pobierz

Dr Tomasz Sosnowski
Zakład Pedagogiki Społecznej
Wydział Pedagogiki i Psychologii
Uniwersytet w Białymstoku
DZIECKO OPUSZCZONE W RODZINIE – POMOC WOLONTARIUSZY
Artykuł znajduje się w monografii zbiorowej:
J. Izdebska (red.): Dziecko potrzebujące pomocy. Możliwości, kierunki, formy wsparcia w
środowisku lokalnym, Suwałki – Warszawa 2003.
1
1. Dezintegracja rodziny w sferze więzi emocjonalnej
Przemiany społeczne, gospodarcze, które nastąpiły w naszym kraju spowodowały, że
społeczeństwo zaczęło kształtować się na zasadach gospodarki wolnorynkowej. Życie
społeczne uległo przeobrażeniom, a wraz z nimi pojawiły się nowe problemy dotykające
współczesnego człowieka. Przemiany te w znacznym stopniu odnoszą się do środowiska
rodzinnego. Jest to środowisko, w którym kształtuje się charakter człowieka, system wartości
oraz poglądów na świat. Rodzina jako najważniejsze środowisko życia dziecka wprowadza je
w życie dorosłe, przekazuje tradycje, obyczaje, przygotowuje do pełnienia określonych ról
społecznych. Tymczasem okres transformacji spowodował, iż środowisko rodzinne uległo
przeobrażeniom nie tylko pozytywnym ale także negatywnym. Coraz częściej człowiekowi
współczesnemu towarzyszy lęk przed przyszłością, brak perspektyw szczególnie wśród
młodych, a także rozczarowanie oraz niemoc. Z. Tyszka zwraca uwagę na problem
autonomizacji (Tyszka 1995, s.144). Autor zauważa, iż obecnie mamy do czynienia z
autonomizacją w odniesieniu do narodu, społeczności lokalnej, innych jednostek oraz w
stosunku do własnej rodziny. Niepokojące jest również zjawisko atomizacji, rozłączenia
poszczególnych członków rodziny, co wskazuje na brak więzi pomiędzy nimi. Coraz częściej
obserwowanym zjawiskiem jest osamotnienie dziecka w domu, w wyniku osłabienia więzi
emocjonalnej, kontaktów z innymi członkami rodziny. S. Kawula powołując się na badania
przeprowadzone przez CBOS w kwietniu 1994 roku wskazuje, iż „jedna czwarta młodych
ludzi czuje się samotna – przeważnie dziewczęta i dzieci z biedniejszych rodzin” (Kawula
2000, s. 250). Według autora coraz częściej zauważalnym staje się obecnie zjawisko
osamotnienia dzieci,
które wychowywane
są w dobrze sytuowanych
rodzinach.
J. Szczepański, proponuje odróżnienie dwóch pojęć: samotność i osamotnienie (Szczepański
1980, s.21-32). Autor proponuje ujmować samotność jako stan relacji międzyludzkich
zacieśnionych do samego siebie, a osamotnienie jako poczucie braku kontaktów z innymi i
samym sobą. S. Kawula wskazuje na poczucie osamotnienia fizycznego (kosmonautów,
rybaków dalekomorskich), psychicznego (odrzucenie przez otoczenie, ze strony najbliższych
osób w rodzinie), stan wyizolowania od zewnętrznych warunków, których człowiek nie jest
sam w stanie zmienić (izolacja więzienna) (Kawula 2000, s. 251). W rozważaniach
dotyczących opuszczenia dziecka w rodzinie, należy wskazać na problem osamotnienia
psychicznego, osłabienia lub zerwania z dzieckiem więzi emocjonalnych przez najbliższe mu
osoby: matkę, ojca. Może to być również problem ich niewystarczającej ilości .
Przemiany zachodzące we współczesnej rodzinie w znacznym stopniu odnoszą się do
relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi członkami rodziny. Zmienia się charakter
2
relacji i stosunków emocjonalnych zachodzących pomiędzy rodzicami a dziećmi. Może to
doprowadzić w skrajnej sytuacji do dezintegracji rodziny w sferze więzi emocjonalnej.
Każda rodzina oprócz tego, że posiada swój własny model uczuć, motywów,
wyobrażeń, zainteresowań, co składa się na kształt rodziny, tzw. „the family theme” („temat
rodzinny”) (Kawula 1998, s. 50), posiada również, a może przede wszystkim, niepowtarzalną
atmosferę, klimat rodzinny. Według P. Poręby „środowisko rodzinne tworzy zespół
warunków i przedmiotów tak materialnych jak i niematerialnych, oraz żyjące w tej przestrzeni
osoby złączone ze sobą w oryginalny i niepowtarzalny sposób: węzłami krwi i
pokrewieństwa. (...) Wszystkie elementy środowiska wchodzą ze sobą w różnego rodzaju
powiązania, stosunki i relacje” (Poręba 1970, s. 56-58). Bezpośrednim wynikiem takiej
sytuacji jest atmosfera domowa, klimat rodzinny. Według A. E. Gały (Gała 1992, s. 56-57),
określenie to oznacza wzajemne relacje interpersonalne, wpływające na samopoczucie i
skuteczność działania poszczególnych osób. Od jakości kontaktów pomiędzy poszczególnymi
członkami rodziny zależy poziom motywacji do ich podtrzymywania lub unikania. Autorka
zwraca uwagę na jakość relacji zachodzących pomiędzy poszczególnymi osobami w rodzinie.
Pojęcie relacji określa się jako stosunek zachodzący pomiędzy przedmiotami, pojęciami,
wielkościami; jest to skojarzenie dwóch punktów między którymi istnieje lub jest
przewidywana łączność powiązania (Kawula 1999). Relacje, są to powtarzające się interakcje
pomiędzy dwoma osobami wraz z tym co partnerzy myślą i odczuwają w czasie relacji i w
związku z nią (Gałkowska 1999, s. 66). W życiu dziecka szczególną rolę odgrywają relacje
międzyludzkie zachodzące w rodzinie pomiędzy nim a rodzicami. Istotne mogą być pytania o
rezultat pojawiających się relacji zachodzących pomiędzy rodzicami a dziećmi, o to czy
relacje międzyludzkie będą prowadzić do rozwijania i zaspokojenia potrzeb psychicznych
dzieci (potrzeba bezpieczeństwa, potrzeba kontaktu emocjonalnego) oraz potrzeb społecznych
(potrzeba afiliacji, potrzeba przynależności do grupy, itp.) (Wilk 2002, s. 118-122). Istotnym
problemem na który natrafia badacz rozważając kwestię relacji jest ich charakter. Ważne jest
aby kontakt emocjonalny zachodzący pomiędzy rodzicami a dziećmi miał charakter
dwustronny. Dziecko w rodzinie powinno odczuwać zainteresowanie wypływające ze strony
osób dorosłych. Kontakt emocjonalny występujący pomiędzy nimi nie powinien być źródłem
wywołującym nieprzyjemne przeżycia, sprawiającym przykrość, jak na przykład kary
fizyczne, awantury, czy niejednakowy stosunek rodziców do dziecka i jego rodzeństwa.
R. Praszkier (Praszkier 1988) analizuje relacje międzyludzkie w rodzinie w kontekście
występujących tam stylów wychowawczych. Autor wyróżnia styl swobodny, treningowy,
terytorialny. W przypadku realizowanego przez rodziców w rodzinie stylu wychowania
3
swobodnego, relacje z dziećmi oparte są na dużej tolerancji, poszanowaniu ich odmienności,
dawaniu ze strony dorosłych poczucia bezpieczeństwa dzieciom. Styl treningowy zakłada
kształtowanie przez rodziców pożądanych zachowań dzieci, ich cech charakteru. Rodzice w
takich sytuacjach są autorytetami dla swoich dzieci. Polecenia i nakazy dorosłych mają
zwykle charakter arbitralny, a ich zasadność nie jest ustalana z dziećmi, ani też im
wyjaśniana. W przypadku stylu wychowania o charakterze egalitarnym, rodzice stosują
partnerski układ relacji z dziećmi. Można zaobserwować otwartość dorosłych na dzieci,
którzy respektują ich potrzeby i poglądy. Wymagania rodziców względem ich są przez
dorosłych uzasadnione, a nawet mogą zostać pod wpływem sugestii dzieci modyfikowane. W
rodzinie o takim charakterze stylu wychowania dorośli unikają kar zastępując je innymi
sposobami egzekwowania wymagań. Według autora sytuacja niekorzystna będzie wtedy gdy
dojdzie do dominacji w rodzinie określonego jednego stylu wychowania. Prawidłowe relacje
w rodzinie będą miały miejsce wtedy, gdy trzy style wychowania pojawią się w harmonii
względem siebie.
Istotne wydaje się być zwrócenie uwagi na jakość relacji zachodzących pomiędzy
rodzicami a dziećmi. Rodzina jest najlepszym środowiskiem prawidłowego rozwoju dziecka.
Żadne środowisko, żadna instytucja nie jest w stanie zastąpić normalnie funkcjonującej
rodziny i prawidłowo wpływać na rozwój dziecka. Niekorzystna jest sytuacja kiedy zostaje
zerwana naturalna więź emocjonalna pomiędzy rodzicami a dziećmi, kiedy dochodzi do
dezintegracji rodziny w sferze więzi emocjonalnej. W literaturze przedmiotu pojęcie
dezintegracji rozumiane jest jako rozpad wewnętrznych więzi integracyjnych (Izdebska 2000,
s. 45). Wyrażać się to będzie poprzez wyraźne osłabienie kontaktów pomiędzy rodzicami a
dziećmi, osłabienie relacji emocjonalnych zachodzących pomiędzy nimi.
