Irena Seliukaitė EtnISkāS kultūraS IzdEvumu jaunumI aistė

4
Liels ir E. J. Morkūna ieguldījums, veidojot muzeja Trimdas un
pretošanās sektoru, īstenojot izglītojošus projektus.
Dr. E. J. Morkūns ar savu kompetenci piedalās kultūras
mantojuma, īpaši tehnikas objektu, aizsardzību visā Lietuvā. Vińš
ir Starptautiskās molinologu asociācijas TIMS (The International
Molinological Society) biedrs.
Atzīmējot savu 40. muzeja darba jubileju, E. J. Morkūns kopā ar
kolēģiem sarīkoja izstādi „Mūsu jaunības tehnika” („Mūsų jaunystės
technika“).
APSKATI / G R Ā MATAS
kopsavilkums / Skróty artykułów
analizē Dionīsa Poškas un leģendārā Baubļa saistību, mūsu tautas,
vēstures, kultūras savdabības.
Aistė Morkūnaitė-Lazauskienė
Ceļvedis pa Žemaitiju
Raksts iepazīstina ar jaunāko Lietuvas tautas sadzīves muzeja
izdevumu „Žemaitija“. Tajā izceltas Žemaitijas reģiona īpatnības,
muzejā eksponētās žemaišu sētas, ko veido 31 ēka, citi apskatāmie
objekti, zaļumi, tiek atklāta zemnieku dzīve. Šis izdevums ir pirmā daļa
no plānotā informatīvā izdevuma par Lietuvas tautas sadzīves muzeju.
Irena Seliukaitė
Etniskās kultūras izdevumu jaunumi
Nav viegli aptvert visus gada laikā iznākušos etniskās kultūras
izdevumus. To ir daudz – zinātniski, lietišķi, novadpētniecības
izdevumi. No pēdējiem, kam ir dažādi autori, liela daļa ir steigā
gatavoti, nerediģēti, ar kļūdām. Tālākos apvidos strādājošiem
skolotājiem, kultūras speciālistiem reizēm ir grūti orientēties šajā
dažādībā. Žurnālā „Gimtasai kraštas“ atspoguļotās grāmatas šaubas
nerada pat tad, ja to apskatā, recenzijās ir arī kritiski vērtējumi.
Apskatā autore runā par Lietuvas tautas kultūras centra izdotās
elektroniskās sērijas DVD formāta izdevumu „Dzīvā tradīcija” („Gyvoji
tradicija“).
Minēta nelielā autores Janinas Norkūnienes studija par unikālu
etniskās kultūras parādību – Viļńas verbām, kuras izdošanas iniciators
bija Neres reģionālais parks.
Etnologa Jona Mardosa zinātniskajā monogrāfijā „Austrumlietuvas
un Rietumbaltkrievijas verbas” („Rytų Lietuvos ir vakarų Baltarusijos
verbos“) apkopoti daudzi avoti, literatūras, pētījumu materiāls. Reizē
tas ir izsmeļošākais pētījums par vieniem no kalendārajiem svētkiem –
verbas, ko atklāj lietuviešu reliģiozitāte.
Izdevumā „Ozols folklorā un kultūrā” („Ąžuolas folklore ir kultūroje“)
ievietoti 2009. g. Bijotos (Šilales r.) notikušās zinātniskās konferences
„Ozols baltu un kaimińu tautu kultūrā” („Ąžuolas baltų ir kaimyninių
tautų kultūroje“) referāti.
Krājuma otrajā daļā, ko sauc „Ozols un Dionīss Poška”, autori
E T N OLO G IA . PRA C A N AUKOWA
Petras Kalnius
Zmiany etniczne na terenach środkowego biegu
Wilii od połowy XIX do XXI w.
Artykuł jest poświęcony 150. rocznicy wyprawy naukowej rzeką Wilią
(lit. Neris) hrabiego Konstantego Tyszkiewicza, która się odbyła w 1857
r. Niniejsza rozprawka naukowa analizuje zmiany struktury etnicznej
ludności, zamieszkującej środkowy bieg rzeki, w ciągu minionych 150
lat. Napisana ona została na podstawie oficjalnej XIX i XX w. statystyki
Rosji carskiej oraz spisów ludności w 1897, 1931, 1942, 1959 i 1989
r., danych szczególnego archiwum Litwy oraz dzieł autorów XIX w.,
którzy opisywali zagadnienia etnodemograficzne, jak również danych
opublikowanych przez K. Tyszkiewicza. Analiza danych statystycznych
wykazuje, że w pierwszej połowie XIX w., gdy się rozpoczął proces
ulegania wpływom języków słowiaņskich przez ludność wiejską Litwy,
na skutek powstałych okoliczności historycznych i politycznych proces
ten nabrał charakteru białorusienia, a później polonizacji mieszkaņców,
a nie rusyfikacji. Dlatego w drugiej połowie XIX w. szybko malała liczba
mieszkaņców mających litewską świadomość narodową, rosła liczba
mieszkaņców mających świadomość „tutejszy”. Jedynie na obszarze
Janowo-Kiejdany w miejscowościach wiejskich, gdzie z dawien dawna
był spory procent drobnej szlachty, Litwini zaczęli się bezpośrednio
polonizować bez etapu jakiejkolwiek bądź asymilacji pośredniej
(przeistoczenia się w „tutejszy”).
W byłym Kraju Wileņskim liczba Litwinów szybko malała
również w pierwszym i drugim dziesięcioleciu XX w. Jednakże to
zmniejszanie się liczebności przede wszystkim było spowodowane
naturalną asymilacją etniczną. Okres (1920-1939 r.) inkorporacji
Kraju Wileņskiego w skład Paņstwa Polskiego można uważać za
najintensywniejsze lata zmniejszania się wspólnoty Litwinów, ponieważ
prócz naturalnej asymilacji ważną rolę zaczął odgrywać czynnik
asymilacji przymusowej. Po przyłączeniu w 1939 r. Kraju Wileņskiego
do Litwy zostało zahamowane niknięcie wspólnoty Litwinów, jednak w
Autoru zināšanai
1. Krājumā tiek publicēti oriģināli zinātniski un pārskata raksti.
Nozares: arheoloģija, arhitektūras vēsture, bibliogrāfija, etnoloģija,
mākslas zinātne, vēsture, valodniecība, kartogrāfija, novadpētniecība,
kultūras mantojums, kultūras vēsture, mākslas vēsture, muzeogrāfija,
muzikoloģija, izglītība.
