Wykorzystanie crowdfundingu wbfinansowaniu dziaďalnoĂci

Studia ibMateriaïy, 2/2016 (21), cz. 1: 31– 41
ISSN 1733-9758, © Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.3
Wykorzystanie crowdfundingu wbfinansowaniu
dziaïalnoĂci gospodarczej
Angelika KÚdzierska-Szczepaniak*
Celem autorki jest prezentacja ib analiza poszczególnych modeli crowdfundingu zb uwzglÚdnieniem roli, jakÈ mogÈ odegraÊ wbfinansowaniu dziaïalnoĂci gospodarczej. Finansowanie
spoïecznoĂciowe zbroku na rok staje siÚ coraz czÚĂciej wykorzystywanÈ formÈ finansowania.
Jest to szansa zarówno dla przedsiÚbiorstw dopiero rozpoczynajÈcych swojÈ dziaïalnoĂÊ, akcji
charytatywnych, jak ibosób fizycznych, które majÈ pomysïy biznesowe, ale brakuje im Ărodków
na ich realizacjÚ. Polscy przedsiÚbiorcy teĝ coraz czÚĂciej zb niego korzystajÈ, roĂnie liczba
ibwartoĂÊ transakcji, ale równieĝ liczba portali crowdfundingowych. Dostosowanie rozwiÈzañ
prawnych do potrzeb rynku prawdopodobnie spowoduje jeszcze wiÚksze zainteresowanie takÈ
formÈ finansowania.
Sïowa kluczowe: finansowanie spoïecznoĂciowe, przedsiÚbiorcy, inwestycje, finansowanie
MMSP.
Nadesïany: 29.05.2016 | Zaakceptowany do druku: 23.09.2016
The use of crowdfunding in the financing of economic activity
The aim of the article is to present and analyze the different models of crowdfunding, including the role they can play in the financing of economic activity. Crowdfunding is becoming
increasingly used form of financing from one year to another. This is an opportunity for
entrepreneurs just starting their business, charities, and individuals who have business ideas
but lack of the funds for their implementation. Polish entrepreneurs are also increasingly
using it. Not only the number and value of transactions but also the number of crowdfunding
platforms is growing up. Adapting legal solutions to the needs of the market is likely to cause
even greater interest in this form of financing.
Keywords: crowdfunding, start-ups financing, investment, entrepreneur, small business
finance.
Submitted: 29.05.2016 | Accepted: 23.09.2016
JEL: G00, G02, G24, G32, L21
*
Dr Angelika KÚdzierska-Szczepaniak – Wydziaï ZarzÈdzania, Katedra Finansów ibRyzyka Finansowego,
Uniwersytet Gdañski.
Adres do korespondencji: Wydziaï ZarzÈdzania, Katedra Finansów ibRyzyka Finansowego, Uniwersytet
Gdañski, ul. Armii Krajowej 101, p.129, 81-824 Sopot; e-mail: [email protected].
1. Wprowadzenie
Jednym zb wiÚkszych problemów, zb którym muszÈ zmierzyÊ siÚ przedsiÚbiorstwa
na poczÈtku swojej dziaïalnoĂci gospodarczej, jest pozyskanie kapitaïu. Z jednej
strony moĝna sÈdziÊ, ĝe ěródeï finansowania jest wiele, zbdrugiej zaĂ dostÚp do wiÚkszoĂci zb nich jest ograniczony dla przedsiÚbiorstw, które stojÈ na poczÈtku swojej
drogi, nie majÈ historii, zagwarantowanych
kontraktów ib stabilnych przychodów. Jednym zbmoĝliwych do wykorzystania ěródeï
finansowania staje siÚ tzw. finansowanie
3F (ang. family, friends, foolhardly investors – rodzina, przyjaciele ib nieroztropni
inwestorzy) (O’Gorman, 2006). Wiadomo
jednak, ĝe ěródïa te sÈ ograniczone – Ărodki
pozyskane wbrodzinie mogÈ okazaÊ siÚ niewystarczajÈce, przyjaciele równieĝ mogÈ nie
posiadaÊ wymaganego kapitaïu lub zwyczajnie nie chcieÊ wspóïfinansowaÊ ryzykownego przedsiÚwziÚcia, abinwestorów trudno
jest znaleěÊ. Finansowanie dziaïalnoĂci
nowo powstajÈcych przedsiÚbiorstw moĝe
odbywaÊ siÚ równieĝ przy wykorzystaniu
Ărodków pochodzÈcych zbprogramów unijnych (w poprzednich latach przede wszystkim zbprogramu Innowacyjna Gospodarka)
ib funduszy poĝyczkowych, np. Jeremie.
PrzedsiÚbiorcy mogÈ staraÊ siÚ równieĝ
obĂrodki zbfunduszy VC (ang. venture capital) czy od anioïów biznesu (ang. BA – business angels). DodatkowÈ alternatywÈ staje
siÚ teĝ coraz bardziej popularny na caïym
Ăwiecie crowdfunding1, przetïumaczony na
jÚzyk polski jako „finansowanie spoïecznoĂciowe”.
Celem autorki jest prezentacja ib analiza poszczególnych modeli crowdfundingu
zbuwzglÚdnieniem roli, jakÈ mogÈ odegraÊ
wb finansowaniu dziaïalnoĂci gospodarczej.
W artykule wykorzystane zostanÈ informacje pochodzÈce zbKomisji Europejskiej,
Polskiej Agencji Rozwoju PrzedsiÚbiorczoĂci, platform crowdfundingowych oraz
zagranicznej ibkrajowej literatury.
2. Rodzaje finansowania
spoïecznoĂciowego
Pozyskanie kapitaïu, czyli funduszy
powierzonych przedsiÚbiorstwu przez jego
wïaĂcicieli ibwierzycieli (Duliniec, 2001), to
jedna zbnajwaĝniejszych kwestii, zbktórymi
musi poradziÊ sobie osoba prowadzÈca (lub
pragnÈca prowadziÊ) dziaïalnoĂÊ gospodar32
czÈ, szczególnie we wczesnej fazie rozwoju.