W opracowaniu tym zwrócę uwagę na problem dziecka opuszczonego w rodzinie.
Przedstawię sytuację dziecka w kontekście zagrożonych relacji zachodzących pomiędzy
rodzicami a dzieckiem w rodzinie dysfunkcyjnej: z problemem alkoholowym, w której
występują konflikty oraz w rodzinie, która stosuje przemoc wobec dziecka. W drugiej części
opracowania zostanie poruszona problematyka wolontariatu jako pewnej szansy pomocy
dziecku w rodzinie. Omówię przykłady działań wolontariackich podejmowanych przez
młodzież działającą w Kole Naukowym Młodych Wolontariuszy Uniwersytetu w
Białymstoku oraz w Szkolnych Kołach Caritas. Są to działania podejmowane indywidualnie
oraz wspierające funkcjonowanie organizacji rządowych i pozarządowych w regionie Polski
północno – wschodniej.
4
2. Dziecko w rodzinie dysfunkcyjnej
W dobie dokonujących się w Polsce przemian systemowych, ujawniło się szereg
zjawisk o charakterze patologii społecznej, które są przyczynami dysfunkcjonalności rodziny.
Patologią społeczną określa się takie zachowania członków rodziny, które są sprzeczne z
uznawanymi i akceptowanymi normami i wartościami w danej społeczności, grupie, układzie
społecznym lub kulturalnym (Podgórecki 1969). Cechą charakteryzującą zachowania i stany
patologiczne w rodzinie jest ich destrukcyjny, deprywacyjny charakter (Kawula 1998, Czyż,
Szymańczak 1995). Zachowania o takich cechach charakterystycznych występują w
rodzinach dysfunkcyjnych, o skumulowanych cechach patogennych (Izdebska 2000, s.63).
Określenie rodziny dysfunkcyjnej (Mościcka 1991, s. 3, Brągiel 1996, s. 38, Syrek 1992, s.
275), odnosi się do rodzin, które wykazują poważne nieprawidłowości w zaspokajaniu
podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dziecka, które nie są w stanie
realizować funkcji rodziny. Synonimem rodziny dysfunkcyjnej jest rodzina problemowa,
niepełnowartościowa, rodzina niewydolna wychowawczo. Dysfunkcyjność rodziny – pisze –
J. Izdebska „można rozpatrywać w aspekcie trudności w wypełnianiu jej funkcji na rzecz
społeczeństwa oraz na rzecz członków rodziny. Rodzina dysfunkcyjna nie wywiązuje się w
pełni z obowiązków wobec własnych dzieci, zaniedbuje realizację funkcji lub też stwarza
zagrożenie występowania tego stanu”(Izdebska 2000, s. 34). Środowisko o takim charakterze
nie jest w stanie zaspokoić potrzeb dziecka, zwłaszcza emocjonalnych, niezbędnych dla
prawidłowego rozwoju dziecka. Dezintegracja w sferze więzi emocjonalnej może być
wskaźnikiem
charakteryzującym
rodziny
dysfunkcyjne.
Odnosząc
się
do
analizy
problematyki dziecka opuszczonego mamy do czynienia z częściową dysfunkcją rodziny
(Kawula 1998, s. 115). Dotyczy ona trudności w realizacji niektórych jej funkcji. W
przypadku całkowitej dysfunkcji, rodzina nie jest w stanie kompletnie realizować
podstawowych zadań rodziny i w takiej sytuacji muszą ją zastąpić inne osoby bądź instytucje.
Życie dziecka w takim środowisku jest dla niego nieszczęściem. Rodzice na ogół – jak pisze
J. Brągiel – „nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez rodziców
jest źródłem jego cierpień i często prowadzi do deformacji jego rozwoju, negatywnych
skutków emocjonalnych, zaniżonych osiągnięć edukacyjnych, aspiracji, kariery zawodowej i
osobistej (Brągiel 1996, s. 42). Według J. Rembowskiego postawa opuszczenia dziecka może
ujawnić się w trzech postaciach: w zaniedbywaniu dziecka, surowości w postępowaniu
względem niego, chłodnym go traktowaniu, niezadowoleniu z dziecka takiego jakim ono jest
(Rembowski 1978, s. 95). Warto zwrócić uwagę na rodzaj kontaktów rodziców z dzieckiem.
Czy dominuje serdeczność oraz ciepło, czy też występują kary takie jak: krzyk, wyrzut, kary
5
cielesne, pozbawienie przywilejów, pozbawienie przyjemności, pozbawienie miłości ze
strony rodziców, dodatkowe obowiązki, poniżanie dziecka, przezywanie? Z. Zborowski pisze,
iż o efektach wychowania dziecka w rodzinie nie decydują specjalne metody wychowawcze,
lecz charakter i formy stosunków rodziców z dziećmi. „Dopiero na podłożu określonego
stosunku można mówić o wartości i efektywności konkretnej metody lub techniki. Jeżeli
stosunek wiążący rodziców z dziećmi jest prawidłowy i zdrowy, jeśli dziecko jest przez
rodziców akceptowane, to nawet prymitywne, a niekiedy niewłaściwe środki w rodzaju
krzyku czy sporadycznych kar fizycznych nie przyniosą ujemnych skutków i mogą w
pewnym zakresie zdawać egzamin. I przeciwnie, nawet najbardziej subtelne i skomplikowane
metody zawiodą wówczas, gdy stosunki między rodzicami a dziećmi są wrogie bądź
obojętne” (Zaborowski, 1980, s. 55).
Sytuacja dziecka w rodzinie dysfunkcyjnej może wzbudzać niepokój o jego dalszy
rozwój, wskazuje na to analiza wybranych obszarów niepokojących zjawisk i trudności
występujących w rodzinie, w środowisku rodzinnym dotkniętym dysfunkcją częściową,
których konsekwencją jest opuszczenie dziecka w rodzinie. Ma ono miejsce przede
wszystkim w rodzinie z problemem alkoholowym, rodzinie w której występują konflikty oraz
stosowana jest przemoc wobec dziecka.
2.1. Sytuacja „życiowa” dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym
W literaturze przedmiotu najczęściej wskazuje się, że ludzie piją z chęci ucieczki od
rzeczywistości, z przyczyn ceremonialnych, w związku z zabawą, dla dodania sobie odwagi
oraz nałogowo (Sztander 1993, Czerniachowska 1993). W sytuacji, w której jedna z osób pije
w sposób niekontrolowany, nadmierny można stwierdzić, iż jest to rodzina z problemem
alkoholowym. Według M. Ryś rodzina z problemem alkoholowym to „dysfunkcyjny system
wewnątrzrodzinny, zaburzony układ, w którym picie jednego członka jest integralna częścią
tego systemu. (...) Osoba pijąca w rodzinie w sposób destrukcyjny dostarcza wszystkim
innym problemów życiowych i uczuciowych, tak więc cała rodzina boryka się z szeroko
rozumianym problemem alkoholowym” (Ryś 1998, s. 68). Obecnie w polskiej rzeczywistości
można zaobserwować dosyć długo trwającą postawę tolerancji i niedostrzegania problemu
alkoholowego wewnątrz rodziny. Taka sytuacja trwa do momentu doświadczenia przez
pozostałych członków rodziny destrukcyjnych skutków zachowań spowodowanych chorobą
alkoholową. Stała obecność osoby pijącej w środowisku rodzinnym powoduje powstanie
specyficznego klimatu rodzinnego. Jest to rezultat reagowania poszczególnych niepijących
członków rodziny (zarówno osób dorosłych jak i dzieci) na zachowanie się człowieka
6
pijącego, jego specyficzny tryb życia i stosunek do własnych obowiązków (Pielak 1979, s.
389-394). Środowisko rodzinne alkoholików nie gwarantuje dziecku stałości, pewności,
poczucia bezpieczeństwa, stabilizacji emocjonalnej. Taka sytuacja życia dziecka może
doprowadzić do głębokich urazów psychicznych, powodujących zmiany w strukturze
osobowości oraz problemy emocjonalne i zaburzenia w zachowaniu (Ryś 1998, s.71). Obraz
świata dzieci alkoholików jest ujmowany w kategoriach zagrożenia istotnych potrzeb i
wartości. Świat społeczny oceniany jest przez dzieci jako wrogi, pozbawiony życzliwości i
nasycony agresją (Bernaś – Mizgalska 1975, s. 25-37, Raubo 1985, s. 129). Sytuacja dziecka
w rodzinie z problemem alkoholowym jest źródłem pesymistycznego nastawienia do
otoczenia oraz percepcji o charakterze pesymistycznej. W kontekście rozważań odnoszących
się do sytuacji dziecka w rodzinie z problemem alkoholowym, ważne jest zwrócenie uwagi na
osobę, która pije w rodzinie. W przypadku, w którym obydwoje rodziców nadużywa
alkoholu, dziecko pozostawione jest samo sobie, pozbawione całkowicie opieki oraz
zainteresowania ze strony dorosłych. Jeżeli osobą nadużywającą alkoholu jest ojciec, matka
może podjąć działania zmierzające do pełnienia roli kompensacyjnej w rodzinie, co
spowoduje stworzenie sytuacji dającej szanse odniesienia sukcesu wychowawczego
względem dzieci będących w tej rodzinie. Badacze zauważali także wśród dzieci alkoholików
problemy związane z nauką szkolną (Tyszkowa 1964, s.98). Na osiągnięcia szkolne nie tylko
mają wpływ warunki materialne, ale również prawidłowy kontakt interpersonalny w kręgu
najbliższych
jemu
osób.
