody wewnętrzne i morza terytorialnego, wykazujące eutrofizację, którą skutecznie można zwalczać przez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu. W każdym gospodarstwie rolnym ilość odchodów zwierzęcych i nawozów sztucznych nie powinna zawierać więcej niż 170 kg N/ha6. 144 gleb i wód. Natomiast w nowym PROW 2014-2020 wyodrębniono poddziałanie „Pomoc na inwestycje w gospodarstwach rolnych”, które obejmuje trzy typy operacji, w tym inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN. Podstawowym celem tego opracowania jest prezentacja specyfiki nowego działania związanego z inwestycjami w gospodarstwach położonych na OSN, na tle rozwiązań prawnych UE. Ponadto przedstawiono sposoby ukierunkowania pomocy dla beneficjentów, grupy podmiotów uprawnionych do utrzymania wsparcia oraz wysokość środków przeznaczonych na dofinansowanie inwestycji. Strona Rozporządzenie Rady (WE) NR 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia. 8 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). 7 145 W Wieloletnich Ramach Finansowych przypadającej na lata 2000-2006, dla nowo przyjętych krajów (UE-10) opracowano szczegółowe środki wsparcia i nowe działania obejmujące lata 2004-2006. Wśród nich wprowadzono odrębne działanie związane z dostosowaniem gospodarstw rolnych do standardów UE. Głównym celem działania była pomoc i ułatwienie dostosowania gospodarstw rolnych w dziedzinie ochrony środowiska, zdrowia publicznego oraz dobrostanu zwierząt. W zakresie poprawy warunków chowu zwierząt, skierowano uwagę rolników na budowę płyt obornikowych, zbiorników na gnojówkę (gnojowicę), zabezpieczenie wycieku zanieczyszczeń do wód gruntowych i budowę lokalnych oczyszczalni ścieków. Ponadto stwierdzono, że należy udostępniać rolnikom wsparcie, aby pomóc im w uporaniu się z niedogodnościamina obszarach znajdujących się w dorzeczach, wynikającymi z wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej7. W latach 2007-2013 finansowanie działań w ramach PROW odbywało się za pośrednictwem FRROW. Płatności rolnośrodowiskowe udzielane było rolnikom, którzy zobowiązali się do umiarkowanego stosowania nawozów i środków ochrony roślin. Środki finansowe przeznaczone były częściowe pokrycie dodatkowych kosztów lub utraconych dochodów wynikających z przyjętych przez rolników nowych obowiązków8. Działania związane z płatnościami rolnośrodowiskowymi miały na celu utrzymanie zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, co wiązało się przede wszystkim z poprawą stanu środowiska naturalnego, odpowiednim użytkowaniem gruntów oraz ochroną unikalnych zasobów naturalnych obszarów wiejskich. W programie dwa pakiety skierowane zostały do rolników funkcjonujących na obszarach OSN a mianowicie pakiet rolnictwo zrównoważone i ochrona gleb i wód. W okresie programowania 2014-2020, działanie „Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN”, będą objęte nowymi regulacjami, co oznacza konieczność postępowania zgodnie z oceną presji rolniczej na stan wód powierzchownych i podziemnych. W związku z tym rolnicy będą otrzymywali wsparcie, które wpisywało się w priorytet „Odtwarzanie, ochrona i wzbogacanie ekosystemów powiązanych z rolnictwem i leśnictwem, a w szczególności poprawa gospodarki wodnej, w tym nawożenia i stosowania pestycydów”. Państwa Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005. 9 Strona Transpozycja Dyrektywy Azotanowej do prawa krajowego Zgodnie ze zobowiązaniami podjętymi podczas negocjacji akcesyjnych, nowe państwa członkowskie miały obowiązek zapewnić transpozycję prawa, a następnie tworzyć sieć monitorowania zasobów wodnych i wyznaczać strefy zagrożone zanieczyszczeniem azotanami. Polska po przystąpieniu w 2004 r. do UE, implementowała unijne regulacje prawne w zakresie WPR, w tym w zakresie zasad obowiązujących na obszarach szczególnie narażonych. Strefy wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu należało wyznaczać na podstawie wyników monitoringu wskazujących, że wody podziemne i powierzchniowe w tych strefach są lub mogą zostać zanieczyszczone związkami azotu pochodzenia rolniczego. Obowiązującym aktem prawnym w zakresie ochrony wód była Dyrektywa Rady 91/676/EWG, która dotyczyła ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. Zgodnie z dyrektywą zapobieganie takiemu zanieczyszczeniu powinno odbywać się poprzez szereg działań, takich jak: 1) monitorowanie wszystkich typów jednolitych części wód (pod kątem stężenia azotanów i stanu troficznego); 2) określenie wód zanieczyszczonych lub zagrożonych zanieczyszczeniem na podstawie określonych kryteriów; 3). wyznaczenie stref zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami, tj. obszarów, z których mają miejsce spływy do wyżej określonych wód i które przyczyniają się do zanieczyszczenia; 4), ustanowienie zbiorów zasad dobrej praktyki rolniczej, wdrażanych dobrowolnie na terytorium państw członkowskich; 5).ustanowienie 146 członkowskie zostały zobowiązane do utrzymania poziomu wydatków z okresu programowania 2007–2013 i do przeznaczania co najmniej 30% całkowitego wkładu EFRROW na każdy program rozwoju obszarów wiejskich, dotyczący kwestii związanych z łagodzeniem zmian klimatu i z kwestiami związanymi ze środowiskiem. Takie wydatki powinny być dokonywane poprzez płatności rolnośrodowiskowo-klimatyczne i płatności na rzecz rolnictwa ekologicznego oraz płatności dla obszarów z ograniczeniami naturalnymi (OSN) lub innymi szczególnymi ograniczeniami. Pomoc inwestycyjna ma ułatwić gospodarstwom przeprowadzenie inwestycji w zakresie dostosowań do nowowprowadzonych rozporządzeń w związku z ustanowieniem obszarów OSN, a także wymogów w zakresie składowania nawozów naturalnych9. Dyrektywa Rady nr 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. 11 Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229, USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne. 10 Strona Proces wyodrębniania obszarów położonych na obszarach OSN Dyrektywa Azotanowa nakładała na państwa członkowskie wymóg przedkładania Komisji sprawozdania co cztery lata, począwszy od notyfikacji Dyrektywy. Sprawozdania te powinny zawierać informacje na temat zasad dobrej 147 programów działania, które zawierają zbiór środków mających na celu zapobieganie zanieczyszczeniu azotanami i zmniejszanie tego zanieczyszczenia i są obowiązkowo realizowane w wyznaczonych strefach zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami lub na całym terytorium; 6), dokonywanie co najmniej co cztery lata przeglądu wyznaczonych stref zagrożenia zanieczyszczeniem azotanami i programów działania połączonego z ich ewentualnymi zmianami10. Transpozycja Dyrektywy Azotanowej do prawa krajowego nastąpiła poprzez Ustawę z 2001 r. Prawo wodne oraz Rozporządzenie Ministra Środowiska z 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych, mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych11. Wykonanie aktów prawnych skierowano do dyrektorów RZGW w sprawie określenia wód wrażliwych