DziaïalnoĂÊ przedsiÚbiorstwa (zarówno
bieĝÈca, jak ib rozwojowa) finansowana
jest zb reguïy kapitaïem wïasnym ib obcym
(Szyszko, 2000). ¥rodki pozyskane poprzez
crowdfunding, wb zaleĝnoĂci od modelu
finansowania, który zostaï wykorzystany,
mogÈ przyjmowaÊ cechy kapitaïu zarówno
wïasnego, jak ibobcego.
Crowdfunding to otwarte zaproszenie do
wsparcia finansowego okreĂlonego pomysïu
przy wykorzystaniu platformy internetowej.
Wsparcie to moĝe przybieraÊ formÚ darowizny lub gwarantowaÊ finasujÈcemu okreĂlonÈ korzyĂÊ (Kleeman ib in., 2008, Cunningham, 2012). Kaĝdorazowo cel projektu,
przeznaczenie Ărodków ib efekty wydatkowania sÈ jasno okreĂlone (Kozioï-Nadolna,
2015). DziÚki internetowej formie przekazu
pomysïodawca trafia ze swoim projektem
do wielu podmiotów, które mogÈ byÊ
potencjalnie zainteresowane ulokowaniem
Ărodków wb jego przedsiÚwziÚciu. Tym, co
odróĝnia crowdfunding, jest koniecznoĂÊ
wykorzystania Internetu do pozyskania
kapitaïu. W tym celu tworzone sÈ specjalne
platformy internetowe, których gïównym
zadaniem jest poĂredniczenie pomiÚdzy
przedsiÚbiorcami-pomysïodawcami, którzy
poszukujÈ kapitaïu ab podmiotami, które
tym kapitaïem dysponujÈ (darczyñcami,
inwestorami, poĝyczkodawcami). Niejednokrotnie platformy crowdfundingowe
wspomagajÈ równieĝ strony wb zakresie
obsïugi prawnej, marketingowej, technicznej iborganizacyjnej.
Wynikiem skierowania oferty do spoïeczeñstwa przez portal internetowy jest to,
ĝe projekt angaĝuje zdecydowanie wiÚcej
uczestników niĝ tradycyjne ěródïa finansowania (Belleflamme, Lambert ibSchwienbacher, 2014). Dostawcy kapitaïu mogÈ oczekiwaÊ okreĂlonych Ăwiadczeñ wbzamian za
powierzone Ărodki. Wb przeciwieñstwie do
innych metod finansowania, nie muszÈ one
jednak przyjmowaÊ formy pïatnoĂci pieniÚĝnej. KorzyĂciÈ, którÈ otrzymuje dostawca
kapitaïu, moĝe byÊ moĝliwoĂÊ zakupu
produktu koñcowego wb przedsprzedaĝy
(np.bpïyta, gra, ksiÈĝka), zakupu po promocyjnej cenie, zakupu produktu zb autografem czy teĝ nagroda wb postaci darmowej
pïyty czy biletu na koncert (Król, 2011).
W zaleĝnoĂci od tego, jakÈ korzyĂÊ
otrzyma dostawca kapitaïu, moĝna wyróĝniÊ kilka form crowdfundingu. Ich podziaï
nie jest jednolity – Belleflamme (2014)
Studia i Materiaïy 2/2016 (21), cz. 1
Rysunek 1. Rodzaje crowdfundingu
model inwestycyjny
model pożyczkowy
Crowdfunding
model bonusowy
model donacyjny
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Lambert ibSchwienbacher (2010); Dziuba (2012).
wyróĝnia tylko dwie formy pozyskania
Ărodków na sfinansowanie przedsiÚwziÚcia – przedsprzedaĝ ib udziaïy wb zyskach,
natomiast Hemer (2011) wymienia ich aĝ
siedem: dotacje, sponsoring, przedsprzedaĝ, skïadki czïonkowskie, kredytowanie,
poĝyczki ib udziaïy wb zyskach. Podziaï na
cztery gïówne rodzaje (rysunek 1) ibich dalsze podtypy rozróĝniajÈ Lambert, Schwienbacher (2010), Kuppuswamy (2013) oraz
Mollick (2014).
Dwa pierwsze modelu crowdfundingowego dotyczÈ finansowania zwrotnego,
wb którym potencjalny dostawca kapitaïu
otrzymuje okreĂlony zwrot zb zainwestowanego kapitaïu. Model inwestycyjny
(czasem moĝna spotkaÊ siÚ zb okreĂleniem
– udziaïowy; ang. crowdinvestment/equity crowdfunding) dotyczy sytuacji, wb której po zainwestowaniu Ărodków wb projekt
inwestorzy oczekujÈ udziaïu wb zyskach.
Dostawca kapitaïu staje siÚ wspóïwïaĂcicielem przedsiÚbiorstwa proporcjonalnie do
swojego wkïadu. Druga forma, tj. model
poĝyczkowy (ang. lending), polega na tym,
ĝe finansujÈcy otrzymujÈ zwrot zainwestowanego kapitaïu wraz zb odsetkami.
Zb jednej strony przypomina to klasyczne
poĝyczki, zbdrugiej jest jednak zdecydowanie ïatwiejsze do pozyskania ibpochodzi od
wielu róĝnych poĝyczkodawców. Platforma
crowdfundingowa peïni funkcjÚ poĂrednika
miÚdzy dostawcami kapitaïu ab podmiotami, które potrzebujÈ finansowego wsparcia. Inaczej niĝ wb przypadku banków, nie
gromadzi aktywów, nie tworzy depozytów
ib nie zapewnia dostawcom kapitaïu takich
samych gwarancji jak banki. Ponadto, inaczej niĝ wb przypadku banków, platformy
poĂredniczÈce pozwalajÈ kapitaïodawcom
na wybór projektu, który chcÈ wspóïfinanWydziaï ZarzÈdzania UW
sowaÊ ib ewentualnie wybór, jak wysokie
ryzyko chcÈ podjÈÊ (Murray, 2015).
