bromat 4-2008.indd

BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – XLI, 2008, 4, str. 1016–1022
Maciej Gawlik, Jerzy Brandys
BENZO(A)PIREN A PROCESY JEDNOELEKTRONOWEGO
UTLENIANIA W ORGANIZMIE
Katedra Toksykologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie
Kierownik: prof. dr hab. J. Brandys
Hasła kluczowe: wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, benzo(a)piren,
utlenianie jednoelektronowe, kooksydacja.
Key words: polycyclic aromatic hydrocarbons, benzo(a)pyrene, one-electron oxidation, co-oxidation.
Przedstawiono związek pomiędzy przemianami benzo(a)pirenu (BaP), reprezentanta grupy wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA), a nasileniem jednoelektronowych procesów oksydacyjnych w organizmie człowieka.
Powszechne skażenie środowiska związkami z grupy WWA oraz ich duży, niewyjaśniony do końca potencjał rakotwórczy, skłaniają do wnikliwej analizy również
aspektu oksydacyjnego jako źródła procesów nowotworowych. Opisano trzy główne kierunki prooksydacyjnych przemian BaP: oksydacyjna biotransformacja przy
udziale frakcji mikrosomalnej, kooksydacja i utlenianie nieenzymatyczne.
Udział procesów jednoelektronowych oraz cząsteczki tlenu w oddychaniu komórkowym i przemianach metabolicznych prowadzi do powstawania ugrupowań o bardzo wysokim potencjale chemicznym. Benzo(a)piren znany jest przede wszystkim
jako związek o charakterze mutagennym i kancerogennym. Jednak, jak wynika to
z niektórych badań, może także uczestniczyć w przemianach, w których powstają
właśnie wysoce reaktywne pochodne. Może do tego dochodzić w procesie oksydacyjnej biotransformacji BaP, w procesie jego współutleniania ze związkami endogennymi bądź utleniania BaP na drodze nieenzymatycznej.
OKSYDACYJNA BIOTRANSFORMACJA BaP
Sprzyjający eliminacji lipofilowych ksenobiotyków, takich jak BaP, proces oksydacyjnej biotransformacji, niesie ze sobą zagrożenia wynikające z tworzenia reaktywnych produktów przejściowych ROMs (ang. reactive oxygenated metabolites
ROMs) (1, 2).
Jednym z głównych czynników powodujących wzrost produkcji cząsteczek aktywnych w procesach jednoelektronowego utleniania pod wpływem BaP jest udział
w procesie biotransformacji tego związku mikrosomalnych monooksygenaz o funkcji mieszanej zależnych od cytochromu P450. Stwierdzono, że izoformy odpowiedzialne za utlenianie pierścieni aromatycznych BaP są indukowane za pośrednictwem czynników transkrypcyjnych, których białkiem inicjującym jest receptor Ah
Nr 4
Benzo(a)piren a procesy jednoelektrodowego utleniania w organizmie
1017
(ang. aryl hydrocarbon receptor). Wraz z innym białkiem Arnt (ang. Ah receptor
nuclear transporter), podobnie jak Ah zawierającym charakterystyczne ugrupowanie bHLH/PAS (ang. basic helix-loop-helix/Per-Arnt-Sim), zapoczątkowują one
szlak regulacyjny związany ściśle z tzw. baterią genową, w skład której wchodzą
geny dla istotnych enzymów uczestniczących w procesach metabolicznych (1, 3, 4).
Oprócz genów dla wspomnianych monooksygenaz zależnych od cytochromu P450,
w tym izoform CYP1A1, CYP1A2, CYP1B1 i enzymów z podrodziny CYP3A (1,
3), w przypadku myszy stwierdzono, że w skład baterii wchodzą również geny dla
NADPH-zależnej oksydoreduktazy chinonowej (NQO1), cytozolowej dehydrogenazy aldehydowej (ALDH3A1), UDP-glukuronylotransferazy (UGT1A6) i S-transferazy glutationowej (GSTA1) (1). Na rolę receptora Ah w apoptozie pod wpływem
mutagennych metabolitów BaP wskazali Chen i współpr. (5).
