Wykład 3/4. - Adam Grobler

Dokończenie wykładu 1/2
Spór o granice poznania
Realizm epistemologiczny
Idealizm epistemologiczny
Przedmiot poznania istnieje rzeczywiście
(niezależnie od podmiotu poznającego)
Przedmiot poznania
zależy od podmiotu poznającego
transcendentalny
immanentny
(krytyczny)
immanentny
transcendentalny
(krytyczny)
(Kartezjusz)
(Locke)
(Berkeley)
(Kant)
przedmiot poznajemy
takim, jaki jest
przedmiot poznajemy
takim, jaki się nam
jawi
poznajemy przedmiot
(idee) w naszym
umyśle
przedmiot jest
konstrukcją podmiotu,
która jednak zależy
również od rzeczy
samej w sobie
Realizm krytyczny polega na rozróżnieniu na jakości pierwotne i wtórne (Locke). Pierwsze
przysługują przedmiotowi jako takiemu, drugie nie są rzeczywiste, a są jedynie skutkiem oddziaływania
przedmiotów na zmysły. Należą do nich barwy, dźwięki, czucia dotykowe, smaki, zapachy, nie ma bowiem
sensu mówić o barwach, których nikt nie widzi, ani o dźwiękach, których nikt nie słyszy itd. Inaczej rzecz
się ma z jakościami poznawalnymi za pomocą więcej niż jednego zmysłu: kształtem, wielkością, liczbą i
ruchem. One istnieją niezależnie od poszczególnych postrzeżeń, u samego przedmiotu, są jakościami
pierwotnymi. Zaś jakości wtórne powstają przez działanie na nas jakości pierwotnych rzeczy. Innego
zdania był Berkeley. Według niego tzw. jakości pierwotne są poznawalne tylko dzięki tzw. jakościom
wtórnym. Zatem te drugie są pierwotne w porządku poznania (w odróżnieniu od przyjętego przez
Locke’a porządku istnienia).
Współcześnie realizm krytyczny polega na rozróżnieniu na jakości przypadłościowe (occurent)
oraz dyspozycyjne, tj. takie, które przejawiają się jako skłonność (dyspozycja) do reagowania
przedmiotu na określone bodźce z otoczenia. Na przykład zabarwienie przedmiotu polega na skłonności
jego powierzchni do pochłaniania jednych, a odbijania innych fal świetlnych, zaś inteligencja ludzka
polega na skłonności człowieka do pewnego typu zachowań (zwanych inteligentnymi) w sytuacjach,
które takich zachowań wymagają (na przykład na egzaminie). Tezą realizmu krytycznego jest, że jakości
dyspozycyjne muszą być ugruntowane w jakichś (nienazwanych) jakościach przypadłościowych. Na
przykład zabarwienie w określonej fakturze powierzchni, a inteligencja w określonego rodzaju
połączeniach między komórkami mózgu.
Epistemologia2.
1/6
Wykład 3-4
Analiza pojęcia wiedzy
Problem Teajteta: czy prawdziwe mniemanie (doxa) jest wiedzą (episteme)?
Odpowiedź: ślepy domysł nie jest wiedzą.
Trójskładnikowa definicja wiedzy:
a wie (knows), że p wtedy i tylko wtedy, gdy
1. a mniema (believes), że p;
2. a ma podstawy, by mniemać (is justified in believing), że p;
3. p jest prawdziwe.
Symbolicznie:
Kap wtw
1.
2.
3.
Bap
JBap
p
Uwaga: knowledge i belief tłumaczę odpowiednio jako wiedza i mniemanie. Rozpowszechnione w Polsce
tłumaczenie belief jako przekonanie uważam za błędne, ponieważ przeciwstawienie knowledge i belief
odpowiada greckiemu episteme i doxa, a to ostatnie tradycyjnie tłumaczy się na mniemanie. Poza tym
przekonanie tłumaczy się na angielski jako conviction, a nie belief.
Klasyczna (trójskładnikowa) definicja wiedzy zakłada zatem, że wiedza jest wysokogatunkowym
mniemaniem.
Wiedza będąca wysokogatunkowym mniemaniem nazywa się propositional knowledge. To
znaczy wiedzą zawartą w sądach (propositions), czyli wyrażalną za pomocą zdań oznajmujących (sąd
jest przedmiotem abstrakcyjnym, obiektywną treścią zdania oznajmującego, zdanie oznajmujące
wyraża sąd – nie ma jednak jednoznacznej odpowiedniości między nimi: ten sam sąd może być
wyrażony za pomocą różnych zdań, to samo zdanie przy różnych okazjach jego wypowiedzenia może
wyrażać różne sądy). Uwaga: nie znoszę zapożyczenia „wiedza propozycjonalna”. Zamiast niego
będę używał terminu wiedza deklaratywna.