Zaburzone
relacje,
spowodowane
w
tym
przypadku
alkoholizowaniem się jednego, bądź obojga rodziców, wpływają negatywnie na sukces
szkolny dzieci.
Aronson (Aronson, Gilbert 1963) zwraca uwagę także na problem
dezadaptacji społecznej wśród dzieci z rodzin alkoholowych. Autor mówi o zaburzonej
osobowości, którą określa jako biernie – agresywną.
Sytuacja dzieci w rodzinie z problemem alkoholowym jest niekorzystna. Konflikty w
rodzinie, zaburzone role ojca i matki, niewłaściwe zachowania w różnych sytuacjach dnia
codziennego, zerwane więzi emocjonalne powodują powstanie negatywnych wzorów postaw
dla dzieci. Przeżycia jakich dziecko doświadczyło w rodzinie alkoholików pozostawiają
trwały ślad w ich psychice i mają wpływ na przyszłe decyzje podejmowane w życiu
dorosłym. Osoby dorosłe doświadczone problemem alkoholowym w dzieciństwie są według M. Ryś - „podatne na wszelkie zranienia uczuciowe, mają poczucie niskiej wartości,
negatywny stosunek do siebie, obawiają się ujawniania własnych uczuć, potrzeb, oczekiwań”
(Ryś 1998, s. 73).
7
2.2. Przemoc wobec dziecka w rodzinie
Niepokojącym zjawiskiem występującym w środowisku rodzinnym jest problem
przemocy wobec dziecka w rodzinie. Badacze określają przemoc jako zjawisko złego
traktowania dziecka (child abuse). Składa się na nie zarówno niewystarczająca opieka nad
dzieckiem (zaniedbywanie), jak też stosowanie surowych kar, przejawianie agresji i przemocy
czy wreszcie maltretowanie – w tym mające także charakter nadużyć seksualnych (Piekarska
1997, s. 7). Według B. Mossakowskiej (Mossakowska 1993, Mossakowska 1994, s. 25) za
maltretowanie dziecka uważa się każde zamierzone lub niezamierzone działanie osoby
dorosłej, społeczeństwa lub państwa, które ujemnie wpływa na zdrowie, rozwój fizyczny i
psychospołeczny dziecka. I. Pospiszyl mówi, iż „powszechne postrzeganie przemocy opiera
się na założeniu , ze jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie
jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą” (Pospiszyl 1994, s. 10). Zjawisko
przemocy wobec dziecka ma w swym wymiarze charakter społeczno – kulturowy. Wśród
rodziców nadal dominuje pogląd, iż stosowane kary fizyczne, to jedna ze skutecznych i
naturalnych metod wychowawczych. I. Jundziłł pisze, iż rodzice bardziej wierzą w
skuteczność kar niż nagród” (Jundziłł 1986, s. 56). Według L. Pytki – „niektórzy rodzice
działając dla dobra dziecka, próbują jakoś je osaczyć i ograniczają znacznie zakres jego praw,
uciekając się do przemocy, dyscypliny niejako z rodzicielskiego obowiązku” (Pytka 2000, s.
245). Można przyjąć, jak piszą E. Jarosz i E. Wysocka, „że zjawisko złego traktowania dzieci
obejmuje trzy wymiary – kryteria – wskaźniki pomocne w jego diagnozowaniu: zachowania
uznawane za nadużycia, następstwa tych zachowań, intencjonalność czynu” (Jarosz, Wysocka
2001, s. 63). Przyjąć należy zatem, iż przemoc, zawsze wynika z zachowania człowieka, które
jest intencjonalne, a jej istotę stanowi naruszenie określonych praw i dóbr osobistych
jednostki (dziecko, partner), brak możliwości samoobrony (Bińczycka 1990). Wyróżnia się
następujące formy przemocy:
przemoc fizyczna – są to wszelkie nieprzypadkowe użycia siły fizycznej
wobec dziecka, a także świadomy brak reakcji na wyrządzaną dziecku krzywdę
fizyczną (Johnson 1990, s. 21).
Badacze w różny sposób klasyfikują zachowania składające się na przemoc fizyczną.
Według I. Pospiszyl przemoc fizyczna obejmuje różne formy zachowań, które mogą
występować w postaci czynnej lub biernej. Do czynnych form przemocy fizycznej autorka
zalicza bicie (klapsy, wymierzone policzki, bicie pięścią, przedmiotem, bicie „na oślep”), oraz
kopanie, zmuszanie do uwłaczających usług, oparzenia, okaleczenia, duszenie, usiłowanie lub
dokonanie zabójstwa. Bierna przemoc fizyczna jest sprowadzana przez autorkę do różnego
8
rodzajów zakazów, takich jak: zakaz opuszczania domu, chodzenia, mówienia, załatwiania
potrzeb fizjologicznych
(Pospiszyl 1994, s.94). Konsekwencje doświadczanej przemocy
fizycznej są różnorodne. Dzieci doświadczające agresji fizycznej w swojej postawie wykazują
ciągłą obawę i lęk oraz demonstrują pasywną czujność (tzw. nadczynność), tzn. leżą cicho w
łóżeczku i obserwują uważnie otoczenie. W ich świadomości dominuje lęk, niepokój, którego
skutkiem mogą być zarówno koszmary nocne, jak i zaburzenia koncentracji uwagi, pamięci,
myślenia logicznego. Bite dziecko ma niezaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa, boi się
zarówno porzucenia, rozpadu rodziny, jak i umieszczenia w placówce opiekuńczo –
wychowawczej, czym grożą mu jego rodzice. Dzieci maltretowane fizycznie mają poczucie
niskiej wartości, które jest spowodowane postawa samych rodziców (Jundziłł 1993, s. 73-77).
Przemoc psychiczna (emocjonalna) – oznacza „wszelkie zachowania dorosłych
wobec dziecka, zarówno aktywne, jak i pasywne, które prowadzą do
zniszczenia lub zaburzenia jego pozytywnego, konstruktywnego obrazu
własnej osoby oraz – w efekcie – są przyczyną zaburzonego i nieadekwatnego
funkcjonowania społeczno – psychicznego dziecka w przyszłości, a także
niedostosowania do wymagań życia” (Hart, Brassard 1987).
W odróżnieniu od innych form przemocy, w przypadku agresji psychicznej nie można
stwierdzić jej cielesnych symptomów, ale to nie oznacza, iż nie wywołuje ona w dziecku
żadnych negatywnych doświadczeń. I. Pospiszyl wskazuje, iż psychiczne krzywdzenie
dziecka jest najbardziej nieuchwytną, najbardziej zdradliwą formą krzywdzenia (Pospiszyl
1994, s. 104). Konsekwencją przemocy psychicznej stosowanej wobec dziecka mogą być
negatywne przeżycia , takie jak: strach, obawa, poczucie niesprawiedliwości, bunt,
świadomość braku miłości rodzicielskiej (Jundziłł 1993, s. 42-43).
Przemoc seksualna – „ma miejsce wtedy, gdy osoba dojrzała seksualnie, czy to
przez świadome działanie, czy też przez zaniedbanie swoich społecznych
obowiązków
lub
obowiązków
wynikających
ze
specyficznej
odpowiedzialności za dziecko, dopuszcza się zaangażowania dziecka w
jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest seksualne
zaspokojenie osoby dorosłej” (Glaser, Frosh 1995, s. 19).
Badacze tego problemu zauważają, że do tej formy przemocy dochodzi najczęściej bez
użycia siły. Napastnik stara się podjąć działania zmierzające do zjednania z sobą dziecka.
Może to uczynić w różny sposób, poczynając od przekupstw, aż po wywieranie presji
występując z pozycji autorytetu lu posługując się szantażem. Według A. Lipowskiej –
Teutsch, sygnałem, że dziecko doświadcza przemocy seksualnej jest zaobserwowana w jego
9
zachowaniu regresja, czyli powrót do ssania palca lub smoczka. Dziecko doświadczające
przemocy seksualnej może wykazywać obawy przed położeniem się do łóżka, samotnego snu,
obawy przed pozostaniem z obcym człowiekiem lub pójściem do szkoły (Lipowska –
Teutsch, s. 41-44). Konsekwencją doświadczanej przemocy seksualnej przez dzieci są
depresje, niskie poczucie własnej wartości oraz trudności pojawiające się w sytuacji
nawiązywania nowych kontaktów. A. Lipowska – Teutsch zauważa, że następstwa nadużyć
seksualnych wśród dzieci są trwałe i rozległe oraz że często dochodzi do prób samobójczych
lub wyborów destrukcyjnych stylów życia (Lipowska – Teutsch, s. 43).
Zaniedbanie
–
niezapewnienie
lub
uniemożliwienie
zaspokojenia
podstawowych potrzeb jednostce zależnej (np. dziecku w rodzinie), które
zapewniałyby jego prawidłowy rozwój fizyczny i zdrowotny (Pospiszyl 1994,
s. 115).
Istnieje wiele typologii zaniedbania dziecka. W literaturze przedmiotu najczęściej
spotyka się taką, która przyjmuje za kryterium efekt zachowania. Mamy wtedy do czynienia z
zaniedbaniem fizycznym oraz zaniedbaniem emocjonalnym lub psychicznym. Można jeszcze
wskazać inne formy zaniedbania: edukacyjne, materialne, wychowawcze (Pospiszyl 1994, s.
