KOMENTARZ
Transkrypt
KOMENTARZ
KOMENTARZ DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ W SKALI 1:50 000 ARKUSZ N-34-98-B WĄBRZEŹNO Opracowała: BoŜena Pius OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001) analizowany obszar połoŜony jest na Pojezierzu Chełmińskim (315.11). Jest to mezoregion naleŜący do makroregionu Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego i podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich (rys. 1). 2003). Najmniejsza miąŜszość czwartorzędu występuje w okolicach Jarantowic i Łopatek. DuŜe miąŜszości występują w okolicach Nowej Wsi Królewskiej. Najstarsze osady związane są ze zlodowaceniem Narwi i stwierdzono je w rejonie Ludowic oraz Bartoszewic, a ich miąŜszość dochodzi do 44 m. Są to gliny mułkowo-piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe z głazikami granitów, dolomitów i wapieni. Osady piaszczyste i Ŝwirowe interglacjału augustowskiego występują w dolinie kopalnej rozciągającej się od południowego-zachodu ku północy środkiem analizowanego obszaru ich miąŜszość dochodzi do 20 m. Zlodowacenie Nidy reprezentowane jest przez osady w obrębie doliny kopalnej utworzonej w podłoŜu czwartorzędu. Są to mułki zastoiskowe w okolicach Ludowic o miąŜszości maksymalnej 28 m. Gliny o barwie brunatnoszarej leŜą na mułkach zastoiskowych, ich miąŜszość wynosi 13 m. Piaski rzecznolodowcowe występują w stropie osadów zlodowacenia nidy. Ich maksymalna miąŜszość wynosi 15 m. Interglacjał małopolski nie został stwierdzony na obszarze objętym arkuszem mapy Wąbrzeźno, jednak występuje w niedalekiej odległości w okolicach Bocienia (arkusz ChełmŜa). W północnej części obszaru opracowania występują osady zlodowacenia sanu, które reprezentowane są przez gliny zwałowe (o miąŜszości około 29 m) oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe (do około 17 m). Interglacjał wielki reprezentują mułki jeziorne, piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne o znacznej miąŜszości (w Bartoszewicach ich miąŜszość osiąga 64 m). Zlodowacenia środkowopolskie reprezentowane są zarówno przez osady zlodowacenia Odry jak i zlodowacenia Warty. Osady te występują dość powszechnie. Są to mułki zastoiskowe, gliny zwałowe i piaski wodnolodowcowe. MiąŜszość osadów sięga około 37 m (w okolicach Bartoszewic). Interglacjał eemski to okres erozji i rozcinania pierwotnej powierzchni terenu. Z tego okresu pochodzą torfy niewielkiej miąŜszości (1,5 m). Pozostałe osady są typowe dla serii rzecznych, w mniejszym stopniu jeziornych. JuŜ podczas tych zlodowaceń dna dolin miały nachylenie w kierunku południowym i przypominały współczesną sieć rzeczną (Niewiarowski 1971). Zlodowacenia północnopolskie i osady z nimi związane reprezentowane są przez dwa lub trzy poziomy gliny zwałowej (Drozd, Trzepla 2003) o miąŜszości od 15 m (w okolicach Bartoszewic) do 44 m (w Lodowicach). Najbardziej ciągłą warstwę stanowią gliny występujące na wysoczyźnie morenowej. MiąŜszość warstwy jest bardzo zmienna i maksymalnie wynosi 20 m w rejonie Myśliwca. Gliny zwałowe, piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych występują na północnym zachodzie i północy obszaru. MiąŜszość nie przekracza 5 m. W obrębie wzgórz moren czołowych widoczne są deformacje w formie uskoków, fałd, powierzchni ślizgów. MiąŜszość piasków, mułków kemów jest zmienna i zaleŜna od wysokości formy, zazwyczaj wynosi od 2 do 23 m (Drozd, Trzepla 2003). Kemy występują m.in. w okolicach Sosnówki, Sierakowa, Mlewca (Niewiarowski 1971). Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe na powierzchni spotyka się od Ryńska do Wąbrzeźna, koło Mlewa i Piątkowa. MiąŜszość ich do chodzi do 16 m. Holocen reprezentowany jest przez gytię i torfy wypełniające zagłębienia bezodpływo we oraz dna rynien o miąŜszości średnio 3m. Ponadto u podnóŜa wzniesień oraz krawędzi rynien występują osady deluwialne, są to zazwyczaj niewarstwowane osady piaszczyste z domieszką drobniejszej frakcji. TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE Rys. 1 Podział arkusza na jednostki fizycznogeograficzne wraz z siecią hydrograficzną Pod względem hipsometrycznym obszar ten stanowi stosunkowo płaską równinę polodowcową. Wysoczyzna morenowa wznosi się łagodnie z kierunku południowego na północ. Wysokości na południu obszaru wynoszą od 95 do 100 m n. p. m., natomiast dalej ku północy od 110 do 120 m n.p.m. Ponad poziom płaskiej oraz falistej równiny morenowej wznoszą się moreny martwego lodu, moreny czołowe, ozy i kemy. Wysokości względne zazwyczaj nie przekraczają 20 m. NajwyŜszy punkt obszaru znajduje się na morenie czołowej w Jarantowicach i osiąga 129,6 m n.p.m. Morena ta wznosi się więc o ponad 43 m ponad otaczającą równię. Poziom płaskiej równiny morenowej poprzecinany jest przez rynny polodowcowe o głębokości około 20 m. NajniŜej połoŜony obszar stanowi terasa Strugi Toruńskiej leŜąca na wysokości 87 m n.p.m. Rzeźba omawianego obszaru jest bardzo dobrze rozpoznana (m.in. Niewiarowski 1959, 1971). Cały obszar znajduje się w zasięgu zlodowacenia Wisły. Dominującą formą jest wyso czyzna morenowa: w części północnej falista, a w środkowej i południowej płaska. Na południe od miejscowości Januszewo, Ryńsk, Czystochleb i Wąbrzeźno występują formy martwego lodu. Wspomniane formy tworzyły się przy stagnującym lodzie i naleŜą do nich moreny martwego lodu, kemy oraz ozy. Główny proces ich tworzenia miał miejsce podczas fazy kujawskiej zlodowacenia wisły. Na pozostałym obszarze (na północ od wyŜej wymienionych miejscowości) kształtowanie rzeźby terenu miało miejsce w fazie aktywnego lodu. Wysoczyzna morenowa płaska charakteryzuje się niewielkimi deniwelacjami (zazwyczaj do 2 m). Największe jej obszary występują w okolicach Mlewca, Ludowic, Sierakowa. Występuje takŜe płatami w okolicach Wąbrzeźna czy UciąŜa. Morena falista odznacza się nieco większymi róŜnicami wysokości w porównaniu z moreną płaską. Deniwelacje wynoszą tutaj od 2 do 5 m. Występujące tam formy zbudowane są z gliny zwałowej i utworów fluwioglacjalnych (np. w okolicach Wąbrzeźna, UciąŜa, Wronia). Klasyczne moreny czołowe na analizowanym obszarze nazywane południowowąbrzeskimi występują od Januszewa, poprzez Węgorzyn do Ryńska oraz na południe od Wąbrzeźna. Moreny czołowe ciągnące się od Jeziora Wieczno oraz na północ od Wąbrzeźna nazywane są środkowowąbrzeskimi. Z egzaracyjną działalnością lodu związane są między innymi depresje końcowe, które tworzyły się w czasie nasunięcia i postoju lądolodu na linii moren południowowąbrzeskich. Obszar sandru wąbrzeskiego rozciąga się od zaplecza moren czołowych w kierunku południowym (są to okolice Ryńska, Ludo wic, Czystochleba, Wałycza, Łabędzia oraz