Fizjologiczna rola monooksygenaz cytochromu P450 obejmuje udział w biogenezie steroli i katabolizmie kwasów tłuszczowych (6). W przypadku biotransformacji egzogennych ksenobiotyków utlenianie ma na celu wprowadzenie do struktury
hydrofobowej polarnych grup, ułatwiających sprzęganie w drugiej fazie przemian
metabolicznych z utworzeniem kompleksów łatwo wydalanych w postaci rozpuszczonej. W trakcie przemian jednoelektronowych z udziałem tlenu cząsteczkowego
dochodzi do ubocznego tworzenia się ROS (ang. reactive oxygen species): anionorodnika ponadtlenkowego O2• oraz nadtlenku wodoru H2O2. Puntarulo i Cederbaum
(7) wykazali ten fakt w przypadku ludzkich mikrosomów dla izoform CYP1A1,
1A2, 2B6 i 3A4 w zmodyfikowanych genetycznie komórkach limfoblastów. Skala tworzenia ROS jest największa w sytuacji, kiedy nadekspresji monooksygenaz
cytochromowych nie towarzyszy skuteczne utlenianie substratu, a więc kiedy dochodzi do rozprzęgania redukcji cząsteczki tlenu i procesu biotransformacji, co jest
szczególnie dobrze widoczne w przypadku 2,3,7,8-tetrachloro-p-dibenzodioksyny
(TCDD). U myszy zaobserwowano wystąpienie przewlekłego szoku tlenowego
w całym organizmie pod wpływem dioksyn (8).
Z procesem biotransformacji BaP wiążą się dodatkowe źródła wolnych rodników
i reaktywnych form tlenu. Jak wykazał Cavalieri i Rogan (9) przemiany metaboliczne BaP mogą przebiegać w dwóch kierunkach (ryc. 1). Pierwszy, zachodzący przy
udziale enzymów mikrosomalnych cytochromu P450, prowadzi przez etap epoksydu
zgodnie z tzw. mechanizmem przesunięcia NIH (przegrupowanie wewnątrzcząsteczkowe z migracją atomu wodoru; nazwa pochodzi od amerykańskiego National Institute of Health, gdzie przesunięcie zostało odkryte) (6) do dihydrodiolu z możliwością
utworzenia diolepoksydu i ostatecznie tetraolu. Drugi kierunek obejmuje proces jednoelektronowego utleniania zarówno pod wpływem enzymów mikrosomalnych jak
i peroksydaz. Efektem jest utworzenie kationorodnika BaP przekształcanego następnie przy udziale cytochromu P450 do odpowiednich chinonów (ryc. 1).
W przypadku utleniania jednoelektronowego inicjatorem procesów wolnorodnikowych może być kationorodnik BaP oraz anionorodnik semichinonowy powstający podczas cyklu oksydacyjno-redukcyjnego chinonów.
W układzie baterii genowej receptora Ah jest zawarty również czynnik kompensujący nasilenie procesów oksydacyjnych pod wpływem przemian metabolicznych
przebiegających przy udziale monooksygenaz cytochromu P450. Jest nim receptorowa indukcja enzymów przeciwdziałających rozwojowi stresu oksydacyjnego
1018
M. Gawlik, J. Brandys
Nr 4
Ryc. 1. Możliwe kierunki aktywacji metabolicznej benzo(a)pirenu
(wg (4)).
Fig. 1. Possible pathways of benzo(a)pyrene metabolic activation.
wspomagana zwrotnie przez elektrofilowe produkty metabolizmu oraz ROS stymulujące miejsca regulatorowe genów EPREs (ang. electrophile response elements).
Ekspresji ulegają geny dla wspomnianych izoform NQO, ALDH, UGT i GST. NQO
katalizuje dwuelektronową redukcję chinonów, w tym chinonowych metabolitów
BaP (10), która jest znacznie bezpieczniejsza dla komórki od reakcji jednoelektronowej w kontekście tworzenia wolnych rodników i ROS. Z kolei ALDH uczestniczy
w detoksykacji aldehydowych produktów peroksydacji lipidów, między innymi 4hydroksy-2-nonenalu inicjującego powstawanie nadtlenku wodoru w komórce (11).
UGT i GST są kluczowymi enzymami II fazy biotransformacji biorącymi udział
w sprzęganiu elektrofilowych metabolitów, w tym fenoli i chinonów.
WSPÓŁUTLENIANIE BaP
W większości narządów alternatywnym źródłem aktywnych oksydacyjnie cząsteczek są procesy kooksydacji BaP czyli współutleniania ze związkami endogennymi
zachodzące przy udziale enzymów cytozolowych, syntazy prostaglandyny H i lipooksygenazy. Aktywnymi oksydacyjnie czynnikami w tym przypadku są prawdopodobnie lipidowe rodniki nadtlenkowe powstające w procesie peroksydacji lipidów.
