Instytut Filologii Słowiańskiej UJ

Instytut Filologii Słowiańskiej UJ
kurs: Znaki i obrazy – zagadnienia antropologii słowa i semiotyki kultury
prowadzący: dr Maciej Czerwiński
język wykładowy: polski
rodzaj zajęć: opcja
semestr: II semestr 2008/2009
zaliczenie: aktywność na zajęciach
Celem zajęć jest wprowadzenie do kultury rozumianej jako system znaków, obrazów i
symboli. W centrum zainteresowań znajdą się: filozofia znaku, języki jako kody symboliczne,
kultura jako przestrzeń znakotwórcza, mit jako system semiotyczny, językowy obraz świata,
społeczna heteroglosji, słowa – symbole – władza, semioza w języku i w sztuce, kod
estetyczny w ujęciu semiotycznym.
Zajęcia pomyślane są jako konwersatoria, na które studenci przygotowują wybrane
teksty. Zaliczenie – aktywność na zajęciach. Liczba uczestników nie moŜe przekraczać 12
osób (w razie konieczności – tekst kwalifikujący).
1-2. Znak
(a) Gdzie znajdują się znaki?;
(b) Znaki werbalne i niewerbalne;
(c) Znaki a kody – kodowanie, dekodowanie;
(d) Diadyczna i triadyczna koncepcja znaku (trudności w definiowaniu korelatów znaku):
(1) przegląd klasycznych (średniowiecznych i przednowoczesnych) stanowisk:
o diadyczna: św. Augustyn, Hobbes, Locke, Port-Royal, Wollf
o triadyczna: Platon, Arystoteles, stoicy, Bacon, Leibniz
(2) koncepcje nowoczesne:
o diadyczna: de Saussure, Hjelmslev, Cassirer, Buhler, Bloomfield, Jakobson
o triadyczna: Frege, Pierce, Husserl, Ogden i Richards, Morris, Eco – znak jako
jednostka kulturowa
(e) ekstensjonalność a intensjonalność;
(f) semioza;
(g) typologia znaków: symbole, indeksy, ikony.
Literatura obowiązkowa:
1. J. Pelc, Wstęp do semiotyki, s. 34-38, 68-93.
2. U. Eco, Teoria semiotyki, 0.8.2-0.8.4.
3. U. Eco, Dzieło otwarte, s. 89-105, 109-120.
3-4. Znaczenie znaków. Reprezentacja
(a) Koncepcje semantyczne;
(b) Presupozycja jako kategoria filozoficzna: Frege, Russell, Strawson. Presupozycja jako
kategoria strategiczna w konstrukcji tekstu (funkcje perswazyjne i manipulacyjne);
(c) Znaczenie autonomiczne a znaczenie pragmatyczne (semantyka a pragmatyka):
o koncepcje oksfordzkiej szkoły językowej;
o koncepcje Grice’a (teoria implikatur konwersacyjnych);
o znaczenia ‘pozatekstowe’, implikowane;
o znaczenie jako jednostka kulturowa;
o znaczenie w kontekście;
o profilowanie znaczenia;
o negocjacja znaczenia;
o znaczenie jako słownik vs. znaczenie jako encyklopedia (teorie
kognitywistyczne, teoria U. Eco);
o znaczenie jako narracja;
o językowy obraz świata;
o znaczenie jako obraz.
Literatura obowiązkowa:
1. R. Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki, Warszawa 2001 (wyd. trzecie
poprawione), s. 14-35.
2. M. Czerwiński, Kultura jako znakotwórcza przestrzeń spotkania języków, [w:] Studia
z filologii polskiej i słowiańskiej 42, Warszawa 2008 (pierwsze fragmenty).
3. J. Bartmiński, Językowe podstawy obrazu świata, s. 11-22, 42-51.
4. R. Grzegorczykowa, Wprowadzenie do semantyki, Warszawa 2001 (wyd. trzecie
poprawione), s. 80-86.