2. Jāiesniedz raksta un tā pielikumu komplekts un jāpievieno
elektroniskā kopija kompaktdiskā. Raksta teksts jāizdrukā uz balta A4
formāta papīra Times New Roman šriftā. Kopējais raksta apjoms – ne
vairāk par 22 lappusēm (40 000 zīmju). Intervāls starp rindām – 1,5.
3. Raksta struktūra: raksta nosaukums; autora (autoru) vārds un
uzvārds; tās iestādes nosaukums un adrese, kurā darbs veikts; raksta
teksts (pētījumu objekts, mērķi, metodes, secinājumi); literatūras
saraksts; kopsavilkums lietuviešu valodā (0,5 lpp.); ilustrāciju saraksts.
Katras ilustrācijas otrā pusē jānorāda autora uzvārds, saīsināts raksta
nosaukums, ilustrācijas kārtas numurs, izcelsmes laiks.
4. Literatūras sarakstam (atsaucēm) jābūt oriģinālvalodā, vienības
jānumurē, jānorāda raksta nosaukums, izdevums, sējums utt.
5. Raksts un tā makets autoriem jāparaksta.
6. Jānorāda autoru darba vai mājas telefona numurs.
7. Raksti jāiesniedz Zinātniskajai padomei (Mokslinė taryba,
V. Krėvės pr. 111-66, LT-50373 Kaunas, Lietuva; e-pasts: gk@
ziemgala.lt), kura lemj par raksta piemērotību iespiešanai.
owym czasie nie zaszły jakiekolwiek bądź długotrwałe zmiany przede
wszystkim dlatego, że paņstwowość Litwy istniała bardzo krótko, a
Litwini etniczni na byłych okupowanych terenach już prawie nigdzie
nie stanowili większości mieszkaņców.
W latach sowieckiej okupacji kampania polonizacji Litwinów Kraju
Wileņskiego była zaplanowana i prowadzona jako etap przejściowy
w dążeniu do rusyfikacji kraju. Ten okres też się wyróżnił dalszym
stopniowym niknięciem wspólnoty Litwinów w byłym Kraju Wileņskim.
Nie zważając na to, że po drugiej wojnie światowej z Wileņszczyzny
do Polski repatriowało ponad sto tysięcy osób narodowości polskiej,
procent Litwinów istotnie się nie zmienił, albowiem na te tereny przez
cały okres sowiecki imigrowali z innych republik sowieckich mieszkaņcy
narodowości polskiej i rosyjskiej, białoruskiej i innych narodowości.
Ostateczny wynik zmian etnicznych, jakie zaszły w środkowym
biegu Wilii, był taki, że początkowo nader zmalały obszary mowy
litewskiej, a ostatecznie i białoruskiej. Kosztem ich zwiększył
się obszar języka polskiego, a w szczególności obszar polskiej
świadomości narodowej. Wytworzyła się swoista sytuacja: obszar
zamieszkania przez ludność o polskiej świadomości etnicznej jest
znacznie większy od mówiących „polszczyzną litewską”. Tymczasem
obszary zamieszkane przez ludność o białoruskiej świadomości
narodowej są o wiele mniejsze od obszarów, gdzie używany jest
dialekt języka białoruskiego zwany mową „po prostu”.
J Ę Z YKO Z N AWSTWO . PRA C A N AUKOWA
Stasys Tumėnas
Rozwój słownictwa wychodźców litewskich w
Stanach Zjednoczonych
W artykule, opierając się na analizie porównawczej źródeł literackich,
zwięźle jest omawiany rozwój słownictwa wychodźców litewskich w
Stanach Zjednoczonych okresu od połowy XIX do początku XX wieku,
wskazane są obiektywne przyczyny, dlaczego na obczyźnie do języka
litewskiego przenikają anglicyzmy.
5
Badanie wykazało, że o rozwoju leksyki wychodźców litewskich w
Stanach Zjednoczonych decydują czynniki socjalne, ekonomiczne,
status emigranta w obcym kraju. Wszystkie trzy fale wychodźców
litewskich cechują odmienne tendencje używania w leksyce
anglicyzmów. Jest rzeczą oczywistą, iż język angielski burzy
ustalony system gramatyczny języka litewskiego (szyk wyrazów
w zdaniu, użycie wyrazów w innym znaczeniu). O trwaniu języka
litewskiego w środowisku wychodźców zaważą nie ustawy, lecz
pogląd samych wychodźców na język swych ojców i dziadów,
zrozumienie wagi zachowania przez przedstawicieli małego narodu
swojej tożsamości narodowej.
L i t e r a t u r o zn a w s t w o . P r a c a n a u k o w a
Aurelija Mykolaitytė
Analiza konfliktu pokoleń w prasie i literaturze
okresu międzywojennego
W artykule analizowany jest jeden z tematów poruszanych w prasie
i literaturze okresu międzywojennego – konflikt starego i młodego
pokolenia. Badanie opiera się na artykułach publikowanych w
czasopismach „Naujoji Romuva“, „Akademikas“ i „Vairas“ oraz utworach
pisarzy Vincasa Mykolaitisa-Putinasa, Balysa Sruogi i Juozasa Grušasa.
Prasa i literatura na pochodzenie tego konfliktu wskazują odmienne
samouświadomienie, różne modele tożsamości kulturowej. Główna teza
tego artykułu – konflikt pokoleņ przede wszystkim oznacza napięcie
między tradycją a nowoczesnością. Stare pokolenie jest pojmowane
jako takie, które zerwało więź ze współczesnością, z nowymi
wymaganiami doby obecnej. Młode pokolenie jest przedstawiane jako
mające własną wizję życiową, nieskłonne do przystosowywania się
oraz odrzucające despotyczną wolę rodzicielską. Takie napięcie może
zaistnieć wyłącznie w okresach kryzysu psychosocjologicznego. W
koņcu artykułu wyciągany jest wniosek, że okres międzywojenny można
oceniać jako czas istotnych zmian kulturowych.
