PROGRAM WIELOLETNI „Środowisko a Zdrowie”

PROGRAM WIELOLETNI „Środowisko a Zdrowie”
Prof.dr hab. Jerzy A. Sokal
Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego, Sosnowiec
W dniu 5 czerwca 2001 r. Rada Ministrów ustanowiła program wieloletni „Środowisko a
Zdrowie”, który będzie realizowany do dnia 31 grudnia 2003 r.
W Polsce dochodzi do uszkodzeń zdrowia ludności w wyniku narażenia na szkodliwe
czynniki środowiska. Skala problemu nie została dostatecznie rozeznana. Brak jest również
sprawnego systemu rozpoznawania i zwalczania środowiskowych zagrożeń zdrowia. Celem programu wieloletniego „Środowisko a Zdrowie” jest stworzenie takiego systemu,
integrującego działania z zakresu ochrony środowiska i zdrowia publicznego. Realizacja
programu doprowadzi do zmniejszenia zagrożeń środowiskowych zdrowia i zwiększenia
poczucia bezpieczeństwa ekologicznego ludności kraju. Zwiększy również efektywność
wykorzystania środków finansowych na ochronę środowiska i środowiskową profilaktykę
zdrowotną.
W części badawczej programu zostanie dokonana ocena narażenia populacji Polski na
szkodliwe czynniki środowiska oraz ocena wielkości ryzyka zdrowotnego związanego z
tym narażeniem. Na tej podstawie zostanie dokonana diagnoza obecnych środowiskowych
zagrożeń zdrowia w Polsce i opracowana prognoza na przyszłość. Zostaną utworzone bazy
danych o środowiskowych zagrożeniach zdrowia dla potrzeb zarządzania środowiskiem i
informowania ludności. Zostaną opracowane i wdrożone do praktyki nowoczesne metody
analizy środowiskowego ryzyka zdrowotnego. Programy profilaktyki medycznej będą
wdrożone u dzieci narażonych nadmiernie na ołów i zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego. Zostanie przygotowany i uruchomiony system przygotowywania specjalistów
zdrowia środowiskowego. Będzie prowadzona szeroka działalność edukacyjna i promocyjna w zakresie zdrowia środowiskowego wśród ludności, środowisk opiniotwórczych i
administracji publicznej.
1. Aspekty zdrowotne zanieczyszczenia środowiska
Wiadomo obecnie, że istnieją zależności przyczynowo-skutkowe pomiędzy stanem środowiskiem i rozwojem społeczno-gospodarczym kraju oraz stanem zdrowia i jakością życia
jego obywateli. Szkodliwe czynniki środowiska są powodem przedwczesnych zgonów i
zaburzeń zdrowia ludności. W krajach mało rozwiniętych dużym problemem są choroby
spowodowane bakteriologicznym skażeniem wody i żywności. W krajach o rozwiniętym
przemyśle powstają problemy związane z zanieczyszczeniami chemicznymi powietrza,
wody i gleby, narażeniem na czynniki fizyczne środowiska oraz gromadzeniem się odpadów. Transgraniczne przemieszczanie się zanieczyszczeń zagraża sąsiednim krajom. Istotne zagrożenie stanowi też zła jakość zdrowotna środowiska pracy.
1
Oddziaływanie narażeń środowiskowych na stan zdrowia ludności szacuje się na ogół na
kilka procent wszystkich czynników wpływających na zdrowie, maksymalnie kilkanaście
procent na obszarach o wysokim skażeniu. Jednakże Światowa Organizacja Zdrowia uważa, że wielkość oddziaływania szkodliwych czynników środowiska na zdrowie jest niedoszacowana, głównie z powodu bardzo ograniczonych danych na ten temat. Z drugiej strony
te kilka czy kilkanaście procent to są konkretne liczby przedwczesnych zgonów i uszkodzeń zdrowia spowodowanych zanieczyszczeniem środowiska. Jest to ryzyko, którego
mieszkańcy zanieczyszczonych obszarów nie mogą uniknąć tak, jak mogą swoją indywidualną decyzją uniknąć na przykład zagrożeń zdrowia wynikających z nałogów i niewłaściwego stylu życia. Fakt ten jak również brak niezbędnej wiedzy i informacji o skutkach
zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska powoduje poczucie dużego zagrożenia zdrowia
z powodu narażeń środowiskowych. To poczucie zagrożenia jest często powodem protestów w przypadku decyzji lokalizacyjnych dotyczących zakładów przemysłowych, szlaków komunikacyjnych czy wysypisk śmieci.