5-6. Dyskurs, retoryka, ideologia
(a) Semantyka pozaleksykalna i ponadzdaniowa – semantyka tekstu;
(b) Działalność językowa jako działalność ideologiczna – aksjologia, reprodukcja ideologii;
(c) Naturalizacja postaw ideologicznych jako proces działalności językowej;
(d) Znak jako wybór ideologiczny;
(e) Społeczna walka o odciśnięcie piętna na znaku;
(f) Badania dyskursu a retoryka (figury retoryczne w ujęciu kognitywistycznym);
(g) Dyskurs jako znak – dyskurs jako system znaków.
Literatura obowiązkowa:
1. T. van Dijk, Dyskurs jako struktura i proces, Warszawa 2001, s. 9-44.
2. Ann Gill, K. Whedbee, Retoryka, [w:] Dyskurs jako struktura i proces, s. 182-210.
3. M. Czerwiński, Dyskursy i ich porządek w społecznej heteroglosji, [w:] Studia z
filologii polskiej i słowiańskiej 42, Warszawa 2008
7-8. Język w systemie kultury
(a) Więziotwórcze i kulturotwórcze funkcje języka (koncepcje Jakobsona, Sapira, LeviStraussa, Cassirera, Eco, itd.);
(b) Mit jako system semiologiczny (Barthes), inspiracja de Saussure’em;
(c) Język jako kodyfikacja kultury;
(d) Kultura jako tekst podlegający negocjacji;
Literatura obowiązkowa:
1. E. Cassirer, Język jako forma symboliczna, [w:] Antropologia słowa, Warszawa 2003,
s. 36-42; Język i budowa świata przedmiotowego, s. 68-76.
2. R. Barthes, Mitologie, s. 239-271.
3. C. Levi-Strauss, Kultura i język, [w:] Antropologia słowa, Warszawa 2003, s. 21-24.
9-10. Semiotyka kultury
(a) Wtórne systemy modelujące;
(b) Systemy znaków w sztuce.
Literatura obowiązkowa:
1. J. Łotman, B. Uspienski, O semiotycznym mechanizmie kultury, [w:] Semiotyka
kultury, s. 147-170.
2. B. Uspienski, Kompozycja Ołtarza Gandawskiego Jana van Eycka w świetle
semiotyki, [w:] Sztuka w świecie znaków, s. 145-170.
3. J. Łotman, Z. Minc, Literatura i mitologia, [w:] Sztuka w świecie znaków, s. 69-94.
4. J. Łotman, Problem znaczenia w tekście artystycznym, [w:] Teorie literatury XX
wieku, red. A. Burzyńska, M.P. Markowski.
11-12. Język w komunikacie estetycznym – wybrane zagadnienia
(a) Tekst estetyczny jako działalność wynikająca z kodu i kod próbująca zanegować;
(b) Obraz literacki;
(c) Pomiędzy mimesis a l’art pour l’art;
(d) Koncepcja dzieła otwartego (Eco);
(e) Chwyt ‘udziwnienia’ (Szkłowski);
(f) Obraz a ‘śmierć autora’;
Literatura obowiązkowa:
1. U. Eco, Dzieło otwarte, s. 123-126.
2. R. Barthes, Śmierć autora, [w:] Teorie literatury XX wieku, red. A. Burzyńska, M.P.
Markowski.
3. Szkłowski Wiktor, "Sztuka jako chwyt", [w:] Teoria badań literackich za granicą, t.
II, cz. 3, tłum. Ryszard ŁuŜny, Kraków 1986.
13. Słowo, symbol, władza
Koncepcje M. Foucaulta, P. Bourdieu, N. Fairclougha.
Literatura obowiązkowa:
1. M. Foucault, Słowa i rzeczy i Porządek dyskursu (fragmenty).
14. Język, obraz, historia
(a) historia jako tekst
(b) koncepcje H. White’a, Ankersmita, Uspienskiego.
Literatura obowiązkowa:
1. B. Uspienski, Historia i semiotyka, s. 53-61.
2. H. White, Poetyka pisarstwa historycznego (fragmenty).
15. Podsumowanie