Autoreferat - Instytut Medycyny Pracy

Załącznik nr 2
do wniosku o przeprowadzenie
postępowania habilitacyjnego dr n. med. Joanny Jurewicz
Łódź, dn. 12.11.2014 r.
Autoreferat
1. Imię i Nazwisko: Joanna Jurewicz
2. Posiadane dyplomy, stopnie naukowe– z podaniem nazwy, miejsca i roku ich uzyskania
oraz tytułu rozprawy doktorskiej:
2002 r.
- tytuł magistra zdrowia publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Oddział Zdrowia
Publicznego, Akademia Medyczna w Łodzi
2007 r.
- tytuł doktora nauk medycznych w zakresie medycyny (z wyróżnieniem),
Instytut Medycyny Pracy im. prof. dra med. Jerzego Nofera w Łodzi –
rozprawa
doktorska
pt.
„Zagrożenia
zawodowe
wynikające
z
pracy
w gospodarstwach ogrodniczych i ich wpływ na ryzyko wystąpienia wybranych
niepowodzeń ciąży wśród kobiet pracujących w tych obiektach”.
3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu i jednostkach naukowych/artystycznych:
W dniu 06.05.2003 roku rozpoczęłam pracę w Instytucie Medycyny Pracy im. prof. dra med.
Jerzego Nofera w Łodzi, w Pracowni Środowiskowych Zagrożeń Reprodukcji Zakładu
Epidemiologii Środowiskowej. Początkowo zatrudniona byłam na etacie asystenta
technicznego, a następnie od 01.01.2005 roku na stanowisku asystenta. Od 01.05.2008 roku
do chwili obecnej pracuję jako adiunkt. Od początku zatrudnienia pracuję pod kierownictwem
prof. dr hab. med. Wojciecha Hanke.
Praca w Instytucie pozwala mi na kontynuowanie i rozwijanie moich zainteresowań, które
podjęłam już w czasie studiów, odnoszących się do wpływu czynników środowiskowych,
zawodowych oraz czynników związanych ze stylem życia na płodność kobiet i mężczyzn,
przebieg i wynik ciąży oraz stan zdrowia dzieci.
1
4. Wskazanie osiągnięcia* wynikającego z art. 16 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 2003 r.
o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki
(Dz. U. nr 65, poz. 595 ze zm.):
a) Tytuł osiągnięcia naukowego:
„Wpływ czynników środowiskowych, zawodowych i stylu życia na płodność mężczyzn”
b) Autorzy, tytuły publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa:
1. J. Jurewicz, M. Radwan, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan,
M. Bochenek, W. Hanke. The effects of environmental exposure to pyrethroids and
DNA damage in human sperm. Systems Biology in Reproductive Medicine 2014,
early
online:
1-7;
DOI:10.3109/19396368.2014.98.1886
(IF=1,700)
(5 letni IF=1,713)
2. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan,
M. Bochenek,
W. Hawuła, L. Jakubowski, W. Hanke. Human urinary phthalate metabolites level
and main semen parameters, sperm chromatin structure, sperm aneuploidy and
reproductive hormones. Reproductive Toxicology 2013; 42: 232-241 (IF=2,771)
(5 letni IF=3,024)
3. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, S. Brzeźnicki S. D. Ligocka, P. Radwan,
M. Bochenek, W. Hanke. Association between biomarker of exposure to polycyclic
aromatic hydrocarbons and semen quality. International Journal of Occupational
Medicine and Environmental Health
2013; 26(5): 790-801 (IF=1,094) (5 letni
IF=1,400)
4. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek,
W. Hanke. Lifestyle and semen quality- role of modifiable risk factors. Systems
Biology of Reproductive Medicine 2014; 60(1): 43-51 (IF=1,700) (5 letni IF=1,713)
5. J. Jurewicz, M. Radwan, D. Merecz-Kot, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan,
M. Bochenek, Hanke W. Occupational, life stress and family functioning-does it affect
semen quality? Annals of Human Biology 2014; 47(3): 220-228 (IF=1,148) (5 letni
IF=1,515)
6. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, L. Jakubowski, W. Hawuła,
A. Ulańska, W. Hanke. Lifestyle factors and sperm aneuploidy. Reproductive Biology
2014; 14: 190-199 (IF=1,048) (5 letni IF=1,479)
2
7. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Effects of
occupational exposure - is there a link between exposure based on occupational
questionnaire and semen quality? Systems Biology in Reproductive Medicine 2014;
60(4): 227-233 (IF=1,700) (5 letni IF=1,713)
8. J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, K. Polańska, P. Radwan, L. Jakubowski,
A. Ulańska, W. Hanke W. The relationship between exposure to air pollution and
sperm
disomy.
Environmental
and
Molecular
Mutagenesis
2014;
DOI 10.1002/em.21883 (IF=2,553) (5 letni IF=3,170)
9. M. Radwan, J. Jurewicz, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan,
W. Hanke. Semen quality and the level of reproductive hormones after environmental
exposure to pyrethroids. Journal of Occupational and Environmental Medicine 2014;
56(11): 1113-1119 (IF=1,797) (5 letni IF=2,090)
Łączny IF (5 letni) z wyżej wymienionych prac wynosi 17,817
IF z wyżej wymienionych prac wynosi 15,511**
*Oświadczenia współautorów, określające indywidualny wkład w powstanie publikacji naukowych dołączono w
załączniku 7.
**IF na podstawie analizy bibliometrycznej (Załącznik 9)
c) Omówienie celu naukowego ww. pracy/prac i osiągniętych wyników wraz
z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania:
Na początku XXI wieku niepłodność w krajach rozwiniętych dotyczyła 15–20% par, podczas
gdy w latach 60 XX wieku było to 7–8% par. Na ponad połowę jej przyczyn składał się
czynnik męski. Przeprowadzona przez Carlsen i wsp. 1992 analiza 61 badań dowiodła, że
jakość i liczba plemników ulegały przez kolejne lata zmniejszeniu. Mimo, że tendencja
obniżenia jakości nasienia nie została potwierdzona na podstawie tych analiz sformułowano
hipotezę, że obserwowane obniżenie płodności mężczyzn może być związane z czynnikami
środowiskowymi i/lub czynnikami wynikającymi ze stylu życia. Czynniki te, mimo że rzadko
prowadzące do nieodwracalnej niepłodności, mogą znacznie wydłużyć czas oczekiwania na
ciążę. Czas ten staje się coraz bardziej cenny, w sytuacji gdy decyzje o prokreacji
podejmowane są coraz później. W odróżnieniu, od warunków społeczno-ekonomicznych,
czynniki środowiskowe wpływające negatywnie na płodność, są prawie nieznane. Wynika to
z faktu, że wielkość ekspozycji na takie czynniki jak ftalany, pestycydy, metale ciężkie czy
3
parabeny są trudno obserwowalne i możliwe do ustalenia tylko za pomocą biomarkerów
narażenia.
W mojej pracy badawczej zajęłam się więc zagadnieniem oceny wpływu czynników
środowiskowych, zawodowych i czynników związanych ze stylem życia na płodność
mężczyzn. Płodność mężczyzn została oceniona za pomocą badania podstawowych
parametrów nasienia (objętość, liczba plemników, morfologia plemników, szczegółowe
parametry ruchu plemników CASA (computer-aided semen analysis)), oceny struktury
chromatyny plemnikowej, badania aneuploidii w plemnikach oraz stężenia wybranych
hormonów płciowych (FSH (hormon folikulotropowy), testosteron, estradiol). Spośród
szeregu czynników środowiskowych zainteresowało mnie przede wszystkim narażenie na
ftalany, syntetyczne pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne oraz
zanieczyszczenia powietrza, czyli czynniki powszechnie występujące w życiu człowieka.
Przeprowadziłam także analizę wpływu narażenia na czynniki stylu życia: palenie,
spożywanie alkoholu, otyłość, uprawianie aktywności fizycznej (rekreacyjnej), używanie
telefonów komórkowych, korzystanie z sauny czy rodzaj noszonej bielizny na jakość
nasienia. Obszar moich zainteresowań odnosi się również do oceny wpływu czynników
występujących w środowisku pracy (czynniki chemiczne, biologiczne, fizyczne) na płodność
mężczyzn. Szczególną uwagę zwróciłam także na stres występujący w środowisku pracy,
stres wynikający z życia codziennego jak i stres związany z funkcjonowaniem rodziny i jego
wpływ na jakość podstawowych parametrów nasienia jak i na strukturę chromatyny
plemnikowej.