SO C J OLO G IA . PRA C A N AUKOWA
Vida Bagdonavičienė
Programy stażu młodzieży diaspory:
ich sens, zadania i oddziaływanie
W artykule analizowana jest problematyka wciągnięcia litewskiej
młodzieży zagranicznej do działalności litewskiej, omawiane
zmienione właściwości wychowania młodego pokolenia diaspory
w duchu narodowym, uwypuklana konieczność wzmożenia
zainteresowania życiem społecznym Litwy oraz udziału w nim.
Podstawę analizowanego tematu stanowi innowacyjny program
młodzieżowy opracowany przez młodzież akademicką społeczności
Litwinów Stanów Zjednoczonych, realizowany podczas przybycia
do Litwy i dążenia do zespolenia się z litewskim środowiskiem
studenckim i pracy. Materiał do artykułu był wykorzystany z
korespondencji osobistej z kierownikami programu, wywiadów z
uczestnikami, jak też kilku źródeł pisanych, w których analizowane są
problemy wychowania narodowego współczesnej młodzieży diaspory.
SPOŁ E C Z E Ń STWO
Vytas Urbonas
Wolność prasy a społeczeństwo obywatelskie
W artykule dokonany jest krótki przegląd okoliczności powstania
na świecie zasad wolności słowa i prasy, analizowana sytuacja
wolności prasy w Litwie oraz jej wpływ na tworzenie społeczeņstwa
obywatelskiego w różnych okresach dziejów kraju.
Od 1864 r. w Litwie, należącej wówczas do Cesarstwa
Rosyjskiego, dowolne druki czcionką łaciņską były zakazane.
Dlatego prasa litewska ukazała się w Prusach litewskich. Pierwsze
autentycznie litewskie pisma przeznaczone Litwie właściwej i
dostarczane nielegalnie: „Aušra“ („Zorza”) (zaczęto wydawać
w 1883 r.), „Šviesa“ („Światło”), „Varpas“ („Dzwon”), „Ūkininkas“
(„Gospodarz”) były wydawane bez żadnej cenzury, ich redaktorzy i
autorzy publikacji nie musieli się stosować do wymagaņ władz, mogli
bez skrępowania krytykować administrację cara rosyjskiego oraz
urzędników miejscowych.
Skróty artykułów
Tymczasem w samej Litwie nieustannie rosło niezadowolenie z
zakazu litewskich druków oraz z władzy carskiej, nasilał się narodowy
ruch demokratyczny, wschodziły pierwsze kiełki społeczeņstwa
obywatelskiego. Wszystko to zmusiło administrację Rosji carskiej
powziąć 7 maja 1904 r. uchwałę o legalizacji prasy litewskiej. Co
prawda prasa litewska prawie do 1919 r. zmuszona była się stosować
do ustaw Rosji, istniała cenzura oraz system surowych kar. Dopiero w
koņcu 1919 r. po odzyskaniu Niepodległości Litwy została powzięta
pierwsza ustawa litewska o prasie, która zapewniła wolność prasy
w kraju. Wolność słowa i prasy gwarantowała też przyjęta w 1922 r.
pierwsza Konstytucja Republiki Litewskiej. Niestety, od połowy 1940 r.,
gdy się zaczęła sowiecka aneksja, aż do 1988 r. włącznie w Litwie nie
było żadnej wolności prasy.
11 marca 1990 r. po ogłoszeniu aktu Niepodległości Litwy, w tym
też roku po powzięciu ustawy o prasie i innych środkach masowego
przekazu, litewskie środki masowego przekazu stały się nareszcie
wolne i bez cenzury.
Środki przekazu i dziennikarze w swej działalności powinni
kierować się Konstytucją, ustawami Informowania Społeczeņstwa
oraz innymi, a także zasadami humanizmu, równości, tolerancji,
szacunku do człowieka. Niestety, nasze środki przekazu jeszcze
dość często nie liczą się z prawami przysługującymi człowiekowi,
są tendencyjne, podają informację niezgodną z rzeczywistością,
wiadomości poniżające honor i godność osoby, podają informację o
życiu prywatnym człowieka bez jego zgody, unikają zdementowania
lub uściślenia mylnej, wprowadzającej w błąd informacji. Jak na
razie niewiele się robi, by wolność słowa i prasy, tradycyjnych i
nowoczesnych środków przekazu uzupełniała wolność wyboru,
analizowania oraz wyciągania własnych wniosków przez czytelnika,
widza czy słuchacza, co jest rzeczą niezbędną w kształtowaniu
demokratycznego społeczeņstwa obywatelskiego.
Laima Arnatkevičiūtė
Bronė Buivydaitė. Introspekcja
narodowościowości w działalności
oświeceniowej
W artykule omawiane są odczyty litewskiej pisarki i pedagoga XX w.
Bronė Buivydaitė (1895-1984), wygłoszone w Gimnazjum Żeņskim
w Olicie w latach 1942-1943, rękopis (cyklu siedmiu odczytów,
jakie planowała wygłosić). Publikowany w artykule odczyt dla
współczesnego czytelnika ważny jest przede wszystkim jako dokument
odzwierciedlający aspiracje narodu, który stanął w obliczu wojny oraz
zadaņ stawianych przed młodzieżą. B. Buivydaitė poprzez ten odczyt
włączyła się do szeregów znanych przedstawicieli inteligencji, takich
jak Jonas Biliūnas, Mikalojus Konstantinas Čiurlionis, Šatrijos Ragana,
Vydūnas, na których poglądach zasadniczo się opierała, a którzy
przyczyniali się do dojrzewania idei równouprawnienia kobiet.
