Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego

Informacje dla pacjentów
2
3
Język polski
Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Podkreślone słowa znajdują się w słowniczku.
W większości przypadków rak prostaty przebiega
bezobjawowo, co oznacza, że u chorego nie występują dolegliwości bezpośrednio wskazujące na jego
obecność. Większość nowotworów prostaty wykrywa
się na podstawie wyniku stężenia antygenu specyficznego dla prostaty (PSA) badanego we krwi. Jeśli poziom PSA we krwi jest wysoki, zaleca się dalsze badania, aby sprawdzić, co spowodowało jego
wzrost. Samo badanie PSA nie wystarcza do rozpoznania raka gruczołu krokowego.
Najczęstszymi badaniami sprawdzającymi stan prostaty są test PSA i badanie per rectum (badanie palpacyjne przez odbyt). Lekarz może je zalecić, jeśli
pacjent ma objawy z dolnych dróg moczowych, np.
konieczność częstszego niż zwykle oddawania moczu, nagła potrzeba oddawania moczu, która jest
trudne do odroczenia, lub mimowolne, kropelkowe
oddawanie moczu. Często też podobne objawy wskazują na inne zaburzenia, najczęściej na łagodne powiększenie gruczołu krokowego (BPE). Mogą to być
również symptomy zaawansowanego raka prostaty.
Dlatego zanim będzie można postawić właściwą diagnozę, niekiedy należy podjąć kilka prób badań.
Na podstawie ich wyników lekarz może dodatkowo
zlecić wykonanie biopsji prostaty. Należy pamiętać,
że biopsja prostaty jest jedynym badaniem, które
może potwierdzić diagnozę raka prostaty.
Rak prostaty jest zazwyczaj bezobjawowy, dlatego lekarz może zalecić regularne badania PSA. W tej kwestii
decyzję warunkuje wiele czynników, w tym zasady przyjęte przez lekarza lub szpital, a także prowadzona w
kraju pacjenta polityka zdrowotna. Jednak najważniejszymi czynnikami są zawsze wiek i wywiad rodzinny.
Jeśli rozpoznano raka prostaty, zadaniem urologa jest
określenie stopienia zaawansowania klinicznego nowotworu. Na podstawie analizy tkanki nowotworowej,
otrzymanej w trakcie operacji lub biopsji, patomorfolog ustala cechy guza, w tym jego agresywność. Stopień zaawansowania oraz agresywność nowotworu
pozwalają na klasyfikację guza, która służy następnie do oszacowania indywidualnego rokowania. Na
podstawie tej indywidualnej prognozy lekarz omówi
najlepszą dla pacjenta ścieżkę leczenia.
Ten dział zawiera informacje ogólne, które nie odnoszą się do konkretnych potrzeb pacjenta. Należy
pamiętać, że sytuacje mogą różnić się w poszczególnych krajach.
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 1 / 7
Objawy w momencie diagnozy
Rak gruczołu krokowego jest najczęściej asymptomatyczny, tzn. przebiega bez żadnych ewidentnych objawów. W większości przypadków przyczyną symptomów jest łagodne powiększenie gruczołu krokowego
(BPE) lub infekcja. Sam nowotwór daje objawy najczęściej w postaci zaawansowanej, dlatego zaleca
się, aby pacjent zgłosił się do lekarza, aby wyjaśnić i
zrozumieć przyczyny powstawania dolegliwości.
Wystąpić mogą następujące objawy:
• objawy ze strony dróg moczowych, np. często-
•
•
•
•
•
•
krwiomocz,
zaburzenia wzwodu (erekcji),
nietrzymanie moczu,
zmian rytmu wypróżnień,
ból okolicy lędźwiowej, pleców, klatki piersiowej
lub nóg,
osłabienie kończyn dolnych.