Publikacje
naukowe
wchodzące
w
skład
monotematycznego
cyklu
badawczego,
podsumowują rezultaty realizowanych przeze mnie tematów badawczych podjętych po
uzyskaniu stopnia doktora nauk medycznych. Celem poszczególnych badań była:
1. Ocena wpływu ekspozycji na czynniki środowiskowe (ftalany, syntetyczne pyretroidy,
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, zanieczyszczenia powietrza (PM10,
PM2.5, SO2, NOx, CO, ozon)) na płodność mężczyzn.
2. Ocena wpływu czynników związanych ze stylem życia (palenie, spożywanie alkoholu,
otyłość, uprawianie aktywności fizycznej, używanie telefonów komórkowych,
korzystanie z sauny, rodzaj stosowanej bielizny, stres) na płodność mężczyzn.
3. Ocena wpływu narażenia na czynniki zawodowe (czynniki fizyczne, chemiczne,
biologiczne, stres zawodowy) na płodność mężczyzn.
4
Omówienie wyników i wnioski:
Cel. 1. Ocena wpływu ekspozycji na czynniki środowiskowe (ftalany, syntetyczne
pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, zanieczyszczenia powietrza
(PM10, PM2.5, SO2, NOx, CO, ozon)) na płodność mężczyzn.
W mojej pracy badawczej zajęłam się zagadnieniem wpływu czynników środowiskowych, na
płodność mężczyzn. Ocena ekspozycji na te czynniki została przeprowadzona wśród
mężczyzn, którzy zgłosili się do kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych
z powodu niepłodności pary. Badanie rozpoczęłam w 2007 roku. Do badania rekrutowani
byli jedynie mężczyźni z prawidłową płodnością czyli liczbą plemników >20 mln/ml
i lekką oligozospermią, czyli liczbą plemników 15-20 mln/ml według norm z WHO z 1999
roku. Zatem zgodnie z normą WHO z 2010 roku wszyscy mężczyźni mieli prawidłową liczbę
plemników w nasieniu. Z 580 mężczyzn, którzy spełniali kryteria włączenia do badania (na
podstawie badania nasienia) 344 (59%) mężczyzn zgodziło się wziąć udział w badaniu.
Komisja Bioetyczna działająca przy Instytucie Medycyny Pracy zatwierdziła badanie
(Uchwała Nr 9/2007 (04.06.2007)). Osoby, które wyraziły chęć na udział w badaniu po
zapoznaniu się z protokołem badania i podpisaniu zgody na udział w badaniu zostały
poproszone o wypełnienie kwestionariusza. Wywiad obejmował dane dotyczące cech
społeczno-demograficznych, stylu życia, aktywności fizycznej, chorób występujących
w przeszłości i innych narażeń występujących w środowisku zamieszkania lub pracy. Każdy
z badanych został poddany badaniu lekarskiemu. Odnotowana została masa i wzrost
mężczyzny wraz z obliczeniem BMI. Od badanych osób został pobrany również materiał
biologiczny: krew, ślina, mocz oraz nasienie. Ślina została wykorzystana do oznaczenia
kotyniny (biomarkera narażenia na palenie czynne i bierne) metodą chromatografii cieczowej
z tandemową spektometrią mas i elektrosprejem dodatnim (LC-ESI+MS/MS). Mocz został
wykorzystany do oceny narażenia na wybrane czynniki środowiskowe (ftalany, syntetyczne
pyretroidy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne), a we krwi oznaczane było
stężenie wybranych hormonów płciowych. Nasienie było oddawane w laboratorium drogą
masturbacji z zachowaniem okresu abstynencji. Po upłynnieniu nasienie zostało poddane
rutynowej analizie zgodnie z zaleceniami WHO 1999. Przeprowadzona została dokładna
ocena ruchu plemników wykonana przy zastosowaniu komputerowo wspomaganej analizy
nasienia (CASA- Computer Assisted Sperm Analysis (Hamilton – Thorne Research ver
12/2005). Ocenione zostały następujące parametry ruchu plemników: ALH (amplitude of
5
lateral head displaecement) amplituda bocznych wychyleń główki (µm), BCF (beat cross
frequency) liczba przemieszczeń główki plemnika z trajektorią średniego śladu (Hz), VCL
(curvilinear velocity) całkowita droga odbyta przez plemnik w jednostce czasu (µm/sek), VSL
(straight line velocity) droga przebyta przez plemnik ruchem prostoliniowym w jednostce
czasu (µm/sek), VAP (average path velocity) „wygładzona” droga przebyta przez plemnik
w jednostce czasu uzyskana poprzez uśrednienie kolejnych zarejestrowanych pozycji, LIN
(linearity) stosunek VSL/VCL wyrażony w %, STR (straightness) stosunek VSL/VAP
wyrażony w %. Przeprowadzona została również ocena struktury chromatyny plemnikowej
metodą SCSA (Sperm Chromatin Structure Assay) przy wykorzystaniu cytometrii
przepływowej.
Dodatkowo
przeprowadzono
ocenę
aneuploidii
w
plemnikach
z wykorzystaniem fluorescencyjnej hybrydyzacji „in situ” (FISH) z użyciem panelu sond dla
chromosomów 13, 18, 21, X, Y (AneuVysion®Multi-color 5 Probe Panel). W badaniu
oceniono również stężenie wybranych hormonów płciowych. Koncentracja FSH (hormon
folikulotropowy), testosteronu, estardiolu
w surowicy krwi były oznaczone metodą
chemiluminescencyjną (ARCHITECT System; Abbott, Longford, Ireland).
Ekspozycja na ftalany
Spośród wielu czynników środowiskowych zainteresowała mnie ekspozycja na ftalany ze
względu na to, że są to związki stosunkowo mało poznane i powszechnie występujące
w życiu człowieka z uwagi na ich zastosowanie w produkcji tworzyw sztucznych, farb oraz
kosmetyków i wielu produktach codziennego użytku.
Badanie zostało przeprowadzone wśród mężczyzn zgłaszających się do kliniki leczenia
niepłodności w celach diagnostycznych z powodu niepłodności pary (metodyka badania
przedstawiona została powyżej). W próbkach moczu od badanych mężczyzn oznaczane były
pierwszo i/lub drugorzędowe metabolity ftalanów, których stężenie w moczu odzwierciedla
narażenia na następujący ftalany: dietylu (DEP): MEP (ftalan monoetylu), dietyloheksylu
(DEHP): 5OH MEHP (ftalan 5OH-mono(2-etyloheksylu), MEHP (ftalan mono(2etyloheksylu)), diizobutylu (DBP): MBP (ftalan monobutylu), benzylobutylu (BBzP): MBzP
(ftalan monobenzylu) oraz diizononylu (DINP): MINP (ftalan monoizononylu). Analiza
ilościowa została wykonana metodą chromatografii cieczowej z tandemową spektrometria
mas.
Przeprowadzona została analiza zależności między poziomem badanych metabolitów
ftalanów w moczu a podstawowymi parametrami nasienia (liczba plemników, ruchliwość,
6
morfologia plemników), parametrami ruchu CASA (VSL, VCL, LIN), strukturą chromatyny
plemnikowej (DFI (DNA Fragmentation Index)- odsetek plemników z uszkodzeniami DNA),
aneuploidią w plemnikach (chromosomy 13, 18, 21, X, Y) oraz stężeniem hormonów
płciowych (FSH, estradiol, testosteron). Uzyskane wyniki wskazały, że poziom metabolitów
ftalanu
dietyloheksylu
(5OH
MEHP,
MEHP)
i
izononylu
(MINP)
w moczu obniżał ruchliwość plemników (p=0,003, p=0,001) i (p=0,033) odpowiednio.
Dodatkowo metabolit ftalanu
dietyloheksylu
(MEHP) obniżał stężenie testosteronu
(p=0,038). Z kolei metabolit ftalanu dibutylu (MBP) wpływał negatywnie na parametry
ruchu CASA (VSL (p=0,007), VCL (p=0,009)) oraz zwiększał odsetek plemników
z uszkodzeniami DNA (p=0,047). Odnotowano również zwiększony odsetek aneuploidii
w plemnikach przy narażeniu na MBzP (p=0.008), MBP (p=0,010), MEHP (p=0,001),
MEP (p=0,007). W prezentowanych powyżej analizach uwzględniono czynniki zakłócające
takie jak: wiek, palenie tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed
badaniem nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość
nasienia oraz kreatyninę. Przy uwzględnieniu korekcji na porównania wielokrotne istotnie
statystyczne zależności pozostały między poziomami MBzP, MBP, MEP, MEHP w moczu
a występowaniem aneuploidii w plemnikach oraz poziomami 5OHMEHP, MEHP i MBP
a ruchliwością plemników i parametrami ruchu CASA (VSL, VCL).