na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz OSN, z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć. Podstawą wyznaczenia OSN była ocena zanieczyszczenia wód azotanami, dokonana w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, realizowanego zgodnie z programami Głównego Inspektora Ochrony Środowiska. Analizę jakości wód podziemnych dokonywano na podstawie wyników Państwowego Monitoringu Środowiska w oparciu o wyniki badań monitoringu krajowego, realizowanego na zlecenie GIOŚ. Monitoring środowiska rolniczego był stosunkowo rozległy, który przeprowadzano w oparciu o 1258 stanowiska monitoringu wód podziemnych, 2286 stanowisk monitoringu wód płynących, 602 stanowiska monitoringu jezior i zbiorników oraz 46 stanowisk monitoringu wód przejściowych, przybrzeżnych i morskich. Z kolei ustalenia dotyczące zakresu wpływu działalności rolniczej na jakość wód dokonane na podstawie rozpoznania i oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolniczej oraz na podstawie analizy warunków środowiskowych, obejmujących: klimat, warunki hydrogeologiczne, rodzaj i zasobność gleb w składniki pokarmowe (azot i fosfor), ukształtowanie terenu, itp. uwarunkowania charakteryzujące zlewnię, z której spływają zanieczyszczenia do wód. 12 Dane Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 2015. 148 Strona praktyki rolniczej, wyznaczonych stref zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami, wyników monitorowania zasobów wodnych, jak również podsumowanie istotnych aspektów programów działań opracowanych w związku ze strefami zagrożonymi zanieczyszczeniem azotanami. Zgodnie z Dyrektywą Azotanową, państwa członkowskie zobowiązane były do dokonywania przeglądu, a jeśli trzeba także do zmian na liście stref zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami. W Polsce w oparciu o dane monitoringu wód 1990-2002 wyznaczono początkowo w sumie 21 obszarów w sześciu regionach, które określono jako OSN. Całkowita powierzchnia stref OSN wynosiła 6263 km2, co stanowiło 2% powierzchni kraju. Ponadto wymogi Dyrektywy nakładały obowiązek opracowania programów, zmierzających do eliminacji negatywnych zjawisk. Obowiązek wyznaczania OSN spoczywał na dyrektorach Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej, którzy w drodze rozporządzenia, stanowiącego akt prawa miejscowego, określali dokładnie powierzchnie uznane jako zaliczone do stref OSN. Badania przeprowadzone zgodnie z metodyką Dyrektywy wykazały, że w Polsce występują nieliczne tylko obszary, które spełniają normy pozwalające zaliczyć je do stref zagrożonych. W kolejnym okresie sprawozdawczym (2008 r.) dokonano kolejnej weryfikacji obszarów OSN i okazało się, że liczba wyznaczono obszarów spadła do 19 OSN, które obejmowały zaledwie 4630,5 km2 czyli 1,49% powierzchni kraju (tab. 1). Przyczyną zmniejszenia powierzchni OSN w 2008 r. było m.in. wyznaczenie ich w zlewniach rzek według obrębów geodezyjnych, a nie granic gmin, jak było w 2004 r12. Równocześnie dla okresu 2008-2012 opracowano programy działania i wprowadzono 19 nowych wytycznych dla służb gospodarki wodnej, doradców i rolników. Powyższe działania nie spełniały oczekiwań Komisji Europejskiej, która wielokrotnie kwestionowała zbyt małe powierzchnie OSN. Co więcej Komisja Europejska przekazała Polsce argumenty naukowe, potwierdzające, iż istnieje potrzeba objęcia całego kraju strefą OSN. Z uwagi na fakt, że skutki wyznaczenia nowych OSN dotyczyły głównie rolników, resort rolnictwa zobowiązał JUNG do przeprowadzenia badań. Efektem podjętej współpracy było przyjęcie wspólnej strategii w zakresie wyznaczania OSN w Polsce na lata 2012-2016. W związku z powyższym w 2012 r. poszczególne RZGW dokonały kolejnej weryfikacji OSN, na podstawie przekazanej przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi ekspertyzy dokonanej przez JUNG. Konsekwencją weryfikacji było zwiększenie powierzchni OSN z 4 630,5km2 (1,49% powierzchni kraju) do 13935,1km2 (4,46%), co stanowiło prawie 3-krotny wzrost w stosunku do stanu z 2008 r. Nowe OSN stanowiły jednocześnie 7,53% powierzchni użytków rolnych kraju (tab. 1)13. 208-2012 2012-2016 Pow. OSN w km2 Area of NVZ in km2 % pow. RZGW % of the area of RWMA 620,6 1,79 1809,8 5,21 911,1 1,65 3518,2 6,38 925,4 4,53 1344,4 6,58 573,2 0,51 4953,1 4,44 1 600,2 4,05 2309,5 5,84 4 630,5 1,49 13935,1 4,46 Rolnicy funkcjonujący na OSN, mają obowiązek prowadzenia dokumentacji wszystkich zabiegów agrotechnicznych, a w szczególności związanych z nawożeniem (termin, rodzaj, zastosowana dawka pod daną uprawę). Dokumentację należy przechowywać przez okres obowiązywania programu i rok po jego zakończeniu. 13 Dane Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 2015. % pow. RZGW % of the area of RWMA 149 Pow. OSN w km2 Area of NVZ in km2 Strona Tabela 1. Obszary szczególnie narażone w Polsce Table 1. Nitrate Vulnerable Zones in Poland Regionalny 2004-2008 Zarząd Region Liczba Gospodarki obejmujący Pow. OSN w % pow. Wodnej województwa OSN w 2012 RZGW 2 Regional The region km Number % of the Water encompassing the Area of of NVZ area of Manageme provinces NVZ in in 2012 RWMA nt km2 Authority Pomorskie, Gdańskie 11 Kujawsko721,0 2,1 pomorskie Wielkopolskie, Poznań 10 Kujawsko728,7 1,32 pomorskie Zachodniopomors Szczecin 2 1 098,7 5,38 kie Łódzkie, Mazowieckie, Podlaskie, WarmińskoWarszawa 19 575,5 0,51 mazurskie, kujawskopomorskie, Lubelskie Dolnośląskie, Wrocław 6 2 823,30 7,14 Wielkopolskie Razem 42 6 264,3 2,0 Źródło: dokumenty Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, 2015 Source: documentation of National Water Management Authority Programy działań dla OSN wprowadziły m.in. nakaz budowy, dla gospodarstw prowadzących produkcję zwierzęcą na tych obszarach płyt obornikowych oraz zbiorników na gnojówkę i gnojowicę o odpowiedniej konstrukcji i wielkości zabezpieczającej możliwość przechowywania nawozów naturalnych przez okres co najmniej 6-ciu miesięcy oraz zakaz składowania kiszonek i odpadów zwierzęcych na niezabezpieczonym gruncie. Rozporządzenie MRiRW z 2015 r. w sprawie inwestycji w gospodarstwach położonych na OSN Rozporządzenie MRiRW z 2015 r. reguluje specyfikę operacji związanej z OSN, warunki przyznawania pomocy, wysokość i zakres pomocy, kryteria wyboru operacji oraz tryb przyznawania pomocy i wnioski o płatność. Grupą docelową pomocy udzielanej w ramach działania mogą być producenci rolni działający, po pierwsze jako osoba fizyczna, po drugie jako osoba prawna lub prowadząca działalność w oparciu o umowę spółki cywilnej. Podstawowym wymogiem jest, aby podmioty ubiegające się o wsparcie, prowadziły w gospodarstwie położonym na OSN produkcję zwierzęcą14. W ramach omawianego instrumentu finansowego, producenci rolni mogą uzyskać wsparcie polegające na dofinansowaniu inwestycji, które służą dostosowaniu gospodarstw do wymogów wprowadzonych programami działań dla OSN. Drugi rodzaj wsparcia związany jest z inwestycjami, które nie są bezpośrednio związane ze spełnieniem wymogów OSN, jednak przyczyniają się do ograniczenia spływu biogenów do układu wodnego. Wsparcie na inwestycje o charakterze dostosowawczym mogą być udzielane jedynie w okresie realizacji programu działań dla danego OSN lub w ciągu 12 miesięcy od daty, gdy dany standard stał się obowiązkowy, a w przypadku młodych rolników w okresie nieprzekraczającym 24 miesięcy od daty przejęcia gospodarstwa15. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu „Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN” w ramach poddziałania „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. 15 Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu „Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN” w ramach poddziałania „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. Strona 150 14 W rozporządzeniu określono wysokość wsparcia, który w przypadku producentów rolnych wynosi do 50% kosztów kwalifikowanych, zaś w przypadku młodych rolników ten poziom wzrasta do 60% kosztów kwalifikowanych. Dostęp do działania został zróżnicowany w zależności od obsady zwierząt gospodarskich. Kryteria wyboru pozwalają na preferowanie gospodarstw o większej liczbie zwierząt utrzymywanych w gospodarstwie w przeliczeniu na DJP. Chodziło o zapewnienie pierwszeństwa w dostępie do środków gospodarstwom, które ze względu na skalę prowadzonej produkcji zwierzęcej, będą mogły bardziej przyczyniać się do obciążenia środowiska związkami azotu pochodzenia rolniczego. Również i w tym przypadku wyższą punktację uzyskują gospodarstwa młodych rolników. Maksymalna wysokość pomocy udzielonej jednemu beneficjentowi i na jedno gospodarstwo rolne określono na poziomie 50 tys. zł. Pomoc przyznaje się w formie refundacji części kosztów kwalifikowalnych, do których zalicza się koszty budowy, przebudowy lub zakupu zbiorników do przechowywania gnojowicy lub gnojówki. Refundacji podlegają koszty budowy płyt do gromadzenia i przechowywania obornika,zbiorników lub płyt do przechowywania pasz soczystych. Do aparatury o charakterze innowacyjnym można zaliczyć zakup aplikatorów nawozów naturalnych w postaci płynnej, zakup wozów asenizacyjnych z aplikatorami nawozów naturalnych w postaci płynnej oraz podobnego typu urządzenia16. Ze względu na to, że w 2014 r. województwo mazowieckie przekroczyło poziom 75% poziomu PKB na mieszkańca w relacji do średniej unijnej, instrumenty finansowe ustalone zostały odrębnie dla 15 województw i dla województwo mazowieckiego. W związku z tym, w przypadku naborów krajowych, informacja o kolejności przysługiwania pomocy będzie obejmowała kolejność dla województwa mazowieckiego oraz kolejność dla pozostałych województw łącznie. W operacji typu inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN przewidziano wysokość limitów środków w wysokości 37,5 mln euro, w tym dla woj. mazowieckiego 3,6 mln euro (9,6%) oraz dla pozostałych 15 województw 33,9 mln euro (90,4%)17. Podsumowanie Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu „Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN” w ramach poddziałania „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. 17 Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, 2015, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Strona 151 16 152 Strona Polska należy do nielicznych krajów UE charakteryzujących się niskim udziałem obszarów OSN w stosunku do powierzchni użytków rolnych. Sytuacja ta jest pochodną naszej drogi rozwoju rolnictwa, które ze względów społecznogospodarczych przed 1989 r. stosowało mniej intensywne metody produkcji rolniczej. Zgodnie z Traktatem Akcesyjnym, Polska przystąpiła do implementacji Dyrektywy Azotanowej. Dokonana przez Komisja Europejska ocena wyznaczenia w Polsce wód wrażliwych i OSN oraz poprawności zapisów obowiązujących programów działań, wskazywała na pewne uchybienia metodologiczne. W kolejnych audytach KE podtrzymała swoje stanowisko dotyczące niewystarczającego wyznaczenia wód wrażliwych i OSN w Polsce. W opinii KE w kraju nie uwzględniano w pełni stopnia zanieczyszczenia płytkich wód podziemnych oraz eutrofizacji wód rzek i jezior. Zdaniem Komisji pominięcie w programach tzw. kryterium eutrofizacji, doprowadziło do nadmiernego zanieczyszczenia Morza Bałtyckiego. Uwagi te zostały wykorzystane w pracach nad weryfikacją wód wrażliwych i OSN oraz w procesie opracowywania programów działań, zwłaszcza na lata 2012-2016. W zakresie implementacji działań związanych z OSN, w pierwszych dwóch okresach programowania rozwoju obszarów wiejskich (2004-2006 oraz 2007-2013) dokonano tego poprzez płatności rolnośrodowiskowe. W obecnej, wieloletniej perspektywie finansowej (2014-2020) wyodrębniono specjalne działanie związane z inwestycjami w gospodarstwach położonych na obszarach OSN. Większość krajów UE stosuje inną strategię wyznaczania stref OSN w stosunku do Polski. Według danych Eurostatu z 2013 r. 10 członków UE (np. Niemcy, Austria, Holandia, Finlandia, itp.) całe terytoria swego kraju uznały jako obszary szczególnie narażone na azotany. Wysoki poziom zagrożenia określono w Belgii, Rumunii, Francji i na Węgrzech. Do krajów o niskim udziale obszarów narażonych na azotanu zaliczono Cypr oraz Portugalię. Strategia uznawania większych terytoriów krajów za OSN jest nie tylko odzwierciedleniem rzeczywistego stanu rzeczy, ale także większej możliwości korzystania z programów działań zawartych w PROW. Jednocześnie kraje te występują do KE o możliwość skorzystania z odstępstwa od przepisu stanowiącego, że maksymalna dopuszczalna ilość azotu na hektar rocznie dla nawozów z obornika wynosi 170 kg, co pozwala im intensyfikować procesy produkcyjne. Warunkami przyznania odstępstwa są odpowiednie wyznaczenie stref zagrożonych zanieczyszczeniem azotanami oraz pełna zgodność programów działań z Dyrektywą Azotanową. Odstępstwa co prawda mają zastosowanie jedynie na czas trwania programu działań, to jednak stosowanie wyższych stawek od zaleconych może stanowić zagrożenie dla środowiska naturalnego. Bibliografia 1. Assessment of the designation of nitrate vulneralble zones in poland. Contract 2006/441164/MAR/B1 Implementation of the Nitrates Directive (91/676/EEC) Task 3, Alterra Environmental Sciences Wageningen University & Research Centre Wageningen, November, 108 p., 2007 2. Dyrektywa Rady nr 91/676/EWG z dnia 12 grudnia 1991 r. dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego. 3. Dz.U. 2001 Nr 115 poz. 1229, USTAWA z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne 4. Grossman M., R., Nitrates from Agriculture in Europe, The EC nitrates directive and its implementation in England, Boston College Environmental Affairs Law Review 2007, Volume 27. 5. Jordan C., Smith R. V., Methods to predict the agricultural contribution to catchment nitrate loads: Designation of nitrate vulnerable zones in Northern Ireland, ,,Journal of Hydrology”, 304, p. 316329, 2005. 6. Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020, 2015, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. 7. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23 października 2015 r. w sprawie szczegółowych warunków i trybu przyznawania oraz wypłaty pomocy finansowej na operacje typu „Inwestycje w gospodarstwach położonych na obszarach OSN” w ramach poddziałania „Wsparcie inwestycji w gospodarstwach rolnych” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014–2020. 8. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) nr 1305/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005. 9. Rozporządzenie Rady (WE) NR 1257/1999 z dnia 17 maja 1999 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej (EFOGR) oraz zmieniające i uchylające niektóre rozporządzenia. 10. Rozporządzenie Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW). 11. Suhad A., European Community Measures to Reduce Nitrate Pollution - Implementation Steps Taken in England, Submitted to Blekinge Tekniska Högskola for the Master of European Spatial planning and Regional Development on the May 2010, 66 p. 12. Velthof G.L., Lesschen J.P., Webb J., Pietrzak S., Miatkowski Z., Pinto M., Kros J., Oenema O., The impact of the Nitrates Directive on nitrogen emissions from agriculture in the EU-27 during 2000-2008. Sci Total Environ. 2014 Jan 15;468-469, 2014 Strona Summary The increase in prices and a stable market for agricultural products, resulted in the use of increasingly higher doses of mineral fertilizers, including nitrogen. The main source of nitrogen, besides the said mineral fertilizers are animal droppings as manure, liquid manure and slurry. Council Directive 91/676 / EEC called the Nitrates Directive, concerning the protection of waters against pollution caused by nitrates from agricultural sources indicates that excessive use of this element constitutes a serious risk to the environment. The areas where this phenomenon occurs in greatest concentration called Nitrate 153 NEW OPERATION OF INVESTMENT HOLDINGS LOCATED IN NVZ IN RURAL DEVELOPMENT POGRAMME (2014-2020) Vulnerable Zones (NVZ). The main aim of this article is to analyze the specifics of the new activities associated with investments in holdings located in the NVZ, on the background of the EU legal solutions. Key words: investments, areas particularly vulnerable financial instruments. Streszczenie Wzrost cen i stabilny rynek zbytu produktów rolnych, spowodował stosowania coraz wyższych dawek nawozów mineralnych, w tym azotowych. Głównym źródłem azotu, poza wspomnianymi nawozami mineralnymi, są odchody zwierzęce w postaci obornika, gnojówki i gnojowicy. Dyrektywa Rady 91/676/EWG zwana Dyrektywą Azotanową, dotycząca ochrony wód przed zanieczyszczeniem azotanami pochodzenia rolniczego wskazuje, że nadmierne stosowanie tego pierwiastka stanowi poważne ryzyko dla środowiska naturalnego. Obszary, gdzie zjawisko to występuje w największej koncentracji nazwano obszarami szczególnie narażonymi (OSN). Podstawowym celem artykułu jest analiza specyfiki nowego działania związanego z inwestycjami w gospodarstwach położonych na OSN, na tle rozwiązań prawnych UE. Strona 154 Słowa kluczowe: inwestycje, obszary szczególnie narażone, instrumenty finansowe, ZESZYTY NAUKOWE WSES w Ostrołęce 3/2015(18), 155-166 dr hab. Bogusław Stankiewicz, prof. ZUT Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie dr Agnieszka Brelik Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie 1 C.M. Reed, Medical tourism, The Medical Clinics of North America, (2008), 92 (6), s. 1433-1466, Strona Introduction The global increase in free movement of patients, and health professionals and medical technology, equity financing and regulatory systems beyond national borders are the reality, and the movement of patients across borders in search of health and therapy (treatment) in conjunction with the "industrialization" of trade culminated in the creation of medical tourism. Aside from differences of opinions occurring among scholars, academics and scientific disciplines relating to concepts, definitions, internal structure and the relationship of medical tourism with other types of tourism, the analysis of massive, multidisciplinary literature on medical tourism, including in particular an English literatureallows us to formulate threegeneral comments: Firstly: Medical tourism can be understood as a specific subset of the broader concept of the global mobility of tourists (set of global mobility of tourists). Secondly: If we agree with C.M. Reed that medical tourism, in terms of macro, may be treated as a new form of a trade or value-added tourism product, and globally - as is the case in industrial sectors - consists of interconnected growth of transnational economies in which the strategic companiessituate themselves in thecountries offering highly developed infrastructure and the productive sectors are subcontracted to countries with lower labor costs1, it is a global medical tourism industry, which analytically consists of: a) the supply side with many key stakeholders, including: •providers of medical services. •transport companies and hotels, 155 THE MEDICAL TOURISM - THE FUNDAMENTAL SOCIOECONOMIC PROBLEMS AND CONDITIONS Strona The sociological view of tourism - basic approaches and research findings (sociological background). Last quarter- century was marked by dynamic social and cultural changes on a global scale. It is a world of accelerated economic and cultural changes driven by globalization, rapid technological progress and revolutions in communications and information. These forces have led on the one hand to increase the pace of life, the other to shorten the disintegration of space, cultural pluralism, fragmentation of life.As a result, tourism has changed - the nature and relationship with society - but also the transformation is subject to sociological approach to the analysis and interpretation of the phenomenon of tourism. Thus, society is composed of endless network of various flows, interconnected nodes, such as stations, resorts, hotels, airports, recreational facilities 156 •organizers of conferences, trade fairs and the media, •providers of financial products, •companies and insurance companies, •brokers •owners of websites, portals, etc.. •manufacturers of medical equipment and drugs (medical industry) •providers of services to assist medical tourism, b) the demand side - a tourist (the patient). Thirdly,the processes specific to medical tourism (as well as for the whole tourism) shall takeplace within the broader context ( background) social, economic, cultural and political understanding which, according to many astute scholars, is the key to understanding the complexity (heterogeneity) of medical tourism. Indicated background allows us to understand the problems of definition, categorization and methodological research, but also thethe discrepancy between the perception of the medical tourism by the economic practice (economic organizations, business) and