116). Innym kryterium pojawiającym się w literaturze może odnosić się do formy aktywności
osoby krzywdzącej w taki sposób dziecko. W tym miejscu należy wymienić zaniedbanie
pasywne – czyli związane z zaniechaniem działania, lub zaniedbanie aktywne, które będzie
wskazywało na szkodliwe formy działania podejmowane wobec dziecka ze strony dorosłych,
np.: podanie niewłaściwego leku, narażenie dziecka na niebezpieczeństwo.
2.3. Osłabienie więzi emocjonalnej w rodzinie, w której występują konflikty a los
dziecka
Dezintegracja w sferze więzi emocjonalnej pomiędzy poszczególnymi uczestnikami
życia rodzinnego, może być spowodowana konfliktami, nieporozumieniami, kłótniami
występującymi w rodzinie. Nieprawidłowe relacje występujące w rodzinie mają swoje źródło
w cechach osobowościowych, postawach, czy oczekiwaniach stawianych przez małżonków
wobec siebie. Konsekwencją nieudanych relacji małżeńskich mogą być również zaburzone
relacje pomiędzy rodzicami a dziećmi. W literaturze przedmiotu badacze zauważają, że
konflikt jest czynnikiem burzącym jedność, która jest istotnym wskaźnikiem udanego
małżeństwa. W konflikcie występuje sprzeczność interesów lub nastawień (Sillamy 1996, s.
126, Olubiński 1994, s. 3-5). Biorąc pod uwagę natężenie oraz wielkość konfliktu można
wymienić następujące jego stopnie: kolizja, sprzeczność, starcie, konfrontacja (Werbiński
10
2000, s. 99). Kolizje według badań psychologicznych, są to zadraśnięcia charakteryzujące się
w najmniejszym stopniu rozbieżnością stanowisk, poglądów, czy dążeń. Ten stopień konfliktu
według badaczy nie zaburza równowagi emocjonalnej pomiędzy małżonkami oraz dziećmi
(Werbiński 2000). Sprzeczność odznacza się wyższym i bardziej trwałym stopniem
rozbieżności niż kolizja. Skutki sprzeczności powodują zaburzenia relacji pomiędzy
małżonkami oraz mają wpływ na proces wychowania rodzinnego. Starcie, jako kolejny
stopień konfliktu, charakteryzuje się bardzo wysokim stopniem emocjonalności i ma bardzo
burzliwy przebieg, a ostatnim stopniem jest konfrontacja. Z psychologicznego punktu
widzenia dosyć istotną sprawą jest postawa zajmowana przez małżonków względem siebie.
Dopóki będą oni zajmować postawę wzajemnej życzliwości, to występujące konflikty będą
pojawiały się w stadium początkowym, w którym można je stosunkowo łatwo rozwiązać.
Sytuacja dzieci w rodzinie, w której występują konflikty może mieć negatywny wpływ
na ich rozwój. Badacze zauważają, że źródłem złej atmosfery domu rodzinnego są zaburzone
relacje pomiędzy rodzicami. Według H. Spionek „dzieci trudne i przestępcze nie dlatego
takimi się stały, ponieważ zostały obdarzone dziedzicznie złymi instynktami lub urodziły się
nienormalne, ale że zostały niewłaściwie wychowane” (Spionek 1956, s. 146). Dziecko
żyjące w określonej rodzinie jest uczestnikiem atmosfery, która została stworzona przez jego
rodziców. W sytuacji, gdy w rodzinie panuje atmosfera miłości, wzajemnej akceptacji i
zrozumienia, dziecko odczuwa miłość rodzicielską i wyraża chęć uczestnictwa w życiu
rodzinnym. Brak spokoju, konflikty rodzinne powodują brak stabilności uczuciowej dzieci, co
z kolei ma wpływ na ich poczucie braku zaufania, pewności i własnej wartości.
Konsekwencją takiej sytuacji jest, jak pisze – M.B. Pecyna – „izolowanie się, zamykanie się
w świecie własnych fantazji, zachowanie agresywne, wybuchy złości, odrzucanie autorytetu
dorosłych, poczucie wrogości, objawy nerwicowe, ucieczki od środowiska rodzinnego”
(Pecyna 1998, s. 194-196). Może zaistnieć sytuacja, w której dziecko jest zaangażowane
przez jedną ze stron (matkę, ojca) w konflikt aktywnie, tzn. musi dokonać wyboru, jest przez
dorosłych przekupywane. Konsekwencją takich zdarzeń mogą być objawy smutku,
niepewność, lękliwość, przewrażliwienie oraz objawy fiziologiczne, jak: bezsenność, utrata
apetytu, złe funkcjonowanie układu trawienia (Werbiński 2000, s. 104).
Dezintegracja w sferze więzi emocjonalnej spowodowana konfliktami rodzinnymi
rodzi poczucie krzywdy doznanej w domu rodzinnym i rzuca cień na dalsze dorosłe życie
dziecka. Nie jest ono w stanie w życiu dorosłym nawiązać prawidłowych, długotrwałych
relacji międzyludzkich. Zachowania rodziców z okresu wczesnego dzieciństwa mogą utrwalić
w dzieciach negatywne postawy konfliktogenne.
11
Podsumowując
tę
część
opracowania
należy
zauważyć,
że
konsekwencje
doświadczanych przez dzieci wszelkich form przemocy w rodzinie mogą być bardzo różne.
S. Kawula zauważa, iż dzieci dziedziczą stan położenia społecznego rodziny oraz sposoby
zachowań podejmowanych wobec nich ze strony dorosłych. Efektem takiej sytuacji w
przyszłości, w życiu dorosłym, będzie powtórzenie tych samych błędów względem własnych
dzieci. Czynnikiem skorelowanym z przemocą wobec dzieci jest tzw. koło przemocy, czyli
powtarzanie się zachowań krzywdzących w następnych pokoleniach (Kawula 1997). Badania
(Grochocińska 1999, Jarosz 1998, Kawula 1997) potwierdzają, iż znaczna liczba dzieci
wobec których stosowana była przemoc w rodzinie, powtórzy te zachowania wobec własnych
dzieci, partnerów.
3. Wolontariusze w służbie dziecka i rodziny dysfunkcyjnej
Przedstawione powyżej sytuacje dziecka opuszczonego w rodzinie z problemem
alkoholowym, w której występują konflikty oraz w której rodzice stosują przemoc wobec
niego, wzbudza niepokój i wskazuje na potrzebę pomocy. Istotną rolę w tym procesie mają do
spełnienia wolontariusze. Chciałbym przedstawić formy wsparcia realizowane przez młodych
wolontariuszy, które mogą mieć charakter działań kompensacyjnych, profilaktycznych oraz
ratowniczych, podejmowanych na rzecz dzieci w ich najbliższym środowisku życia. Są to
działania podejmowane zarówno w ramach funkcjonowania różnych organizacji rządowych
jak i pozarządowych.
3.1 Wolontariusze – sylwetka osobowa. Pojęcie i rodzaje wolontariatu
Według Słownika Wyrazów Obcych wolontariusz to ochotnik w wojsku lub praktykant
pracujący bez wynagrodzenia dla nauczenia się zawodu. Słowo pochodzi z języka łacińskiego
„voluntarius”, co oznacza dobrowolny (Kopaliński 1990). Określenie wolontariusza
przytaczam za M. Ochman i P. Jordanem. Autorzy podkreślają, że „bycie wolontariuszem to
bezpłatne, świadome, dobrowolne działanie na rzecz innych, wykraczające poza więzi
rodzinno – koleżeńsko- przyjacielskie” (Ochman, Jordan 2000, s. 15). Najczęściej są to ludzie
aktywni w danym środowisku, którzy chcą zaangażować się na rzecz drugiego człowieka.
Według M. Załuskiej „wolontariusze to ludzie podejmujący się pracy bez wynagrodzenia,
kierujący się chęcią poznania zawodu, pomagania innym oraz działania w imię
akceptowanych celów. Wolontariusze poświęcają innym swój czas, energię i wiedzę
rezygnując z pieniędzy i odpoczynku” (Załuska, Boczoń 1998, s. 95). Jako synonimy słowa
wolontariusz
w
literaturze
przedmiotu
funkcjonują
także
terminy:
„ochotniczy”,
12
„dobrowolny”, „altruista”, „społecznik”. W Polsce istnieje tradycja
pracy
społecznej,
podejmowania działań pomocowych na rzecz człowieka potrzebującego. Osoby podejmujące
tego rodzaju działania określano społecznikami. Istnieje wiele negatywnych
skojarzeń
związanych z pracą społeczną, a ściślej z czynami społecznymi, podejmowanymi w trakcie
rządów komunistycznych. Nie były one zawsze świadomymi wyborami, co jest sprzeczne z
podstawową cechą działalności wolontariackiej: dobrowolność działań. Nie jest to tylko praca
społeczna w wymiarze działalności aktywisty, ale przede wszystkim działania podejmowane
na rzecz drugiego człowieka o charakterze podmiotowym. Spośród wielu cech pojawiających
się we wcześniejszych określeniach wolontariatu, można taką postawę scharakteryzować jako
dobrowolną i bezpłatną. Trzeba jednak pamiętać, że wolontariat, to nie tylko forma
aktywności, ale również zespół określonych wartości, który uzupełnia postawę takiego
człowieka. Relacja wolontariusza w stosunku do człowieka potrzebującego pomocy powinna
być przepełniona miłością i szacunkiem do niego. Taka postawa pozwoli wolontariuszom w
każdej sytuacji dostrzec przede wszystkim człowieka potrzebującego i ukierunkuje ich
działania zmierzające do pomocy.
Ludzie podejmujący działalność wolontariacką są silnie do niej motywowani.