Ból kostny może oznaczać, iż choroba rozprzestrzeniła się na cały organizm. Takie stadium zaawansowania nazywamy uogólnioną chorobą nowotworową
lub chorobą przerzutową.
mocz lub osłabienia strumienia moczu,
Narzędzia diagnostyczne
Jednym z najczęściej używanych narzędzi do rozpoznawania chorób gruczołu krokowego jest badanie krwi, w którym oznacza się stężenie swoistego antygenu sterczowego (PSA). Zbyt wysoki poziom PSA wskazuje na zaburzenia
w obrębie narządu. Przyczyną może być nowotwór gruczołu krokowego, ale także jego infekcja bądź też łagodne
powiększenie.
Aby ocenić wielkości, kształt oraz konsystencję stercza, lekarz wykonuje badanie palcem przez kiszkę stolcową
(ryc.1), fachowo nazywane badaniem per rectum.
odbytnica
gruczoł krokowy
Ryc. 1. Badanie per rectum w celu oceny wielkości, kształtu i konsystencji gruczołu krokowego
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 2 / 7
Terminy, których może użyć lekarz:
guz łagodny → nowotwór charakteryzujący się powolnym wzrostem i niedający przerzutów do innych
narządów
guz złośliwy → nowotwór naciekający otaczające tkanki w sposób ciągły lub przerywany. Nowotwór
złośliwy może (drogą naczyń krwionośnych i chłonnych) przerzutować, tzn. rozprzestrzeniać się do innych
miejsc organizmu.
uogólniona choroba nowotworowa → stan, w którym występują przerzuty odległe wskutek rozsiewu z
ogniska pierwotnego. Inaczej: rozsiana choroba nowotworowa, nowotwór rozsiany, nowotwór z przerzutami,
choroba przerzutowa
W niektórych przypadkach lekarz może dodatkowo
zalecić wykonanie badań obrazowych dolnych dróg
moczowych, np. ultrasonografię (USG), tomografię
komputerową (TK), rezonans magnetyczny (MRI) lub
scyntygrafię kości.
niki mogą zostać wykorzystane w celu nakierowania
biopsji na konkretne podejrzane obszary. Wycinki są
następnie przesyłane do patomorfologa, który wykonuje analizę histopatologiczną determinującą przyszłe leczenie.
Żadne z tych badań nie jest w stanie jednoznacznie
potwierdzić raka gruczołu krokowego. Aby oszacować ryzyko wystąpienia nowotworu, lekarz zestawia
wyniki badań pacjenta z jego wiekiem oraz wywiadem rodzinnym.
Po biopsji stercza może pojawić się krew w moczu i
w nasieniu. Jeżeli u pacjenta wystąpi gorączka, powinien on natychmiast zgłosić się do lekarza.
W przypadku wysokiego ryzyka może się okazać
konieczne wykonanie biopsji stercza, aby potwierdzić bądź wykluczyć obecności nowotworu. Podczas
biopsji pobiera się od 8 do 12 próbek tkanki gruczołu
krokowego. Przed badaniem pacjent powinien powiadomić lekarza o przyjmowanych lekach przeciwkrzepliwych, które w stosownych przypadkach zgodnie z zaleceniami lekarza należy odstawić. Przed
biopsją lekarz zleca zażywanie antybiotyków oraz
oczyszczenie przewodu pokarmowego, aby zapobiec infekcji.
Biopsja stercza jest wiarygodną metodą diagnostyczną. Igła może jednak nie trafić w nowotwór istniejący
w obrębie gruczołu krokowego.
Pacjent otrzymuje znieczulenie miejscowe. Następnie lekarz wprowadza do odbytnicy igłę, którą będzie
trafiał w prostatę. Dzięki temu uzyska wycinki z różnych części gruczołu krokowego. Jeżeli pacjent miał
wykonywane wcześniej badania obrazowe, ich wy-
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 3 / 7
Badanie PSA
Rak gruczołu krokowego przeważnie przebiega bezobjawowo, ale znamy jego kilka czynników ryzyka. Są to: wiek,
dodatni wywiad rodzinny w kierunku raka gruczołu krokowego oraz pochodzenie etniczne. W przypadku podniesionego ryzyka choroby lekarz może zalecić badanie krwi w celu oznaczenia antygenu swoistego dla stercza (PSA).