academic environment. In this article, the attempt has been madeto discuss - to the thinness of the framework - only certain selected conditions, constituting the background of medical tourism, being aware that in such a context other fundamental problems can be considered such as market medical tourism industry, medical tourism, quality, safety and risk in medical tourism, and ethical and legal issues focusing both around the entire sector and sub-sectors (sub-domains) of that form of management. and cosmopolitan city2. The medical tourism hubs endless examples of network flows are hospitals and clinics in various parts of the world, but also, for example,.: biomedical town of Singapore (Singapore Biopolis) and Dubai Health Care City (DHCC), while influential diasporas interacting with the medical tourism market are a community of immigrants of Mexican origin in the United States and the Indian diaspora in the UK 3. However, the increased fear of international terrorism and thegrowth of antiimmigrant sentiment in many countries of Western Europe, caused the situation that the idea of deterritorialization has been weakened, and there even appear completely reversed processes. An example of verifying optimism J. Urry is a mega-region of Schengen. M. Bosworth studies show that the countries forming Schengen have been limiting so far unfettered movement of tourists and the tools ofhindering the flows are tightened (more stringent) entry requirements for visitors from outside the region to prevent illegal immigration and infiltration sources of potential terrorism4. To sum upthe topic of the mobility of media and information (image),the total mobility of tourism and social mobility raised by sociologists and representatives of economic science (the science of tourism), corresponds to the complex ethical issues and legal, which comes down to the use of the information obtained (eg. by patient ) or even access / lack of access to data. Illustration of this dilemma - whether you have a full knowledge of the scale, directions transfer patients expenditure and the type of disease - is a psychiatric tourism, which is a subdomain of medical tourism are estimates, but the participants, for understandable reasons, are covered by a security classification (confidential). Strona K. Hannam, Tourism geographies, tourist studies and the turn towards mobilities, ,,Geography Compass”, 2008, 2 (1), s. 127-139, 3 D. Cyranoski , (2001), Building biopolis, Nature, 412, s. 370-371, R. K. Crone, Flat Medicine? Exploring Trends in the Globalization of Health Care, Academic Medicine, (2008), 83, s.117-121, R. Bergmark, D. Barr, R. Garcia, ,Mexican immigrants in the US living far from the border may return to Mexico for health services., Journal of Immigrantand Minority Health, 2010, 6, 610-614, C.G. Lee, W.T. Hung, Tourism, health and income in Singapore, International Journal of Tourism Research, 2008, 12, s. 355-359 4 M. Bosworth, Border control and the limits of the sovereign state, ,,Social and Legal Studies”, 2008, 17(2),s. 199-215, 157 2 5 W. Nahrstedt Wellness: A new perspective for leisure centers, health tourism, and spas in Europe on the global health market, w:K. Weiermair & C. Mathies (Eds.), The tourism and leisure industry: Shaping the future,Haworth Hospitality, Binghampton NY, 2004, s. 181 198, Strona Studies on resource of knowledge in psychology from the perspective of tourism indicates the existence of a huge amount of work devoted to the phenomenon of medical tourism, and their "ownership" can be broadly characterized as follows: a) psychology - how rare that the social doctrine to dimension the behavior of patients / medical tourists - at a given time and space - consistently uses the so-called research. Kondratieff cycles, describing the long-term economic determinants, identify the main driving forces that have or will dominate the world economy example: study W. Nahrstedta of wellness tourism using Kondratieff cycles5 [Nahrstedt W., 2004]. b) for the purpose of research, psychology uses its own, not necessarily compatible with classifications in turism, the typology of medical tourism. Starting with the definitions and classifications known from the economics literature of tourism in most publications there is accepted medical tourism division which contains 3 domain areas invasive medical procedures (3 categories), namely: Planned operations or treatments initiated because of the will of the patient, for example cosmetic dentistry, Operations or treatments improve quality of life (recommended by doctors) Life-saving operations (eg. Illness oncology, cardiology etc.) diagnostic procedures (1 category), for example electrocardiogram, procedures to improve lifestyle (2 categories), ie.: Spa treatments, elimination of addiction, alleviating stress, etc., A non-surgical alternative therapies (eg. Acupuncture, ayurveda, herbal treatment in special circumstances). Medical tourism at the crossroads of practice (business) - science (economic background). Simplifying the historical context,to cause the emergenceof medical tourism therehave to becreated conditions to enable the transformation of health care (or services) in a more tradable commodities on a global level. The occurrence of the release of healthcare services with a limited extract of the space,emerged in the last decades of the last century, when the agreements liberalizing free movement of goods 158 Psychological conditions of tourism - selected issues (psychological background) 159 Strona and services entered into force.The inspirer of this situationwas the World Trade Organization (WTO), leading to the establishment of the General Agreement on Trade and Services (General Agreement on Trade in Services), on the basis of which was concluded many bilateral and multilateral agreements between the countries concerned. Current processes in medical tourism are the reverse of previous movements, while globalization makes possible the international market for patients, hence the emergence of new, qualitatively different features of the new style of medical tourism. Belonging to them are: a) the relatively large number of travelers for medical purposes, b) change the vector flow on a global scale and continents - currently emitting countries demand (patients) are the more developed countries, while destinations (destinations, intake) for developing countries, c) access to relatively low-cost medical services - made possible by the relative decreasing of transport prices (mainly flights), its larger capacity, and due to the emergence of a global information Internet system, d) the rapid development of the medical industry: pharmaceuticals, medical devices and the overall dynamic, advances in medicine, e) taking advantage by some states of internal difficulties in other countries (eg. USA) in balancing funding for health care with social needs to create their own development