LITWI N I N A Ś WI E C I E
Kazimieras Garšva
Ùotewscy Litwini i ich kultura
W roku 1921 w czasie ustalania się granicy paņstwowej obwody
Alūkštõs, Aknystõs, Skyronių, Ukrų należące do guberni Kowieņskiej
i pięć innych (290km2) zostały wymienione na Połągę, pas nadmorski
oraz trzy obwody (182 km2). Łotwie przyznano Łatgalę.
W ostatnim stuleciu mieszkało na Łotwie zasadniczo od 26000 do
40000 Litwinów. Część ich stanowią dawni mieszkaņcy (nierzadko
podający się za Łotyszów), wszyscy inni – to ci, co się przenieśli z
Litwy lub nie mogli do niej wrócić (zesłaņcy).
W X wieku Litwini najdalej na północ osiedlili się w Łatgali.
Najprawdopodobniej graniczyli oni również z etnicznym obszarem
języka litewskiego między Drują a Bresławą.
Od 1970 roku liczba Litwinów zamieszkałych na Łotwie zmniejsza się.
TRA D Y C J A A WSPÓŁ C Z E S N O Ś Ć
Eligijus Juvencijus Morkūnas
Muzeum Bytu Ludowego Litwy: Miasteczko
Artykuł ma na celu w oparciu na literaturze, dokumentach, notatkach
osobistych dokładniej określić rozwój miasteczka Muzeum Bytu
6
Ludowego Litwy, jak się zmieniały jego wizje, dążenia oraz cele.
Plan generalny Muzeum od 1967 r. opracowywała Scentralizowana
Naukowa Pracownia Restauratorsko-Produkcyjna. Architekt Romanas
Jaloveckas jest autorem projektu rozplanowania.
Budowa miasteczka Muzeum trwa już nie pierwsze dziesięciolecie,
jednak dotychczas niewiele pisano o jego powstaniu. Temat miasteczek
wybudowanych po wojnie nie jest prawie badany. W trakcie tworzenia
Muzeum Bytu Ludowego poważniejsze badania miasteczek rozpoczęły
się od roku 1970. Od 1971 r. pracą tą systematycznie się zajął Wileņski
Instytut Budownictwa Inżynieryjnego, o rok później – Instytut
Naukowo-Badawczy Budownictwa i Architektury, epizodycznie zaś
Instytut Konserwacji Zabytków.
Ludzi, którzy tworzyli Muzeum Bytu Ludowego Litwy jest coraz
mniej – odchodzą w Zaświaty.
Proces tworzenia miasteczka Muzeum jest długi i skomplikowany,
pełen poszukiwaņ. Za czasów sowieckich prowadzenie budownictwa
było wyjątkowo trudne i żywiołowe. Społeczeņstwo nie było
przygotowane do budowy Muzeum, chociaż twórcy Muzeum dokładali
nader dużo staraņ by je popularyzować.
Obecne ekspozycje statyczne i dynamiczne Muzeum są stosowane
również do zajęć edukacyjnych, natomiast budowa Muzeum w nowych
warunkach konkurencyjności jakościowo się polepszyła.
Vida Olechnovičienė
Dziesięciolecie oryginalnej edukacji
Artykuł dokonuje przeglądu oryginalnej działalności Muzeum Bytu
Ludowego Litwy, działalności poświęconej obyczajom związanym
z cyklicznością życia. Już drugie dziesięciolecie (od 2000 r.) w
Muzeum organizowane są specjalne zajęcia edukacyjne poświęcone
świętom rodzinnym. W ciągu dziesięciolecia odbyło się 715 zajęć dla
uczestników wieczorów panieņskich, kawalerskich, wesel, chrzcin.
W trakcie zajęć muzealnicy w sposób zabawny interpretują dawne
tradycje, wyjaśniają ich sens, opowiadają o życiu Litwinów w koņcu
XIX – na początku XX stulecia w środowisku wsi, zagród.
Autorka opisuje, jak się ukształtował cykl zajęć poświęcony
świętom rodzinnym, analizuje oryginalność takich zajęć, wymienia
organizatorów, przedstawia ilustracje i opinie uczestników, przytacza
dane o zmianach liczby zajęć, odsłania aktualność tej działalności dla
życia muzeum i społeczeņstwa.
Z A B YTKI KULTURY
Marija Matušakaitė
Dawne litewskie rzeźby w drewnie i
dekoracyjne snycerstwo
W artykule tym podejmowana jest próba zapoznania społeczeņstwa
z bezpodstawnie zapomnianą plastyką drewna z XVII-XVIII w., jej
prądami stylistycznymi oraz zmianami, jakie zachodziły w wyrobach w
okresie dwóch stuleci. Obok cennych mistrzowsko wykonanych rzeźb
w drewnie istnieje mnóstwo będących dziełem miejscowych mistrzów
o małym doświadczeniu, którzy uogólnili i uprościli złożone i wymyślne
kształty. Badanie takich dzieł, stanowiących szczebel przejścia
między rzeźbą zawodową a właściwą kulturze ludowej pozwala lepiej
pojąć okoliczności ich powstania i dojrzewania.
Od dawna lubiana przez Litwinów rzeźba w drewnie zajmuje nader
ważne miejsce w dziedzictwie kulturalnym narodu. Wiele zachowanych
do naszych dni dzieł sztuki obrazowej średniowiecza i nowożytnej –
to rzeźby. Niestety, dotychczas nieco poważniej były u nas badane
wyłącznie dzieła mistrzów ludowych, które stanowią tylko część
skarbów naszej sztuki i powstały jako naśladownictwo sztuki zawodowej
i na wpół zawodowej. Na te, bezpodstawnie zapomniane lub po prostu
nie zauważone dzieła, przeważnie patrzono obojętnie. Dlatego zrodziło
się błędne w istocie zdanie, że Litwa przez długie stulecia była krajem
zacofanym, pokrzywdzonym przez historię, nie mającym dawnych
tradycji sztuki zawodowej. Myśmy bardzo zubożyli swą kulturę bez
należytej oceny tych obiektów sztuki cennych nierzadko zarówno pod
względem artystycznym, jak też historycznym. Ich analiza ujawnia
rozwój litewskich form sztuki, powiązania ze sztuką Europy Zachodniej,
porównywanie zaś różnego poziomu dzieł mistrzów miejscowych z
przykładami sztuki zawodowej, która je inspirowała, pomaga w lepszym
zrozumieniu procesu adaptacji form przyniesionych z zewnątrz.