Pytanie brzmi zatem: czy są jakieś formy wiedzy różne od propositional knowledge.
Epistemologia2.
2/6
Gilbert Ryle (1949): know that – know how.
Ryle w książce Czym jest umysł (The Concept of Mind) uznał, że prócz wiedzy zawartej w sądach,
„wiedzy, że”, istnieje wiedza czynnościowa, know how. Na przykład można know how to ride a bike,
know how to swim, umieć jeździć na rowerze albo umieć pływać, nie umiejąc opowiedzieć, jak się to
robi, czyli nie mając propositional knowledge o jeździe na rowerze albo o pływaniu. Na odwrót,
można mieć propositional knowledge o jeździe na rowerze albo o pływaniu, ale nie know how, nie
umieć jeździć na rowerze albo pływać. Łatwo widać, że w języku polskim rozróżnienie Ryle’a jest
zbędne: know how nazywa się po polsku umiejętnością, a nie wiedzą (w literaturze psychologicznej
stosuje się termin „wiedza proceduralna”). Jest pytaniem otwartym, czy zdefiniowanie pojęcia
wiedzy tak szeroko, by obejmowało ono pojęcie umiejętności, jest teoretycznie pożyteczne.
Bertrand Russell (1912): knowledge by description – knowledge by acquaintance.
Knowledge by description, „wiedzę przez opis” czyli wiedzę wyrażalną za pomocą zdań, można
uzyskać pośrednio, nie mając bezpośredniego kontaktu z przedmiotem wiedzy. Na przykład wiem różne
rzeczy o Russellu, ale nigdy nie miałem okazji poznać go osobiście. Żeby taka wiedza była możliwa,
musi, według Russella, ktoś mieć wiedzę bezpośrednią, powstałą przez bezpośredni kontakt poznawczy
z jej przedmiotem, knowledge by acquaintance, która nie wyraża się w sądach. W języku polskim takie
rozróżnienie znowu nie jest konieczne, ponieważ „wiedza bezpośrednia” nazywa się po polsku
znajomością (acquaintance) po prostu, a nie „wiedzą przez znajomość”. Mówi się „znam Russella”, a
nie I know Russell, „wiem Russella”. Niemniej, jak się okaże przy omawianiu problemu percepcji,
wygodnie jest przyjąć, że znajomość jest formą wiedzy: formą mniemania, które prócz propositional
content, treści wyrażalnej w zdaniach, ma jakąś non-propositional content, treść fenomenalną, która
wymyka się językowemu opisowi.
Rozdział z Problemów filozofii Russella (w oryginale angielskim):
http://www.ditext.com/russell/rus5.html
Uzupełnienie wykładu:
Ryszard Wójcicki (Wykłady z logiki z elementami wiedzy, 2003): schematy poznawcze.
Wójcicki, odwołując się do modnych obecnie badań w zakresie psychologii poznawczej
i kognitywistyki (w tym badań nad sztuczną inteligencją), wskazuje na to, że istnieją pozajęzykowe
sposoby reprezentacji wiedzy, na przykład mapy, czy inne modele. Jest wysoce prawdopodobne, że
nie każda wiedza o takiej reprezentacji ma reprezentację językową, a wtedy jest wiedzą niewyrażalną
w zdaniach. (Nb. Wójcicki uważa ją jednak za wiedzę zawartą w sądach, które dla odróżnienia od sądów
wyrażalnych za pomocą zdań nazywa sądami ikonicznymi).
Niezależnie od Wójcickiego wydaje się, że można wyższym zwierzętom przypisywać wiedzę,
aczkolwiek jest raczej mało prawdopodobne, żeby zwierzęta miały sądy wyrażalne za pomocą zdań.
Niemniej wiedzą non-propositional nie będziemy się zajmować na tym wykładzie, ponieważ jest ona
mało zbadana na gruncie epistemologii (lepiej na gruncie psychologii poznawczej i kognitywistyki).
Zatem można śmiało powiedzieć, że propositional knowledge ze wszystkich form wiedzy jest
głównym przedmiotem epistemologii. Czy jednak klasyczna definicja wiedzy trafnie ją ujmuje, stało
się wątpliwe za sprawą trzystronicowego artykułu Edmunda Gettiera.
Epistemologia2.
3/6
Problem Gettiera (1963):
czy uzasadnione, prawdziwe mniemanie jest wiedzą?