Motywacja do aktywności jest powodem dla którego ludzie podejmują różnego rodzaju
działania. Potrzeba jest odzwierciedleniem braku czegoś. Według A. Kamińskiego (Kamiński
1982, s. 47) stan niezaspokojonej potrzeby może prowokować dwojaką motywację do
działania: psychiczną – prowadzącą do przeżycia czegoś, rzeczową – służącą pozyskaniu dóbr
materialnych. Można zaproponować klasyfikację motywów, którymi kierują się ludzie
podejmujący działalność na rzecz drugiego człowieka:
interes zbiorowy – działalność podejmowana celem rozwiązania określonej
potrzeby społecznej, np.: organizacja ścieżek rowerowych, placów zabaw, itp.;
poparcie określonych wartości lub idei – działania podejmowane celem
zabezpieczenia potrzeb społecznie uznawanych za słuszne, np.: poparcie walki
o prawa człowieka, pomoc humanitarna w sytuacjach trudnych, itp.;
chęć kreowania własnej, pozytywnej pozycji społecznej – działania
zmierzające do stworzenia obrazu własnej osoby zgodnego z wizerunkiem
powszechnie uznawanym i bardzo cenionym, czyli typem społecznika;
chęć zaspokojenia własnych ambicji – działalność przynosząca osobie
satysfakcję życiową, poczucie spełnienia oraz samorealizacji, możliwość
wyrażania własnych poglądów, wcielanie w życie autorskich projektów.
13
Według M. Załuskiej motywami, którymi mogą kierować się wolontariusze
podejmując tego rodzaju działalność mogą być: osobista satysfakcja z pracy, poszukiwanie
nowych możliwości sprawdzenia się, szansa wejścia w rolę, nieznaną w dotychczasowym
życiu, czy też potrzeba więzi emocjonalnej i intelektualnej z ludźmi o podobnym sposobie
myślenia (Załuska, Boczoń 1998, s. 95). Badania, które przeprowadziłem w roku 2001
wskazują na motywy, którymi kierują się młodzi ludzie podejmujący się bezinteresownej
pracy na rzecz drugiego człowieka. Są to: „chęć pomagania innym”, „z potrzeby serca”, „z
powodu braku innego pożytecznego zajęcia” oraz potrzeba „nabycie nowych umiejętności”
(Sosnowski 2003). Inni badacze (Schiff 1999, s. 193-211) poruszający problematykę
motywacji działalności wolontariackiej zwracają uwagę na dwa zespoły potrzeb: społeczne
oraz potrzeby subiektywne, osobiste społeczników. Biorąc pod uwagę czynniki wywołujące
aktywność wolontariacką można wyróżnić następujące kategorie wolontariuszy:
zainteresowani problemem – ludzie, którzy chcą podejmować działania w
określonej sprawie, np. ochrona środowiska, bądź określony problem
dotykający człowieka, np. ubóstwo, bezrobocie, dziecko opuszczone;
zainteresowani konkretną grupą, której wolontariusze chcą udzielić pomocy –
osoby bezdomne, uzależnione, dziecko osamotnione w placówce opiekuńczo wychowawczej;
zainteresowani zawodowo – ludzie podejmujący działalność zgodną z ich
profesją, np. terapeuci, prawnicy, lekarze;
hobbyści – ludzie, którzy podejmują się ochotniczej działalności dla własnej
przyjemności;
ofiarodawcy – wspierający finansowo dane przedsięwzięcie, organizację
rządową lub pozarządową (Załuska, Boczoń 1998, s. 96).
M. Załuska zwraca uwagę na kryterium stopnia zaangażowania wolontariuszy w pracę
społeczną i wyróżnia trzy grupy ochotników:
okazjonaliści – ludzie podejmujący działanie pod wpływem danej chwili,
jednego impulsu,
średniodystansowcy – osoby działające bardzo aktywnie do momentu
osiągnięcia własnego celu,
działacze permanentni – jednostki którym działalność wolontariacka jest
sensem życia, nie chcą jej przerywać (Załuska, Boczoń 1998, s. 96).
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące rodzaje wolontariatu (Ochman,
Jordan 2000, s. 43):
14
bezterminowy,
krótkoterminowy,
a). jednorazowy,
-
specjalny przypadek (sytuacja wymagająca natychmiastowej reakcji),
-
specjalna osoba (osoba ciesząca się dużym poważaniem w
lokalnym
środowisku
zostaje
zaangażowana,
np.:
w
celu
przeprowadzenia działań na rzecz potrzebujących (kwesta, koncert,
itp.), jej nazwisko zwiększa prestiż konkretnej organizacji, podnosi
wiarygodność określonego zadania, projektu;
-
specjalne zadanie (jednorazowe przebadanie dzieci w Domu Dziecka
przez
lekarza ortopedę –
wolontariusza, pomoc lekarzy –
wolontariuszy bezdomnym w chwili rozpoczęcia się okresu
zimowego).
b). okresowy (udział w cyklicznych akcjach, np.: wypoczynek letni dzieci,
akcje przedświąteczne).
W kontekście rozważań dotyczących problematyki wolontariatu, warto zwrócić uwagę
na funkcje jakie ma do spełnienia wolontariat. Nie dotyczą one tylko i wyłącznie osoby
wolontariusza, ale również całego zjawiska z wszelkimi konsekwencjami odnoszącymi się
zarówno do samych wolontariuszy jak i podmiotów (organizacje rządowe, pozarządowe,
osoby potrzebujące wsparcia) korzystających z usług ludzi podejmujących się tej działalności.
W literaturze przedmiotu wyróżnia się następujące funkcje wolontariatu (Więckiewicz 2000,
s. 35-41):
funkcja psychologiczna – przejawia się w działaniach wolontariuszy
prowadzących
do
zaspokojenia
przez
nich
ich
osobistych
potrzeb
samorealizacji, przynależności i uznania, w wyniku podejmowania działalności
na rzecz ludzi będących w trudnej sytuacji życiowej;
funkcja społeczna – działania związane ze świadczeniem szczególnej jakości
usług społecznych oraz miejscem kształtowania się nowego rodzaju więzi
społecznych, solidarności społecznej, postaw zorientowanych na zrozumienie
drugiego człowieka oraz chęć uczestnictwa w rozwiązywaniu jego problemów;
funkcja edukacyjno – wychowawcza – czynności ukierunkowane na określony
rodzaj orientacji zawodowej pełniącej wobec grup społecznych rolę
instrumentu aktywnej formy poszukiwania miejsca
i pozycji społeczno –
zawodowej na rynku pracy, w dalszej kolejności wolontariusze o bogatym
15
doświadczeniu
zawodowym
mogą
być
dobrymi
wychowawcami
i
nauczycielami w instytucjach realizujących społecznie użyteczne cele;
funkcja ekonomiczna – współuczestnictwo w racjonalnym, skutecznym i
korzystnym ekonomicznie funkcjonowaniu infrastruktury społecznej oraz w
przypadku
niektórych
grup
wolontariuszy,
kształtowanie
motywacji
osobistych, dla osiągania, poprzez doświadczenie wolontariatu, korzyści w
pracy zarobkowej.
3.2. Wolontariat – podstawą działania organizacji pozarządowych
Literatura przedmiotu wskazuje, iż współczesne społeczeństwa, które kształtują się na
zasadach demokratycznych, opierają się na trzech filarach: gospodarce wolnorynkowej,
demokratycznej władzy i organizacjach pozarządowych, które są określane jako trzeci sektor
(Rymsza 1995, s. 9). Czas przemian gospodarczych to również czas rozwoju organizacji
pozarządowych, które zajmują ważne miejsce w strukturze społecznej. Najczęściej
działalność tych organizacji ma charakter uzupełniający, a w niektórych przypadkach
priorytetowy przy rozwiązywaniu problemów dotyczących współczesnego człowieka. Bardzo
często instytucje pozarządowe współpracują z sektorem rządowym, uzupełniając tym samym
publiczne instytucje w świadczeniu usług na rzecz ludzi potrzebujących. Specyfiką działania
organizacji pozarządowych jest to, że ich działalność opiera się na pracy wolontariuszy.
Największym kapitałem takich organizacji są ludzie, którzy poświęcając swój czas podejmują
działania wspomagające drugiego człowieka. Z. Wejcman (Wejcman 1995, s. 18) mówi o
szczególnym rodzaju posłannictwa, które mają do spełnienia organizacje pozarządowe.
Spowodowane jest to tym, iż jako pierwsze, ujawniają one i reagują na autentyczne problemy
socjalne. P. Łukasiak wskazuje na elementy, które stanowią o sile Trzeciego Sektora w
Polsce:
wrażliwość i dobra intuicja w definiowaniu problemów społecznych i
wprowadzaniu nowych, innowacyjnych form pomocy i usług,
swoboda w wyborze metod pracy, dająca dużą elastyczność w zaspokajaniu
potrzeb indywidualnych klientów,
reprezentowanie interesów różnych grup obywateli,
umiejętność wpływania na opinię społeczną,
silna motywacja i determinacja w realizacji projektów,
duże poczucie niezależności i podmiotowości (Łukasiak 1995, s. 94).
16
W ostatnim czasie dostrzega się w znacznym stopniu działania organizacji
pozarządowych
wspierające
także
organizacje
rządowe.
Organizacje
pozarządowe,
ochotnicze, czy też „non – profit” odnoszą się do zrzeszeń posiadających prawną formę
stowarzyszeń i fundacji. We współczesnych społeczeństwach demokratycznych panuje
przekonanie, iż istnienie organizacji pozarządowych jest konieczne (Szmagalski 1996, s. 3439). Mają one do spełnienia określone funkcje w społeczeństwie demokratycznym.