programs, under which medical tourism is a sector leading, and revenues from medical tourism important part of state revenue. The question therefore arises, whether the well-knownphenomenasto world of science mentioned above,that lead to the transformation of patients (who may be entitled to health services) into consumers,do not cause discrepancies or misunderstandings between business and science. And here the answer is simple: yes and there are at least twoareas of the dispute, which impact can not be overstated. The first area of the dispute - paradoxically definitional dispute: who is a patient / medical tourist? From the point of view of science - beyond the academic disputes about the definition of medical tourism, the problem seems to be simple: anyone who meets the definition of medical tourism is a medical tourist and should be taken into consideration when drawing up the statistics of the same phenomenon Problems arise at the stage of determining the types of treatment (therapy) and determine if all therapies, medical treatment, etc. are related to human health. According to the OECD definition (and statistical procedures) cosmetic surgery and rejuvenating lie outside the health of its patients are not medical tourists and are not included in the statistics.But there are also further exclusions related to international mobility of tourists and cross-border movement, namely: •In the group "regular tourists", arethose who during their stay abroad succumbed to an accident or become ill. Health services for those tourists are funded: for citizens of the European Health Insurance Card, the other in different ways: from private insurance with their own funds or reimbursed by insurance schemes of the country of residence. In general, participants in such events are not medical tourists, they can be only called a "miserable tourists" or "unlucky tourists". long-term residents - according to M. Rosenmoller team6, the EU is slowly increasing number of citizens who choose to retire in countries other than the country of origin. Those citizens receiving medical benefits (services) in their country of residence are not counted for the population of medical tourists. patients from countries with common borders - those countries may cooperate in interstate (cross) financing thehealth care from public funds, these agreements are concluded between the districts bordering Germany and the Netherlands, and their patients are not medical tourists7. The problem of outsourcing –there are sick patients who choose to go abroad for treatment through health agencies in the framework of interstate agreements, the purchase of medical services. Such cases take place when the country of origin are very long queues awaiting for an operation or does not have the necessary medical specialists. These patients are counted as "to multiple medical tourists"8. There is also the problem of economic practice regarding medical tourism a legal nature and is associated with the context of the European movement. Tourists can be classified in two ways: a) firstly these are citizens who use their rights of access to medical care in EU member states. They, in certain circumstances, have the right to the care in other M. Rosenmöller, M. McKee, R. Baeten, (eds.), Patient mobility in the European Union: learning from experience, European Observatory on Health Systems and Policies, Kopenhagen, Denmark, 2006 7 M. Rosenmöller, M. McKee, R. Baeten, (eds.), Patient mobility in the European Union: learning from experience, European Observatory on Health Systems and Policies, Kopenhagen, Denmark, 2006 8 K. Lowson, P. West, S. Chaplin, J. O‘Reilly, Evaluation of Patients Travelling Overseas: Final Report,York Health Economics Consortium, York UK, 2002, P. Burge, N. Devlin, J. Appleby, C. Rohr, J. Grant, Do Patients Always Prefer Quicker Treatment?: A Discrete Choice Analysis of Patients' Stated Preferences in the London Patient Choice Project, Applied Health Economics and Health Policy, 2004, 3, s. 183-194, Strona 160 6 EU countries, and these rights have been defined in a number of judgments of the European Court of Justice in private9. b) secondly, there are foreign persons for treatment. In academic ground there are discussions over the nomenclature of this movement - now used in a number of terms, eg. An international medical transport10 or even "medical refugees"11. The second area of the dispute – arethe controversions regarding the size of the world of the medical industry. Careful observers of the size, quantity and value formation in medical tourism are perfectly aware, that the primary sources of data, which are then operatedby both the world of science as well as by business and the media are studies (reports) of two companies: Deloitte and McKinsey Co. For some time theyhave a dispute about the accuracy of the estimates, with the participation of scholars. The starting point was the report of Deloitte forecasting the number of US citizens and the world in the role of medical tourists in the future (2010), setting out that in 2007 (base year) journeys for medical purposes will succumb to 750,000 citizens of the United States of America. This figure has been contested by P. H. Keckleya and H. R. Underwood, who claimed that in 2010. Number of US citizens who are medical tourists will fluctuate in the range of 3-5 million. Given the fact that Americans make up about 10% of the global medical tourism traffic, it gave to the level of global motion in the range of 30 - 50 million people. A similar allegation underestimation - erected to the global turnover of the global medical industry, which has been accepted value of 60 billion USD12. Similar allegations also put RK Crone13. Opponent MacKinsey Co claimed that Deloitte has understated the number of American medical tourists by the amount of 60-85 thousand, which as explained T. Ehrbecka team was due to differences having its source in the definition of medical tourism. The team programmatically accepted that the medical tourist is the only person who went on the planned operation. It excludes from the calculation of emigrants, people subjected to unplanned (ad hoc) operations, as well as outpatients. Strona L. Bertinato, R. Busse, N. Fahy, H. Legido-Quigley, M. McKee, W. Palm, I. Passarani, F. Ronfini, Cross-border health care in Europe,WHO, Denmark, 2005 10 J.Y. C. Huat, Medical Tourism/Medical Travel (part one), SMA News, 2006, 38, s. 17-21, 11 A. Milstein, M. Smith, America's New Refugees — Seeking Affordable Surgery Offshore, New England Journal of Medicine, 2006, 355, s. 1637-1640, 12 P.H. Keckley, H.R. Underwood, Medical Tourism: Consumers in Search of Value, Deloitte Center for Health Solutions, Washington, 2008 13 R. K. Crone, Flat Medicine? Exploring Trends in the Globalization of Health Care, Academic Medicine, 2008, 83, s.117-121, 161 9 14 T. Ehrbeck, C. Guevara, P.D. Mango, Mapping the Market for