Przedstawione badanie było pierwszym na świecie opublikowanym badaniem, dotyczącym
wpływu narażenia na ftalany na występowanie aneuploidii w plemnikach. Jak również
pierwszym uwzględniającym w sposób kompleksowy ocenę płodności mężczyzn za pomocą
badania podstawowych parametrów nasienia, parametrów ruchu CASA, oceny struktury
chromatyny plemnikowej, stężenia hormonów płciowych i analizy aneuploidii w plemnikach.
Ekspozycja na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne
Kolejną z ekspozycji, na którą zwróciłam uwagę w swojej pracy badawczej było narażenie na
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA) powstające podczas niecałkowitego
spalania, jak również wydzielające się w trakcie spalania drewna iglastego, palenia
papierosów, produkcji asfaltu, pracy pieców koksowniczych. WWA są także obecne
w spalinach samochodowych. Narażenie na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne
podobnie jak w przypadku ftalanów występuje powszechnie w życiu człowieka. Przy tym
zagadnieniu skupiłam się na analizie stężenia 1-hydroksypirenu (1-OHP) (biomarkera
narażenia na wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) w moczu mężczyzn z kliniki
7
leczenia niepłodności oznaczonym metodą wysokosprawnej chromatografii cieczowej
(HPLC). Przeprowadzona została analiza zależności między poziomem 1-OHP w moczu
a podstawowymi parametrami nasienia (objętością nasienia, liczbą plemników, ruchliwością),
parametrami ruchu CASA (VSL, VCL, VAP, ALH, BCF) oraz analizą struktury chromatyny
plemnikowej (DFI). Odnotowano pozytywną zależność pomiędzy poziomem 1-OHP
w moczu a nieprawidłowościami w morfologii plemników (nieprawidłowości wstawki)
(p=0,001) oraz odsetkiem plemników nieruchomych (p=0,018). Poziom 1-OHP w moczu
obniżał również objętość nasienia (p=0,014) i ruchliwość plemników (p=0,0001).
W prezentowanych powyżej analizach uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek,
palenie tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem
nasienia, choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz
sezon (wiosna-lato, jesień-zima) przed badaniem nasienia (uwzględniono okres trzech
miesięcy przed badaniem nasienia).
Podsumowując
prezentowane
wykazało,
badanie
że
środowiskowe
narażenie
na
wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne wpływało negatywnie na jakość nasienia.
Przedstawione
badanie
jest
jednym
z
pierwszych
badań
dotyczących
narażenia
środowiskowego na policykliczne węglowodory aromatyczne i jego wpływu na jakość
nasienia.
Ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego
Inną powszechnie występującą ekspozycją jest niewątpliwie zanieczyszczenie powietrza
atmosferycznego. W mojej pracy skupiłam się na analizie zależności pomiędzy narażeniem na
zanieczyszczenia powietrza (PM10, PM2.5, SO2, NOx, CO, ozon) a występowaniem
aneuploidii w plemnikach (występowaniem disomii: XY (FISH genotyp: X-Y-18), disomii X
(X-X-18), disomii Y (Y-Y-18), disomii 18, 21 i 13 (X-18-18 czy Y-18-18, X-21-21 czy Y-2121 i X-13-13 czy Y-13-13 odpowiednio). Dane odnośnie narażenia na zanieczyszczenia
powietrza zostały uzyskane z bazy Air Base. Jest to europejska baza danych o jakości
powietrza w krajach Unii Europejskiej.
Dla każdego z zanieczyszczeń powietrza wybrano najbliższą stację mierzącą tego rodzaju
zanieczyszczenia powietrza w oparciu o adres zamieszkania danej osoby. Średnia
arytmetyczna z okresu 90 dni przed badaniem nasienia została wybrana jako wskaźnik
narażenia.
W badaniu wykazano pozytywną zależność pomiędzy ekspozycją na PM2.5
a występowaniem disomii Y (p=0,001), disomii chromosomów płciowych (p=0,05) i disomii
8
chromosomu 21 (p=0,03). Również ekspozycja na PM10 zwiększała disomię chromosomu 21
(p=0,02). W badaniu uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek, palenie tytoniu (na
podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem nasienia, choroby
występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia, sezon (wiosna-lato,
jesień-zima) przed badaniem nasienia (uwzględniono okres trzech miesięcy przed badaniem
nasienia), spożywanie alkoholu, liczbę plemników, ruchliwość i morfologie plemników.
Do tej pory jedynie dwa badania na świecie analizowały wpływ zanieczyszczenia powietrza
atmosferycznego
na
występowanie
aneuploidii
w
plemnikach.
Badania
te
były
przeprowadzane w rejonach o dużym zanieczyszczeniu powietrza atmosferycznego. Żadne
z nich nie uwzględniało w analizie tak wielu chromosomów jak również tak dużej liczby
badanych osób. Zatem jest to pierwsze badanie dotyczące tak dużej grupy mężczyzn,
uwzględniające wiele chromosomów.
Ekspozycja na syntetyczne pyretroidy
Od początku pracy badawczej moje zainteresowania skupiały się na ocenie narażenia na
pestycydy. Szczególną uwagę zwróciłam na syntetyczne pyretroidy (insektycydy-środki
owadobójcze) z uwagi na powszechne ich zastosowanie w rolnictwie (uprawa warzyw
i owoców), leśnictwie i przemyśle drzewnym, produkcji roślin ozdobnych oraz dezynsekcji
samolotów, ale również w szkołach, biurach, budynkach użyteczności publicznej. Zatem
narażenie na te związki występuje powszechnie w codziennym życiu. W próbkach moczu
badanych
mężczyzn
diagnostycznych
uczęszczających
do
kliniki
(badana populacja opisana
leczenia
powyżej)
niepłodności
oznaczane
w
celach
były metabolity
syntetycznych pyretroidów takie jak: cis DCCA (CDCCA), trans DCCA (TDCCA) (kwasy
cis- i trans-(2,2-dichlorowinylo)-2,2-dimetylocyklopropano-1-karboksylowe), cis-DBCA
(kwas cis-(2,2-dibromowinylo)-2,2- dimetylocyklopropano-1-karboksylowy)) i 3-PBA (kwas
3-fenoksybenzoesowy) z użyciem chromatografii gazowej z tandemową spektrometrią mas
(GC-MS/MS). W prezentowanym badaniu przeprowadziłam analizę zależności między
poziomem metabolitów syntetycznych pyretroidów w moczu (CDCCA, TDCCA, DBCA,
3PBA) a podstawowymi parametrami nasienia (liczbą plemników, ruchliwością, procentem
plemników z nieprawidłową morfologią, parametrami ruchu CASA (VSL, VCL, LIN) oraz
stężeniem wybranych hormonów płciowych (FSH, estradiol, testosteron).
W badaniu wykazano, negatywną zależność pomiędzy poziomem TDCCA >50 percentyla
w moczu a liczbą plemników (p=0,04) oraz stężeniem testosteronu (p=0,04). Z kolei poziom
9
DBCA w moczu >LOD obniżał parametry ruchu CASA: VSL (p=0,05), VCL (p=0,04) i LIN
(p=0,04) (poziom DBCA ≤ LOD) i p=0,01 (poziom DBCA >LOD). Również poziom 3PBA
w moczu >50 percentyla wpływał negatywnie na parametr ruchu LIN (p=0,05). Dodatkowo
poziom
TDCCA
w
moczu
zwiększał
odsetek
plemników
atypowych
(z nieprawidłowa morfologią) p=0,01 (poziom TDCCA ≤ 50 pernentyla) i p=0,02 (poziom
TDCCA >50 percentyla). Na morfologię plemników negatywnie wpływał również poziom
CDCCA >50 percentyla (p=0,05) oraz suma analizowanych metabolitów syntetycznych
pyretroidów (p=0,04). W badaniu uwzględniono czynniki zakłócające takie jak: wiek, palenie
tytoniu (na podstawie analizy kotyniny w ślinie), abstynencję przed badaniem nasienia,
choroby występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz spożywanie
alkoholu.
W kolejnym badaniu dotyczącym narażenia na syntetyczne pyretroidy analizowałam
zależność między poziomem metabolitów syntetycznych pyretroidów w moczu (CDCCA,
TDCCA, DBCA, 3PBA) a strukturą chromatyny plemnikowej (odsetkiem plemników
z uszkodzeniami DNA). Wykazałam wzrost odsetka plemników z uszkodzeniami DNA
a poziomem CDCCA i 3PBA > 50 percentyla w moczu (p=0,04 i p=0, 03 odpowiednio) oraz
wzrost odsetka plemników o niedojrzałej chromatynie a poziomem CDCCA > 50 percentyla
w moczu (p=0,04).