Dwa kolejne modele dotyczÈ sytuacji,
wb której dostawcy kapitaïu nie oczekujÈ
zwrotu zbinwestycji wbrozumieniu finansowym. W przypadku modelu bonusowego,
tïumaczonego równieĝ na jezyk polski jako
oparty na nagrodach (ang. reward crowdfunding), finansujÈcy wbzamian za przekazane
Ărodki otrzymujÈ upominki, które mogÈ
mieÊ znaczenie wymierne (np.bbilet, pïyta,
gra czy teĝ moĝliwoĂÊ zakupu finalnego
produktu wbpromocyjnie cenie, zbokreĂlonÈ
zniĝkÈ lub wb formule przedsprzedaĝy) lub
czysto symboliczne, np. autograf, zdjÚcie
artysty. Warto jednak podkreĂliÊ, ĝe czÚsto
ta przekazywana nagroda ma niĝszÈ wartoĂÊ niĝ wkïad finansowy wb przedsiÚwziÚcie. Takie wsparcie moĝe wb szczególnoĂci
znaleěÊ uzasadnienie wb produkcji towaru
czy produktu lub Ăwiadczeniu usïugi, na
której bardzo zaleĝy potencjalnym klientom (przykïadowo organizacja koncertu
muzycznego, wydanie gry komputerowej).
Model donacyjny (tïumaczony siÚ równieĝ jako dotacyjny; ang. donation/non-reward) polega przede wszystkim na wspieraniu róĝnego rodzaju akcji charytatywnych,
które sïuĝÈ pomocÈ ludziom potrzebujÈcym
(ze wzglÚdu na chorobÚ, trudnÈ sytuacjÚ
materialnÈ itp.) lub sÈ realizowane dla
dobra publicznego. Dla przedsiÚbiorstw
znaczenie modelu donacyjnego wb finansowaniu ich podstawowej dziaïalnoĂci jest
minimalne, jednak ze wzglÚdu na jego
wielkoĂÊ ib rolÚ wb rozwoju crowdfundingu
ten model jest waĝnym elementem caïego
rynku finansowania spoïecznoĂciowego.
Wedïug podziaïu stosowanego wb zestawieniu Crowdfunding Industry Report
(2013) wyróĝnia siÚ jeszcze model oparty
DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.3
33
na tantiemach (ang. royalty financing lub
revenue-based financing) ib hybrydowy.
Pierwszy zb nich dotyczy sytuacji, wb której
finansujÈcy majÈ okreĂlony udziaï wb przychodach zb dziaïalnoĂci spóïki do osiÈgniÚcia zaïoĝonego zb góry puïapu. Model
hybrydowy, nazywany równieĝ mieszanym,
polega na poïÈczeniu przynajmniej dwóch
form crowdfundingu równoczeĂnie.
3. Rozwój finansowania
spoïecznoĂciowego na Ăwiecie
Dynamiczny rozwój crowdfundingu
na Ăwiecie obserwuje siÚ od 2008 roku.
Podobny sposób finansowania znany byï
jednak juĝ wb1885 roku, kiedy naród francuski ufundowaï dla narodu amerykañskiego
StatuÚ WolnoĂci. Joseph Pulitzer ogïosiï
zbiórkÚ pieniÚdzy na budowÚ podstawy dla
Statuy WolnoĂci wbgazecie New York World
(Best ib Neiss, 2014). W zamian za datki
obiecywaï wydrukowanie nazwiska kaĝdego
zb darczyñców. Akcja Pulitzera spotkaïa
siÚ zb ogromnym zainteresowaniem Amerykanów. Pomimo upïywu lat przesïanki,
które wówczas zachÚciïy spoïeczeñstwo do
sfinansowania projektu sÈ wb duĝej mierze
takie same jak obecnie. Ludzie bardzo czÚsto chcÈ uczestniczyÊ wbczymĂ waĝnym, staÊ
siÚ czÚĂciÈ historii.
Zainteresowanie finansowaniem spoïecznoĂciowym wzrosïo dopiero po wybuchu kryzysu finansowego, który wb duĝej
mierze ograniczyï dostÚp do kapitaïu
nowym przedsiÚbiorcom. Banki nie
udzielaïy kredytów inwestycyjnych nawet
zyskownym firmom, które odniosïy sukces
(Kleeman, Voss ibRieder, 2008). Wydarzeniem, które wpïynÚïo na rozpowszechnienie
informacji ob finansowaniu spoïecznoĂciowym, byïa zbiórka Ărodków na zakoñczonÈ
sukcesem kampaniÚ prezydenckÈ Baracka
Obamy, realizowanÈ wb2008 roku (Kappel,
2009). Poprzez stronÚ internetowÈ barakobama.com zgromadziï on 600 mln dolarów
od ponad 3 milionów darczyñców, którzy
wpïacali Ărednio po 86b dolarów amerykañskich (http://www.danmarom.com/,
dostÚp 20.10.2015). Cztery lata póěniej,
kiedy Barack Obama staraï siÚ obreelekcjÚ,
kapitaï na finansowanie kampanii równieĝ
pozyskaï wbduĝej mierze od spoïeczeñstwa
amerykañskiego. Uzyskaï wtedy 631 mln
dolarów, wbtym 214 mln od tzw. drobnych
darczyñców (http://www.crowd101.com/
dostÚp zbdnia 8.03.2016).
34
Znaczenie finansowania spoïecznoĂciowego wzrastaïo wraz zbrozwojem Internetu
ibróĝnego rodzaju platform spoïecznoĂciowych. Pierwsza platforma internetowa, ArtsistShare, sïuĝÈca pozyskiwaniu Ărodków
finansowych na wydanie pïyt od fanów,
zostaïa zaïoĝona wb2003 roku przez Briana
Camelio, bostoñskiego muzyka ib informatyka (Freedman ib Nutting, 2015). W 2005
roku zostaïa zaïoĝona organizacja Kiva,
której zadaniem byïo poĂredniczenie ibprzekazywanie mikropoĝyczek przedsiÚbiorcom
wbkrajach rozwijajÈcych siÚ, pochodzÈcych
od mieszkañców Stanów Zjednoczonych
(Best ibNeiss, 2014).