Makswałdu). Sandr chełmŜyński rozpoczyna się od moren w okolicach Januszewa w kierunku południowo-zachodnim (Niewiarowski 1971). Podczas wytapiania brył martwego lodu powstały w sandrach rozległe obniŜenia np. w okoli cach kanału Zgniłki. Ozy występują w okolicach Ludowic oraz Sierakowa. Kemy znajdują się na południu omawianego obszaru. Wznoszą się one na wysokość do 13 m ponad otaczającą wysoczyznę. Do depresji końcowej zaliczyć moŜna nieckę jeziora Wieczno wraz z jego otoczeniem, a takŜe obniŜenie w okolicach Trzciana i Przydworza (Niewiarowski 1959). Bardzo istotne w organizacji sieci rzecznej są rynny glacjalne. Do najbardziej znanych naleŜy rynna wąbrzeska, rynna Jeziora Wieldządzkiego, mlewska i Jeziora Radowiskiego. Do rozpowszechnionych form terenu naleŜą takŜe liczne zagłębienia wytopiskowe rozsiane po całym rozpatrywanym obszarze. Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych zdecydowanie dominują grunty o przepuszczalności słabej. Rozpowszechnione są zwłaszcza na obszarze wysoczyzny płaskiej oraz falistej, która zbudowana jest z glin róŜnego typu. Na obszarach sandrowych w części południowo - wschodniej występują utwory o przepuszczalności średniej. W okolicach jezior Wieczno Północne i Południowe oraz na obszarze Bagna Zgniłka występują duŜe kompleksy utworów o przepuszczalności zmiennej, związane z występowaniem rozległych torfowisk. Obszar objęty arkuszem mapy Wąbrzeźno charakteryzuje się mozaikową strukturą gleb, co wynika z przestrzennego zróŜnicowania skały macierzystej, rzeźby terenu i stosunków wodnych (Bednarek, Prusinkiewicz 1984). Na cięŜszych glinach wytworzyły się gleby brunatne, natomiast na glinach spiaszczonych gleby płowe. Na południe od Wąbrzeźna występują piaski i Ŝwiry sandrowe, z których wytworzyły się gleby bielicowe oraz rdzawe. Z depresją końcową jeziora Wieczno związane są czarne ziemie, które występują wyspowo w okolicach Bartoszewic, Ryńska, Sosnówki. W obniŜeniach terenu moŜna zlokalizować gleby torfowe oraz murszowo-torfowe. Gleby brunatne oraz płowe naleŜą do kompleksu pszennego dobrego, pszennego wadliwego oraz Ŝytniego bardzo dobrego (Mapy glebowe 1980). Gleby bielicoziemne są mniej urodzajne i zaliczane są głównie do kompleksu Ŝytniego słabego. Na gle bach związanych z występowaniem płytko zalegających wód podziemnych występują kompleksy uŜytków zielonych, zazwyczaj zaliczanych do średnich, rzadziej bardzo dobrych i dobrych (występują wokół jezior, zwłaszcza Wieczna Północnego i Południowego oraz wzdłuŜ kanału Zgniłki). Pod względem częstości występowania dni z róŜnymi typami pogody, obszar opracowania znajduje się w regionie Chełmińsko-Toruńskim (Woś 1999). Region ten na tle innych wyróŜnia się dość częstym pojawianiem się dni przymrozkowych bardzo chłodnych z duŜym zachmurzeniem, bez opadów (średnio 7 dni w roku). Ponadto w tym regionie notuje się występowanie dni z pogodą bardzo ciepłą z duŜym zachmurzeniem (średnio16 dni). Na obszarze opracowania we wschodniej części znajduje się duŜy kompleks terenów podmokłych, który stanowi obszar chronionego krajobrazu. NaleŜy do typu torfowiskowo – jeziorno – leśnego i nosi nazwę Zgniłka-Wieczno-Wronie. Obejmuje on zespół jezior między Wroniem i Nielubiem oraz Bagno Zgniłka. Oprócz jezior, znajdują się tam kompleksy torfowisk ze zbiorowiskami roślinnymi torfowisk