Przedstawione badania są pierwszymi tego rodzaju badaniami w Polsce i jednymi z niewielu
na świecie oceniającym narażenie na syntetyczne pyretroidy i ich wpływ na płodność
mężczyzn. Dodatkowo jest to pierwsze badanie na świecie oceniające wpływ czterech
metabolitów syntetycznych pyretroidów na jakość nasienia.
Podsumowując, przeprowadzone analizy wskazują, iż narażenie na czynniki środowiskowe
(ftalany, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, zanieczyszczenia powietrza,
syntetyczne pyretroidy) występujące w codziennym życiu człowieka mogą negatywnie
wpływać na jakość nasienia zarówno na podstawowe parametry nasienia, parametry ruchu
CASA, jaki i na zwiększenie występowania aneuploidii w plemnikach, zwiększenie odsetka
plemników z uszkodzeniami DNA oraz wpływ na stężenie wybranych hormonów płciowych.
Wyniki opublikowano w:
J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hawuła,
L. Jakubowski, W. Hanke. Human urinary phthalate metabolites level and main semen parameters,
10
sperm chromatin structure, sperm aneuploidy and reproductive hormones. Reproductive Toxicology
2013; 42: 232-241
J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, S. Brzeźnicki S. D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek,
W. Hanke. Association between biomarker of exposure to polycyclic aromatic hydrocarbons and
semen quality. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2013;
26(5):790-801
J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, K. Polańska, P. Radwan, L. Jakubowski, A. Ulańska, W. Hanke
W. The relationship between exposure to air pollution and sperm disomy. Environmental and
Molecular Mutagenesis 2014; DOI 10.1002/em.21883
M. Radwan, J. Jurewicz, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan, W. Hanke Semen
quality and the level of reproductive hormones after environmental exposure to pyrethroids. J Occup
Environ Med 2014; 56(11):1113-1119.
Artykuł wybrany przez Redakcję jako CME (Continiuing Medical Education) Materials w tym
wydaniu czasopisma.
J. Jurewicz, M. Radwan, B. Wielgomas, W. Sobala, M. Piskunowicz, P. Radwan, M. Bochenek,
W. Hanke. The effects of environmental exposure to pyrethroids and DNA damage in human sperm.
Systems
Biology
in
Reproductive
Medicine
2014,
early
online:
1-7;
DOI:10.3109/19396368.2014.98.1886
Moja rola w realizacji powyżej prezentowanych badań polegała na: koncepcji, organizacji
i nadzorze nad realizacją badania, opracowaniu założeń badawczych, gromadzeniu
i weryfikacji danych, strategii analizy danych, analizie i interpretacji wyników,
przygotowaniu publikacji.
Cel 2. Ocena wpływu ekspozycji na czynniki związane ze stylem życia (palenie,
spożywanie alkoholu, otyłość, uprawianie aktywności fizycznej, używanie telefonów
komórkowych, korzystanie z sauny, rodzaj stosowanej bielizny, stres)
na płodność
mężczyzn.
Kontynuując badania dotyczące wpływu czynników środowiskowych na płodność mężczyzn
podjęłam się analizy zależności między czynnikami związanymi ze stylem życia a jakością
nasienia. Badania te prowadzone były w tej samej populacji mężczyzn, którzy zgłosili się do
kliniki leczenia niepłodności w celach diagnostycznych, co wyżej prezentowane badania
dotyczące wpływu czynników środowiskowych. Moje zainteresowania tym tematem
wynikały z faktu, że czynniki stylu życia mogą stanowić pierwszy krok w zapobieganiu
pogarszającej się jakość nasienia i w przeciwieństwie do czynników środowiskowych są
czynnikami modyfikowalnymi na poziomie indywidualnym. Analizie wpływu stylu życia
poświęcone były moje dwie publikacje dotyczące wpływu czynników związanych ze stylem
życia na podstawowe parametry nasienia jak i na występowanie aneuploidii w plemnikach.
W pierwszej z tego cyklu publikacji przeprowadziłam analizę zależności pomiędzy
11
czynnikami stylu życia (palenie, spożywanie alkoholu, picie kawy, uprawianie aktywności
fizycznej, BMI, używanie telefonów komórkowych, noszenie luźnej bielizny, korzystaniem
z sauny) a podstawowymi parametrami jakości nasienia (objętość, liczba plemników,
ruchliwość plemników, odsetek plemników atypowych, nieprawidłowościami w budowie
plemników (nieprawidłowości główki, wstawki i witki) oraz odsetkiem plemników
z uszkodzeniami DNA. Wśród uczestników badania przeprowadzono szczegółowy
kwestionariusz dotyczący stylu życia. W analizie uwzględniono tylko te czynniki związane ze
stylem życia, które wystąpiły w okresie trzech miesięcy przed badaniem nasienia. Wykazano
negatywny wpływ otyłości (BMI 25-29 kg/m2) i nadwagi (BMI 30-40 kg/m2) na objętość
nasienia (p=0,03 i p=0,03 odpowiednio), używanie telefonów komórkowych >10 lat obniżało
ruchliwość
plemników
(p=0,02),
a
spożywanie
kawy
codziennie
zwiększało
nieprawidłowości w budowie główki plemników (p=0,05) przy uwzględnieniu takich
czynników zakłócających jak: wiek, abstynencja przed badaniem nasienia, choroby
występujące w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia. Również aktywność
fizyczna w wolnym czasie wpływała pozytywnie na liczbę plemników (p=0,04), spożycie
kawy 1-6 razy w tygodniu i codziennie zwiększało ruchliwość plemników (p=0,02 i p=0,01
odpowiednio), a spożycie czerwonego wina 1-3 razy w tygodniu obniżało odsetek plemników
z nieprawidłowościami wstawki (p=0,01). Z kolei noszenie luźnej bielizny zmniejszało
odsetek plemników z uszkodzeniami DNA i nieprawidłowościami w morfologii plemników
(nieprawidłowości wstawki) (p=0,02 i p=0,002 odpowiednio). Również te analizy były
korygowane o wymienione wcześniej potencjalne czynniki zakłócające. Z uwagi na to, że
analizowano wiele czynników stylu życia i wiele parametrów nasienia zastosowano korekcję
na porównania wielokrotne metodą FDR (False Discovery Rate). Po uwzględnieniu korekcji
niezmienne istotne statystyczne zależności pozostały pomiędzy: nadwagą a objętością
nasienia, uprawianiem aktywności fizycznej w wolnym czasie a liczbą plemników,
używaniem telefonów komórkowych a ruchliwością plemników oraz noszeniem luźnej
bielizny a morfologią plemników i odsetkiem plemników z uszkodzeniami DNA.
Kolejna analiza dotyczyła wpływu czynników stylu życia (palenie, spożywanie alkoholu,
picie kawy, uprawianie aktywności fizycznej, masa ciała (BMI), używanie telefonów
komórkowych, noszenie luźnej bielizny, korzystanie z sauny) na występowanie aneuploidii
w plemnikach (chromosomy 18, XY, 21, 13).
Na podstawie tych analiz wykazano, że
spożywanie kawy codziennie zwiększa aneuploidię w chromosomach XY (p=0,013) i 18
(p=0,026). Z kolei nadwaga wpływała na występowanie dodatkowego chromosomu 21
12
(p=0,021) a noszenie luźnej bielizny zmniejszało aneuploidię w przypadku chromosomów 18
(p=0,047) i 13 (p=0,017). Rezultat analiz był korygowany o wiek, choroby występujące
w przeszłości i mogące mieć wpływ na jakość nasienia oraz abstynencję przed badaniem
nasienia.
Oddzielnym tematem ale zarazem kolejnym czynnikiem związanym ze stylem życia jest stres.
Ze względu na to, że stres może być związany zarówno z życiem codziennym, zawodowym
jak i z funkcjonowaniem rodziny czy pracą przeprowadziłam analizę dotyczącą wpływu tych
trzech rodzajów stresu na jakość nasienia (liczbę plemników, ruchliwość, procent plemników
atypowych, parametry ruchu CASA (VAP, VSL, VCL, ALH, BCF), morfologię plemników
i procent plemników z uszkodzeniami DNA). Poziom stresu wynikający z życia codziennego
został oszacowany za pomocą kwestionariusza Cohena, funkcjonowanie rodziny za pomocą
kwestionariusza APGAR Family Scale, a stresu zawodowego za pomocą kwestionariusza do
Subiektywnej Oceny Pracy. Zaobserwowano, że stres wynikający z życia codziennego nie
wpływał na żaden z badanych parametrów nasienia. Natomiast stres zawodowy wpływał
pozytywnie na procent plemników atypowych (p=0,05) i odsetek plemników z uszkodzeniami
DNA (p=0,03). Istotnie statystyczną zależność zaobserwowano również między parametrami
ruchu CASA: VAP (p=0,05), VSL (p=0,05), VCL (p=0,04), ruchliwością plemników
(p=0,02) a funkcjonowaniem rodziny. W analizach uwzględniono następujące czynniki
zakłócające: wiek, palenie, spożywanie alkoholu, abstynencja przed badaniem nasienia, czas
trwania niepłodności pary, choroby mogące mieć wpływ na jakość nasienia.