Polski przekład artykułu Gettiera:
http://filozofiauw.wikidot.com/local--files/teksty-zrodlowe/Gettier%20-%20Czy%20jest%20wiedz%C4%85.pdf
Oryginalny artykuł Gettiera:
http://www.ditext.com/gettier/gettier.html
Logiczna struktura przykładów Gettiera:
I: Człowiek, który dostanie pracę,
ma 10 monet w kieszeni
Bap
JBap
p
Baq
JBaq
------------JBa (p  q)
pq→r
-------------JBa r
Ba r
r
Kap
--------Ka r (?)
II: Jones ma forda lub Brown jest w Barcelonie
Bap
JBap
p
Baq
JBaq
q
-------------Kap
Kaq
Ba (p  q)
JBa (p  q)
p q
-------------Kap
Kaq
Ka(p  q ) (?)
Przykład Chisholma (1966):
Góralka obserwując zbocze wzgórza mniema na podstawie swojej obserwacji, że pasie się na nim
owca. Rzekoma owca faktycznie jest owczarkiem. Niemniej mniemanie góralki jest prawdziwe,
ponieważ na wzgórzu, w miejscu dla niej niewidocznym, faktycznie pasie się owca. Zgodnie z
trójskładnikową definicją wiedzy, góralka wie, że na wzgórzu pasie się owca. Ale czy jej mniemanie
można uznać za wiedzę?
Powszechnie uważa się, że nie, ponieważ jej mniemanie jest prawdziwe szczęśliwym trafem,
który nie ma żadnego związku z podstawami (uzasadnieniem) jej mniemania. Podobnie
w przykładach Gettiera nie ma takiego związku. Dlatego w reakcji na problem Gettiera powszechnie
uznano, że trójskładnikową definicję wiedzy należy wzmocnić, najlepiej dodając do niej
„degetieryzujący”, czwarty warunek (warunek wykluczający wiedzę na zasadzie szczęśliwego trafu).
Epistemologia2.
4/6
Przykłady degettieryzacji:
Warunek niezawodności (indefeasibility) uzasadnienia
W mocnej wersji warunek ten wymaga, by podstawy (uzasadnienie) mniemania było niezawodne.
Jednak rzadko, jeżeli kiedykolwiek, mamy takie podstawy. Toteż warunek ten, jeśli go włączyć do
definicji wiedzy, praktycznie wyklucza, że cokolwiek wiemy. Być może faktycznie nic nie wiemy,
niemniej rozstrzyganie tej kwestii za pomocą definicji samego pojęcia wiedzy, a nie bardziej
wyrafinowanych dociekań, nie jest filozoficznie interesujące.
Przyczynowa teoria wiedzy (Alvin Goldman 1967).
Wymaga ona, aby fakt, że p, był przyczyną mniemania, że p. W drugim przykładzie Gettiera
przyczyną mniemania Smitha, że Jones ma forda lub Brown jest w Barcelonie nie jest fakt, o którym
mowa w jego mniemaniu, lecz fakt, że Jones ma podstawy, by żywić mniemanie co do pierwszego
członu alternatywy, a zatem, na mocy praw logiki, co do całej alternatywy. Przyczyną mniemania
góralki, że owca się pasie na wzgórzu nie jest fakt będący przedmiotem jej mniemania, lecz widok
owczarka błędnie potraktowany jako widok owcy.
Wadą teorii przyczynowej jest, że wyklucza ona wiedzę matematyczną. Fakty matematyczne, na
przykład fakt, że 2 + 2 = 4, nie działają na nas przyczynowo, bo przedmioty abstrakcyjne nie działają
na przedmioty konkretne (czasoprzestrzenne).
Osłabiony wymóg niezawodności (Moser):
Każde podważenie uzasadnienia mniemania może zostać uchylone.
Przykłady gettieropodobne nie spełniają tego warunku. W przykładzie Chisholma odkrycie, że
rzekoma owca jest naprawdę owczarkiem, ostatecznie podważa mniemanie góralki. Chyba żeby
zmodyfikować przykład tak, że owca widoczna na zboczu wzgórza jest ucharakteryzowana na
owczarka. Wówczas podważenie mniemania góralki może zostać uchylone przez odkrycie, że
owczarek, którym okazała się rzekoma owca, faktycznie jest owcą ucharakteryzowaną na owczarka.
Gdybaniowa (conditional) teoria wiedzy (Nozick, Philosophical Explanation 1981).
Conditional znaczy „nierzeczywisty okres warunkowy”, czyli zdanie postaci „gdyby A, to B”.
Przekład „kondycjonalna teoria wiedzy” jest głupkowaty.
Gdyby p (w zmienionych okolicznościach), to Bap, ale
gdyby p, to Bap.