M. Załuska dzieli funkcje organizacji pozarządowych na dwie grupy: funkcje związane z
zaspokajaniem potrzeb, zainteresowań i aspiracji samych stowarzyszonych oraz funkcje
związane z zaspokajaniem potrzeb szerszej społeczności, np. lokalnej, (w przypadku moich
rozważań będą to potrzeby dziecka opuszczonego w rodzinie). W obrębie tych dwóch grup
możemy wyróżnić funkcje uszczegółowione. Do pierwszej grupy zaliczymy funkcje:
afiliacyjną, ekspresyjną i pomocową, natomiast do drugiej funkcje: integracyjną, opiekuńczo
– wychowawczą, normalizacyjną, grupy nacisku oraz uspołeczniania państwa (Załuska,
Boczoń 1998, s. 37-38).
Pozarządowe organizacje pomocy społecznej mają do spełnienia istotne zadania, takie
jak:
-
udzielanie pomocy osobom, które nigdzie tej pomocy uzyskać nie mogą,
-
świadczenie pomocy uzupełniającej,
-
tworzenie warunków do kształtowania nowych form i metod pomocy społecznej.
Organizacje pozarządowe według W. Toczyskiego stanowią ważny element
społeczeństwa demokratycznego. Autor wskazuje na zadania organizacji pozarządowych,
które są skierowane na zaspokojenie potrzeb indywidualnych i społecznych, promowanie
postawy czynnej w zakresie spraw tzw. ludzkich i lokalnych, propagowanie pluralizmu i
różnorodności życia społecznego (Załuska, Boczoń 1998, s. 15).
Można wyszczególnić cechy łączące wszystkie organizacje pozarządowe:
-
gromadzą wokół siebie wielu wolontariuszy,
-
funkcjonują dzięki różnym źródłom finansowania
-
ich najwyższą władzą jest walne zebranie członków,
-
swoją działalność opierają na pracy społecznej członków organizacji,
-
samodzielnie określają swoje cele i programy działania,
-
działają niezależnie od władz państwowych i samorządowych,
-
tworzą trzeci sektor państwa demokratycznego (Rutkowska 1998, s. 228).
3.3. Formy pracy wolontariuszy z dzieckiem opuszczonym w rodzinie
17
Współczesna szkoła stwarza uczniom możliwości działania w różnych organizacjach i
kołach naukowych. Głównym ich zadaniem jest kształcenie wśród dzieci i młodzieży
umiejętności zespołowego działania, przyjmowania odpowiedzialności za siebie i grupę,
wdrażanie
do
aktywności
społecznej,
samokontroli,
samooceny
oraz
rozwijanie
zainteresowań i możliwości uczniów (Sokołowska 2001, s. 8). Działania podejmowane przez
młodzież zaangażowaną w ideę wolontariatu mają zmierzać w kierunku pomocy świadczonej
dziecku w środowisku jego życia – rodzinie. Według E. Marynowicz – Hetki „pomoc rodzinie
rozumiemy jako formę bezpośredniego oddziaływania na dziecko – wspierania jego rozwoju,
które odbywać się może dzięki dobrze funkcjonującemu środowisku rodzinnemu”
(Lepalczyk, Marynowicz – Hetke 1988, s. 61). Rozróżnia się często dwa sposoby myślenia o
pomaganiu. Pierwszy dotyczy pomagania jako dawania osobie tego, czego jej w danej chwili
brakuje, czyli zaspokojenie podstawowych potrzeb. Sytuacja jednostki wskazuje na
wyczerpanie własnych możliwości rozwiązania danego problemu i najczęściej pojawia się w
chwilach choroby, utraty pracy, zniedołężnienia człowieka, bądź też wieku starszego. Drugi
model zakłada nie tylko likwidację problemu przy pomocy gotowych recept, ale także
kształtuje umiejętności radzenia „samemu sobie” z trudnościami codziennego życia (np.
problemy dezintegracji rodziny w sferze więzi emocjonalnej). W problematyce pomocy
istotne jest wskazanie, iż pomoc rodzinie powinna mieć charakter pomocniczości. Zasada ta
sprowadza się do trzech rodzajów działań:
zakaz pozbawiania czegoś rodziny – to, co rodzina potrafi zrobić sama, sama powinna
zrobić;
pomoc dla samopomocy – w tym czego rodzina nie jest w stanie zrobić, powinna
uzyskać pomoc;
subsydiarna redukcja – w sytuacji, gdy pomoc państwa okazała się skuteczna i dłużej
nie potrzebna, nie powinno się jej świadczyć.
Pomoc rodzinie, jako forma bezpośredniego oddziaływania na rodzinę i pośrednio na
dziecko, może przybrać trzy kierunki działań:
1. kompensacji społecznej,
2. profilaktyki wychowawczej,
3. ratownictwa (Danilewicz, Izdebska, Krzesińska – Żach 1999, Theiss 1997, s. 274).
Przez kompensację społeczną rozumie się wyrównywanie braków środowiskowych i
organicznych,
które
sprzężone
mogą
wywoływać
braki
wtórne,
objawiające
się
niedoskonałościami rozwoju biologicznego, społecznego czy kulturalnego.
18
Profilaktyka polega na neutralizowaniu wpływu czynników powodujących potencjalne
zagrożenie rozwoju biosocjokulturalnego. Działania podjęte w ramach profilaktyki nie
ograniczają się tylko i wyłącznie do ujawniania czynników negatywnych w chwili obecnej,
ale także różnych czynników, które w przyszłości mogą stać się realnym zagrożeniem rodziny
oraz dziecka (Danilewicz, Izdebska, Krzesińska – Żach 1999, s. 100). W praktyce bardzo
często wychowawca bierze pod uwagę sytuacje negatywne i na ich podstawie ustala zestaw
środków wyprzedzających wystąpienie stanów zagrożenia rozwoju jednostki. Najczęściej
pracownik socjalny bądź wychowawca dostrzega negatywne funkcjonowanie danego
środowiska, które wskazują i wymagają podjęcia szybkiego jego przekształcania, a czasem
nawet zastosowania działań ratowniczych (Lepalczyk, Marynowicz – Hetke 1988, s. 38).
Oddziaływania profilaktyczne w stosunku do rodziny powinny się odnosić do doskonalenia
rodziny jako środowiska wychowawczego. W takim znaczeniu będą to działania zmierzające
do wykształcenia wśród rodziców kultury pedagogicznej (Izdebska 2000, s. 149) i będą one
polegały na „zdobywaniu wiedzy o wychowaniu, wrażliwości na sprawy dzieci i młodzieży,
w poczuciu odpowiedzialności za młode pokolenie i znajdujący swój wyraz w prawidłowym
oddziaływaniu na dzieci, młodzież i dorosłych” (Jundziłł 1983, s. 149). Przykładem takich
działań w przypadku wolontariuszy, mogą być porady kierowane w stronę rodzin objętych
pomocą doraźną, które dotyczą rozwoju ich dzieci, jak i wskazań dotyczących ich
codziennego życia.
Ratownictwo według H. Radlińskiej jako forma działania pojawia się z zewnątrz w razie
nagłego nieszczęścia jednostki lub klęski gromadnej, doraźnie zwalcza działania złego losu i
pierwsze jego skutki (Radlińska 1961, s. 322). Działania o charakterze ratowniczym
wymagają rozpoznania warunków natychmiastowego działania. Należy określić potrzeby i
wskazać możliwości ratunku, bez względu na przynależność danego człowieka do grupy
społecznej (Theiss 1997, s. 274).
Wolontariusze w swojej działalności podejmują działania wspierające dziecko
opuszczone. Według S. Kawuli wsparcie społeczne, to przede wszystkim pomoc dostępna
jednostce lub grupie w sytuacjach trudnych, stresowych, przełomowych. Bez wsparcia innych
osób nie są w stanie ich przezwyciężyć. Takie zdarzenia mają miejsce wówczas, gdy człowiek
stoi wobec zadań i wyzwań zmierzających do „pokonywania życia” (Lalak, Pilch 1999, s.
339). Mówiąc o wsparciu można wyróżnić jego pięć rodzajów:
-
wsparcie emocjonalne (wysyłane komunikaty takiego rodzaju jak: „jesteś
kochany”, „lubimy Cię”, itp.),
19
-
wsparcie wartościujące (w którym człowiek potrzebujący otrzymuje komunikaty
określające jego ważność jako osoby ludzkiej),
-
wsparcie instrumentalne (świadczenie konkretnych usług, np. pomoc świadczona
dzieciom przy odrabianiu lekcji, organizacji ich czasu wolnego oraz różnego
rodzaju imprez typu „Andrzejki”, itp.),
-
wsparcie informacyjne (udzielanie rad prawnych, medycznych, informacji, które
pomogą jednostce w rozwiązaniu jej życiowych problemów),
-
wsparcie duchowe (bycie z jednostką pozostającą w sytuacji trudnej, np. kontakt z
osoba bezdomną ).