Juĝ po sukcesie Baracka Obamy, wb2009
roku rozpoczÚïa dziaïalnoĂÊ jedna zb najwiÚkszych platform crowdfundingowych na
Ăwiecie – Kickstarter. Platforma wbpoczÈtkowej fazie swojej dziaïalnoĂci sïuĝyïa
przede wszystkim do odkrywania ibfinansowania talentów muzycznych (www.kickstarter.com). Zaïoĝyciel sam byï artystÈ ibwiedziaï, jak trudne jest przebicie siÚ ibzdobycie
Ărodków na sfinansowanie pïyty. Na platformie daï muzykom, artystom moĝliwoĂÊ
zaprezentowania siÚ, aby fani mogli wspieraÊ finansowo ich dziaïania. W zamian za to
otrzymywali pïytÚ, koszulkÚ, plakat zbpodpisem. Otwarcie Kickstartera byïo niejako
poczÈtkiem istnienia tzw. mikropatronów
sztuki. Do rozwoju crowdfundingu przyczyniï siÚ równieĝ rozwój mediów spoïecznoĂciowych, takich jak MySpace, Facebook,
Instagram czy Twitter, gdzie ludzie mogli
wymieniaÊ informacje, przekazywaÊ sobie
pomysïy, zachÚcaÊ siÚ nawzajem do podejmowania pewnych dziaïañ, niejednokrotnie
bez koniecznoĂci poznawania siÚ osobiĂcie.
Zainteresowanie crowdfundingiem
wzrasta zb roku na rok, co przedstawiono
wbtabelib1. W 2011 roku wartoĂÊ transakcji
wzrosïa ob64% wbporównaniu zbrokiem 2010,
natomiast wb2012 roku odnotowano wzrost
wartoĂci transakcji na Ăwiecie obblisko 81%
wbstosunku do roku 2011 ibob164% wbporównaniu zb rokiem 2010. NajwiÚkszy procentowy wzrost, wynoszÈcy ponad 165%, miaï
miejsce wbroku 2014, jednakĝe wartoĂciowo
rekordowy byï rok 2015, kiedy wartoĂÊ
transakcji wzrosïa ob ponad 18,2 mld USD
do 34,4b mld USD (Crowdfunding Industry
Report, 2015).
NajwiÚcej transakcji, aĝ 72% ogóïu,
dokonywanych jest na rynku amerykañskim. Jednak najbardziej dynamiczny
rozwój transkacji crowdfundingowych ma
Studia i Materiaïy 2/2016 (21), cz. 1
Tabela 1. WartoĂÊ transakcji crowdfundingowych
na Ăwiecie wblatach 2010–2015
Rok
WartoĂÊ
(mld USD)
Wzrost
procentowy
rok do roku (%)
2010
0,90
–
2011
1,48
64,40
2012
2,67
80,40
2013
6,10
128,50
2014
16,20
165,60
2015
34,40
112,34
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie
Crowdfunding Industry Report (2013; 2015).
miejsce wbAzji. W 2013 roku Chiny zajmowaïy drugie (po Stanach Zjednoczonych)
miejsce na Ăwiecie, jeĝeli chodzi ob liczbÚ
zarejestrowanych transakcji udziaïowych
lub poĝyczkowych. W 2014 roku wartoĂÊ
caïkowita finansowania spoïecznoĂciowego
wb Azji wzrosïa aĝ ob 320% wb porównaniu
zbrokiem 2013 ibtym samym Azja staïa siÚ
drugim kontynentem po Ameryce Póïnocnej zb najwiÚkszÈ wartoĂciÈ transakcji
(wyprzedzajÈc jednoczeĂnie EuropÚ). Jest
to najbardziej spektakularny wzrost wb2014
roku. Dane dotyczÈce wartoĂci transakcji
przedstawiono wbtabeli 2.
Blisko 80% wszystkich realizowanych
transakcji przypada na AmerykÚ PóïnocnÈ
ibAzjÚ. Udziaï Europy wbĂwiatowym finansowaniu spoïecznoĂciowym wynosi niewiele
ponad 20%. Najmniejszy udziaï wb rynku
crowdfundingowym majÈ Oceania ibAfryka
– pierwsza ze wzglÚdu na to, iĝ jest to rejon
geograficzny, wb którego skïad wchodzi
najmniejszy kontynent – Australia, drugi
ze wzglÚdu na poziom rozwoju gospodarczego. StrukturÚ rynku finansowania spoïecznoĂciowego ksztaïtuje przede wszystkim rynek Stanów Zjednoczonych, Azji
(gïównie Chin) ibEuropy (gïównie Wielkiej
Brytanii).
Wykorzystanie poszczególnych modeli
crowdfundingowych na Ăwiecie ulega zmianom. PoczÈtkowo przedsiÚwziÚcia dotyczyïy przede wszystkim akcji charytatywnych ibpasjonackich. Najmniejsze znaczenie
miaï model inwestycyjny. Wynika to przede
wszystkim zb braku precyzyjnych uregulowañ prawnych zwiÈzanych zb tym ěródïem
finansowania wbwielu krajach ibtym samym
zbjego nieobecnoĂciÈ na rynkach. Modele,
wb których dostawcy kapitaïu nie oczekujÈ
wymiernych korzyĂci finansowych (donacyjny iboparty na nagrodach) stanowiïy do
2012 roku wiÚkszoĂÊ wszystkich inicjatyw
finansowania spoïecznoĂciowego. Ma to
zwiÈzek zb poczÈtkami rozwoju crowdfundingu, które dotyczyïy przede wszystkim
akcji charytatywnych, organizowanych dla
dobra publicznego, gdzie darczyñcy nie
oczekiwali ĝadnych Ăwiadczeñ wb zamian,
zadowalaï ich sam fakt realizacji ib powodzenia przedsiÚwziÚcia. W 2010 roku donacje stanowiïy prawie 55% wszystkich tego
typu transakcji (tabela 3).
Wraz zb rozwojem rynku na znaczeniu
zaczÈï zyskiwaÊ przede wszystkim model
poĝyczkowy crowdfundingu ib to on jest
obecnie najwaĝniejszym filarem finansowania spoïecznoĂciowego na Ăwiecie, sta-
Tabela 2. WartoĂÊ transakcji crowdfundingowych na Ăwiecie wb2014 roku
Kontynent
WartoĂÊ (mld USD)
Wzrost wbporównaniu zbrokiem 2013 (%)
Ameryka Póïnocna
9,46
145
Azja
3,40
320
Europa
3,26
141
Ameryka Poïudniowa
57,20
167
Oceania
43,20
59
Afryka
12,00
101
Razem
16,23
129
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie Pais (2015).