Równocześnie z rzeźbą w drewnie w Litwie się rozpowszechniało
nie mniej ciekawe i ściśle z nią powiązane snycerstwo dekoracyjne.
Skróty artykułów
Mnóstwo przykładów jego dowodzi, jak swoiste cechy miała jedna
z najpopularniejszych gałęzi dekoracyjnej sztuki użytkowej oraz
świadczy o wielkim mistrzostwie litewskich snycerzy.
Giedrė Barkauskaitė
Taniec podczas Święta Pieśni
Historia taņca jest tak samo długa jak dzieje ludzkości. Taniec
– to najważniejszy i najznaczniejszy satelita wszystkich wydarzeņ
zachodzących w życiu człowieka. Jednakże dzieje taņca litewskiego,
jako odrębnego zjawiska ludowej sztuki i kultury liczą sobie przeszło
stulecie. Na początku minionego stulecia taniec litewski po raz
pierwszy w historii choreografii wystąpił na scenie. Wykonany na
scenie po raz pierwszy litewski taniec „Suktinis“ oglądali widzowie nie
litewscy. W 1903 roku M. Petrauskas widzom Petersburga przedstawił
i dostosował taniec „Suktinis“ do wykonania na scenie.
W roku 1918 po odzyskaniu przez Litwę Niepodległości od nowa
powstawały szkoły narodowe. Wraz z rozwojem litewskiej kultury
narodowej znaczącą rolę odegrał taniec ludowy. W latach istnienia
Republiki Litewskiej zainteresowanie sztuką taņca zaszczepiano
też w szkołach: na lekcjach wychowania fizycznego uczono taņców
ludowych. Organizowano kursy, szkolono specjalistów z dziedziny
taņca. W 1935 r. w Londynie odbyło się międzynarodowe święto
taņca ludowego, w którym udział wzięli tancerze z 24 krajów Europy
i Stanów Zjednoczonych. Po pomyślnym wystąpieniu w Londynie
tancerzy litewskich szybko wzrosło zainteresowanie taņcem ludowym.
Od wkroczenia na scenę taņca litewskiego aż do doby obecnej
dąży się do przekazania tożsamości naszego kraju. Dlatego nader
ważne jest, aby zjawisko kulturowe – Dzieņ Taņca podczas Święta
Pieśni – odzwierciedlało cechy szczególne choreografii litewskiej oraz
nasz styl narodowy.
Pierwsze święta, podczas których taņce ludowe były wykonane
masowo, nie były przeznaczone na koncerty podczas Święta Pieśni. Z
biegiem czasu święta taņca stały się jednak częścią składową Święta
Pieśni i taņcom ludowym wyznaczany był oddzielny dzieņ.
SPU Ś C I Z N A PR Z YRO D N I C Z A
Algirdas Brukas
Ochrona w Litwie dziedzictwa przyrody
W artykule dokonany został przegląd zmian użytkowania przyrody
oraz stan środowiska naturalnego na terytorium Litwy od początku
XIX stulecia do pierwszej wojny światowej, w ogólnych zarysach
analizowane tendencje światowe, a w szczególności tendencje w
krajach, które miały największy wpływ na nasz kraj. Najwięcej uwagi
poświęcono w nim zmianom zasobów przyrody żywej – roślin, zwierząt,
użytków rolnych i krajobrazu. Pokrótce zostały uogólnione prowadzone
w owym czasie w Litwie badania geograficzne, etnokulturalne,
botaniczne oraz zoologiczne, zalążki myśli o ochronie przyrody oraz
prac praktycznych w tej dziedzinie i ich rozwój aż do powstania w Litwie
pierwszego strzeżonego terytorium typu współczesnego.
Zasadnicze wnioski dotyczące analizy i uogólnieņ:
1.Od 1795 r. do pierwszej wojny światowej w Litwie w sensie ilości
bardzo wzrosło użytkowanie gleby, roślinności i zwierząt. Zalesienie
w kraju zmniejszyło się o 20 proc. Prawie na całym terytorium kraju
zwiększyła się liczba pastwisk i sianokosów, włącznie z większością
lasów. Jednakże działalność gospodarcza mimo rozprzestrzenienia
się na całym terytorium nie była agresywna wobec przyrody, jak to
się działo w innych gęsto zaludnionych czy typu kolonii paņstwach.
Zachowało się sporo cennych pod względem przyrodniczym i
etnokulturalnym zespołów.
2.W Litwie na skutek szeregu odrębnych czynników społecznych
i gospodarczych również po odzyskaniu w 1918 r. Niepodległości
nie spieszono się z tworzeniem strzeżonych terytoriów. Okoliczność
ta, jak też długoletni ucisk caratu, zadecydowały o zaniku niektórych
wartości kultury, szczególnie kultury dworów, włącznie z parkami,
a także o spóźnionym i niecałkowitym poznaniu dziedzictwa
przyrody oraz kultury swego kraju tudzież poszukiwaniach sposobu
racjonalnego zaprowadzania porządku.
3.Przeprowadzone badania naukowe, działalność oświatowa
i społeczna przyrodników, powstanie organizacji związanych z
przyrodą stworzyły przesłanki kształtowania idei ochrony przyrody
oraz rozprzestrzeniania i powstania w Litwie w przeddzieņ drugiej
wojny światowej pierwszych chronionych terytoriów.
7
O B RA Z Y PR Z E S Z ŁO Ś C I
Aušra Jonušytė
Rzemiosła i rzemieślnicy krainy Kupiškis
Artykuł ten zawiera przegląd kilku najbardziej oryginalnych rzemiosł
jakimi się trudnili mieszkaņcy krainy Kupiškis. Garncarze, bednarze,
wyrabiający drewniaki, wyplatający z łyka, produkujący naczynia
gliniane rzemieślnicy znani byli daleko poza granicami Kupiškis, gdyż
byli prawdziwymi mistrzami swego rzemiosła. Zachowane tradycje
dawnych rzemiosł możemy stosować też w życiu współczesnym,
członków wspólnot wsi i miasteczek zachęcać do odradzania
dawnych tradycji i w ten sposób przyczyniać się do pielęgnowania,
popularyzowania i rozwijania dawnych rzemiosł.