Podsumowując, prezentowane wyniki sugerują wpływ czynników stylu życia i stresu na
jakość nasienia (podstawowe parametry nasienia, parametry ruch CASA, odsetek plemników
z uszkodzeniami DNA i aneuploidię w plemnikach). Z uwagi na to, że są to czynniki
modyfikowalne prezentowane wyniki wydają się szczególnie istotne w zapobieganiu
obniżenia jakości nasienia.
Przedstawione analizy są pierwszymi tego rodzaju analizami, gdzie uwzględnione zostało
wiele czynników stylu życia i stresu wynikającego z różnych sfer życia na jakości nasienia
w jednym badaniu. Również w przypadku analizy aneuploidii dotychczas przeprowadzone
badania skupiały się na pojedynczych czynnikach stylu życia i dotyczyły pojedynczego
chromosomu.
13
Wyniki opublikowano w:
J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Lifestyle and
semen quality- role of modifiable risk factors. Systems Biology of Reproductive Medicine 2014; 60(1):
43-51
Artykuł wyróżniony przez Editora prof Stephena Krawetza jako jeden z najciekawszych
artykułów opublikowanych w 2013 roku (Stephen Krawetz, Systems Biology in Reproductive
Medicine- Year 7; 2014; 60(1):1, doi: 10.3109/19396368.2014.877244)
J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, L. Jakubowski, W. Hawuła, A. Ulańska, W. Hanke.
Lifestyle factors and sperm aneuploidy. Reproductive Biology 2014; 14: 190-199
J. Jurewicz, M. Radwan, D. Merecz-Kot, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, Hanke
W. Occupational, life stress and family functioning-does it affect semen quality? Annals of Human
Biology 2014; 47(3):220-228
Moja rola w realizacji powyżej prezentowanych badań polegała na: koncepcji, organizacji
i nadzorze nad realizacją badania, opracowaniu założeń badawczych, gromadzeniu
i weryfikacji danych, strategii analizy danych, analizie i interpretacji wyników,
przygotowaniu publikacji.
3.
Ocena wpływu narażenia na czynniki zawodowe (czynniki fizyczne, chemiczne,
biologiczne, stres zawodowy) na płodność mężczyzn.
Kolejną z ekspozycji, na którą zwróciłam uwagę w swojej pracy badawczej było narażenie na
czynniki szkodliwe mogące występować w miejscu pracy badanych osób. Badania te były
przeprowadzone w tej samej populacji mężczyzn, którzy zgłosili się do kliniki leczenia
niepłodności w celach diagnostycznych z powodu niepłodności pary, co wyżej prezentowane
badania dotyczące czynników środowiskowych i czynników stylu życia. Czynniki zawodowe
zostały oszacowana na podstawie kwestionariusza przygotowanego w Instytucie Medycyny
Pracy w Łodzi i dotyczyły narażenia na czynniki chemiczne, fizyczne i biologiczne (praca
siedząca, jazda samochodem, używanie komputera podczas pracy, hałas, wibracje, narażenie
na rozpuszczalniki, pola elektromagnetyczne, metale ciężkie, pestycydy, PCV, wysokie
temperatury, substancje biologiczne). Płodność mężczyzn została oszacowana na podstawie
badania podstawowych parametrów nasienia (liczba plemników, ruchliwość plemników,
morfologia) oraz struktury chromatyny plemnikowej. Wykazałam, że narażenie na hałas
obniżało ruchliwość plemników i zwiększało odsetek plemników z uszkodzeniami DNA
(p=0,005 i p=0,02, odpowiednio). Innym z badanych czynników wpływających negatywnie
na jakość nasienia był polichlorek winylu (PCV). Czynnik ten obniżał liczbę plemników
i ruchliwość plemników (p=0,02 i p=0,03, odpowiednio). Również praca siedząca (> 6 godzin
dziennie)
i
narażenie
na
wysokie
temperatury
zwiększało
odsetek
plemników
z uszkodzeniami DNA (p=0,001 i p=0,03, odpowiednio). W badaniu uwzględniono
14
następujące czynniki zakłócające: wiek, palenie, BMI, choroby występujące w przeszłości
(mogące wpływać na jakość nasienia), spożywanie alkoholu, stres, używanie telefonów
komórkowych czy uprawianie aktywności fizycznej. Z uwagi na to, że analizowano wiele
czynników zawodowych i wiele parametrów związanych z jakością nasienia zastosowałam
korekcję na porównania wielokrotne i zaobserwowałam istotnie statystyczną zależność
pomiędzy pracą siedzącą i narażeniem na hałas a obniżeniem ruchliwości nasienia i wzrostem
odsetka plemników z uszkodzeniami DNA.
Kolejnym czynnikiem na który zwróciłam szczególną uwagę był stres zawodowy,
oszacowany
za
pomocą
Kwestionariusza
do
Subiektywnej
Oceny
Pracy.
W przeprowadzonym badaniu wykazałam, że stres zawodowy wpływał pozytywnie na
procent plemników atypowych (p=0,05) i odsetek plemników z uszkodzeniami DNA
(p=0,03).
Podsumowując,
przedstawione
analizy
wykazały
negatywny
wpływ
czynników
występujących w miejscu pracy jak i stresu zawodowego na jakość nasienia. Metoda
oszacowania
narażenia
na
czynniki
zawodowe
za
pomocą
wystandaryzowanego
kwestionariusza może być przydatna w codziennej praktyce lekarskiej.
Wyniki opublikowano w:
J. Jurewicz, M. Radwan, W. Sobala, P. Radwan, M. Bochenek, W. Hanke. Effects of occupational
exposure - is there a link between exposure based on occupational questionnaire and semen quality?
Systems Biology in Reproductive Medicine 2014; 60(4): 227-233
J. Jurewicz, M. Radwan, D. Merecz-Kot, W. Sobala, D. Ligocka, P. Radwan, M. Bochenek, Hanke
W. Occupational, life stress and family functioning-does it affect semen quality? Annals of Human
Biology 2014; 47(3):220-228
Moja rola w realizacji powyżej prezentowanych badań polegała na: koncepcji, organizacji
i nadzorze nad realizacją badania, opracowaniu założeń badawczych, gromadzeniu
i weryfikacji danych, strategii analizy danych, analizie i interpretacji wyników,
przygotowaniu publikacji.
5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych:
1. Pozostałe publikacje naukowe:
Ekspozycja na pestycydy a ryzyko występowania zaburzeń reprodukcji wśród osób
zawodowo eksponowanych na te środki pracujących w rolnictwie i gospodarstwach
ogrodniczych.
15
Jednym z moich zainteresowań naukowych, poza omówionym cyklem publikacji dotyczącym
wpływu czynników środowiskowych, zawodowych i stylu życia na płodność mężczyzn
stanowiącym podstawę do ubiegania się o stopień doktora habilitowanego jest ocena wpływu
pracy w tym narażenia na pestycydy na przebieg i wynik ciąży wśród kobiet pracujących
w rolnictwie i gospodarstwach ogrodniczych. Początkowo zainteresowała mnie analiza
dotycząca wpływu pestycydów, u osób zawodowo eksponowanych na te środki, na ryzyko
wystąpienia zaburzeń płodności w tym: jakość nasienia, czas do ciąży, wskaźnik płci czy
niepłodność związaną z pracą w rolnictwie. Dokonałam również analizy środków ochrony
roślin stosowanych w Polsce pod kątem ich potencjalnego negatywnego wpływu na
reprodukcję. Przygotowałam
również przegląd literatury dotyczący wpływu pestycydów
(u osób zawodowo eksponowanych na te środki) na występowanie zaburzeń reprodukcji
takich jak: poronienia, wady wrodzone, mała masa urodzeniowa, poród przedwczesny,
hipotrofia oraz urodzenia martwe. Zdobytą wiedzę wykorzystałam w trakcie badania
przeprowadzanego w gospodarstwach ogrodniczych wśród kobiet tam pracujących, które
dotyczyło oceny wpływu narażenia na pestycydy oraz ciężkości wykonywanej pracy (na
podstawie wydatku energetycznego) na przebieg i wynik ciąży. Wyniki tego badania
wykazały, że nie tylko narażenie na pestycydy ale również obciążająca praca fizyczna
wykonywana na uprawach może przyczyniać się do występowania zaburzeń reprodukcji.