Pierwszymi autorami, którzy wskazali na tę drogę aktywacji metabolicznej BaP
byli Dix i Marnett (12,13), a następnie Byczkowski i współpr. (14–19). Analizując
różnorodne układy zdolne do inicjowania procesów peroksydacyjnych badacze ci
obserwowali w warunkach in vitro powstawanie charakterystycznych dla procesów
jednoelektronowych produktów przemian BaP i jego specyficznych metabolitów.
Nr 4
Benzo(a)piren a procesy jednoelektrodowego utleniania w organizmie
1019
Między innymi w układzie inkubacyjnym zawierającym BaP oraz frakcję mikrosomalną ludzkich łożysk (14) stwierdzano istotny wzrost stężenia benzo(a)piren-6,12-dionu po dodaniu żelaza częściowo chelatowanego przez EDTA. Jednocześnie
obserwowano wzrost poziomu związków reagujących z kwasem tiobarbiturowym
TBARS (ang. thiobarbituric acid reactive substances), wskazujący na nasilenie procesów peroksydacji lipidów. Zgodnie ze stwierdzaną stosunkowo nikłą aktywnością
monoksygenaz cytochromu P450 w mikrosomach łożysk, uzyskany profil produktów
reakcji, ze znaczną przewagą związków chinonowych, przypisano kooksydacji BaP
w obecności jonów żelaza pod wpływem procesów peroksydacyjnych. Potwierdzeniem tego były dodatkowe obserwacje dokonane po zastąpieniu BaP jego metabolitem, (+) benzo(a)piren-7,8-dihydrodiolem. W obecności jonów żelaza dwukrotnie
wzrosła ilość powstającego (-)-anti-diolepoksydu, produktu specyficznego dla utleniania jednoelektronowego, oznaczanego w tym przypadku jako trans-anti-tetraol.
Reakcja epoksydacji bardzo dobrze korelowała z powstawaniem dialdehydu malonowego (MDA), co dowodzi bezpośredniego związku peroksydacji lipidów z aktywacją BaP. Ponieważ ani BaP ani jego diolowa pochodna nie wykazują zdolności
do reagowania z anionorodnikiem ponadtlenkowym oraz nadtlenkami lipidowymi,
w opisanym przypadku katalityczną rolę spełniają jony żelaza Fe3+, które oprócz inicjowania procesu peroksydacji w obecności NADPH prowadzą do powstawania kationorodnika BaP oraz analogicznego ugrupowania w dihydrodiolu. W stosunku do
tej aktywnej postaci prawdopodobnym czynnikiem utleniającym jest lipidowy rodnik
nadtlenkowy wytwarzany na etapie propagacji łańcucha peroksydacyjnego.
Możliwość kooksydacji BaP-7,8-dihydrodiolu w warunkach nasilonej peroksydacji lipidów Byczkowski i współpr. obserwowali także w układzie zawierającym
lipooksygenazę izolowaną z nasion soi i ludzkich łożysk (15, 16). W pierwszym
przypadku, w obecności kwasu linolowego dochodziło do charakterystycznej epoksydacji pochodnej BaP, co wskazywało na proces jednoelektronowy. Dodanie specyficznego inhibitora lipooksygenazy, kwasu nor-dihydrogwajaretowego (NDGA),
powodowało zahamowanie reakcji. Bardzo podobne wyniki uzyskano w przypadku
lipooksygenazy z łożysk ludzkich. Ponieważ lipooksygenaza sojowa nie zawiera
żelaza hemowego, wcześniej wskazywanego jako czynnik niezbędny w procesie kooksydacji BaP, uzyskane wyniki wymownie wskazują na udział lipidowego rodnika
nadtlenkowego w przemianach metabolitu BaP.