Wydziaï ZarzÈdzania UW
DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.3
35
Tabela 3. Struktura procentowa udziaïu poszczególnych modeli wb crowdfundingu ogóïem wb latach
2010–2015 (w %)
Model
2010
2011
2012
2013
2014
Donacyjny
54,65
48,93
36,81
22,05
11,96
8,28
Bonusowy
1,86
4,45
14,41
11,95
8,20
7,79
Inwestycyjny
5,92
6,44
4,35
6,50
6,84
7,44
Poĝyczkowy
37,57
40,18
43,97
56,61
68,31
72,95
0,00
0,00
0,47
2,90
4,69
3,53
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
100,00
Mieszany
Razem
2015
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie: Crowdfunding Industry Report 2013 ib2015 (Massomedia)
ibhttp://www.biia.com/crowdfunding-peer-to-peer-lending-expect-to-triple-in-2015 (24.02.2016).
nowiÈc wb2015 roku blisko 73% wszystkich
transakcji. Pomimo malejÈcego udziaïu
finansowania opartego na nagrodach
ib donacjach, nadal stanowiÈ one waĝny
element crowdfundingu. Duĝe koncerny
Ăwiatowe niejednokrotnie biorÈ aktywny
udziaï wb pozyskiwaniu tÈ drogÈ Ărodków
finansowych, które majÈ wspieraÊ ochronÚ
Ărodowiska, poprawÚ warunków bytowych
ludnoĂci czy sïuĝyÊ realizacji innych celów
spoïecznych. Koncerny te nie wykorzystujÈ
pozyskanego kapitaïu do wïasnej dziaïal-
noĂci, ab udziaï wb takich przedsiÚwziÚciach
ma dla nich przede wszystkim wymiar wizerunkowy. Przykïadem moĝe byÊ firma Coca
Cola Company, która zbieraïa Ărodki na
budowÚ studni wbrejonach ubogich wbwodÚ
wbMeksyku. Innym przykïad to Microsoft,
który zbieraï Ărodki na udoskonalenie swojego oprogramowania dla potrzeb maïych
ibĂrednich przedsiÚbiorstw (Bedigian, 2014).
Niewielkie zainteresowanie przedsiÚbiorców dotyczy modelu inwestycyjnego.
EkonomiĂci uwaĝajÈ, ĝe jest on niedosza-
Tabela 4. Wybrane przedsiÚwziÚcia finansowane wbformie crowdfundingu wblatach 2012–2015
Firma
PrzedsiÚwziecie
Platforma
wartoĂÊ
wbUSD
Model
crowdfundingu
1. Pebble
Smartwatch/inteligenty
zegarek
Kickstarter.com 20 338 986 bonusowy
2. Ouya
Konsola do gier
Kickstarter.com
8 500 000 bonusowy
3. Pono
PrzenoĂny cyfrowy odtwarzacz
Kickstarter.com
multimedialny
6 000 000 bonusowy
4. Bitvore
Analizator danych
Fundable.com
4 500 000 inwestycyjny
Zestaw sïuchawkowy
Kickstarter.com
2 437 429 bonusowy
5.
Oculus
VR
6.
Rayton
Solar
Solar Inc.
Fundable.com
2 830 000 inwestycyjny
7.
Mass
Fidelity
Bezprzewodowy gïoĂnik –
Core Wireless Speaker
Indiegogo.com
1 516 506 bonusowy
’adowarka bezprzewodowa
POND
Fundable.com
1 000 000 inwestycyjny
8. POND
½ródïo: opracowanie wïasne.
36
Studia i Materiaïy 2/2016 (21), cz. 1
cowany ib wb kolejnych latach moĝna spodziewaÊ siÚ wzrostu znaczenia wïaĂnie tej
formy crowdfundingu. Wedïug Mollicka
(2014) model inwestycyjny moĝe zmieniÊ
caïkowicie rynek finansowania zalÈĝkowego na Ăwiecie ib stanowiÊ powaĝnÈ konkurencjÚ dla anioïów biznesu czy teĝ funduszy private equity. W tabeli 4 przedstawiono
przykïadowe przedsiÚwziÚcia zrealizowane
wbformule finansowania spoïecznoĂciowego
na Ăwiecie.
Pebble to firma, która juĝ kilkakrotnie
pozyskaïa Ărodki na sfinansowanie produktów (zegarki) poprzez finansowanie spoïecznoĂciowe. W 2012 roku uzyskaïa dziÚki
zbiórce na platformie Kickstarter kwotÚ
ponad 10 mln USD, podczas gdy wb 2015
roku staraïa siÚ zebraÊ 500 tys. USD,
abzainteresowani darczyñcy wpïacili ponad
20 mln USD. Zanim firma zdecydowaïa siÚ
na pozyskanie kapitaïu wbformule finansowania spoïecznoĂciowego, próbowaïa zainteresowaÊ swoim pomysïem potencjalnych
inwestorów, jednak nie byli oni chÚtni do
angaĝowania kapitaïu wbto przedsiÚwziÚcie.
4. Finansowanie spoïecznoĂciowe
wbPolsce
Zainteresowanie crowdfundingiem
wbPolsce systematycznie wzrasta. Za pierwszÈ zbiórkÚ zorganizowanÈ wb formule
finansowania spoïecznoĂciowego, choÊ
bez udziaïu platformy crowdfundingowej,
moĝna uznaÊ kampaniÚ zorganizowanÈ na
wyprodukowanie krótkometraĝowego filmu
Wszystko przez absolwenta Wyĝszej Szkoïy
Filmowej (wszystko.net, dostÚp zb dnia
12.03.2016). Zwróciï siÚ on zbapelem do spoïecznoĂci internetowej obwsparcie projektu,
wb zamian oferujÈc umieszczenie nazwiska
darczyñcy wb napisach koñcowych ib kopiÚ
filmu na DVD (po zakoñczeniu jej dystrybucji wb kinach). PrzedsiÚwziÚcie wsparïo
688 osób, od których pozyskano ïÈcznie
ponad 28 tysiÚcy zïotych. Nie byïa to kwota
wystarczajÈca na zrealizowanie pomysïu,
jednak dziÚki tym Ărodkom, nagrodzie uzyskanej przez reĝysera wb Polskim Instytucie
Sztuki Filmowej ib Ărodkom wïasnym udaïo
siÚ wb2007 roku rozpoczÈÊ produkcjÚ filmu,
który miaï premierÚ wb2009 roku.