przejściowych, niskich oraz zbiorowiskami roślinności leśnej i zaroślowej. W obrębie tego obszaru funkcjonuje rezerwat Wronie, który został utworzony w celu zachowania buczyny pomorskiej na północno-wschodniej granicy występowania buka. BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA Najstarsze utwory stwierdzone w obrębie obszaru opracowania naleŜą do kredy (Niewiarowski i Wilczyński 1979). Paleocen reprezentowany jest przez ciemnoszare iły o miąŜ szości około 22 m. Oligoceńskie iły i mułki z węglem brunatnym naleŜą do warstwy czempińskiej i znane są w literaturze jako „iły toruńskie”. Miocen na większości omawianego obszaru tworzy bezpośrednie podłoŜe czwartorzędu. Tworzą go piaski i iły z wkładkami węgla brunatnego. MiąŜszość osadów miceńskich osiąga do 50 m. Na południu obszaru zalegają iły plioceńskie (Niewiarowski 1971). Porwaki utworów paleogeńsko-neogeńskich spotykane są w morenach spiętrzonych np. w Jarantowicach i Łopatkach. MiąŜszość utworów czwartorzędowych na tym obszarze waha się od 17 do 185 m, ich zmienność związana jest z ukształtowaniem podłoŜa podczwartorzędowego (Drozd, Trzepla Obszar objęty arkuszem mapy w całości naleŜy do dorzecza Wisły. Przebiega tutaj dział wodny II rzędu rozdzielający zlewnię Osy oraz Drwęcy. Rzeki, których zlewnie ograniczone są działami wodnymi III rzędu są dopływami Drwęcy - naleŜą do nich: Bacha (Struga Toruńska), Struga (Struga Wąbrzeska) oraz Struga Młyńska (Struga Kowalewska). Największą część obszaru zajmuje zlewnia Strugi Toruńskiej, w skład której wchodzą: Zgniłka oraz Dopływ spod Wieldządza, Dopływ z Bielaw, Dopływ ze Zelgna. Zlewnie tych rzek ograniczone są działami wodnymi IV rzędu. W większości przypadków wydzielono działy pewne, bramy wodne występują pomiędzy dopływami Strugi Toruńskiej, co spowodowane jest występowaniem tutaj licznych przeobraŜeń sieci wodnej. Zmiany te wywołane są intensywną melioracją tego obszaru. Poza tym w obrębie wydzielonych zlewni występują pojedyncze, izolowane zagłębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego. OPADY obszaru występuje fragment Jeziora Mlewieckiego. Powierzchnie pozostałych jezior nie przekraczają 50 ha. Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak 1996). Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia (ha) Objętość Głębokość Głębokość AJP Planimetr [tyś.m ] średnia[m] max[m] 3 1. Frydek (Okonin) 25,4 27,2 1829,1 7,2 24,0 2. Głęboczek 10,5 10,9 609,0 5,8 17,3 43,4 44,7 438,7 1,0 1,7 10,5 11,1 126,0 1,2 1,8 48,3 49,0 541,1 1,1 3,0 25,3 26,4 480,7 1,9 2,8 43,5 41,0 2385,1 5,5 13,0 Jezioro PłuŜnic3. kie Jezioro Radowi- 4. skie Jezioro Sicień- 5. skie (Sitno) Jezioro Szczur- 6. kowskie Jezioro Wiel- 7. dządzkie Jezioro Zamko- 8. we 69,6 70,8 4132,8 5,9 kie 84,4 79,4 1613,9 1,9 4,3 147,6 143,0 5420,1 3,7 18,3 199,4 191,6 4358,2 2,2 4,1 Wieczno Północ10. ne Wieczno Połu- 11. dniowe Jezioro Wieczno niegdyś stanowiło jednej akwen, aktualnie podzielone jest na Wieczno Północne oraz Wieczno Południowe. Jeziora połączone były ze sobą trzema przesmykami jeszcze na początku XX (Marszelewski i in. 2000). Część północna jest zdecydowanie głębsza, maksymalna głębokość wynosi 18 m, w części południowej tylko 4 m. Obecnie Wieczno Północne zajmuje powierzchnię 147,6 ha, natomiast Wieczno Południowe 199,4 ha. Jeziora połączone są ze sobą sztucznym