W Polsce zły stan środowiska pracy powoduje rocznie powstawanie około 10 tysięcy chorób zawodowych. Liczba tych chorób utrzymuje się w przybliżeniu na tym samym poziomie od 20 lat. Świadczy to o braku poprawy warunków pracy oraz braku poprawy skuteczności działalności profilaktycznej w zakładach pracy. Choroby zawodowe nie są jedynym skutkiem narażeń na szkodliwe czynniki środowiska pracy. Powodują one również
tzw. choroby pracozależne to znaczy takie, które występują również w populacji nie narażonej zawodowo, ale są bardziej częste u pracowników narażonych na szkodliwe czynniki
środowiska pracy. Liczba tych chorób nie jest w Polsce znana.
Jeszcze mniej wiemy o skutkach zdrowotnych zanieczyszczenia środowiska życia w Polsce a niektóre istniejące oceny powinny być zweryfikowane zgodnie z obecnie obowiązującymi kryteriami. Jednakże istnieją dowody epidemiologiczne, że przy aktualnym poziomie zanieczyszczenia środowiska dochodzi do uszkodzeń zdrowia ludności w niektórych
regionach kraju oraz dowody nadmiernego narażenia ludności na szkodliwe czynniki środowiska w tym na czynniki mutagenne i rakotwórcze.
Negatywne skutki zdrowotne wywołane zanieczyszczeniem powietrza atmosferycznego
mogą dotyczyć kilku milionów mieszkańców Polski. Wyniki najnowszych badań dowodzą, że narażenie na dwutlenek siarki i pył atmosferyczny jest – na przykład w aglomeracji
katowickiej – odpowiedzialne za odpowiednio 10% i 4% przedwczesnych zgonów z powodu chorób układu krążenia i układu oddechowego. Ponadto wykazano, że aktualnie występujące stężenia tych substancji w powietrzu zwiększają zachorowalność dzieci na choroby układu oddechowego oraz powodują wystąpienie zmian czynności tego układu.
Wśród innych zanieczyszczeń powietrza istotne znaczenie posiadają wielo-pierścieniowe
węglowodory aromatyczne, polichlorodwufenyle, azbest, chrom, arsen, odpowiedzialne za
zwiększenie ryzyka nowotworowego. W byłym województwie katowickim szacunkowa
liczba dodatkowych zgonów nowotworowych związanych z zanieczyszczeniem środowiska kształtuje się na poziomie kilkuset przypadków rocznie.
Poza zanieczyszczeniem powietrza środowiskowe zagrożenia zdrowia mogą wynikać między innymi z obecności substancji szkodliwych w wodzie do picia (chloropochodne węglowodorów alifatycznych, ołów, mangan, fluor), lokalizacji składowisk odpadów (różnorodne substancje toksyczne) i zanieczyszczenia żywności (np. pestycydy fosforo-organiczne, metale ciężkie).
2
Narażenie środowiskowe na ołów (powietrze, gleba, żywność, woda) stanowi wciąż istotne
zagadnienie, zwłaszcza w odniesieniu do stanu zdrowia dzieci. Wyniki badań epidemiologicznych wskazują, że w dużych miastach aglomeracji katowickiej i w regionie legnickim
kilkanaście procent dzieci odznacza się stężeniem ołowiu w krwi uzasadniającym podjęcie
interwencji medycznej i środowiskowej. Problem dotyczy również innych obszarów, ale
dane są mniej dokładne i utrudniają określenie jego wielkości w skali kraju. Największe
poziomy ołowiu we krwi dzieci stwierdza się wokół przemysłowych emitorów ołowiu.