Medical Travel,The McKinsey Quarterly, Washington DC, 2008 15 L. Carabello, A Medical Tourism Primer for U.S. Physicians, ,,Medical Practice Management”, 2008, 23, s. 291-294, Strona Summary The sketched view on medical tourism, from the most general terms of its functioning reveals certain mechanisms and trends, that may concernthe (global aspects)researcher of medical tourism. This is because of : achievement by the global medical tourism dimension resulting in outlook on the sector in terms of its constant growth. Taking this premise into account one may say about the constitution within the teachings of the paradigm of growth of medical tourism, medical tourism, which is in fact mutlidisciplinary phenomenon is the subject of research of many sciences, being objectively the area of differences of interpretation, methodological and such differences are visible (eg. between sociology and economic sciences). But the bond linking the different scientific discipline is to aim for to identify the factors (stimulant activators) at the entrance represented by the vast majority of research teams. For psychology this research area is the reason making tourist travel (medical), the assessment of the psychological effects is on the second plan andfor economic sciences to identify pro demand growth factors of medical tourism, for legal sciences to assess how existing legislation favors the globalization of the industry of medical tourism, and to what extend it limits these processes. Conversely, the outlined background shows that within the sciences appear the signs ofcause and effect recognition of medical tourism, which arereflectedin the emergence of the research trend within the tourism science challenging the existing 162 Similarly, the qualification was as a dental patient not hospitalized - is a medical tourist or not? According to T. Ehrbeck not14. In summary, the dispute on the line Deloitte - MacKinse refers to a small percentage of US citizens (relationships 750,000 - 840,000 medical tourists to the 360 million inhabitants of this country). A much greater cognitive and theoretical importance are confusions in determining the size of medical tourists in the target countries for example, an often cited the size of guests (meaning patients) in Thailand (in 2007) of 1 millionnhas been overestimated two-fold. In fact as L. Carabello agreed, for medical purposes up to 500,000 tourists came to Thailand, and others were guests at the spa facilities15. 16 N.G. Cortez, Patients Without Borders: The Emerging Global Market for Patients and the Evolution of Modern Health Care, Legal Studies Research Paper Number 00-24, Southern Methodist University (SMU), Dedman School of Law, 2008 Strona Bibliography 1. Bates B.R., Romina S., Ahmed R.,Hopson, D., (2006), The effect of source credibility on consumers' perceptions of the quality of health information on the Internet, ,,Informatics for Health and Social Care”, 31, s. 45-52. 2. BaumanZ., (2000). Liquid Modernity, Polity Press, Cambridge, 3. Bergmark R., Barr D., Garcia R., (2010), Mexican immigrants in the US living far from the border may return to Mexico for health services., Journal of Immigrantand Minority Health, 6, 610-614, 4. Bertinato L., Busse R., Fahy N., Legido-Quigley H., McKeeM., Palm W., Passarani, I., Ronfini F., (2005), Cross-border health care in Europe,WHO, Denmark, 5. Bosworth M., (2008), Border control and the limits of the sovereign state, ,,Social and Legal Studies”, 17(2),s. 199-215, 6. Burge P., Devlin N., Appleby J., Rohr C., Grant J., (2004), Do Patients Always Prefer Quicker Treatment?: A Discrete Choice Analysis of Patients' Stated Preferences in the London Patient Choice Project, ,,Applied Health Economics and Health Policy”, 3, s. 183-194, 7. Carabello L., (2008), A Medical Tourism Primer for U.S. Physicians, ,,Medical Practice Management”, 23, s. 291-294, 8. Cohen E., CohenS.A., (2012), Current sociological theories and issues in tourism, ,,Annals of Tourism Research”,39(4), s. 2177-2202, 163 definitions of medical tourism. There are also a bunch of scientists arguing for redefining the paradigms embedded in the triangle: Health - medical tourism measures to protect health. The limited framework of this article does not allow to show the positions and results of research scientists with an economic and health professionals who question the optimism about high-yield medical tourism and its impact on the overall business processes. Aggregateaccount socio-economic shows not only the overall benefit to the economy arising from practicing this form of tourism, but also much higher social costs of medical tourism. So we can in a sense speak (for BR Copeland) about the emergence of theglobal tourism industry (even at lower levels), the beginnings of the phenomenon of "Dutch disease". One last note: the globalization of medical tourism is not accompanied by adequate, integrated research system developed within the sciences to deal with the global analysis of the phenomenon and its components.According toNGCortez whorightly pointed out the reason for this state of affairs, there are two phenomenas: a) lack of standardization of definitions of medical tourism and b) lack of reliable data on global and specific sizes phenomenon16. But this and earlier signaled issues should be dealt with separate considerations. 164 Strona 9. Cohen I.G., (2011), Medical Tourism and Global Justice, Virginia Journal of International Law Association, No. 1,v. 52, Richmond VIR, 10. CormanyD., (2008). Taking a pulse on potential medical tourism destinations: Thehospitality and tourism industries, ,,Medical Tourism Magazine”, 7,s. 34-37. 11. Cormany D., (2013), Motives for Different Types of Medical Travelers: An Analysis of the Current State of Academic Research on the Topic, University of Nevada, Las Vegas, 12. Cortez N.G., 2008. Patients Without Borders: The Emerging Global Market for Patients and the Evolution of Modern Health Care, Legal Studies Research Paper Number 00-24, Southern Methodist University (SMU), Dedman School of Law, 13. Crone R. K., (2008), Flat Medicine? Exploring Trends in the Globalization of Health Care, ,,Academic Medicine”, 83, s.117-121, 14. Cyranoski D, (2001), Building biopolis, Nature, 412, s. 370-371, 15. Dann G.M.S., (1981). Tourist motivation: An appraisal, ,,Annals of Tourism Research” 8(2), s. 187219, 16. Ehrbeck T., Guevara C., Mango P. D., (2008), Mapping the Market for Medical Travel, The McKinsey Quarterly, Washington DC, 17. Gill J., Madhira B. R., Gjertson D., Lipshutz G., Cecka J. M., Pham P.-T., Wilkinson A., Bunnapradist S., Danovitch G. M., (2008), Transplant Tourism in the United States: A Single-Center Experience, ,,Clinical Journal of the American Society of Nephrology”, 3, s. 1820-1828, 18. GlinosI. A., Baeten R., Helble M., Maarse H., (2010), A typology of cross-border patient mobility. ,,Health & Place”, 16, s. 1145-1155, 19. GnothJ., (1997). Tourism motivation and expectation formation, ,,Annals of Travel Research”, 24(2), s. 283-304. 