Średniowieczny zamek w Elblągu

Karolina Hanusz
Średniowieczny zamek w Elblągu
Elbląg to miasto leżące na północy Polski w
województwie warmińsko-mazurskim u ujścia rzeki
Elbląg. Jest to jedno z najstarszych miast w naszym
kraju – zostało założone około 1237 roku przez
Krzyżaków. Wówczas było siedzibą wielkiego mistrza
zakonu krzyżackiego. Co więcej, przez 70 lat
stanowiło najważniejszy ośrodek życia miejskiego i
handlu morskiego oraz podstawę militarną Państwa
Krzyżackiego. Elbląg, podobnie jak inne miasta
zakonne,
posiadał
zamek.
Niestety
został
on
zniszczony w XV wieku przez mieszczan w trakcie powstania antykrzyżackiego.
Zamek elbląski w Państwie Zakonnym
W 1233 roku Zakon Krzyżacki rozpoczął podbój Prus w celu utworzenia na tym terenie
Państwa Zakonnego. Zamek założony w Elblągu miał być główna siedzibą władz krzyżackich.
Ich założeniem było stworzenie jednolitego systemu fortyfikacyjnego, składającego się z
przedzamcza i zamku.
W 1240 roku rozpoczęto jego budowę. Elbląg był prawdopodobnie, co do wielkości,
drugim po Malborku zamkiem krzyżackim i jedną z najpotężniejszych warowni w Państwie
Zakonnym. Szybki postęp prac budowlanych spowodował, że warownia ta stała się ważnym
punktem obronnym, który umożliwiał Krzyżakom podbój Prus od strony morza.
Fortyfikacje i zabudowa zamku
Podbój Prus przez Zakon Krzyżacki był przyczyną powstania planów budowy zamku w
Elblągu, który miał być grodem warownym na szlaku wzdłuż rzeki Wisły. Zamek i miast Elbląg
stały się ważnym punktem obronnym i strategicznym w planach zdobycia Prus. Miejskie
umocnienia były bardzo solidne, świadczy o tym skutecznie odpierany, na miast, atak w czasie
pierwszego powstania pruskiego (1242-3) oraz drugiego (1260-73). Drewniano-ziemne
umocnienia zaczęto na przełomie XIII i XIV wieku zastępować murem z cegły i z kamienia.
Znajdujące
się
na
wschodnim brzegu rzeki
Elbląg
zabudowania
zamkowe dały początek
całemu
założeniu
warownemu
i
poprzedziły
budowę
zamku
głównego.
samego
Od
początku
zakonnicy chcieli, aby
był to zamek murowany.
Niestety
do
dnia
dzisiejszego nie udało się
ustalić
dokładnie
rozplanowania zamku. Prawdopodobnie był to czteroskrzydłowy budynek otoczony fosą.
Przedzamcza, przylegające do niego od północy i południa, pełniły rolę zaplecza gospodarczego.
W ich obrębie umieszczono: piekarnię, browar, słodownię, spichlerze oraz warsztaty, zbrojownię
i szpital. Również do 1309 roku,
na przedzamczu północnym, znajdowała się rezydencja
pruskiego mistrza krajowego. Ochronę przedzamczy stanowiły trzy wieże: Wieża Służebna,
Zamkowa i Ciemnica. Na terenie zamku głównego znajdowały się sale kapituły, skarbiec,
dormitorium oraz kaplica pw. św. Andrzeja. Wyjazd z zamku, przez most zwodzony na fosie,
położony był na wschód od południowego przedzamcza, na teren wolnizny zamkowej.
Graniczyła ona z południową stroną Nowego Miasta Elbląga i mieściła m.in.: ogród zamkowy i
cegielnię.
Zamek w okresie Wielkiej Wojny z Zakonem
Przełom XIII i XIV wieku to czas, kiedy nasilają się konflikty polsko-krzyżackie. Elbląg
stojący na czele miast pruskich – jeśli chodzi o rozwój gospodarczy, handlowy oraz pozycję
komturstwa – coraz bardziej dąży do uzyskania niezależności. Polityka gospodarcza Zakonu
ogranicza jego wpływy i stanowi ogromną konkurencję dla miasta. Wiszący nad Polską widmo
wojny z Zakonem Krzyżackim budzi wśród Elblążan obawy złego stanu obwarowań i bram, na
naprawę których zakon nie wyraża zgody. Po klęsce Krzyżaków pod Grunwaldem z wojskami
polsko-litewskimi w 1410 roku, mieszczanie elbląscy zdobyli zamek i wypędzili załogę zakonną
wraz z Wielkim Szpitalikiem i tutejszym komturem. Elblążanie 22 lipca 1410 roku złożyli hołd
polskiemu królowi Władysławowi Jagielle, zabiegając o jego przychylność w ochronie miasta
przed zniszczeniami i kradzieżami. Przychylność króla miała stworzyć nowe warunki
gospodarcze i polityczne dla rozwoju Elbląga oraz zamku wobec oczekiwanej likwidacji Państwa
Krzyżackiego. W elbląskim zamku pozostała załoga polsko-litewska mająca świadomość, iż nie
obroni go przed powracającymi Krzyżakami. Zakon Krzyżacki ponownie podporządkował sobie
Elblążan, mimo ich zdecydowanego oporu.