Główną zaletą badania PSA jest to, że mężczyźni z podwyższonym ryzykiem nowotworu są regularnie badani. Oznacza to, że rak może zostać wykryty wcześniej i dzięki temu prawdopodobieństwo jego wyleczenia jest większe.
Główną wadą PSA jest natomiast wykrywanie nowotworów, które zwykle nie powodują problemów zdrowotnych.
Leczenie tych raków może prowadzić do nieprzyjemnych skutków ubocznych. Rozpoznanie nowotworu może także
powodować niepokój i stres. Aby zapobiec nadmiernemu leczeniu, niektórzy urolodzy są przeciwni badaniom przesiewowym przy użyciu testu PSA.
Zaleca się, aby pacjent porozmawiał ze swoim lekarzem o wadach i zaletach badania PSA i zapytał, czy jest to w
jego przypadku właściwe badanie.
Klasyfikacja oraz stratyfikacja ryzyka
Nowotwory gruczołu krokowego klasyfikuje się według stopnia zaawansowania i agresywności komórek nowotworowych. Te dwa elementy stanowią podstawę do wyboru odpowiedniej dla pacjenta ścieżki
terapeutycznej.
Aby lepiej ocenić sytuację zdrowotną pacjenta, lekarz
zleca serię badań. Do ustalenia stopnia zaawansowania choroby wykonuje się badanie fizykalne oraz
badania obrazowe. Raka gruczołu krokowego klasyfikuje się według oceny rozwoju nowotworu oraz
tego, czy rozprzestrzenił się do otaczających węzłów
chłonnych bądź innych narządów.
Stopień zaawansowania raka stercza wyznacza się
na podstawie klasyfikacji TNM. Urolog bierze pod
uwagę wielkość i inwazyjność nowotworu (T) oraz
precyzuje, jak bardzo jest zaawansowany, przydzielając go do jednego z czterech stopni. W zależności od
rozmiaru guza lekarz różnicuje stopień na podstopnie
a, b lub c.
Ocenia się również stan zajęcia węzłów chłonnych
(N) oraz stan przerzutów (M). Rak gruczołu krokowe-
go przeważnie daje przerzuty do kości, najczęściej
do kręgosłupa, a w następnej kolejności do płuc, wątroby i mózgu. Na rycinach 2–6 przedstawiono różne
stopnie zaawansowania choroby.
Skala Gleasona
Wynik w skali Gleasona zawiera się w przedziale od 6 do 10. Nowotwory z większym wynikiem
są bardziej agresywne i trudniejsze w leczeniu.
Wynik określa się na podstawie struktury komórek nowotworowych. Każdemu typowi komórek
nowotworowych przypisuje się stopień od 1
do 5. Patomorfolog następnie dodaje wartości
dwóch struktur, które w próbkach tkankowych
występują najliczniej.
Na przykład dominujący układ otrzymuje wynik
3, a drugi co do częstości 4. W tym przypadku
wynik w skali Gleasona wynosi 3 + 4 = 7.
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 4 / 7
Drugim elementem klasyfikacji jest skala Gleasona. Służy ona do określenia stopnia agresywności nowotworu. Patomorfolog bada tkankę z biopsji i nadaje jej odpowiedni stopień. Na podstawie struktury komórek rakowych patomorfolog może ocenić, jak szybko one rosną.
W celu oceny stratyfikacji ryzyka choroby klasyfikację nowotworu zestawia się z wiekiem pacjenta, wywiadem chorobowym i rodzinnym oraz ogólnym stanem zdrowia.
Należy pamiętać, że ostateczna ocena zaawansowania choroby nowotworowej jest możliwa jedynie po zabiegu
operacyjnym usunięcia całego gruczołu krokowego.