PR Z E G L Ą D Y / PAMI Ę Ć
Elvyda Lazauskaitė
Profesor Pranė Dundulienė – 100
Profesor etnologii Pranė Dundulienė (1910-1991) całe swe życie
poświęciła etnografii, badała kulturę tradycyjną, przygotowywała
etnografów, organizowała ekspedycje etnograficzne. W tym roku
obchodziliśmy setną rocznicę Jej urodzin.
Pranė Dundulienė urodziła się 12 lutego 1910 roku we wsi Pilypai
powiatu Święciaņskiego w rodzinie chłopskiej. Z wielką wytrwałością
dążyła do nauki w Święcianach i w Wilnie w litewskim Gimnazjum
Witolda Wielkiego. W 1935 roku rozpoczęła studia geogpraficzne na
Wydziale Przyrodniczym Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.
Studia etnologiczne kontynuowała na Wydziale Nauk Humanistycznych.
W roku 1939 za pracę „Marcinkonių apylinkės etnografinė medžiaga“
(„Materiał etnograficzny okolic Marcinkonys“) uzyskała stopieņ
magistra. W latach 1938-1940 pracowała w Litewskim Towarzystwie
Naukowym. W 1941 roku została zaproszona do pracy w nowo
powstałym Instytucie Etnologii Akademii Nauk LSSR (później – Instytut
Historii Litwy) i pracowała tu do roku 1950 jako pracownik naukowy.
Od 1944 roku Pranė Dundulienė wykładała również na
Uniwersytecie Wileņskim. Była promotorem ponad stu prac
dyplomowych, kilkunastu rozpraw naukowych. Wygłaszała odczyty na
konferencjach naukowych republikaņskich i związkowych. Stosując
metody porównawcze i etnopsychologiczne w 15 książkach i w ponad
500 artykułach naukowych analizowała zagadnienia litewskiego
rolnictwa, obyczajów, wierzeņ i mitologii. Prowadzone badania
uogólniła w pracach naukowych „Lietuvių etnografija“ („Etnografia
litewska“) (1982 r.) i „Lietuvių etnologija“ („Etnologia litewska“).
Była współautorką „Pabaltijo istorijos etnografijos atlasas“ („Atlas
historii etnografii Krajów Bałtyckich“), w dziennikach i czasopismach
zamieściła setki artykułów popularno-naukowych.
Robertas Jurgaitis
Profesorowi Libertasowi Klimce – 70
18 września roku bieżącego znanemu litewskiemu etnologowi i
historykowi nauki profesorowi Katedry Prehistorii Bałtów Wydziału
Historii Wileņskiego Uniwersytetu Pedagogicznego Libertasowi Klimce
spełniło się 70 lat.
W 1958 r. wstąpił na Wydział Fizyki i Matematyki Uniwersytetu
Wileņskiego, który ukoņczył z wyróżnieniem w roku 1963. 25 stycznia
1972 r. L. Klimka w Uniwersytecie Wileņskim obronił dysertację i
uzyskał stopieņ kandydata nauk (w 1992 r. dysertacja nostryfikowana
na stopieņ doktora nauk przyrodniczych). W 1992 r. wybrany został
na docenta Katedry Prehistorii Bałtów Wydziału Historii Wileņskiego
Uniwersytetu Pedagogicznego i od fizyki skierowuje się ku badaniom
historii nauki i etnologii. Ten zwrot bodajże nieprzypadkowo zbiegł
się z wyjątkowo ważnym okresem w dziejach Litwy – falą odrodzenia
„Sąjūdis“ oraz przywróceniem Niepodległości, co wzmogło
zainteresowanie społeczeņstwa przeszłością narodu, kulturą etniczną.
Jedynie w ciągu ostatniego dziesięciolecia bibliografię profesora
tworzy ponad 500 pozycji, badania naukowe zaś obejmują dziedziny
etnologii, etnokosmologii i historii nauki. Profesor utrwalił w Litwie
nową gałąź nauki międzydyscyplinarnej – paleoastronomię,
zainicjował założenie Muzeum Etnokosmologii Litwy. Profesor
bardzo energicznie działa na niwie organizowania nauki oraz w
życiu społecznym. L. Klimka jest wiceprzewodniczącym Litewskiego
Zrzeszenia Historyków Nauki, kierownikiem naukowym Muzeum
Skróty artykułów
Etnokosmologii Litwy, sygnatariuszem Domu Narodowego, członkiem
Towarzystwa Astronomów i Fizyków, Krajoznawstwa, członkiem
kolegium redakcyjnego wydaņ periodycznych „Istorija“, „Gimtasai
kraštas“, „Res humanitariae“, „Mokslas ir gyvenimas“, kalendarza
astronomicznego „Lietuvos dangus“ oraz wielu innych wydaņ.
W latach ostatnich na barki profesora L. Klimki spadł niemały
ciężar pracy administracyjnej. W latach 2001-2005 był prodziekanem
Wydziału Historii Wileņskiego Uniwersytetu Pedagogicznego, w latach
2005-2009 – przewodniczący rady Opieki nad Kulturą Etniczną w
Sejmie Republiki Litewskiej, zaś od 2009 r. – przewodniczący Rady
Wydziału Historii Wileņskiego Uniwersytetu Pedagogicznego.
Profesor jest jednym z najbardziej twórczych i produktywnych
naukowców Litwy cieszących się powszechnym uznaniem i oceną.
Prof. L. Klimka w 2005 r. otrzymał nagrodę paņstwową Jonasa
Basanavičiusa, w 2008 r. odznaczony nagrodą Stasysa Šalkauskasa,
razem zaś z fotografem J. Valiušaitisem nagrodą Laurynasa Ivinskasa.