Aby wsparcie w odniesieniu do dziecka opuszczonego w rodzinie było skuteczne
powinno pojawić się we wczesnej fazie jego niedyspozycyjności, a formy podjętych działań
powinny być trafne i adekwatne do aktualnej sytuacji życiowej dziecka. Rodzaje wsparcia,
które przytoczyłem, realizowane są w pracy wolontariuszy na rzecz dziecka. Młodzież
podejmująca działalność wolontariacką, działa w Kole Naukowym Młodych Wolontariuszy,
które powstało w roku akademickim 2000/2001 na Wydziale Pedagogiki i Psychologii
Uniwersytetu w Białymstoku. Koło Naukowe Młodych Wolontariuszy skupia studentów III i
IV roku studiów, których cechuje wrażliwość na potrzeby innych oraz umiejętność
reagowania na nowe problemy dotyczące współczesnego człowieka. Inną grupę młodzieży
stanowią uczniowie różnych szkół średnich, którzy należą do Szkolnych Kół Caritas
(dobroczynna organizacja młodzieżowa działająca w oparciu o społeczno – humanitarne
zaangażowanie jej członków). Caritas uwrażliwia młodzież, wskazuje możliwości
rozwiązywania ludzkich problemów. Instytucja ta apeluje do nauczycieli i wychowawców o
pomoc w organizacji Szkolnych Kół Caritas. Zadaniem tych organizacji jest niesienie pomocy
potrzebującym oraz zachęcenie innych młodych ludzi do pracy na rzecz drugiego człowieka.
Formy pomocy na rzecz dziecka opuszczonego w rodzinie, podejmowane przez młodych
wolontariuszy w ramach pracy w organizacjach pozarządowych i rządowych są różne. Nie są
to tylko i wyłącznie działania podejmowane w środowisku rodzinnym ale również i lokalnym,
szkolnym, które w istotny sposób mają wpływ na to co się dzieje w domach rodzinnych dzieci
opuszczonych psychicznie przez rodziców. Wolontariusze pracują w Domu Dziecka w
Białymstoku, w świetlicy szpitalnej DSK, w świetlicy Caritas w centrum miasta, a także
istniejącej świetlicy w Domu Matki i Dziecka w Wasilkowie. Pracę w konkretnej placówce
rozpoczynają pod opieką doświadczonego wychowawcy z danej placówki. Najczęściej
działalność wolontariuszy jest następstwem pracy rozpoczętej wcześniej i kontynuowanej w
20
miarę możliwości w czasie wakacji. W tym okresie główną formą pomocy jest udział w
charakterze wychowawcy w trakcie kolonii letnich organizowanych, np. przez Caritas.
Młodzież skupiona w Kole Naukowym Młodych Wolontariuszy podejmuje pracę
wolontariacką na rzecz dzieci opuszczonych przez rodziców w następujących miejscach:
Świetlica socjoterapeutyczna w Domu Matki i Dziecka w Wasilkowie. Jest to przykład
działania, którego celem jest pomoc rodzinie, a w szczególny sposób dziecku. Świetlica ta
prowadzi działalność kompensacyjną oraz profilaktyczną. Powstanie świetlicy było
odpowiedzią na potrzeby dzieci jakie zostały zauważone przez siostry nazaretanki, opiekujące
się tym Domem. Wraz z matkami w Wasilkowie przebywa zawsze sporo dzieci, które
nawiązują znajomości z dziećmi mieszkającymi na stałe w Domu. Brak miejsca, w którym
dzieci mogłyby spędzać swój wolny czas, a także możliwości zagospodarowania tego czasu
spowodowały, że siostry zakonne zaczęły zabiegać o adaptację wolnych pomieszczeń i
stworzenie w nich świetlicy socjoterapeutycznej, która została udostępniona dzieciom
mieszkającym w Domu, jak również pochodzącym z terenu Wasilkowa. Aby świetlica mogła
funkcjonować potrzebni byli również wolontariusze. Świetlica otwarta jest w godzinach od
piętnastej do osiemnastej. Dzieci odbywają tam zajęcia programowe (plastyczne, katecheza,
sportowe), mają zapewniony podwieczorek oraz czas na różnego rodzaju gry i zabawy. Mogą
również liczyć na pomoc ze strony młodzieży przy odrabianiu zadań szkolnych.
Wolontariusze są często partnerami dzieci, kompensując im brak zdrowych relacji w ich
środowisku rodzinnym.
Świetlica istniejąca przy szpitalu DSK w Białymstoku –młodzież wolontariacka
zaangażowana jest głównie w organizację czasu wolnego dzieciom przebywającym na
oddziałach szpitala. Zajęcia odbywają się głównie w godzinach popołudniowych, kiedy dzieci
maja najwięcej czasu. Dużym zainteresowaniem cieszą się organizowane przez wolontariuszy
różnego rodzaju imprezy, np. choinkowe, andrzejkowe, itp.
Dom Dziecka w Białymstoku – istotnym zadaniem młodzieży wspierającej tę placówkę
jest przebywanie z dzieckiem przebywającym na terenie Domu. W przypadku tej grupy dzieci
młodzież wolontariacka styka się nie tylko z problemem ich osamotnienia psychicznego, ale
również fizycznego. Wolontariusze spędzają w miarę możliwości jak najwięcej czasu
wolnego z konkretnym dzieckiem, pomagając mu nie tylko w odrobieniu lekcji, ale również
organizując mu czas wolny. Istotne jest udzielenie ze strony wolontariuszy wsparcia
emocjonalnego, dzięki któremu dziecko odczuwa, że jest kochane, akceptowane oraz
wsparcia wartościującego, dającego dziecku poczucie, że jest osobą ludzką, że posiada
określoną wartość.
21
Wypoczynek letni, to kolejna forma pomocy dzieciom realizowana min. przez Caritas.
Jest to kontynuacja całorocznej pracy prowadzonej z rodziną dysfunkcyjną. W większości
przypadków kolonie letnie stwarzają jedyną możliwość wyjazdu dzieci z tych rodzin poza
granice własnego środowiska lokalnego. Wolontariusze w tym przypadku poświęcają część
własnych wakacji na rzecz dzieci, pełniąc rolę wychowawców. Istotna jest rola
wolontariuszy, którzy nawiązują z dziećmi bardzo bliskie relacje, kompensując tym samym w
niektórych przypadkach brak ich w domu rodzinnym.
Pogotowie Opiekuńcze, Dom Dziecka nr 2 – są to kolejne miejsca pracy
wolontariuszy. Próbują oni budować prawidłowe relacje z dziećmi przebywającymi na terenie
tych placówek. Wychowankowie z tych placówek wykazują potrzebę doświadczenia miłości
ze strony drugiego człowieka. Dzieci pragną być przytulone, pogłaskane, chcą odczuwać
akceptację oraz zainteresowanie, być obdarzone uśmiechem.
Młodzież ze Szkolnych Kół Caritas zaangażowana jest w dużym stopniu w różnego
rodzaju akcje organizowane przez Caritas Archidiecezji Białostockiej. Ważnym elementem
pracy tej młodzieży jest ich działalność na terenie własnej społeczności lokalnej, w
szczególności na terenie własnej szkoły. Takie działania pozwalają na wczesną diagnozę
problemu i podjęcia działań zmierzających do jego rozwiązania. Dotyczy to głównie dzieci,
które doświadczają problemów dnia codziennego rodziny dysfunkcyjnej.
Innym ciekawym rozwiązaniem podejmowanym w zakresie pracy wolontariackiej jest
realizowany od dziesięciu lat w Polsce, a opracowany w Stanach Zjednoczonych, program
„ Starszy Brat Starsza Siostra”. „Starszy Brat Starsza Siostra” obejmuje wsparciem dzieci z
rodzin zagrożonych patologią, rodzin dysfunkcyjnych, tam gdzie występują deficyty w
systemie opieki, wychowania, pozytywnych wzorów w sposobie wyrażania uczuć i emocji
(Bielecka 2002, s. 156). Według P. Konczewskiego (Prajsner 2002, s. 4) – Fundacja Starszy
Brat Starsza Siostra Polska – jest to przedsięwzięcie oparte na zasadzie mentoringu, co
oznacza pomoc starszego – młodszemu. Należy wyróżnić cztery kategorie uczestników tego
programu: dzieci z grup ryzyka, wolonatriusze, rodzice/opiekunowie. Zasadniczą ideą
projektu jest to, aby program nie działał poza rodziną, a wolontariusz nie zastępował matki
ani ojca. Istnieje potrzeba zawiązania i podtrzymania pozytywnych relacji pomiędzy dwoma
osobami: starszym wolontariuszem oraz dzieckiem potrzebującym wsparcia. Wolontariusz ma
za zadanie stać się osobą znaczącą w życiu dziecka, wzorem godnym naśladowania, ale
przede wszystkim przyjacielem tego dziecka, osobą na której może ono polegać, komu może
zaufać i w kim może znaleźć oparcie w sytuacji trudnej. Efekty takiego programu są
dostrzegane zarówno wśród dzieci którym został on stworzony, ale również i wśród
22
wolontariuszy. Dzieci zmieniają sposób postrzegania siebie. Zaczynają wierzyć w swoje
możliwości, w to że są coś warte, że mogą odnieść sukces w swoim życiu oraz że mogą
odmienić swój los (Prajsner 2002, s. 7). Dzięki uczestnictwu w programie młodzi ludzie uczą
się odpowiedzialności za drugiego człowieka.