kanałem, a poziom wód regulowany jest za pomocą zastawki, zlokalizowanej na wypływie z jeziora Wieczno Południowe. Termika wody w jeziorze wykazuje się duŜym zróŜnicowaniem (Churski 1984). W Wiecznie Południowym ze względu na brak stratyfikacji, warunki termiczne są zazwyczaj wyrównane w całym pionie. Natomiast w głębszym zbiorniku Wieczna Północnego występuje zróŜnicowanie pionowe temperatury wody. Stany wody w jeziorze Wieczno na posterunku Bartoszewice obserwowano do 1992 roku. Amplituda wahań poziomu wody w jeziorze w latach 1975-1983 wyniosła 170 cm. Obszar zlewni bezpośredniej uŜytkowany jest rolniczo, jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie występują lasy Jezioro Wieldządzkie jest niewielkim zbiornikiem (tab. 3), którego zlewnia uŜytkowana jest rolniczo. Gruty orne połoŜone są w pobliŜu linii brzegowej jeziora, przez co naraŜone jest ono na degradację. W jeziorze zaznacza się letnia stratyfikacja termiczna wód. Jezioro Zamkowe jest głębokim rynnowym zbiornikiem (18 m) o powierzchni około 70 ha. LeŜy w bezpośrednim sąsiedztwie miasta Wąbrzeźno oraz pół uprawnych. W wyniku niekorzystnego zagospodarowania zlewni naraŜone jest na degradację, zaliczono je do III kategorii. Latem zaznacza się stratyfikacja termiczna wód. Na omawianym obszarze wydzielono 9 JCWP, w tym 6 rzecznych i 3 jeziorne. W większości ich status określono jako silnie zmieniony, a jedynie niewielki fragment rzeki Lutryny od DuŜej Bachy do Kanału Sicieńskiego i jezior jako naturalny. Stan wydzielonych jednolitych części wód jeziornych określono jako zły, jedynie w przypadku Wieczna Południowego jako dobry (tab. 4). Tabela 4. Jednolite części wód powierzchniowych (JCWP). Zestawiono na podstawie danych KZGW. Objaśnienia: NCW - naturalna część wód; SZCW - silnie zmieniona część wód. Nazwa JCWP Kod krajowy Status Stan Dopływ spod Wieldządza RW200025289829 SZCW Zły Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych (mm) na stacji meteorologicznej w Wąbrzeźnie oraz Falęcinie (wg IMGW-PIB). Stacja Okres XI XII meteorologiczna pomiarowy I II III IV V VI VII VIII IX X Rok WĄBRZEŹNO 1961-1990 45 37 30 24 27 29 51 74 74 59 47 37 534 FALĘCIN 1983-2010 36 38 28 25 37 33 63 72 94 73 59 37 595 Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów (mm) z wielolecia na stacji meteorologicznej w Wąbrzeźnie oraz Falęcinie (wg danych IMGW-PIB). Stacja meteorologiczna okres pomiarowy Rok Suma hydrolo- XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X roczna giczny WĄBRZEŹNO 1961-1990 1982 41 37 29 7 19 17 56 55 12 15 4 16 307 1980 44 46 30 12 23 28 22 227 180 25 45 58 790 FALĘCIN 1983-2010 1989 37 56 10 30 36 12 15 28 26 32 49 380 2001 51 61 12 26 61 71 103 123 171 31 125 22 875 49 Bacha do Zgniłki ze Zgniłką RW20001728984 SZCW Zły Bacha od Zgniłki do ujścia RW20001928989 SZCW Zły Struga z Jeziorem Zamkowym RW20001828929 SZCW Zły Lutryna od DuŜej Bachy do Kanału Sicieńskie- RW200023296689 NCW Zły Struga Młyńska RW200018289747 NCW Zły Jezioro Zamkowe LW20203 NCW Zły Wieczno Północne LW20245 NCW Zły Wieczno Południowe LW20246 NCW Dobry Tabela 11. Ocena stanu ekologicznego jezior badanych wg RDW (wg WIOŚ w Bydgoszczy). XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok średnia 508 511 501 493 486 468 458 463 463 460 473 492 481 Max 308 307 184 223 277 317 349 381 380 352 356 363 184 Min 558 565 565 563 563 543 539 541 528 523 537 547 565 Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe naleŜą do typu HCO 3-Ca i charakteryzują się podwyŜszoną zawartością Ŝelaza oraz manganu w stosunku do jakości wód przeznaczonych do spoŜycia. Ponadto w wodach tych, zwłaszcza na obszarach słabo izolowanych, często występują przekroczenia norm dla azotu amonowego oraz azotanowego (Filar 2002). Niektóre parametry jakości wód podziemnych przedstawiono w tabeli 8. Tabela 8. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych wg Filar (2002). Parametr siarczany, mg/dm chlorki, mg/dm Zakres 3 3 amoniak N-NH4, mg N/dm 3 azotany N-NO3, mgN/dm3 Ŝelazo, mg/dm 3 mangan, mg/dm 3 Tło Średnia 0,15-229 38,6 1,0-50,0 1,07-320 39,8 2,0-50,0 0,0-4,2 0,40 0,0-1,0 0,0-8,0 0,33 0,0-1,0 0,3-20,0 6,21 3,0-9,0 0,0-1,21 0,28 0,25-0,45 Ze względu na stosunkowo dobrą izolację poziomów wodonośnych stopień zagroŜenia wód podziemnych na przewaŜającej części obszaru ustalono na niski. Pewnym zagroŜeniem mogą być zanieczyszczone wody powierzchniowe, które maja kontakt z wodami podziemnymi. Średni stopień zagroŜenia wód podziemnych występuje w rejonie Ludowic, Wałycza oraz Wąbrzeźna ze względu na usytuowane tam punktowe źródła zanieczyszczeń. Do potencjalnie bardzo groźnych moŜna zaliczyć Zakłady Tworzyw Sztucznych Ergis S.A. w Wąbrzeźnie. W latach 2000-2004 Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Bydgoszczy prowadził ocenę jakości wód podziemnych w Czystochlebie oraz Wąbrzeźnie. W Czystochlebie jakość wód oceniono na klasę I/II, natomiast w Wąbrzeźnie wody z ujęcia zaklasyfikowano do wód średniej jakości – III klasa. Główną przyczyną była podwyŜszona zawartość Ŝelaza i mętność. CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ Lp.* 1. CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA Rzeka Struga (Struga Wąbrze- Profil Objętość przepływu [m3s-1] Data pomiaru Wałczyk 0,01 26.07.2014 ska) Obserwacje stanów wody i przepływów na niewielkich ciekach nie były w obszarze opracowania prowadzone. Jedyny posterunek zlokalizowany był na jeziorze Wieczno i został zlikwidowany w 1992 roku. Zdecydowano więc o przedstawienie hydrologicznej charakterystyki Bachy (Strugi Toruńskiej). Jednak posterunek pomiarowy Zintegrowanego Monitoringu Przyrodniczego w Koniczynce znajduje się na południe od obszaru opracowania. Tabela 5. Przepływy Bachy (Strugi Toruńskiej) w profilu Koniczynka w latach hydrologicz3 -1 nych 1994-2011 (Kejna i StrzyŜewski 2014). Jednostki w m s . XI SQ XII I II III IV V VI VII VIII IX X 2. Struga Toruńska Zajączkowo 0,01 26.07.2014 3. Struga Toruńska Węgorzyn 0,01 26.07.2014 4. Zgniłka Orzechowo 0,05 26.07.2014 5. Zgniłka Orzechówko 0,05 26.07.2014 6. Struga Toruńska Mlewiec 0,10 26.07.2014 7. Rzeka bez nazwy Pluskowęsy 0,01 26.07.2014 * numeracja zgodna z numeracją na mapie Rok STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH 0,38 0,45 0,68 0,93 1,02 1,01 0,67 0,35 0,36 0,43 0,48 0,40 0,59 W przebiegu rocznym przepływów Strugi Toruńskiej zaznacza się jeden główny okres wezbraniowy i jeden niŜówkowy (tab. 5), co jest charakterystyczne dla rzek odprowadzających wody z omawianego obszaru. Kulminacje przepływów występują najczęściej w marcu i kwietniu, co jest efektem topnienia śniegu. NaleŜy jednak podkreślić, iŜ wezbrania letnie spowodowane nawalnymi