PierwszÈ platformÈ crowdfundingowÈ
wb Polsce jest istniejÈca od 2007 roku
wytwórnia muzyczna MegaTotal.pl. Jest to
portal poĂwiÚcony muzykom, który zrealizowaï juĝ ponad 80 muzycznych projektów,
Wydziaï ZarzÈdzania UW
wb tym wydaï 60 pïyt ob ïÈcznym nakïadzie
przekraczajÈcym 50 tysiÚcy egzemplarzy.
Wedïug danych na 2016 portal ten ma juĝ
ponad 100 tys. fanów ib wykorzystuje go
okoïo 5000 artystów (www.megatotal.pl,
dostÚp zbdnia 20.02.2016).
Finansowanie spoïecznoĂciowe spotyka
siÚ zb zainteresowaniem polskich sportowców. Jedna zb platform crowdfundingowych zbieraïa wb 2014 roku pieniÈdze dla
ïyĝwiarza Zbigniewa Bródki, aby mógï
doskonaliÊ swoje umiejÚtnoĂci ib wystartowaÊ wb Igrzyskach Olimpijskich wb Soczi,
na których ostatecznie zdobyï zïoty medal
(polakpotrafi.pl/dla-mediow, dostÚp zbdnia
16.03.2016).
Polacy, którzy chcÈ braÊ udziaï wbfinansowaniu spoïecznoĂciowym (bÚdÈc podmiotami poszukujÈcymi lub dostarczajÈcymi
kapitaï), mogÈ korzystaÊ zb platform intermetowych zakïadanych zarówno wbPolsce,
jak ib wb innych krajach. NajwiÚkszym polskim sukcesem jest zbiórka zorganizowana
na platformie Kickstarter dla polskiego projektu oprogramowania Sher.ly, gdzie oczekiwany kapitaï wb wysokoĂci 69 tys.b USD
zebrano juĝ po szeĂciu dniach. ’Ècznie
na projekt zebrano ponad 154 tys.b USD
od 896 osób (https://www.kickstarter.com
dostÚp zb dnia 12.03.2016). PoczÈtkowo
wiÚksze projekty realizowane byïy gïównie
poza granicami kraju, jednak coraz czÚĂciej
uznaniem cieszÈ siÚ równieĝ krajowe portale. Wedïug danych Komisji Europejskiej
na koniec 2014 roku wb Polsce istniaïo 16
platform finansowania spoïecznoĂciowego
(European Commission Crowdfunding,
2015). Warto jednak zaznaczyÊ, ĝe oprócz
liderów rynkowych, którzy funkcjonujÈ na
rynku od kilku lat, systematycznie powstajÈ
nowe platformy, inne zbkolei koñczÈ swojÈ
dziaïalnoĂÊ. WĂród portali funkcjonujÈcych
wbPolsce wystÚpujÈ zarówno donacyjne, jak
ibbiznesowe (tabela 5).
Przykïadowe przedsiÚwziÚcia zrealizowane wb Polsce przy wykorzystaniu finansowania spoïecznoĂciowego przedstawiono
wbtabeli 6.
W Polsce dominujÈcÈ rolÚ odgrywajÈ
modele donacyjne ib bonusowe (oparte na
nagrodach), które stanowiïy ïÈcznie wb2014
roku ponad 90% wszystkich tego typu
transakcji. Oznacza to, ĝe zainteresowanie
poszczególnymi modelami crowdfundingu
wbPolsce róĝni siÚ od Ăwiatowej tendencji.
Pomimo rosnÈcego zainteresowania dominujÈ przede wszystkim transakcje charyta-
DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.3
37
Tabela 5. Wybrane platformy crowdfundingowe wbPolsce wedïug modeli
Model donacyjny
Model inwestycyjny
ibpoĝyczkowy
Model oparty na nagrodach
damnasport.pl
domore.pl
fanimani.pl
fundujesz.pl
ideowi.pl
megatotal.pl
mintu.me
odpalprojekt.pl
polakpotrafi
siepomaga.pl
stworzmista.pl
wspieramkulture.pl
wspolnyprojekt.pl
zamieszani.pl
zrzutka.pl
ideowi.pl
megatotal.pl
odpalprojekt.pl
polakpotrafi
stworzmistrza.pl
wspieramkulture.pl
zamieszani.pl
zrzutka.pl
beesfund.pl
crowdangels.pl
crowdcube.pl
ideowi.pl
mzurici.pl
wspolnicy.pl
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie wymienionych stron.
Tabela 6. Wybrane przedsiÚwziÚcia finansowane crowdfundingiem wbPolsce wblatach 2013–2015
Firma
PrzedsiÚwziÚcie
Platforma
WartoĂÊ
Model
wbPLN crowdfundingu
1. Inne beczki
Akcja browar
Beesfund.pl
400 000 inwestycyjny
2. SpoïecznoĂÊ
WstÚga pamiÚci –
pomnik u stóp Wawelu
Polakpotrafi.pl
385 615 bonusowy
3. Osoby prywatne
Reaktywacja magazynu
Polakpotrafi.pl
Secret Service
284 110 bonusowy
4. In Pay
Platforma obrotu
Beesfund.pl
wirtualnym pieniÈdzem
200 000 inwestycyjny
5. Allcool.pl Sp.z.o.o.
Portal sprzedaĝowy piw
Crowdangels.pl
regionalnych
76 750 inwestycyjny
Modular Analog
6. Research Station
M.A.R.S.
Baza ksiÚĝycowa pod
Krakowem
Polakpotrafi.pl
69 230 donacyjny
7. Osoba prywatna
Zatrzymajmy wbPolsce
polskich naukowców
Zrzutka.pl
25 937 donacyjny
Odpalprojekt.pl
21 903 donacyjny
8.
Chór Centrum
Pïyta koïysankowa
MyĂli Jana Pawïa II Dobrej nocy ibsza
½ródïo: opracowanie wïasne.
38
Studia i Materiaïy 2/2016 (21), cz. 1
Tabela 7. Liczba ibwartoĂÊ transakcji crowdfundingowych wbPolsce wb2014 roku
Model
crowdfundingu
Liczba transakcji
Inwestycyjny
’Èczna wartoĂÊ
transakcji (w EUR)
Udziaï procentowy wartoĂci
transakcji (%)
5
80b000
1,95
2 145
331b000
8,05
Bonusowy
398
1b650b000
40,14
Donacyjny
386
2b050b000
49,87
2 934
4 111 000
100,00
Poĝyczkowy
Razem
½ródïo: opracowanie wïasne na podstawie European Commission Crowdfunding (2015).
tywne ib spoïeczne, ab nie poĝyczkowe czy
inwestycyjne, które mogÈ staÊ siÚ realnÈ
alternatywÈ dla innych ěródeï finansowania
przedsiÚbiorstw. Model poĝyczkowy stanowiï niewiele ponad 8% wszystkich transakcji (tabela 7).