Odnotowano
negatywny
wpływ
ciężkiej
pracy,
mierzonej
za
pomocą
wydatku
energetycznego i ekspozycji na pestycydy na masę urodzeniową noworodka, masa
urodzeniowa zmniejszona odpowiednio o 170g i 70g.
Uzyskane wyniki zawarłam w następujacych publikacjach:
J. Golec (Jurewicz), W. Hanke, S. Dąbrowski. Ryzyko zaburzeń płodności u osób zawodowo eksponowanych na
pestycydy. Medycyna Pracy 2003; 54(5):465-472
J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, A. Buczyńska. Stosowane w Polsce środki ochrony roślin a ryzyko zaburzeń
reprodukcji u osób pracujących w rolnictwie i w gospodarstwach ogrodniczych. Med. Pr. 2004; 55(3): 275-281
W. Hanke, J. Jurewicz. The risk of adverse reproductive and developmental disorders due to occupational
pesticide exposure: an overview of current epidemiological evidence. International Journal of Occupational
Medicine and Environmental Health 2004; 17(2): 223-243
J. Jurewicz, W. Hanke, T. Makowiec-Dąbrowska, W. Sobala. Exposure to pesticide and heavy work in
greenhouses during pregnancy: does it effect birth weight?. International Archives of Occupational and
Environmental Health 2005; 78(4): 418-426
J. Jurewicz, W. Hanke, T. Makowiec-Dąbrowska, J. Kalinka. Wpływ ciężkości pracy kobiet ciężarnych mierzony
za pomocą wydatku energetycznego na masę urodzeniową noworodków. Ginekologia Polska 2006; 77(7): 537542
16
J. Jurewicz, D. Kouimintzis., A. Burdorf, W. Hanke, C. Chatiz, A. Linos. Occuapational risk factors for workrelated disorders in greenhouse workers. Journal of Public Health 2007; 15: 265-77
J. Jurewicz, W. Hanke.: Ryzyko zaburzeń reprodukcji wśród osób pracujących w gospodarstwach ogrodniczych.
Medycyna Pracy 2007; 58(5): 433-438
J. Jurewicz, W. Hanke, T. Makowiec-Dąbrowska. Niskie ryzyko niepowodzeń ciąż u pracownic gospodarstw
ogrodniczych w Polsce-rezultat bezpiecznych warunków pracy czy selekcji zdrowotnej pracowników? Medycyna
Pracy 2008; 59(2): 123-131
J. Jurewicz, W. Hanke. Zawodowa i środowiskowa ekspozycja na pestycydy a ryzyko wystąpienia wad
wrodzonych- przegląd badań epidemiologicznych. Problemy Higieny i Epidemiologii 2008; 89(3): 302-309
Ocena narażenia na pestycydy wśród osób pracujących w rolnictwie i gospodarstwach
ogrodniczych
Kolejny obszar moich zainteresowań odnosi się do oceny narażenia na pestycydy osób
pracujących w gospodarstwach ogrodniczych i rolnictwie. W trakcie przeglądu literatury jak
i podczas prowadzenia własnych badań kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych
zauważyłam, że głównym ograniczeniem tego typu badań jest pomiar ekspozycji, zwykle
opierający się jedynie na informacji uzyskanej od osoby badanej lub na samej tylko
informacji, że dana osoba pracuje w rolnictwie lub szklarni. Wynika to przed wszystkim
z faktu, że zarówno w gospodarstwach ogrodniczych jak i w rolnictwie stosowanych jest
wiele różnych pestycydów, stąd też konieczność opracowania metody lub metod oceny
narażenia na wiele związków, co jest niewątpliwie trudne, kosztowne i pracochłonne.
W związku z tym postanowiłam ocenić narażenie kobiet pracujących w gospodarstwach
ogrodniczych na najczęściej stosowane pestycydy. Ocena narażenia została przeprowadzona
wśród kobiet pracujących na danej uprawie po oprysku danym środkiem ochrony roślin.
Wybranymi środkami ochrony roślin, powszechnie stosowanymi w szklarniach były:
azoksystrobina, heksytiazoks, imazalil. Było to pierwsze badanie w Polsce i jedno z niewielu
na świecie pozwalające oszacować poziom narażenia na pestycydy wśród osób, które nie
uczestniczą bezpośrednio w oprysku lecz jedynie pracują na uprawach wcześniej
opryskiwanych danym środkiem ochrony roślin.
Poziom badanych pestycydów został
oceniony w moczu i ślinie pobieranym od kobiet rano (przed rozpoczęciem pracy na
uprawie), wieczorem oraz następnego dnia. Ekspozycja dermalna została oceniona poprzez
badanie bawełnianych rękawiczek noszonych podczas pracy na uprawie pod rękawiczkami
stosowanymi jako środki ochrony osobistej oraz próbników bawełnianych noszonych podczas
pracy na uprawie (na prawym i lewym ramieniu oraz na klatce piersiowej). W badaniu
wykazano, że kobiety pracujące na danej uprawie po oprysku, mimo, że bezpośrednio nie
biorą udziału w oprysku są eksponowane na stosowany wcześniej środek ochrony roślin co
17
potwierdziło wykrycie tych substancji w moczu i ślinie oraz na rękawiczkach i próbnikach
bawełnianych.
Kolejnym etapem mojej pracy była ocena narażenia osób pracujących w rolnictwie na
stosowane tam środki ochrony roślin. Celem moich kolejnych analiz była ocena ekspozycji na
pestycydy kobiet pracujących w rolnictwie zarówno w czasie trwania ich ciąży jak i po
porodzie, mężów badanych kobiet oraz ich dzieci. Ocena narażenia została przeprowadzona
za pomocą prowadzenia specjalnie przygotowanych do tego celu „Rejestrów oprysków”,
który wypełniały rodziny objęte badaniem. Od każdej rodziny uzyskano informacje
dotyczące: rodzaju stosowanego środka ochrony roślin, ilości zużytego preparatu, wielkości
opryskiwanego
obszaru,
uczestnictwa
w
oprysku
lub
pracach
pomocniczych
(przygotowywanie oprysku, czyszczenie sprzętu służącego do oprysku czy pranie odzieży
używanej podczas pracy) i stosowania środków ochronnych (rękawice, maski, fartuchy).
Rodziny objęte badaniem zapisywały w „Dzienniczku” informacje dotyczące czasu trwania
pracy, wykonywanych czynności i stosowanych środków ochrony osobistej podczas pracy na
opryskiwanym wcześniej polu. Ze względu na to, że badane kobiety ciężarne nie
uczestniczyły w oprysku a jego wykonywaniem zajmował się mąż została przeprowadzona
środowiskowa ocena narażenia kobiet ciężarnych i ich dzieci oraz zawodowa ocena narażenia
rolników na najczęściej stosowane pestycydy w tym regionie. Ocena narażenia została
przeprowadzona za pomocą badania materiału biologicznego (mocz, ślina) pobierano od
rodzin rano (w dniu oprysku), wieczorem i następnego dnia
i oceny narażenia drogą
dermalną za pomocą noszenia próbników bawełnianych podczas oprysku (wśród osób
wykonujących oprysk). Próbnikiem bawełnianym przetarto również okno domu (w dniu
oprysku) w którym mieszkają badane rodziny w celu oszacowania ekspozycji środowiskowej
wśród osób bezpośrednio nie uczestniczących w oprysku (kobiety ciężarne, dzieci). Ocena
narażenia została przeprowadzona na środki ochrony roślin najczęściej stosowane
w rolnictwie w tym regionie: MCPA (kwas 4-chloro-2-metylofenoksyoctowy) i 2,4-D (kwas
2,4-dichlorofenoksyoctowy). W
badaniach tych
wykazałam, że
osobą
najbardziej
eksponowaną na pestycydy jest osoba wykonująca oprysk, ale potwierdziłam również
istnienie ekspozycji środowiskowej, wśród osób nie wykonujących oprysku: kobiet
ciężarnych i ich dzieci.