Nie budzi wątpliwości narastający wpływ alergizujący czynników środowiskowych, ale
ich skutek zdrowotny w odniesieniu do populacji Polski jest trudny do oszacowania, ze
względu na brak wystarczających danych, Innymi problemami, wymagającymi podjęcia
działań rozpoznawczych, są zagadnienia wpływu chemicznych zanieczyszczeń pomieszczeń mieszkalnych na stan zdrowia oraz potencjalne skutki narażenia na fizyczne czynniki
środowiska, między innymi na wolnozmienne pola magnetyczne.
2. Europejska Konferencja ‘Środowisko i Zdrowie”
Trzecia konferencja europejskich Ministrów Zdrowia i Ministrów Ochrony Środowiska
odbyła się na podstawie ustaleń drugiej konferencji w Helsinkach w 1994 r. i została zorganizowana przez Europejskie Biuro Regionalne Światowej Organizacji Zdrowia w ścisłej
współpracy z Rządem Brytyjskim, który był gospodarzem konferencji w Londynie.
W konferencji, która odbyła się w dniach 16-18 czerwca 1999 r. udział brały delegacje
ministerialne 51 krajów członkowskich Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) w regionie
europejskim, organizacje międzynarodowe: Europejska Komisja Gospodarcza (UN/ECE),
UNEP, UNICEF, OECD, Europejski Bank Przekształceń i Rozwoju (EBRD), Bank Światowy oraz Komisja Europejska i reprezentacja Europejskich Organizacji Pozarządowych.
Tematem wiodącym konferencji było „Działanie w Partnerstwie” odnoszące się zarówno
do działań międzynarodowych jak i na szczeblu krajowym i lokalnym. Obrady miały charakter sesji plenarnych dotyczących następujących tematów:
1. Środowisko i zdrowie w Europie w latach 90-tych,
2. Transport, środowisko i zdrowie,
3. Wczesne zmiany zdrowotne w Europie pod wpływem zmian klimatu i ubytków ozonu
w stratosferze,
4. Programy badawcze w zakresie zdrowia i środowiska w Europie,
5. Środowisko i zdrowie z perspektywy ekonomicznej,
6. Zdrowe dzieci i środowisko,
7. Zarządzanie zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem w zakładach pracy,
8. Zapewnienie dostępu do informacji, sprawiedliwości i udziału społeczeństwa w sprawach dotyczących zdrowia i środowiska,
9. Woda i zdrowie,
10. Lokalne działania na rzecz zdrowia i środowiska,
11. Realizacja krajowych programów zdrowia i środowiska w partnerstwie,
12. Partnerskie działania w regionie europejskim.
3
Konferencja była doniosłym wydarzeniem integrującym społeczność międzynarodową w
działaniach na rzecz środowiska i zdrowia i podnoszącym rangę zdrowia środowiskowego
w Europie.
Polska uczestniczyła aktywnie w przygotowaniach i obradach Konferencji potwierdzając,
że jest solidnym partnerem w działaniach na rzecz zdrowego środowiska w Europie. Polska zyskała uznanie za efektywne przewodniczenie procesowi przygotowania dokumentu
dotyczącego praktyki zarządzania zdrowiem, środowiskiem i bezpieczeństwem w przemyśle i innych zakładach pracy.
Przyjęta uchwałą Konferencji Deklaracja stanowi deklaratywne zobowiązanie się krajów
członkowskich WHO do nowych działań w zakresie prewencji środowiskowych zagrożeń
zdrowia kładąc nacisk na konieczność współdziałania wszystkich właściwych partnerów
rządowych i pozarządowych. Realizując te zobowiązania należy stworzyć w Polsce lepsze
warunki dla podejmowania skutecznych działań na rzecz środowiska i zdrowia. W szczególności należy stworzyć skuteczny system przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia poprzez zintegrowanie działań zmierzających do ograniczenia zanieczyszczenia środowiska i działań zapewniających eliminację negatywnych skutków zdrowotnych u mieszkańców Polski.