W Polsce wb2014 roku przeprowadzono
tylko 5 transakcji opartych na modelu inwestycyjnym, które stanowiïy niespeïna 2%
wszystkich transakcji. Spowodowane to byïo
przede wszystkim brakiem jasnych przepisów prawnych dotyczÈcych jego wykorzystania. Z jednej strony brak odpowiedniego
ustawodawstwa daje pewnÈ swobodÚ moĝliwoĂci wykorzystania. Z drugiej zaĂ – niesie
ze sobÈ ryzyko, ĝe podejmowane dziaïania
mogÈ zostaÊ inaczej zinterpretowane przez
instytucje nadzorujÈce (przede wszystkim
KomisjÚ Nadzoru Finansowego). Najnowsze zmiany wbKodeksie spóïek handlowych,
które mogÈ wbjakimĂ stopniu uïatwiÊ funkcjonowanie modelu inwestycyjnego, zostaïy
wprowadzone wbĝycie 1 kwietnia 2016 roku.
Od tego dnia zaczÈï obowiÈzywaÊ paragraf
2 art. 180, okreĂlajÈcy, iĝ moĝliwe bÚdzie
zbycie udziaïów wb systemie teleinformatycznym pod warunkiem wykorzystania
wzorca umowy ib zastosowania bezpiecznego podpisu elektronicznego (Kodeks
spóïek handlowych, art. 180, §2). Przed
tÈ zmianÈ jakiekolwiek zbycie udziaïów
wb spóïce musiaïo byÊ dokonane wb formie
pisemnej, abpodpisy powinny byÊ poĂwiadczone przez notariusza, co wïaĂciwie wykluczaïo model crowdfundingu udziaïowego.
Szczegóïowo zagadnienia zwiÈzane ze
zmianami wb Kodeksie spóïek handlowych
opisali Wojdyïo ib Czarnecki (2015). Przepisy prawno-podatkowe zwiÈzane zb transakcjami finansowania spoïecznoĂciowego
wbPolsce naleĝÈ do najbardziej skompliko-
Wydziaï ZarzÈdzania UW
wanych elementów tego rodzaju umów, co
moĝe zniechÚcaÊ potencjalnych inwestorów
ibpomysïodawców do podejmowania decyzji ob zainteresowaniu finansowaniem spoïecznoĂciowym (KÚdzierska-Szczepaniak
ibSzczepaniak 2015).
5. Zakoñczenie ibwnioski
ObserwujÈc rozwój crowdfundingu,
moĝna stwierdziÊ, iĝ jest to jeden zb najbardziej dynamicznie rozwijajÈcych siÚ
sposobów prywatnego finansowania projektów biznesowych na wczesnym etapie
rozwoju. NajwiÚkszym zainteresowaniem
potencjalnych inwestorów ib darczyñców
na rynku amerykañskim cieszÈ siÚ maïe
firmy zb nowatorskimi pomysïami, które
potrzebujÈ dofinansowania. Zdecydowanie trudniej pozyskaÊ taki kapitaï wiÚkszym
przedsiÚbiorstwom czy instytucjom badawczym (Crowdfunding Industry Report,
2013). Warto jednak braÊ pod uwagÚ to,
ĝe jest to stosunkowo nowatorska forma
finansowania ib wraz zb jej rozwojem, moĝe
staÊ siÚ atrakcyjnÈ ibdostÚpnÈ formÈ pozyskania kapitaïu równieĝ dla duĝych firm.
Dla przedsiÚbiorstw znaczenie ma przede
wszystkim crowdfunding poĝyczkowy
ib inwestycyjny. Model poĝyczkowy, jak
przedstawiono wb artykule, jest modelem
dominujÈcym wĂród transakcji crowdfundingowych na Ăwiecie. Model inwestycyjny,
idealny dla inwestorów indywidualnych,
systematycznie siÚ rozwija; obecnie szacuje
siÚ go na poziomie 500 mld USD.
W Polsce crowdfunding znajduje siÚ na
bardzo wczesnym etapie rozwoju. Obecnie
dominujÈ przede wszystkim zbiórki niezwiÈzane zbdziaïalnoĂciÈ gospodarczÈ, abmajÈce
znaczenie charytatywne. Zmiany dotyczÈce
DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.3
39
dostosowania przepisów prawnych, coraz
wiÚksza ĂwiadomoĂÊ rynku wĂród potencjalnych inwestorów oraz dziaïania podejmowane na poziomie nie tylko kraju, ale
ib Unii Europejskiej pozwalajÈ przypuszczaÊ, ĝe bÚdzie siÚ on rozwijaï. Dziaïania te
dotyczÈ przede wszystkim monitorowania
rozwoju rynku finansowania spoïecznoĂciowego wraz zbanalizÈ barier, na które mogÈ
natknÈÊ siÚ uczestnicy rynku. Nadzór powinien dotyczyÊ gïównie crowdfundingu inwestycyjnego ib poĝyczkowego, poniewaĝ to
wïaĂnie te formy mogÈ staÊ siÚ alternatywÈ
dla innych ěródeï finansowania dziaïalnoĂci
przedsiÚbiorstw. Naleĝy jednak pamiÚtaÊ,
aby wbpoczÈtkowej fazie rozwoju (a wbtakiej
wïaĂnie znajduje siÚ crowdfunding wb Unii
Europejskiej) nie stawiaÊ zbyt sztywnych
ram ibprzepisów, które mogÈ spowodowaÊ
zmniejszenie zainteresowania takÈ formÈ
pozyskania kapitaïu.
Przypisy
1
OkreĂlenie crowdfunding powstaïo zb poïÈczenia
dwóch sïów: crowd, rozumianego jako tïum, ibfunding, jako fundowanie, finansowanie. Wb jÚzyku
polskim przyjÚïo siÚ tïumaczenie „finansowanie
spoïecznoĂciowe”, uĝywane zarówno przez praktyków, jak ib instytucje rzÈdowe ib pozarzÈdowe,
wb tïumaczeniach tekstów Komisji Europejskiej.