Gita Šapranauskaitė
Dr Eligijus Juvencijus Morkūnas:
40 lat działalności w Muzeum
27 września roku bieżącego dr Eligijus Juvencijus Morkūnas,
zastępca dyrektora do spraw informacji i muzealnictwa Muzeum
Bytu Ludowego Litwy obchodził swe 65. Urodziny oraz jubileusz
40-lecia pracy w Muzeum.
E. J. Morkūnas urodził się i uczył w Kiejdanach, studiował w
Kowieņskim Instytucie Politechnicznym oraz Uniwersytecie Wileņskim,
gdzie w 1993 r. obronił doktorat na temat „Lietuvos vėjo malūnai
XIX a. - XX a. pirmoje pusėje“ („Wiatraki na Litwie w XIX i w pierwszej
połowie XX wieku“).
Podjął pracę w Muzeum w okresie rozpoczęcia intensywnej
jego budowy. O wyjątkowej i intensywnej pracy muzealnej
E. J. Morkūnasa świadczy też to, że wśród przechowywanych w
funduszach Muzeum 88098 eksponatów ponad 45 % stanowią
eksponaty znalezione i nabyte właśnie w czasie ekspedycji
E. J. Morkūnasa.
Współpracując z fotografem Anatolem Andrejewem w roku 1982
wydał książkę „Lietuvos technikos paminklai. Vėjo malūnai“ („Zabytki
techniczne Litwy. Wiatraki“). W 1984 r. przygotował edycję „Miestelis“
(„Miasteczko“). E.J. Morkūnas wyjątkowo dużo pracy i staraņ
włożył od 1974 r. w tworzenie, projektowanie i wcielanie koncepcji
miasteczka muzeum etnograficznego. Obecnie piastując stanowisko
zastępcy dyrektora do spraw muzealnictwa i informacji przyczynia
się do realizowania finansowanego przez Rząd Republiki Litewskiej
projektu „Lietuvos tūkstantmečio programa. Lietuvos liaudies buities
muziejaus miestelio komplekso užbaigimas“ („Program tysiąclecia
Litwy. Zakoņczenie budowy zespołu miasteczka Muzeum Bytu
Ludowego Litwy“).
Wydatny jest wkład E.J. Morkūnasa do utworzenia w Muzeum
działu Zesłania i Oporu, realizowania projektów edukacyjnych.
Kompetencja dr. E.J. Morkūnasa przyczynia się do ochrony w całej
Litwie zabytków kultury, a szczególnie obiektów technicznych. Dr E.J.
Morkūnas jest członkiem międzynarodowego zrzeszenia TIMS (The
International Molinological Society).
E.J. Morkūnas obchodząc jubileusz 40-lecia swej pracy w Muzeum
razem z kolegami zorganizował wystawę „Mūsų jaunystės technika“
(„Technika naszej młodości“).
PR Z E G L Ą D Y / KSI Ą Ż KI
Irena Seliukaitė
Nowiny wydawnicze kultury etnicznej
Niełatwe jest zadanie dokonać przeglądu wydaņ kultury etnicznej, jakie
się ukazały w ciągu roku. Wydawanych jest dużo edycji – naukowych,
praktycznych, krajoznawczych. Tych ostatnich, przygotowanych przez
poszczególnych autorów, znaczna część ułożonych jest w pośpiechu,
bez redagowania, zawierających błędy. Nauczycielom pracującym na
ustroniu, pracownikom kultury trudno jest niekiedy zorientować się w
tej różnorodności. Książki prezentowane na łamach „Gimtasis kraštas“
nie budzą wątpliwości, nawet gdy w czasie ich promocji, w recenzjach
trafiają się oceny krytyczne.
Autorka w przeglądzie omawia edycję „Gyvoji tradicija“ wydaną
przez Lietuvos liaudies kultūros centras (Centrum kultury ludowej
Litwy) w formacie DVD serii elektronicznej.
8
Wspomniane jest małej objętości studium autorstwa Janiny
Norkūnaitė o niepowtarzalnym zjawisku kultury etnicznej – Palmach
Wileņskich, którego wydanie zainicjował Park Narodowy Neris.
W monografii naukowej etnologa Jonasa Mardosa „Rytų Lietuvos
ir vakarų Baltarusijos verbos“ („Palmy Litwy Wschodniej i Białorusi
Zachodniej“) uogólnione są materiały z licznych źródeł, z literatury,
badaņ. Jednocześnie jest to wyczerpujące studium naukowe o jednym
święcie kalendarzowym – Niedzieli Palmowej – odzwierciedlone
poprzez pobożność ludu.
W edycji „Ąžuolas folklore ir kultūroje“ („Dąb w folklorze i
kulturze“) zamieszczone są referaty wygłoszone na konferencji
naukowej „Ąžuolas baltų ir kaimyninių tautų kultūroje“ („Dąb w
kulturze narodów bałtyckich i sąsiednich“), która się odbyła w 2009 r.
w Bijotai (rejon Šilalė).
W części drugiej zbioru pod nazwą „Ąžuolas ir Dionizas Poška“
(„Dąb a Dionizas Poška“) autorzy analizują więź Dionizasa Poški
i legendarnego dębu Baublys, naszą samoistność narodową,
historyczną, kulturową.
Aistė Morkūnaitė-Lazauskienė
Przewodnik po Żmudzi
W artykule została przedstawiona najnowsza edycja „Žemaitija“
(„Żmudź“) wydana przez Muzeum Bytu Ludowego Litwy. W pozycji
tej są uwypuklone cechy szczególne regionu Żmudzi, eksponowane
w Muzeum zagrody żmudzkie, składające się z 31 zabudowaņ, inne
obiekty do zwiedzania, zieleņce oraz odzwierciedlony tryb życia
Э Т Н О Л О Г И Я . Н А У Ч Н А Я РА Б О ТА
Пятрас Кальнюс
Изменения в этническом составе жителей
среднего течения Нярис с середины XIX в. до XXI в.