20. Hannam K., (2008), Tourism geographies, tourist studies and the turn towards mobilities, Geography Compass, 2 (1), s. 127-139, 21. Hjarvard S., (2008), The mediatization of society, ,,Nordicom Review”, 29(2), s. 105-134, 22. HuatJ.Y. C., (2006), Medical Tourism/Medical Travel (part one), SMA News, 38, s. 17-21, 23. Hofer S., Honegger F., Hubeli J., (2012), Health tourism; definition focused on the Swiss market and conceptualization of health(i)ness, ,,Journal of Health Organization Management”, 1 (26), s. 6080, 24. Jensen J.L., (2010),Online tourism: just like being there?,w: B.T. Knudsen & A.M. Waade (Eds.), Re-investing authenticity: Tourism, place and emotions. Bristol,Channel View, s. 213-225, 25. Kangas B., (2010), Traveling for Medical Care in a Global World, Medical Anthropology: CrossCultural Studies in Health and Illness, 29, s. 344-362, 26. Keckley P.H., Underwood H.R., (2008), Medical Tourism: Consumers in Search of Value, Deloitte Center for Health Solutions, Washington, 27. Laesser C., (2011). Health travel motivation and activities: Insights from a mature market – Switzerland, ,,Tourism Review”, 66(1/2), s. 83-89, 28. Lee C.G., Hung W.T. (2010), Tourism, health and income in Singapore, ,,International Journal of Tourism Research”, 12, s. 355-359, 29. Lowson K., West P., Chaplin S., O‘Reilly J., (2002), Evaluation of Patients Travelling Overseas: Final Report,York Health Economics Consortium, York UK, 30. Lunt N., Carrera P., (2011), Advice for Prospective Medical Tourists: systematic review of consumer sites, ,,Tourism Review”, 66, s. 57-67, 31. MarshallL.A., Williams D., (2006), Health information: does quality count for the consumer?, ,,Journal of Librarianship and Information Science”, 38, s. 141-156, 32. Milstein A., Smith M., (2006), America's New Refugees — Seeking Affordable Surgery Offshore, ,,New England Journal of Medicine”, 355, s. 1637-1640, 33. Nahrstedt W., (2004). Wellness: A new perspective for leisure centers, health tourism, and spas in Europe on the global health market, w:K. Weiermair & C. Mathies (Eds.), The tourism and leisure industry: Shaping the future,Haworth Hospitality, Binghampton NY, s. 181 -1 98, 34. Natalier K., Willis K., (2008), Taking responsibility or averting risk? A socio-cultural approach to risk and trust in private health insurance decisions, ,,Health, Risk & Society”, 10,s. 399-411, 35. OECD (2010), Health Accounts Experts, Progress Report,Trade in Health Care Goods and Services Under the System of Health Accounts,OECD Paris, 36. Peterson G., Aslani P., Williams K.A.,(2003), How do Consumers Search for and Appraise Information on Medicines on the Internet? A Qualitative Study Using Focus Groups, Journal of Medical Internet Research, 5, 37. Reed C.M., (2008), Medical tourism, The Medical Clinics of North America, 92 (6), s. 1433-1466, 38. Rosenmöller M., McKee M., Baeten, R., (eds.), (2006), Patient mobility in the European Union: learning from experience, ,,European Observatory on Health Systems and Policies”, Kopenhagen, Denmark, 39. UrryJ., (2000). Mobile sociology, ,,British Journal of Sociology”, 51(1), s. 185-203. 40. Urry J., (2007), Mobilities, Polity Press, Cambridge, 41. Whittaker A., (2008), Pleasure and pain: Medical travel in Asia. Global Public Health: An International Journal for Research, ,,Policy and Practice”, 3, s. 271-290. 42. Ye B.H., Qui H.Z., Yuen P.P., (2011). Motivations and experiences of Mainland Chinese medical tourists in Hong Kong, ,,Tourism Management”, 32,s. 1125-1127, 43. Zaltman G., (2003). How customers think: Essential insights into the mind of the market, Harvard School Press Boston, Słowa kluczowe: turystyka medyczne, tło turystyki medycznej, definicje, turysta medyczny Strona Streszczenie: W artykule skoncentrowano się na wybranych zagadnieniach tworzących ogólne tło funkcjonowania fenomenu przełomu XX i XXI wieków, które definiowane jest jako turystyka medyczna. Analizę oparto na piśmiennictwie anglojęzycznym, starając się referować wątki artykułu na podstawie najnowszych prac. Przyjęto za punkt odniesienia zasadnicze problemy dyskusji nad turystyką medyczną w obrębie socjologii, psychologii oraz styku praktyki gospodarczej z ekonomią turyzmu. Wykazano, iż w socjologii występuje zjawisko ścierania się poglądów odnośnie globalnej mobilności turystów medycznych z tendencjami społeczno-politycznymi, które tę mobilność ograniczają. Odpowiednio uwypuklono jednostronne nastawienie badawcze w psychologii – zainteresowanie motywami podróżowania, mniejsze znaczenie przypisywane skutkom podróży w celach medycznych. Problemy istnienia luki na styku ekonomia turyzmu praktyka gospodarcza zilustrowano wskazując na brak kompatybilności definicji turystyki medycznej z pojęciem „turysta medyczny”, a ponadto wykazano ograniczoną wiarygodność danych o skali i rozmiarach zjawiska. W części wnioskowej wskazano na brak jednolitej strategii nauk nad badaniem globalnych i fragmentarycznych aspektów turystyki medycznej, akcentując zarazem istnienie dwóch zjawisk: fetyszyzacji wzrostu turystyki medycznej oraz braku wiarygodnych danych o rozmiarach omawianego fenomenu. 165 TURYSTYKA MEDYCZNA - PODSTAWOWE UWARUNKOWANIA I PROBLEMY SPOŁECZNO – EKONOMICZNE Summary. The article focuses on selected issues forming the functioning of the general background of the phenomenon of the turn of the twentieth and twenty-first centuries, which is defined as a medical tourism. The analysis was based on the English language literature, trying to consider in the article, only the trends based on recent work. The reference point of the discussion are the fundamental problems of the medical tourismwithin sociology, psychology, and contact between the business practice and the economics of tourism. It is demonstrated that in the sociologyexists the phenomenon of opposing views on global mobility of medical tourists from the socio-political trends that reduce this mobility. There is one sided attitude highlighted of research in psychology which is the interest in themes of travel, of lesser importance attributed to the effects of travel for medical purposes. Problems of a gap between the tourism economics and the business practice is illustrated by pointing to the lack of compatibility of medical tourism definition of the term medical tourism, and in addition demonstrated the limited reliability of the data on the scale and size of the phenomenon. In the conclusion part it is highlighted the lack of a unified strategy sciences on the study of global and fragmented aspects of medical tourism, stressing at the same time the existence of two phenomenas: the fetishization of the growth of medical tourism and the lack of reliable data on the dimensions of this phenomenon. Strona 166 Keywords: medical tourism, medical tourism background, definitions, medical tourism