Uzyskane wyniki zawarłam w następujących publikacjach:
M. Gawora-Ziółek, J. Jurewicz, W. Hanke. Ekspozycja na pestycydy kobiet w ciąży pracujących w rolnictwie.
Medycyna Pracy 2005; 56(3):197-204
18
J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka. Ekspozycja dermalna na pestycydy kobiet pracujących
w gospodarstwach ogrodniczych-wyniki badań z wykorzystaniem próbników bawełnianych. Medycyna Pracy
2008; 59(3): 197-202
J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka. Assessment of the dermal exposure to azoxystrobin among
women tending cucumbers in selected polish greenhouses after restricted entry intervals expired — the role of
the protective gloves. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2009; 22(3):
261-267
J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka, M. Gawora-Ziółek: Zawodowa ekspozycja na wybrane pestycydy
rolników z terenów rolniczych województwa łódzkiego. Medycyna Pracy 2011; 62(1): 9-16
J. Jurewicz, W. Hanke, W. Sobala, D. Ligocka: Exposure to phenoxyacetic acid herbicides and its’ predictors of
exposure among spouses of farmers. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2012; 19(1): 51-56
Ekspozycja na czynniki środowiskowe a płodność, przebieg i wynik ciąży oraz rozwój
psychomotoryczny dzieci
W swojej pracy badawczej zajęłam się także wpływem czynników środowiskowych na
przebieg i wynik ciąży oraz rozwój psychoruchowy dzieci. Moje publikacje dotyczące tego
tematu skupiały się początkowo na temacie ekspozycji na pestycydy ale później gruntownie
przeanalizowałam inne czynniki środowiskowe, powszechnie występujące w życiu człowieka
takie jak: palenie czynne i bierne, ftalany, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne,
rtęć,
ołów,
polichlorowane
bifenyle,
bisfenol
A,
bromowane
uniepalniacze
czy
zanieczyszczenia powietrza. W publikacjach dotyczących tego tematu przedstawiony został
przegląd literatury wpływu narażenia na czynniki środowiskowe na płodność, przebieg
i wynik ciąży oraz rozwój psychomotoryczny dzieci. Artykuły poglądowe dotyczące tego
tematu mojego autorstwa lub współautorstwa są bardzo dobrze cytowanymi pracami:
1. W. Hanke, J. Jurewicz. The risk of adverse reproductive and developmental disorders due
to occupational pesticide exposure: an overview of current epidemiological evidence.
International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2004; 17(2):
223-243 (stan na dzień 04.11.2014 wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 70 cytowań)
2. J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to phthalates: reproductive outcome and children health.
A review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and
Environmental Health 2011; 24(2): 115–141 (stan na dzień 04.11.2014 wg bazy Web of
Science (bez autocytwań): 52 cytowania)
3. J. Jurewicz, W. Hanke, M. Radwan, JP. Bonde. Environmental factors and semen quality.
International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2009; 22(4): 305329 (stan na dzień 04.11.2014 wg bazy Web of Science (bez autocytwań): 48 cytowań)
19
4. J. Jurewicz, W. Hanke. An exposure to pesticides and neurobehavioral development in
children- review of epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine
and Environmental Health 2008; 21(2): 121-132 (stan na dzień 04.11.2014 wg bazy Web of
Science (bez autocytwań): 39 cytowań)
5.
J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to pesticides and childhood cancer risk: has there been
any progress in epidemiological studies? International Journal of Occupational Medicine and
Environmental Health 2006; 19(3): 152-69 (stan na dzień 04.11.2014 wg bazy Web of
Science (bez autocytwań): 22 cytowania).
Analiza wyżej wymienionych czynników środowiskowych przeprowadzona została również
w badaniu Polska Kohorta Matka-Dziecko obejmująca 1800 par matka-dziecko. Uzyskane
dane pozwoliły na ocenę pre i postnatalnej ekspozycji na czynniki środowiskowe i związane
ze stylem życia na przebieg i wynik ciąży, stan zdrowia dziecka oraz ich rozwój
psychomotoryczny w wieku 12
(utworzony
biobank)
będzie
miesięcy i 24 miesięcy.
podstawą
przyszłych
Zebrany materiał biologiczny
hipotez
badawczych
i
analiz
międzynarodowych.
Uzyskane wyniki zamieściłam w następujących publikacjach:
J. Jurewicz, W. Hanke, C. Johansson, C. Lundquist, S. Ceccatelli, P. van den Hazel, M. Saunders,
R. Zetterström. Adverse health effects of children’s exposure to pesticides: what do we really know and what can
be done about it. Acta Paediatr Suppl 2006; 95(453): 71-80
J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to pesticides and childhood cancer risk: has there been any progress in
epidemiological studies?. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2006;
19(3): 152-69
J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to pesticides and children health: overview of current epidemiological
evidence. European Epi Marker 2006; 10(4):1-5
K. Polańska, W. Hanke, W. Sobala, J. Jurewicz. Ekspozycja na dym tytoniowy kobiet w ciązy-wyniki badania
prospektywnego w regionie łódzkim. Przeglad Lekarski 2007; 64(10): 824-826
J. Jurewicz, W. Hanke. An exposure to pesticides and neurobehavioral development in children- review of
epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2008;
21(2): 121-132
J. Jurewicz, W. Hanke. Exposure to phthalates: reproductive outcome and children health. A review of
epidemiological studies. International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 2011;
24(2): 111–141
K. Polańska, W. Hanke, J. Jurewicz, W. Sobala, C. Madsen, P. Nafstad, P. Magnus. Polish mother and child
cohort study (REPRO_PL) - methodology of follow-up of the children. International Journal of Occupational
Medicine and Environmental Health 2011; 24(4): 391-398
K. Polanska, J. Jurewicz, W. Hanke.
Exposure to environmental and lifestyle factors and attention-
deficit/hyperactivity disorders in children-a review of epidemiological studies.
Occupational Medicine and Environmental Health 2012; 25(4): 330-355
International Journal of
20
K. Polańska, J. Jurewicz, W. Hanke. Review of current evidence on the impact of pesticides, polychlorinated
biphenyls and selected metals on the attention deficit/hyperactivity disorders in children. International Journal
of Occupational Medicine and Environmental Health 2013; 26(1): 16-38
J. Jurewicz, K. Polańska, W. Hanke. Exposure to widespread environmental toxicants and children’s cognitive
development and behavioral problems. International Journal of Occupational Medicine and Environmental
Health 2013; 26(2): 185–204
J. Jurewicz, K. Polańska, W. Hanke. Chemical exposure occurring early in life and children neurodevelopmentan overview of current epidemiological evidence. Annals of Agricultural and Environmental Medicine 2013;
20(3): 465-486
Podsumowując, jestem autorką i współautorką łącznie 41 publikacji (w tym 31 jako
pierwszy autor); 9 stanowiących monotematyczny cykl publikacji,
1 publikacji
z pełnym tekstem w suplemencie czasopisma z IF (IF 1,297) oraz 1 rozdziału
w podręczniku w języku angielskim.
2.
Sumaryczna punktacja opublikowanych prac naukowych, liczba cytowań i Index Hirsch’a
Łącznie: IF = 33,095
KBN/MNiSW =571
IC = 170,26
Łączna liczba cytowań prac:
311 cytowania* (bez autocytowań) wg bazy SCOPUS; 04.11.2014
299 cytowania* (bez autocytowań) wg bazy Web of Science; 04.11.2014
194 cytowania* (bez autocytowań) wg bazy Web of Science Core Collection; 04.11.2014
H index – 8* (Scopus) oraz 8* (Web of Science)
*na podstawie analizy bibliometrycznej (załacznik 9)
3.