Wytyczne II i III Ministerialnej Konferencji „Środowisko i Zdrowie” nakładają na każdy
kraj obowiązek opracowania i wdrożenia narodowego programu działań na rzecz zdrowia
środowiskowego. Zgodnie z tymi wytycznymi w procesie wdrażania tego programu,
oprócz władz centralnych i lokalnych oraz resortów gospodarczych powinny uczestniczyć
również organizacje pozarządowe (NGOs), jak również środowiska naukowe.
3. Program wieloletni „Środowisko a Zdrowie”
Program wieloletni „Środowisko a Zdrowie” ustanowiony przez Radę Ministrów w dniu 5
czerwca 2001 r. jest wspólnym programem Ministerstwa Zdrowia, Ministerstwa Ochrony
Środowiska i Komitetu Badań Naukowych, przewidzianym do realizacji w latach 20002003 z udziałem resortów gospodarczych. Dotyczy całego kraju, lecz ma szczególne znaczenie dla obszarów ekologicznie zagrożonych. Ma charakter otwarty, z założeniami corocznej oceny i możliwości modyfikacji.
Program jest koordynowany przez Ministra Zdrowia i zarządzany przez pełnomocnika
Ministra Zdrowia i Ministra Środowiska (Dyrektor Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia
Środowiskowego w Sosnowcu). Rada Programu ma zadania opiniodawcze i doradcze.
Władze publiczne są zobowiązane do zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska. Program Wieloletni „Środowisko a Zdrowie” wypełnia te zobowiązania ujęte w Nowej Konstytucji RP (Art.68 p.4) oraz w Narodowym Programie Zdrowia
(Cel 8). Wypełnia również zobowiązania akcesyjne i inne zobowiązania międzynarodowe
Polski w dziedzinie zdrowia środowiskowego a w szczególności te, wynikające z polityki
zdrowia publicznego Unii Europejskiej (2001 r.), programu środowiskowego Unii Europejskiej (2001 r.), programu Unii Europejskiej dotyczącego chorób zależnych od zanieczyszczenia środowiska (1999 r.) oraz z Deklaracji III Europejskiej Konferencji nt. Środowiska i Zdrowia (Londyn, 1999 r.). Zgodnie z tymi dokumentami podstawą działań na
rzecz środowiska i zdrowia powinien być kompleksowy system informacyjny o uwarunkowaniach środowiskowych zdrowia oraz odpowiednie programy działań. Zapobieganie
4
chorobom środowiskowym powinno uwzględniać zarówno działania zmierzające do
zmniejszania zanieczyszczenia środowiska, jak i działania z zakresu zdrowia publicznego
zmierzające do zmniejszenia narażenia ludności oraz ograniczenia skutków zdrowotnych
narażeń środowiskowych. Skuteczność programów zdrowia środowiskowego wymaga
integracji działań resortów zdrowia i środowiska oraz udziału resortów gospodarczych.
Program Wieloletni „Środowisko a Zdrowie” dotyczący środowiska bytowania ludności
Polski jest komplementarny w odniesieniu do programu rządowego dotyczącego środowiska pracy pt. „Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia człowieka w środowisku pracy”, realizowanego od 1995 r. (od 2000 r. jako Program Wieloletni). Ochrona zdrowia ludności w
środowisku bytowania wymaga również wdrożenia nowoczesnych rozwiązań systemowych. Problem dotyczy potencjalnie całej populacji kraju, w tym populacji (dzieci, ludzie
starzy, ludzie chorzy) szczególnie wrażliwych na szkodliwe czynniki środowiska.
Program Wieloletni „Środowisko a Zdrowie” został przygotowany w celu stworzenia w
Polsce skutecznego systemu przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia
zgodnego z wymaganiami Unii Europejskiej i zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia.
Cele Programu zostaną osiągnięte przez realizację następujących przedsięwzięć:
1. Wdrożenie nowoczesnego systemu rozpoznawania, kwantyfikacji i oceny zagrożeń
zdrowia związanych z narażeniem na szkodliwe czynniki środowiska.
2. Stymulowanie, programowanie, wdrażanie i ocena skuteczności działań na rzecz środowiska i zdrowia.
3. Opracowanie i wdrożenie nowoczesnej profilaktyki medycznej oraz zapewnienie specjalistycznej opieki medycznej na terenach ekologicznie zagrożonych.