Sytuacja dzieci, które w swoich rodzinach doświadczają problemu alkoholowego,
przemocy stosowanej przez osoby dorosłe wobec nich, są świadkami konfliktów, wzbudza
niepokój i staje się wyzwaniem do działań podejmowanych przez państwo w obszarze
polityki społecznej. Działania te prowadzone są zarówno przez organizacje rządowe jak i
pozarządowe. Dzieci, których udziałem stają się negatywne doświadczenia, bardzo wcześnie
wchodzą w świat ludzi dorosłych, wcześnie zostają „dorosłymi dziećmi”. Doświadczają one
skutków alkoholizmu rodziców, cierpią z powodu zadawanej im przemocy, odczuwają
problem osamotnienia w rodzinie, charakteryzują się brakiem umiejętności w nawiązywaniu
bliskich kontaktów z rówieśnikami w środowisku szkolnym, lokalnym. Należy podjąć
działania zmierzające do zmiany tej niekorzystnej sytuacji życiowej dziecka w rodzinach
dysfunkcyjnych. Z pomocą mogą przyjść wolontariusze, którzy podejmują działania
zmierzające do odbudowania relacji z dziećmi doświadczającymi zasygnalizowanych
problemów. Warto zwrócić uwagę na istnienie potrzeby rozbudzania sił społecznych
drzemiących w środowisku lokalnym. Istotną rolę w tym procesie mogą odegrać środowiska
wychowawcze otaczające dziecko. Należy wymienić nie tylko rodzinę, ale również szkołę,
instytucje, organizacje i stowarzyszenia społeczno – wychowawcze, takie jak kościoły, grupy
wyznaniowe, partie polityczne, samorządy mieszkańców, organizacje młodzieżowe, itp.
H. Radlińska pisze, że „nie ma osób, grup, czy środowisk, które by nie posiadały
pozytywnych sił lub ich zadatków (...) należy do istniejących sił dotrzeć, wyzwolić je i
ukierunkować” (Theiss 1997, s. 80). Jest to wskazanie na rolę tzw. wolontariuszy służby
społecznej istniejących w środowisku lokalnym i wspierających człowieka potrzebującego
tego wsparcia.
Dobrze jeżeli proces ten rozpoczyna się od młodych ludzi, którzy raz
„zarażeni” ideą służby społecznej,
będą poświęcać swój czas drugiemu człowiekowi, a
jednocześnie dawać innym młodym przykład pozytywnych działań podejmowanych na rzecz
potrzebujących.
Bibliografia:
Adamski F. (2002). Rodzina. Wymiar społeczno – kulturowy. Kraków.
23
Aleksander T. (red.). (1999). Andragogiczne problemy współczesności. Kraków.
Aronson H., Gilbert A. (1963). Adolescent sons of Male Alcoholics. W: Walton H. (1967).
Alkoholizm. Warszawa.
Bernaś – Mizgalska B. (1975). Obraz świata u dzieci nałogowych alkoholików. Zagadnienia
Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne, (3), 25-37.
Bielecka E. (2002). Podstawowe zadania w pracy z dzieckiem i rodziną w grupie ryzyka
(s. 156). W: Matyjas B. (red.). Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym.
Kielce.
Bińczycka J. (1990) Oblicza przemocy. In: Bińczycka J. (red.). Dziecko wśród dorosłych.
Warszawa.
Brągiel J.(1996). Zrozumieć dziecko skrzywdzone. Opole.
Czerniachowska R. (1993) Skutki choroby alkoholowej i jej istota. W: Marynowicz – Hetka
E. (red.). Z problematyki profilaktyki alkoholowej wśród dzieci i młodzieży szkolnej. Cz. II,
Łódź.
Czyż E., Szymańczak J.(red.). (1995). Dziecko krzywdzone. Próba opisu zjawiska. Warszawa.
Danilewicz W.T., Izdebska J., Krzesińska – Żach B. (1999). Pomoc dziecku i rodzinie w
środowisku lokalnym. Białystok.
Gała A.E. (1992). Uwarunkowania wychowawcze dojrzałej moralności. Lublin – Wrocław.
Gałkowska A. (1999). Percepcja powodzenia małżeństwa rodziców a społeczny obraz siebie
ich dorosłych dzieci. Lublin.
Glaser D., Frosh S. (1995). Dziecko seksualnie wykorzystywane. Warszawa.
Johnson P. (1990). Child abuse.Understanding the problem (s. 21). W: Jarosz E. (1998).
Przemoc wobec dzieci. Reakcje środowisk szkolnych. Katowice.
Jarosz E., Wysocka E. (2001). Dylematy, problemy i zasady diagnozowania zjawiska
przemocy w rodzinie. Auxilium Sociale, (¾), 63.
Izdebska J. (2000). Dziecko w rodzinie u progu XXI wieku. Niepokoje i nadzieje. Białystok.
Jundziłł I. (1986). Nagrody i kary w wychowaniu. Warszawa.
Jundziłł I. (1983). Środowiskowy system wychowawczy w mieście. Warszawa.
Jundziłł I. (1993). Dziecko – ofiara przemocy. Warszawa.
Kawula S. (1998). Rodzina jako grupa i instytucja opiekuńczo – wychowawcza (s. 50). W:
Kawula S., Brągiel J., Janke A. W. Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki.
Toruń.
Kawula S. (1998). Próba pedagogicznej typologizacji rodziny. W: Kawula S., Brągiel
J., Janke A. W. Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Toruń.
24
Kawula S. (2000). Samotność licealistów (s. 250). W: Hulla Z., Tulibacki W. Człowiek i
pustka. Olsztyn.
Kawula S. (1998). Rodzina o skumulowanych czynnikach patogennych. W: Kawula S.,
Brągiel J., Janke A. W. Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Toruń.
Kawula S. (1999). Człowiek w relacjach socjopedagogicznych. Toruń.
Lalak D., Pilch T. (1999). Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej.
Warszawa.
Lepalczyk I., Marynowicz – Hetke E. (1988). Instytucjonalna pomoc dziecku i rodzinie.
Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź.
Lipowska – Teutsch A. Rodzina a przemoc. Warszawa.
Marzec – Holka K. (red.) (1998). Pracownicy socjalni i wolontariusze a możliwości reformy
pomocy społecznej. Bydgoszcz.
Mossakowska B. (1993). Zespół maltretowanego dziecka (s. 10). W: Bińczycka J. (red.).
Prawa dziecka. Deklaracje i rzeczywistość. Kraków.
Mossakowska B. (1994). Zespół maltretowanego dziecka. Bez Dogmatu,( 6), 25.
Mościcka L.(red.) (1991). Rodziny dysfunkcjonalne. Prace Pedagogiczne (XCI), 3.
Nikitorowicz J., Sawicki K., Bajkowski T. (red.) (2003). Współczesne dylematy diagnostyczne
i metodyczne w opiece i wychowaniu. Olecko.
Olubiński A. (1994). Konflikty rodzice – dzieci. Toruń.
Ochman M., Jordan P. (2000). Jak pracować z wolontariuszami. Warszawa.
Theiss W. (1997). Radlińska. Warszawa.
Pecyna M. B. (1998). Rodzinne uwarunkowania zachowania dziecka w świetle psychologii
klinicznej. Warszawa.
Pielka H. (1979). Atmosfera wychowawcza w rodzinach alkoholików w świetle wypowiedzi
dzieci, Problemy Kryminologii (3), 389-394.
Piekarska A. (1991). Przemoc w rodzinie. Agresja rodziców wobec dzieci. Przejawy i
psychologiczne uwarunkowania. Warszawa.
Poręba P. (1970). Atmosfera wychowawcza, Sprawozdania, TN KUL (18).
Podgórecki A. (red.) (1969). Patologia życia społecznego. Warszawa.
Pospiszyl I. (1994). Przemoc w rodzinie. Warszawa.
Prajsner M. (2002) Caritas, znaczy miłość, Razem, Biuletyn Programu Starszy Brat Starsza
Siostra, nr (5), 4, 7.
Praszkier R. (1988). W głąb szczerości. Warszawa.
25
Pytka L. (2000). Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne,
diagnostyczne i metodyczne. Warszawa.
Radlińska H. (1961). Pedagogika społeczna. Warszawa.
Raubo H. (1985). Niektóre aspekty rozwoju psychicznego i wychowania młodzieży w
rodzinach obciążonych alkoholizmem (s. 129). W: Tyszkowa M. (red.). Rozwój dziecka w
rodzinie i poza rodziną. Poznań.
Rembowski J. (1978). Rodzina w świetle psychologii. Warszawa.
Ryś M. (1998). Rodzina z problemem alkoholowym jako rodzina dysfunkcyjna, Studia nad
Rodziną, (2), 71, 68, 73.
Spionek H. (1956). Trudności wychowawcze a przestępczość nieletnich. Wrocław.
Sokołowska A. (2001). Szkoła miłości i wrażliwości. Caritas, Kwartalnik poświęcony pracy
charytatywnej, (1), 8.
Szczepański J. (1980). Sprawy ludzkie. Warszawa.
Sztander A. (1993). Rodzina z problemem alkoholowym. Warszawa.
Syrek Ewa (1992). Rodzina i jej funkcje (s. 275). W: Radziewicz – Winnicki A. (red.).
Pedagogika społeczna u schyłku XX wieku. Katowice.
Theiss W. (1997). Radlińska. Warszawa.
Tyszka Z. (1995). Rodzina w świecie współczesnym – jej znaczenie dla jednostki i
społeczeństwa (s.144). W: Pilch T., Lepalczyk I. (red.) Pedagogika społeczna. Warszawa.
Tyszkowa M. (1964). Czynniki determinujące pracę szkolną dziecka. Warszawa.
Werbiński I. (2000). Zaburzenia relacji między rodzicami i ich wpływ na rozwój dziecka.
Studia nad Rodziną, (6), 99, 104.
Wilk J. (2002). Pedagogika rodziny. Zagadnienia wybrane. Lublin.
Zaborowski Z. (1980). Rodzina jako grupa społeczno – wychowawcza. Warszawa.
Załuska M., Boczoń J. (red.) (1998). Organizacje pozarządowe w społeczeństwie
obywatelskim. Katowice.
26