Zmierzch historii zamku w okresie wojny trzynastoletniej
Dzieje zamku elbląskiego są, jak na tak potężną budowlę, krótkie. Od końca XIV wieku w
Państwie Zakonnym dochodziło do coraz częstszych konfliktów społecznych. Przyczyną
nieporozumień między zakonnikami a stanami pruskimi były sprawy podatkowe, które stanowiły
główny temat obrad Tajnej Rady Związku w dniu 9 IX 1453 roku.
12 lutego 1454 roku
mieszczanie elbląscy należący do Związku Pruskiego rozpoczęli powstanie antykrzyżackie.
Formalnym dowódcą warowni elbląskiej był komtur domowy Piotr Steynwer, faktycznym zaś
organizatorem oporu krzyżackiego był niemiecki hrabia Adolf von Gleichen. Oblężenie zamku
nie przyniosło oczekiwanych efektów, dlatego też Rada Elbląga zaapelowała do Rady Gdańska o
posiłki i wsparcie. W tym samym czasie Krzyżacy zaczęli dokonywać podpaleń spichlerzy ze
zbożem i mąką. Po kilkudniowych walkach, w obawie przed spodziewanym szturmem, komtur
domowy, bez wiedzy Gleichena, ogłosił kapitulację, a mieszkańcy Elbląga przejęli zamek.
Pozostawione przez Krzyżaków dobra i bogactwa zostały rozgrabione, a po czternastu dniach
zdecydowano się na zburzenie zamku należącego jeszcze niedawno do najbardziej znaczących w
Prusach.
Echa zamku elbląskiego
W 1554 roku istniejące ruiny zamku, które służyły jako magazyn cegieł, zostały całkowicie
rozebrane. Zamek elbląski przestał istnieć, lecz materiał budowlany pozyskany z rozbiórki
zamkowych budynków i murów wykorzystano do budowy drogi malborskiej. Do dziś zachowały
się
niewielkie
fundamentowych
fragmenty
odkrytych
murów
w
trakcie
badań archeologicznych na początku lat 80tych. W dobrej kondycji dotrwały do
naszych czasów budowle znajdujące się na
przedzamczu, ponieważ nie zostały one
zniszczone przez mieszczan w powstaniu
antykrzyżackim w lutym 1454 roku. Na ich
miejscu wzniesiono także, po zniszczeniu zamku w 1458 roku, zabudowania klasztoru Brygidek
przekształcone w XVI wieku w Gimnazjum Miejskie (obecnie Muzeum).
BIBLIOGRAFIA:
1. . Stanisław Gierszewski, Historia Elbląga, T. 1, Wyd. Marpress, Gdańsk 1993.
2. http://www.muzeum.elblag.pl/index1.php?id=1&idp=4
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/Elbląg
4. http://www.elblag.wortale.net/55-Historia-Elblaga.html
IKONOGRAFIA:
1. http://zabytki.ocalicodzapomnienia.eu/zabytek-2-2-1-124.html (foto. 1 Plan Elbląga w XIII w.)
2. http://mojewendrowki.eu/plyty/KE3/przewodnik/fortyfikacje.htm (foto. 2 Zamek średniowieczny)
(Elementy zamku średniowiecznego (wg M. Rogalski, M. Zaborowski : Fortyfikacja wczoraj i dziś): 1 - zamek
niski (przedzamcze), 2 - stajnie, 3 - rów (fosa), 4 - mur obwodowy, 5 - ganek z machikułami i hurdycjami, 6 kaplica zamkowa, 7 - studnia, pałac, 8 - budynek główny, 9 - dziedziniec zamku wysokiego, 10 - zamek wysoki, 11
- budynek mieszkalny, 12 - stołp (wieża główna), 13 - zbrojownia, 14 - międzymurze, 15 – skarp)
3.http://www.lumisfera.pl/photo/1035196/Przedzamcze+Zamku+Krzy%C5%BCackiego+w+Elbl%C4%8
5gu.html (foto. 3 Przedzamcze Zamku Krzyżackiego w Elblągu)
REDAKCJA
Jarosław M. Gruzla