W drugim przykładzie Gettiera, gdyby Brown nadal był w Barcelonie, a tym samym mniemanie
Smitha było prawdziwe, ale gdyby Smith widział, że Jones rozbił swojego forda, nie mniemałby, że
Jones ma forda lub Brown jest w Barcelonie. Z kolei gdyby Brown był w Bostonie, a tym samym
mniemanie Smitha było fałszywe, Smith nadal by je miał (nie byłoby powodu, dlaczego miałby je
porzucić).
Epistemologia 2.
5/6
Teoria gdybaniowa jest udoskonaleniem teorii przyczynowej: zastępuje związek przyczynowy
między faktem a mniemaniem o nim, abstrakcyjnym związkiem logicznym. Problemem dla teorii
gdybaniowej jest niejasna semantyka nierzeczywistych okresów warunkowych: niejasne są warunki
prawdziwości nierzeczywistego okresu warunkowego. Nierzeczywiste okresy warunkowe,
w odróżnieniu od zwykłych okresów warunkowych (implikacji) są bowiem wyrażeniami
intensjonalnymi (nieekstensjonalnymi), czyli takimi, których wartość logiczna może się zmienić w
wyniku zastąpienia jakiegoś składnika tego wyrażenia wyrażeniem o tej samej wartości logicznej, albo
jakiejś nazwy nazwą tego samego przedmiotu. Na przykład, jeżeli w prawdziwym zdaniu „Królowa
Wiktoria wiedziała, że autorem Alicji w Krainie Czarów jest Lewis Carroll” zastąpić pseudonim „Lewis
Caroll” właściwym nazwiskiem „Charles Dodgson”, otrzymamy fałszywe zdanie „Królowa Wiktoria
wiedziała, że autorem Alicji w Krainie Czarów jest Charles Dodgson”. Tą samą zmianę można opisać jako
zastąpienie prawdziwego zdania podrzędnego „autorem Alicji w Krainie Czarów jest Lewis Carroll” innym
zdaniem prawdziwym „autorem Alicji w Krainie Czarów jest Charles Dodgson”.
Intensjonalne są wszystkie zdania podrzędnie złożone, w szczególności zdania, których orzeczeniem
jest czasownik wyrażający nastawienie zdaniowe („wiedzieć”, „mniemać”, „postrzegać”, „pamiętać” itd.).
Jaakko Hintikka, o czym będziemy jeszcze mówić później, rozszerzył na wszystkie wyrażenia intensjonalne
semantykę możliwych światów, wynalezioną przez Saula Kripkego (1950) do wyjaśnienia wyrażeń
modalnych (możliwości i konieczności). Na gruncie tej semantyki „Konieczne jest, że p” jest prawdziwe
wtedy i tylko wtedy, gdy p jest prawdziwe w każdym możliwym świecie, zaś „Możliwe, że p” jest
prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p jest prawdziwe w jakimś możliwym świecie. Pojęcie „możliwego
świata” ma różne interpretacje. W ujęciu Kripkego, możliwe światy są konstrukcjami tworzonymi na użytek
rozpatrywania możliwości alternatywnych w stosunku do zrealizowanych. (Na przykład mógłbym zamiast
filozofem zostać matematykiem, są zatem możliwe światy, w których jestem matematykiem, a nie
filozofem).
Z kolei David Lewis i Robert Stalnaker zastosowali semantykę możliwych światów do
nierzeczywistych okresów warunkowych, użytych m.in. w warunkowej teorii wiedzy Roberta Nozicka.
W jego ujęciu zdanie „Gdyby p, to q” jest prawdziwe wtedy i tylko wtedy, gdy p → q jest prawdziwe w
każdym możliwym świecie z pewnego sąsiedztwa świata rzeczywistego, gdzie sąsiedztwem świata w
nazywa się zbiór wszystkich możliwych światów różnych od w, ale podobnych do niego bardziej niż jakiś
wybrany możliwy świat v. Semantyka nierzeczywistych okresów warunkowych zakłada zatem, że pary
możliwych światów są ze sobą porównywalne ze względu na stopień podobieństwa. Wydaje mi się to
bardzo słabą stroną tej propozycji, jeśli wziąć pod uwagę jak często nie można dojść do porozumienia, czy
dziecko jest bardziej podobne do tatusia, czy do mamusi.
Bardzo dobry artykuł na temat problemu Gettiera z Internet Encyclopedia of Philosophy:
http://www.iep.utm.edu/g/gettier.htm
Hasło „Analiza pojęcia wiedzy” w Stanford Encyclopedia of Philosophy:
http://plato.stanford.edu/entries/knowledge-analysis
Pytania kontrolne:
1. Zastanów się, czy znajomość można uznać za formę umiejętności i jakie miałoby to
konsekwencje dla teorii wierdzy.
2. Zaproponuj własny przykład gettieropodobny.
Epistemologia 2.
6/6