Nie oddaje ono wb peïni znaczenia crowdfundingu, ab czasem moĝe wprowadzaÊ wb bïÈd,
jednakĝe wb niniejszym opracowaniu okreĂlenia
„crowdfunding” ib „finansowanie spoïecznoĂciowe” bÚdÈ traktowane zamiennie.
Bibliografia
Bedigian, L. (2014). Coke, Microsoft And 3 Other
Big Companies That Have Used Crowdfunding. Benziga, Pozyskano z: http://www.benzinga.
com/general/crowdsourcing/14/08/4802231/cokemicrosoft-and-3-other-big-companies-that-haveused-crowdfun (28.04.2016).
Belleflamme, P., Lambert, T. i Schwienbacher, A.
(2014). Crowdfunding. Tapping the right crowd,
Journal of Business Veturing, 29(5), http://dx.doi.
org/10.1016/j.jbusvent.2013.07.003
Best, J. ib Neiss, S. (2014) Crowdfunding: A Historical Perspectice. W: S. Dresner, Crowdfunding.
Ab Guide to Raising Capital on the Internet. New
Jersey: John Wiley&Sons.
Business Information Industry Association (2015),
Crowdfunding: Peer-to-Peer Lending Expects to
Triple in 2015. Pozyskano z: http://www.biia.com/
crowdfunding-peer-to-peer-lending-expect-totriple-in-2015 (24.02.2016).
40
Crowdfunding Industry Report (2013, 2015). Massolution.
Cunningham, W.M. (2012). The Jobs Act Crowdfunding for Small Businesses and Startups. New
York: Apres.
Duliniec, A. (2001). Struktura ibkoszt kapitaïu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Dziuba, D.T. (2012). Rozwój systemów crowdfundingu – modele, oczekiwania ib uwarunkowania.
Problemy ZarzÈdzania, 3(10), 83–103.
European Commission Crowdfunding (2015).
Mapping EU markets and events study. Pozyskano
z: http://ec.europa.eu/finance/general-policy/docs/
crowdfunding/20150930-crowdfunding-study_
en.pdf (12.03.2016).
Freedman, D.M. ib Nutting, M.R. (2015). Equity
Crowdfunding for Investors: A Guide to Risks,
Returns, Regulations, Funding Portals, Due Diligence
and Deal Terms. John Wiley and Sons.
Kappel, T. (2009). Ex ante crowdfunding and the
recording industry: A model for the U.S. Loyola
of Los Angeles Entertainment Law Review, 29(3),
375–385.
KÚdzierska-Szczepaniak, A. ib Szczepaniak, K.
(2015). Podatkowe aspekty crowdfundingu. ZarzÈdzanie ibFinanse, 13(4/1), 19–30.
Kleeman, F., Gunter Voss, G. ib Rieder, K. (2008).
Un(der)paid Innovators: The Commercial Utilization of Consumer Work Throuh Crowdsourcing,
Science, Technology & Innovation Studies, 4(1), 5–26.
Kodeks spóïek handlowych, Dz.U. 2000 Nr 94 poz.
1037 zbpóěn.zm.
Kozioï-Nadolna, K. (2015). Crowdfunding jako ěródïo finansowania innowacyjnych projektów. Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego nrb 854,
Finanse, Rynki Finansowe ib Ubezpieczenia nr 73,
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeciñskiego, Szczecin, 671–683.
Król, K. (2011). Finansowanie spoïecznoĂciowe jako
ěródïo finansowania przedsiÚwziÚÊ wbPolsce. Poznañ:
Wydawnictwo Crowdfunding.pl.
Kuppuswamy, V. ibBayus, B.L. (2013). Crowdfunding Creative Ideas: The Dynamics of Project Backers in Kickstarter, SSRN Electronic Journal, http://
dx.doi.org/10.2139/ssrn.2234765
Lambert, T. ibSchwienbacher, A. (2010). An Empirical Analysis of Crowdfunding. Pozyskano z: http://
ssrn.com/abstract=1578175 (08.12.2015).
Marom, D. (2012). A Framework for Political Crowdfunding. The Crowdfunding Revolution. Pozyskano z: http://www.danmarom.com/
post/35627344098/a-framework-for-political-crowdfunding-lessons (20.10.2015).
Mollick, E. ib Kuppuswamy, V. (2014). After the
Campaign: Outcomes of Crowdfunding; Social
Science Research Network. Pozyskano z: http://papers.
Studia i Materiaïy 2/2016 (21), cz. 1
ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2376997
(13.03.2016), http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2376997
Portal Kickstarter. Pozyskano z: https://www.kickstarter.com/projects/sherly/ (12.03.2016).
Murray, J. (2015). Equity Crowdfunding and
Peer-to-peer lending in New Zaeland, JASSA The
Finsia Journal of Applied Finance, 2. Pozyskano z:
http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_
id=2595354 (11.03.2016).
Portal Megatotal. Pozyskano z: http://www.megatotal.pl (20.02.2016).
O’Gorman, C. ibTerjesen, S. (2006). Financing the
Celtic Tigress: Venture Financing and Informal
Investment in Ireland. Venture Capital, 8(1), 69–88,
http://dx.doi.org/10.1080/13691060500453742
Pais, I. (2015). I cinesi hanno scoperto il crowdfunding. Corriere de la serra, 31.03.2015. Pozyskano
z: http://nuvola.corriere.it/2015/03/31/i-cinesihanno-scoperto-il-crowdfunding/?refresh_ce-cp
(20.02.2016).
Wydziaï ZarzÈdzania UW
Portal Polakpotrafi. Pozyskano z: http://polakpotrafi.pl/dla-mediow (16.03.2016).
Portal Wszystkonet. Pozyskano z: http://wszystko.
net (12.03.2016).
Szyszko, I. (red.) (2000). Finanse przedsiÚbiorstwa.
Warszawa: PWE.
Wojdyïo, K. ib Czarnecki, J. (2015). Nowe ib planowane regulacje crowdfundingu inwestycyjnego.
Pozyskano z: http:// www.wardynski.com.pl/biuletyn_nowych_technologii/2015-04/B03_PL_ Crowdfunding.pdf (2.02.2016).
DOI 10.7172/1733-9758.2016.21.3
41