Kooksydacja BaP i jego dihydrodiolowej pochodnej była obserwowana przez
Byczkowskiego i współpr. (17, 18) również w innych układach charakteryzujących
się obecnością enzymatycznych i nieenzymatycznych inicjatorów procesu peroksydacji. Zwiększone powstawanie pochodnych chinonowych, zwłaszcza BaP-6,12-dionu, wykazano w układzie zawierającym mikrosomy izolowane z wątroby myszy oraz układ ksantyna–oksydaza ksantynowa w obecności chelatowanych
przez EDTA jonów żelaza i BaP (17). Układ ksantyna–oksydaza ksantynowa jest
w warunkach fizjologicznych generatorem anionorodnika ponadtlenkowego, który
w obecności jonów żelaza Fe3+ w reakcji Fentona prowadzi do powstania rodnika
hydroksylowego z nadtlenku wodoru. Prawdopodobnie, obok wspomnianego już
mechanizmu z udziałem lipidowego rodnika nadtlenkowego, w opisanym układzie
właśnie rodnik hydroksylowy wykazuje bezpośrednią zdolność do jednoelektronowej aktywacji BaP.
1020
M. Gawlik, J. Brandys
Nr 4
Innym przykładem kooksydacji jest opisana także przez Byczkowskiego i współpr.
(18) aktywacja nieenzymatyczna benzo(a)piren-7,8-dihydrodiolu w łożyskach ludzkich w obecności wanadu w warunkach in vitro. Do zainicjowania procesu peroksydacji lipidów niezbędne jest powstanie kompleksu (V(IV)-OO.) w reakcji V(V)
z anionorodnikiem ponadtlenkowym. Dlatego skutecznym inhibitorem procesu na
tym etapie jest dysmutaza ponadtlenkowa (SOD) ograniczająca podaż O2•. Z chwilą
pojawienia się w układzie nawet niewielkich ilości wodoronadtlenków lipidowych
znaczenia nabierają następujące reakcje
LOOH + V(IV) →
LOOH + V(V) →
LO• + V(V) + OH–
LOO• + V(IV) + H+
uniezależniające etap propagacji peroksydacji od obecności SOD, co obserwowane
było w przytoczonych badaniach.
Dodatkowa możliwość uczestnictwa BaP i jego metabolitów w procesach jednoelektronowych w organizmie przejawia się w utleniającym działaniu na te związki
ROS pochodzących z wybuchu oddechowego fagocytów (ang. respiratory burst).
Trush i współpr. (20) opisali charakterystyczną dla procesów jednoelektronowych
aktywację BaP-7,8-dihydrodiolu do odpowiedniego diolepoksydu (BPDE) w obecności aktywowanych estrami forbolu granulocytów. Inhibitorami tego procesu był
kompleks miedziCu(II) z kwasem 3,5-diizopropylowym mimetyzujący działanie
dysmutazy ponadtlenkowej oraz azydki hamujące działanie mieloperoksydazy.
Wskazuje to na udział ROS w przemianie dihydrodiolu w tym anionorodnika ponadtlenkowego i nadtlenku wodoru. Stymulujący efekt na opisany proces jednoelektronowej aktywacji metabolicznej obserwowali Constantin i współpr. (21) eksponując zaktywowane jak poprzednio granulocyty na ditlenek siarki i azotu. W obecności
ROS pochodzących z wybuchu tlenowego dochodzi prawdopodobnie do powstania
wolnego rodnika trójtlenku siarki (SO3–.), który w reakcji z tlenem cząsteczkowym
daje rodnik ponadtlenkowy (. OOSO3–). Rodnik ten wywiera bezpośrednie działanie
utleniające na dihydrodiol wraz ze wspomnianymi ROS wzmagając poziom aktywacji pochodnej BaP. W stosunku do próby kontrolnej, tj. do układu zawierającego
tylko granulocyty i dihydrodiol poziom tetraolu mierzonego w układzie z granulocytami aktywowanymi i SO2 był ok. 8-krotnie wyższy, zaś w stosunku do układu zaktywowanych granulocytów bez udziału SO2 efekt był większy dwukrotnie. Powyższe obserwacje mają duże znaczenie dla narażenia na BaP drogą oddechową, któremu w środowisku zawsze towarzyszy ekspozycja na dodatkowe zanieczyszczenia
w tym związki siarki i azotu. W obecności makrofagów płucnych dochodzi z jednej
strony do nasilenia procesów metabolicznych w zakresie działania monooksygenaz
(22), co prowadzi do powstawania ROS i ROMs, z drugiej strony wybuch oddechowy i bezpośrednia obecność tlenu cząsteczkowego stwarzają dogodne warunki dla
propagacji przemian oksydacyjnych. Objawia się to wyraźnym osłabieniem bariery
antyoksydacyjnej, co z kolei sprzyja nasileniu procesów peroksydacji lipidów i rozwojowi stresu oksydacyjnego. Takie właśnie efekty obserwował Garcon i współpr.