Udział w krajowych i międzynarodowych projektach badawczych:
Krajowe projekty badawcze:
1. PB 782/P05/2001/20 (2001-2003) - „Ocena ryzyka zaburzeń rozrodu w populacji
kobiet pracujących w obiektach szklarniowych”- główny wykonawca
2. PB 3086/P01/2006/31 (2006-2007) – „Zagrożenia zawodowe wynikające z pracy
w gospodarstwach ogrodniczych i ich wpływ na ryzyko wystąpienia wybranych
niepowodzeń ciąży wśród kobiet pracujących w tych obiektach” – grant promotorski
– główny wykonawca
21
3. PBZ-MEiN – 8/2/2006 (2007-2011) – „Epidemiologia zagrożeń prokreacyjnych
w Polsce - wieloośrodkowe, prospektywne badania kohortowe” – grant zamawiany
obejmujący 24 zadania badawcze
a) zadanie: K140/PO1/2007/1.2.1.2 (2007-2011) - „Wpływ stopnia zanieczyszczenia
środowiska i czynników socjo-ekonomicznych na płodność mężczyzn” – główny
wykonawca
b) zadanie: K 140/PO1/2007/2.1.2 (2007-2011) – „Zawodowa i środowiskowa
ekspozycja na wybrane pestycydy kobiet i mężczyzn w wieku rozrodczym
pracujących w rolnictwie” – kierownik
4. PB 2011/01/B/NZ7/06462 (2011-2014) – „Pre i postnatalna ekspozycja na ftalany
a wynik ciąży i rozwój psychoruchowy dzieci” - główny wykonawca
Międzynarodowe projekty badawcze:
1. TW 010002 (2001-2006) – „Program szkoleniowy i badawczy w dziedzinie medycyny
pracy i zdrowia środowiskowego” - współpraca z Uniwersytetem IOWA –
wykonawca
2. D43 TW00621 IOWA/2004 (2005-2006) – „Ekspozycja na pestycydy i jej wpływ na
reprodukcję wśród kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych” - projekt
finansowany przez Fogarty International Center i International Institute for Rural and
Environmental Health - kierownik
3. ZP/2005/2004122/UE (2004-2007) „Rozwój wskaźników zdrowia publicznego dla
oszacowania ryzyka środowiskowego i zawodowego związanego z pracą w rolnictwie
i rybołówstwie”- DIRERAF– projekt realizowany we współpracy międzynarodowej
w ramach wspólnotowego programu w dziedzinie Zdrowia Publicznego - główny
wykonawca
4. ZP/2006/207 (2007-2008) - „Niezbędny zakres działań mających na celu zwiększenie
świadomości zagrożeń zdrowotnych związanych z epidemią Ptasiej Grypy
w populacji z terenów wiejskich w Europie”. ECORAIP - projekt realizowany we
współpracy międzynarodowej w ramach wspólnotowego programu w dziedzinie
Zdrowia Publicznego - główny wykonawca
5. ZP/2006/318 (2007-2010) – „Prewencja otyłości w miejscu pracy”. GPOW - projekt
realizowany we współpracy międzynarodowej w ramach wspólnotowego programu
w dziedzinie Zdrowia Publicznego - wykonawca
22
6. WHO
EU.POL.HHE.700.RB.08.B
(2008-2009)
–
„Przygotowanie
Polskiego
Programu Dotyczącego Zdrowia Dzieci i Środowiska”. CEHAP – projekt
finansowany przez Światową Organizację Zdrowia – główny wykonawca
7. WHO EU.08 08 75 76 EU.09 01 33 38 (2008-2009)-„Europejski system dotyczący
informacji o środowisku i zdrowiu (ENHIS)”- projekt finansowany przez Światową
Organizacją Zdrowia- główny wykonawca
8. WHO 200276509 (2010-2011) „Ocena wdrożenia założeń Programu Dotyczącego
Zdrowia Dzieci i Środowiska CEHAP”- projekt finansowany przez Światową
Organizację Zdrowia – główny wykonawca
9. WHO/01/2013 (01.2013-03.2013) „Przygotowanie i adaptacja polskiej wersji
przewodnika „Ekonomiczna ocena efektów zdrowotnych chodzenia pieszo i jazdy
rowerem (HEAT)”- projekt finansowany przez Światową Organizację Zdrowia –
główny wykonawca
10. EOG/PNRF-218-AI-1/07 (2009-2011) - „Prenatalna i postnatalna ekspozycja na dym
tytoniowy, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, metale ciężkie a ryzyko
występowania alergii i infekcji układu oddechowego oraz wpływ na rozwój
psychomotoryczny dzieci” – projekt finansowany z
Norweskiego Mechanizmu
Finansowego, kontrakt finansowany przez EOG i IMO - główny wykonawca
11. 7PR/242181 (2010-2013) – „Analiza projektów naukowych realizowanych w Europie
mających na celu ochronę zdrowia dzieci” RICHE – projekt międzynarodowy
finansowany w ramach FP7 - główny wykonawca
12. FP7/603946/2013 (2013-2018) – “Wpływ środowiska na zdrowie na podstawie badań
populacyjnych” HEALS - projekt międzynarodowy finansowany w ramach FP7 główny wykonawca
Dotacja na działalność statutową:
1. IMP 10.9/2003 „Wpływ pracy z dużym wysiłkiem fizycznym na ryzyko niepowodzeń
ciąży u kobiet pracujących w gospodarstwach ogrodniczych” – główny wykonawca
2. IMP 10.9/2004-2005 „Ocena narażenia na pestycydy kobiet w ciąży pracujących
w rolnictwie”- główny wykonawca
3. IMP 10.6/ 2005-2007 „Ocena ekspozycji zawodowej i środowiskowej na wybrane
pestycydy i jej wpływ na stan zdrowia”- kierownik
23
4. IMP 10.5/2006 –„Kohorta kobiet ciężarnych mieszkanek Łodzi i województwa
łódzkiego” - główny wykonawca
5. IMP 10.8/2007-2009 - „Wpływ środowiskowego narażenia na dym tytoniowy na stan
zdrowia dzieci ze szczególnym uwzględnieniem ich rozwoju psychomotorycznego” –
główny wykonawca
6. IMP 10.6/2008-2010 - „Wpływ stresu i pracy zawodowej na płodność mężczyzn” kierownik
7. IMP 10.9/2009- „Wpływ narażenia zawodowego w czasie ciąży na przebieg i wynik
ciąży” – kierownik
8. IMP 10.10/2009-2010 - „Dynamika zmian w nałogu palenia papierosów i biernej
ekspozycji na dym tytoniowy w czasie trwania ciąży” – główny wykonawca
9. IMP 10.9/2012 –„Rola stresu środowiskowego i zawodowego w obniżeniu jakości
nasienia”- kierownik
10. IMP 10.12/2013 - „Praca zawodowa kobiet w czasie ciąży” – kierownik
11. IMP 10.6/2012-2013 - „Wpływ zanieczyszczenia powietrza na przebieg i wynik
ciąży” – główny wykonawca
12. IMP 10.19/2012-2014- „Czynniki stylu życia i ich wpływ na jakość nasienia” kierownik
4. Nagrody za działalność badawczą:
1. Nagroda za pracę doktorską
“Zagrożenia
zawodowe wynikające z
pracy
w gospodarstwach ogrodniczych i ich wpływ na ryzyko wybranych niepowodzeń
ciąży wśród kobiet pracujących w tych obiektach” (2007)- Rada Naukowa Instytutu
Medycyny Pracy w Łodzi
2. Zajęcie III miejsca w sesji plakatowej za wystąpienie „Czy dzieci mieszkające na
terenach wiejskich są eksponowane na pestycydy-wyniki badań monitoringu
biologicznego wśród rodzin pracujących w rolnictwie (2012)- VI Międzynarodowy
Kongres Zdrowia Publicznego, Międzyzdroje
5. Stypendia i szkolenia:
1. Stypendium naukowe na Uniwesytecie Iowa, USA w ramach programu:
International Training and Research in Environmental and Occupational Health,
12.08.2004– 19.12.2004
24
2. Udział w kursie dotyczącym prowadzenia badań epidemiologicznych - “Principles and
Methods of Epidemiologic Research” – Handel-School of Modern Epidemiology with
Kenneth Rothman, Halle, Niemcy, 03-06.10.2005
3. Udział w kursie dotyczącym biomarkerów narażenia w epidemiologii nowotworów “Biomarkers in cancer epidemiology”, Imperial College, Londyn, 11.12.200613.12.2006
4. Udział
w kursie dotyczącym
zdrowia środowiskowego dzieci
- Children’s
Environmental Health (KSOHIA), 03.2006-11.2006
5. Udział w kursie dotyczącym analizy statystycznej danych epidemiologicznych- Summer
School „Epidemiological methods and analysis” Kraków, 23-27.06.2008
6. Udział w kursie dotyczącym oceny rozwoju psychomotorycznego dzieci-„Bayley Scales
of Infant and Toddler Development- Third Edition, UM Poznań, 04-05.10.2008
7. Udział w szkoleniu zakończonym egzaminem i międzynarodowym certyfikatem PRINCE
2-Foundation
Examination;
Metody
zarządzania
w
projektach
badawczych, Łódź, 16-18.06.2013
8. Udział w Sympozjum Naukowo-Szkoleniowym 15 Dzień Andrologiczny “Zdrowie
mężczyzn w rożnych okresach życia”, Międzyzdroje, 19-22.09.2013
9. Udział w Sympozjum Naukowo-Szkoleniowym 16 Dzień Andrologiczny „Problemy
płodności mężczyzn”, Bydgoszcz, 18-21.09.2014
6.
Wygłoszone
referaty
na
krajowych
i
międzynarodowych
zjazdach
i konferencjach:
Jestem autorką 91 doniesień zjazdowych, w tym 62 przedstawionych na zjazdach
międzynarodowych. Sześć referatów na konferencjach międzynarodowych i 4 referaty na
konferencjach krajowych prezentowane były na zaproszenie organizatorów. Streszczenia 9
doniesień międzynarodowych były zamieszczone w Suplementach czasopism z IF: Peadiatric
Research 2010 (2 streszczenia), Epidemiology 2006 (2 streszczenia), European Journal of
Epidemiology 2006 (1 streszczenie), Toxicology Letters 2006 (1 streszczenie), European
Journal of Public health 2009 (3 streszczenia), ich całkowity IF wynosi 25,612.
Wykaz streszczeń zamieszczony w załączniku nr 4.
25