Program stworzy skuteczny system przeciwdziałania środowiskowym zagrożeniom zdrowia dostosowany do reguł Unii Europejskiej. Dokonana diagnozy obecnych środowiskowych zagrożeń zdrowia w Polsce i przedstawi prognozę na przyszłość. Dostarczy instrumentów zarządzania środowiskiem na szczeblu centralnym i lokalnym, opartych na ilościowych wskaźnikach jakości zdrowotnej środowiska i wielkości środowiskowego ryzyka
zdrowotnego. Zwiększy efektywność wykorzystania środków finansowych na ochronę
środowiska i środowiskową profilaktykę zdrowotną. Doprowadzi do wyeliminowania chorób środowiskowych i zwiększy poczucie bezpieczeństwa ekologicznego ludności. W ramach programu zostanie przygotowany pakiet priorytetowych projektów inwestycyjnych
w dziedzinie zdrowia środowiskowego do finansowania ze środków pozabudżetowych i
zagranicznych funduszy pomocowych.
W części badawczej programu zostanie dokonana ocena narażenia populacji Polski na
szkodliwe czynniki środowiska i wielkości ryzyka zdrowotnego związanego z tym narażeniem.
W oparciu o dostępne dane oraz wyniki przeprowadzonych badań zostaną utworzone
i udostępnione bazy danych o narażeniu ludności na szkodliwe czynniki środowiska, skutkach zdrowotnych tego narażenia i wielkości środowiskowego ryzyka zdrowotnego, dla
potrzeb zarządzania środowiskiem i zdrowiem oraz informowania społeczeństwa.
5
Na terenach ekologicznie zagrożonych zostanie wdrożony zintegrowany monitoring środowiska i zdrowia pozwalający na ocenę i śledzenie dynamiki zmian środowiskowych
zagrożeń zdrowia.
Zostaną opracowane i wdrożone odpowiednie programy działań na rzecz środowiska i
zdrowia mające na celu eliminację lub przynajmniej ograniczenie środowiskowego ryzyka
zdrowotnego. Dotyczą one polityki administracji państwa i administracji samorządowej,
działań w odniesieniu do poszczególnych segmentów środowiska oraz działań w poszczególnych sektorach gospodarczych.
Zaplanowane w Programie działania z zakresu zdrowia publicznego zmierzające do eliminacji występujących skutków zdrowotnych obejmują wdrażanie programów profilaktyki
medycznej oraz zapewnienie specjalistycznej opieki medycznej na terenach ekologicznie
zagrożonych. Programy profilaktyki medycznej zaplanowano u dzieci nadmiernie narażonych na ołów i zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego, ponieważ środowiskowe
ryzyko zdrowotne w Polsce dla tych czynników środowiskowych jest ewidentnie nadmierne i skuteczność profilaktyki medycznej dla tych czynników została empirycznie zweryfikowana.
Część badawcza Programu Wieloletniego „Środowisko a Zdrowie” zgodna jest z priorytetami Unii Europejskiej określonymi w V i VI Programie Ramowym i pozwoli na szerokie
włączenie się Polski w ten program UE w dziedzinie zdrowia środowiskowego.
Istnieje wiele przesłanek pomyślnej realizacji zadań programu w tym znaczny potencjał
zaplecza naukowego resortów zdrowia i środowiska w dziedzinie zdrowia środowiskowego, robocza współpraca resortów zdrowia i środowiska, pomoc specjalistycznych agend
ONZ oraz znikomy koszt programu w porównaniu z wielkością nakładów na ochronę środowiska i zdrowie publiczne.
Krytycznym zagrożeniem programu są trudności z jego stabilnym finansowaniem z powodu trudności budżetowych państwa.
W 2000 r. rozpoczęto realizację Programu w oparciu o decyzję Komitetu Ekonomicznego
Rady Ministrów z wykorzystaniem środków finansowych Ministerstwa Zdrowia i Ministerstwa Środowiska.
Zadania Programu są wspierane przez projekt Światowej Organizacji Zdrowia / Duńskiej
Agencji Ochrony Środowiska, który jest realizowany od początku 2000 r.
6