(23, 24, 25) w modelu in vitro stosując jako nośnik dla BaP cząstki stałe Fe2O3
eksponując różnorodne linie ludzkich komórek płucnych. W przypadku linii A549
(23) po trzydniowej ekspozycji obserwowano znaczny synergiczny efekt połączenia
BaP-Fe2O3 w zakresie wzrostu stężenia MDA oraz wzrostu aktywności SOD.
Nr 4
Benzo(a)piren a procesy jednoelektrodowego utleniania w organizmie
1021
W świetle aktualnych poglądów na temat kancerogenezy chemicznej i jej związku
z procesami oksydacyjnymi przedstawione zależności mogą wskazywać na udział
procesów jednoelektronowych w skutkach biologicznych narażenia na BaP i inne
mutagenne wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne. Nabiera to szczególnego
znaczenia we wczesnym wykrywaniu raka, w przypadku BaP i innych WWA zawartych w dymie tytoniowym, lokalizowanego głównie w drogach oddechowych. Ostatnie doniesienia wskazują (26), że poziom ROMs w surowicy krwi może być jednym
z dogodnych biomarkerów wczesnej fazy procesu nowotworowego w płucach.
M. G a w l i k, J. B r a n d y s
BENZO(A)PYRENE AND ONE-ELECTRON OXIDATION PROCESSES IN THE ORGANISM
PIŚMIENNICTWO
1. Nebert D.W., Roe A.L., Dieter M.Z., Solis W.A., Yang Y., Dalton T.P.: Role of the aromatic hydrocarbon receptor and (Ah) gene battery in the oxidative stress response, cell cycle control, and apoptosis.
Biochem. Pharmacol., 2000; 59: 65-85. – 2. Hansen T., Seidel A., Borlak J.: The environmental carcinogen
3-nitrobenzanthrone and its main metabolite 3-aminobenzanthrone enhance formation of reactive oxygen
intermediates in human A549 lung epithelial cells. Tox. Appl. Pharm., 2007; 221: 222-234. – 3. Schlezinger J.J., White R.D., Stegeman J.J.: Oxidative inactivation of cytochrome P-450 1A (CYP1A) stimulated
by 3,3’,4,4’-tetrachlorobiphenyl: production of reactive oxygen by vertebrate CYP1As. Mol. Pharmacol.,1999; 56: 588-597. – 4. Whitlock J.P.Jr.: Induction of cytochrome P4501A1. Annu. Rev. Pharmacol.
Toxicol., 1999; 39: 103-125. – 5. Chen S., Nguyen N., Tamura K., Karin M., Tukey R.H.: The role of the Ah
receptor and p38 in benzo[a]pyrene-7,8-dihydrodiol and benzo[a]pyrene-7,8-dihydrodiol-9,10-epoxideinduced apoptosis. J. Biol. Chem., 2003; 278: 19526-33. – 6. Ortiz de Montellano P.R.: The Cytochrome
P450 Oxidative System w Hanbook Of Drug Metabolism pod red. Woolf T.F., Marcel Dekker, Inc. New
York, Basel 1999. – 7. Puntarulo S., Cederbaum A.I.: Production of reactive oxygen species by microsomes enriched in specific human cytochrome P450 enzymes. Free Rad. Biol. Med., 1998; 24: 1324-1330.
– 8. Shertzer H.G., Nebert D.W., Puga A., Ary M., Sonntag D., Dixon K., Robinson L.J., Cianciolo E.,
Dalton T.P.: Dioxin causes a sustained oxidative stress response in the mouse. Biochem. Biophys. Res.
Commun., 1998; 253: 44-48. – 9. Cavalieri E.L., Rogan E.G.: Central role of radical cations in metabolic activation of polycyclic aromatic hydrocarbons. Xenobiotica, 1995; 25: 677-688. – 10. Joseph P.,
Jaiswal A.K.: NAD(P)H:quinone oxidoreductase1 (DT diaphorase) specifically prevents the formation
of benzo(a)pyrene quinone-DNA adducts generated by cytochrome P4501A1 and P450 reductase. Proc.
Natl. Acad. Sci., USA, 1994; 91: 8413-8417.