Zespół multidyscyplinarny
urolog → lekarz specjalizujący się w leczeniu chorób układu moczowego i męskich narządów płciowych
onkolog → lekarz specjalizujący się we wszystkich typach nowotworów i ich leczeniu farmakologicznym
uroonkolog→ onkolog specjalizujący się w leczeniu onkologicznym nowotworów układu moczowopłciowego (pęcherza moczowego, nerki, gruczołu krokowego, jąder)
radioterapeuta → lekarz specjalista w dziedzinie radioterapii wykorzystywanej w celu leczenia nowotworów
patomorfolog (patolog) → lekarz badający narządy, tkanki i płyny ustrojowe w poszukiwaniu zmian
chorobowych. Pełni podstawową funkcję w diagnozowaniu i ocenie stopnia zaawansowania choroby
nowotworowej.
radiolog → lekarz specjalizujący się w technikach obrazowania medycznego. Analiza wyników badania
rentgenowskiego, ultrasonografii, tomografii komputerowej, rezonansu magnetycznego i badań innymi
metodami umożliwia mu rozpoznanie i monitorowanie przebiegu choroby.
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 5 / 7
Różne stopnie zaawansowania raka gruczołu krokowego
pęcherz moczowy
kość
łonowa
pęcherzyki
nasienne
guz
odbytnica
guz nowotworowy
w obu płatach
narządupęcherzyki
nasienne
gruczoł
krokowy
Ryc. 2. Stopień T1 raka prostaty, gdy nowotwór jest
zbyt mały, aby był wyczuwalny w czasie badania przez
odbytnicę lub widoczny w badaniach obrazowych
Ryc. 3. Stopień T2 raka prostaty ograniczonego do
narządu
szyja pęcherza moczowego
guz
guz
gruczoł
krokowy
Ryc. 4. Rak stercza w stadium T3 naciekający na
pęcherzyki nasienne
zwieracz cewki
moczowej
Ryc. 5. Rak stercza w stadium T4 naciekający na
szyję pęcherza, zwieracze układu moczowego oraz
odbytnicę
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 6 / 7
przerzut do mózgu
przerzut do płuc
przerzut do wątroby
przerzut do kręgosłupa
węzły chłonne miednicze
rak gruczołu krokowego
przerzut do kości
Ryc. 6. Rak gruczołu krokowego mogący
przerzutować do kości, kręgosłupa, płuc lub
mózgu
Informacje tu zawarte zostały po raz ostatni
uaktualnione w styczniu 2015 roku.
Ta strona zawiera tylko ogólne informacje i nie dotyczy Twojej
indywidualnej sytuacji zdrowotnej. Jeśli masz jakiekolwiek
pytania lub wątpliwości dotyczące Twojego zdrowia, powinieneś
skontaktować się ze swoim lekarzem. Znalezione tu informacje
zostały w polskiej wersji językowej opracowane przez dr. Romana
Sosnowskiego oraz studentów CMUJ.
Niniejsze informacje zostały opracowane przez EAU we
współpracy z działającą w ramach EAU Sekcją Uroonkologii
EAU (EAU Section of Uro-Oncology — ESOU), Sekcją Młodych
Urologów Akademickich (EAU Young Academic Urologists — YAU),
Europejskim Towarzystwem Pielęgniarek Urologicznych (European
Association of Urology Nurses — EAUN) oraz stowarzyszeniem
pacjentów Europa Uomo.
Twórcy serii:
dr Roderick van den Bergh
prof. dr Zoran Culig
prof. dr Louis Denis
prof. Bob Djavan
Enzo Federico
Günter Feick
dr Pirus Ghadjar
dr Alexander Kretschmer
prof. dr Feliksas Jankevičius
prof. dr Nicolas Mottet
dr Bernardo Rocco
Maria Russo
Utrecht, Holandia
Innsbruck, Austria
Antwerpia, Belgia
Wiedeń, Austria
Triest, Włochy
Pohlheim, Niemcy
Berlin, Niemcy
Monachium, Niemcy
Wilno, Litwa
Saint-Étienne, France
Mediolan, Włochy
Orbassano, Włochy
Polska wersja opracowana przez Roman Sosnowski
oraz studentów CMUJ.
Treść tej ulotki jest zgodna z wytycznymi EAU.
we współpracy z PTU:
Więcej informacji na temat raka gruczołu krokowego oraz
innych chorób urologicznych można znaleźć na naszej stronie
internetowej: http://patients.uroweb.org/pl
Informacje dla pacjentów - Diagnostyka i klasyfikacja raka gruczołu krokowego
Strona 7 / 7