Статья посвящена 150-летию научной экспедиции графа Константина
Тышкевича по реке Нярис, состоявшейся в 1857 г. Рассматривается
изменение этнической структуры жителей среднего течения Нярис на
протяжении 150 лет. Статья написана на основе данных официальной
царской статистики XIX и XX вв., а также переписи населения 1897,
1931, 1942, 1959 и 1989 годов, Особого архива Литвы, авторов
трудов XIX в. по этнодемографическим вопросам, публикаций
К. Тышкевича. Анализ статистических данных показывает, что после
того как в первой половине XIX в. начался процесс славянизации
жителей литовской деревни, в результате создавшихся исторических
и политических обстоятельств процесс приобрел тенденции
белорусификации, позднее полонизации жителей, а не русификации.
Поэтому во второй половине XIX в. быстро уменьшалось число
жителей с литовским, увеличивалось число жителей с местным
(“тутейшим”) самосознанием. Только в сельских местностях ареала
Йонава–Кедайняй, в которых издавна был большой процент мелких
дворян, полонизация литовцев началась сразу, без промежуточного
этапа ассимиляции (превращения в “тутейших”).
В бывшем Вильнюсском крае и в первом–втором десятилетии
ХХ в. быстро уменьшалось число литовцев. Однако это уменьшение
сначала было связано с естественной этнической ассимиляцией.
Период инкорпорации Вильнюсского края в состав Литовского
государства (1920–1939 гг.) можно считать наиболее интенсивным
периодом уменьшения литовской общины, потому что кроме
естественной ассимиляции большую роль снова начал играть
фактор принудительной ассимиляции. После присоединения
в 1939 г. Вильнюсского края к Литве исчезновение литовской
общины было приостановлено, однако каких-либо существенных
долговременных изменений в то время не наблюдалось, в первую
очередь потому, что государственность Литвы существовала очень
короткое время, а этнические литовцы на бывшей оккупированной
территории нигде не составляли большинство жителей.
В годы советской оккупации кампания по полонизации литовцев
Вильнюсского края была задумана и выполнялась как промежуточный
этап русификации края. Этот период отличался также дальнейшим
постепенным уменьшением литовской общины в бывшем
Вильнюсском крае. Несмотря на то, что после Второй мировой войны
из Вильнюсского края репатриировало более ста тысяч лиц польской
национальности, процент жителей литовской национальности по сути
не изменился, потому что в этот край на протяжении всего советского
Skróty artykułów / Резюме
chłopów. Niniejsze wydanie – to część pierwsza przyszłej pozycji
informacyjnej o Muzeum Bytu Ludowego Litwy.
Do wiadomości autorów
1. W roczniku publikuje się oryginalne naukowe i przeglądowe
artykuły z następujących dziedzin: archeologii, historii architektury,
bibliografii, etnologii, historii sztuki, historii, językoznawstwa,
kartografii, krajoznawstwa, dziedzictwa kulturowego, historii kultury,
muzealnictwa, muzykologii, oświaty.
2. Zamieszcza się komplet składający z artykułu oraz dodatków,
a także płytę kompaktową. Tekst artykułu drukuje się na białym
papierze formatu A4 czcionką Times New Roman. Objętość artykułu
– nie więcej niż 22 strony komputerowe (40000 zn.). Odległość
między wierszami – 1,5 interwału.
3. Struktura artykułu: tytuł artykułu; imiona i nazwiska autorów;
nazwa oraz adres placówki, skąd pochodzi praca; skrót tekstu w jęz.
litewskim (0,5 s.); spis tytułów ilustracji; na odwrocie każdej ilustracji
wskazuje się nazwisko autora, skrócony tytuł artykułu, numer
porządkowy ilustracji, metrykę.
4. Spis wykorzystanej literatury (odnośniki) podaje się w wersji
oryginalnej i numeruje ze wskazaniem tytułu artykułu, wydania, tomu itd.
5. Artykuł oraz jego makieta powinny być podpisane przez autorów.
6. Należy wskazać robocze lub domowe numery telefonów autorów.
7. Artykuły przedstawia się Radzie Naukowej (V. Krėvės pr. 111-66,
LT-50373 Kaunas, el. paštas: [email protected]), która decyduje o tym,
czy artikul nadaje się artykułu do druku.
периода иммигрировали жители польской, русской, белорусской и
других национальностей из других советских республик.
Окончательным результатом этнических изменений,
происходивших в районе среднего течения Нярис, стало
значительное уменьшение площадей употребления сначала
литовского, а затем – и белорусского языков. За их счет сильно
расширилась площадь употребления польского языка, особенно
людей с польским самосознанием. Создалась довольно
своеобразная ситуация: площадь жителей с польским этническим
самосознанием гораздо больше, чем площадь говорящих на
местном диалекте польского языка (“polszczyzna litewska”). В
то же время площади, охватывающие жителей с белорусским
этническим самосознанием, гораздо меньше площадей, на которых
употребляется диалект белорусского языка, так называемый язык
“простая мова” (“по-просту”).
Я З Ы К О З Н А Н И Е . Н А У Ч Н А Я РА Б О ТА
Стасис Туменас
Развитие словаря литовцев США
В статье на основании сравнительного анализа литературных
источников сжато обсуждается развитие словаря литовцев США
с середины XIX в. до начала XXI в., указываются объективные
причины, по которым в литовский язык в условиях жизни на
чужбине проникают англицизмы.
Исследование показало, что развитие лексики литовских
эмигрантов в США обусловлено экономическими факторами,
статусом иммигранта в чужой стране. Различаются тенденции
употребления англицизмов литовскими эмигрантами всех трех
волн. Очевидно, что английский язык разрушает установившуюся
грамматическую систему литовского языка (порядок слов
в предложении, употребление слов в других значениях).
Выживаемость литовского языка в США будет зависеть не от
законов, а от взгляда самих эмигрантов на язык своих предков, от
осознания, насколько важно представителям маленького народа
сохранить свой национальный идентитет.
Л И Т Е РАТ У Р О В Е Д Е Н И Е . Н А У Ч Н А Я РА Б О ТА
Аурелия Миколайтите
Анализ конфликта поколений в межвоенной
печати и литературе
В статье анализируется одна из тем межвоенной печати и
литературы − конфликт между старым и молодым поколениями.