11. Uchida K., Shiraishi M., Naito Y., Torii Y., Nakamura Y., Osawa T.: Activation of stress signaling
pathways by the end product of lipid peroxidation. 4-hydroxy-2-nonenal is a potential inducer of intracellular peroxide production. J. Biol. Chem.,1999; 274: 2234-2242. – 12. Dix T.A., Marnett L.J.: Metabolism
of polycyclic aromatic hydrocarbon derivatives to ultimate carcinogens during lipid peroxidation. Science,
1983; 221: 77-79. – 13. Dix T.A., Marnett L.J. Detection of the metabolism of polycyclic aromatic hydrocarbon derivatives to ultimate carcinogens during lipid peroxidation. Meth. Enzymol., 1984; 105: 347-352.
– 14. Byczkowski J.Z., Kulkarni A.P.: Lipid peroxidation-coupled co-oxygenation of benzo(a)pyrene and
benzo(a)pyrene-7,8-dihydrodiol in human term placental microsomes. Placenta, 1990; 11: 17-26. – 15.
Byczkowski J.Z., Kulkarni A.P.: Lipoxygenase-catalyzed epoxidation of benzo(a)pyrene-7,8-dihydrodiol.
Biochem. Biophys. Res. Commun., 1989; 159: 1199-1205. – 16. Joseph P., Srinivasan S.N., Byczkowski
J.Z., Kulkarni A.P.: Bioactivation of benzo(a)pyrene-7,8-dihydrodiol catalyzed by lipoxygenase purified
from human term placenta and conceptal tissues. Reprod. Toxicol., 1994; 8: 307-313. – 17. Byczkowski
J.Z., Gessner T.: Action of xanthine-xanthine oxidase system on microsomal benzo(a)pyrene metabolism
in vitro. Gen. Pharmacol., 1987; 18: 385-395. – 18. Byczkowski J.Z., Kulkarni A.P.: Vanadium redox cycling, lipid peroxidation and co-oxygenation of benzo(a)pyrene-7,8-dihydrodiol. Biochim. Biophys. Acta,
1992; 1125: 134-141. – 19. Byczkowski J.Z., Kulkarni A.P.: Lipid peroxidation and benzo(a)pyrene deriva-
1022
M. Gawlik, J. Brandys
Nr 4
tive co-oxygenation by environmental pollutants. Bull. Environ. Contam. Toxicol., 1990; 45: 633-640.
– 20. Trush M.A., Seed J.L., Kensler T.W.: Oxidant-dependent metabolic activation of polycyclic aromatic
hydrocarbons by phorbol ester-stimulated human polymorphonuclear leukocytes: possible link between
inflammation and cancer. Proc. Natl. Acad. Sci. USA, 1985; 82: 5194-5198.
21. Constantin D., Mehrotra K., Rahimtula A., Moldeus P., Jernstrom B.: Stimulatory effects of sulfur
and nitrogen oxides on carcinogen activation in human polymorphonuclear leukocytes. Environ. Health
Perspect., 1994; 102: 161-164. – 22. Autrup H., Harris C.C., Stoner G.D., Selkirk J.K., Schafer P.W.,
Trump B.F.: Metabolism of (3H)benzo(a)pyrene by cultured human bronchus and cultured human pulmonary alveolar macrophages. Lab. Invest., 1978, 38: 217-224. – 23. Garcon G., Shirali P., Garry S.,
Fontaine M., Zerimech F., Martin A., Hannothiaux M.H.: Polycyclic aromatic hydrocarbon coated onto
Fe(2)O(3) particles:assessment of cellular membrane damage and antioxidant system disruption in human
epithelial lung cells (L132) in culture. Toxicol. Lett., 2000; 117: 25-35. – 24. Garcon G., Zerimech F.,
Hannothiaux M., Gosset P., Martin A., Marez T., Shirali P.: Antioxidant defense disruption by polycyclic
aromatic hydrocarbons-coated onto Fe(2)O(3) particles in human lung cells (A549). Toxicology, 2001;
166: 129-137. – 25. Garcon G., Garry S., Gosset P., Zerimech F., Martin A., Hannothiaux M., Shirali P.:
Benzo(a)pyrene-coated onto Fe(2)O(3) particles-induced lung tissue injury:role of free radicals. Cancer
Lett., 2001; 167: 7-15. – 26. Gencer M., Ceylan E., Aksoy N., Uzun K.: Association of serum reactive
oxygen metabolite levels with different histopathological types of lung cancer. Respiration, 2006, 73:
520-524.
Adres: 30-688 Kraków, ul. Medyczna 9.