opadami deszczu mogą równieŜ powodować bardzo wysokie przepływy. Wezbrania te, choć krótkotrwałe, często osiągają wyŜsze kulminacje niŜ wezbrania roztopowe. W przebiegu wieloletnim częściej jednak występują wezbrania związane z roztopami wiosennymi, gdyŜ opady nawalne nie są zjawiskiem powtarzalnym. Po osiągnięciu kulminacji wiosennej wyraźnie zaznacza się tendencja obniŜania przepływów aŜ do jesieni. Dopiero od grudnia moŜna zauwaŜyć tendencję wzrostową przepływów w ciekach, co jest spowodowane zmniejszaniem się strat wody w wyniku niŜszego parowania. W przebiegu wieloletnim Struga Toruńska (Bacha) charakteryzuje się dość duŜą zmien3 -1 nością przepływu, w najsuchszym roku wynosił on 0,28 m s (rok 2000), a w wilgotnym 1,03 3 -1 m s (2007). Zasobność wodna zlewni wyraŜona średnim odpływem jednostkowym z lat 1994-2012 wynosi 1,92 dm3s-1km2. W poszczególnych latach odpływ jednostkowy jest zróŜni3 -1 2 cowany. W latach suchych spada poniŜej 1 dm s km a w latach wilgotnych przekracza nieco 3 -1 2 ponad 3 dm s km (tab. 6). Przy przeciętnym odpływie z obszaru Polski wynoszącym 5,5 dm3s-1km2 stwierdzić moŜna niewielkie zasoby wodne analizowanego obszaru. Średnia wartość warstwy odpływu wyniosła 60 mm co stanowiło 11% z sumy opadów atmosferycznych. Niskie zasoby wodne oraz duŜa ich zmienność z roku na rok wynikają przede wszystkim ze zmienności opadów atmosferycznych i parowania. Ponadto intensywna działalność ukierunkowana na odwodnienie terenów podmokłych spowodowała zmniejszenie zdolności retencyjnych analizowanego obszaru. Tabela 6. Charakterystyki odpływu Strugi Toruńskiej na tle opadów atmosferycznych (1994-2012). P – opady atmosferyczne, q – odpływ jednostkowy, H – warstwa odpływu, C współczynnik odpływu (stosunek warstwy odpływu do opadu), (Kejna, StrzyŜewski 2014). Posterunek wodowskazowy Koniczynka P q H C [mm] [dm3s-1km2] [mm] [%] 1994 499 2,00 63,1 12,6 1995 578 1,45 45,9 7,9 1996 405 2,13 67,3 16,6 1997 444 0,99 31,4 7,1 1998 563 1,66 52,4 9,3 1999 580 2,74 86,3 14,9 2000 559 0,92 29,0 5,2 2001 762 1,74 55,0 2002 594 2,34 2003 469 1,25 2004 497 2005 413 2006 Rok W Polsce aktem prawnym regulującym zagadnienia związane z ochroną wód jest ustawa Prawo Wodne z 18 lipca 2001 roku (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2019 z późniejszymi zmiana mi). Po przystąpieniu do Unii Europejskiej Polska zobowiązana jest do wdroŜenia Ramowej Dyrektywy Wodnej 2000/60/WE, której głównym celem jest osiągnięcie przynajmniej dobrego ekologicznego i chemicznego stanu wszystkich wód do 2015 roku. Dobry stan wód oznacza, Ŝe jakość wód w jak najmniejszym stopniu odbiega od warunków naturalnych, tzn. niezakłóconych przez człowieka. Od 2007 roku ocena jakości wód prowadzona jest dla jednolitych części wód (JCW). W 2008 roku badania wód powierzchniowych prowadzono zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku W sprawie sposobu klasyfikacji jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 162, poz. 1008), natomiast w 2009 roku zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 roku W sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 81, poz. 685). W 2011 dnia 9 listopada wprowadzono nowe Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego (Dz. U. 2011.258.1549) w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych …dla substancji priorytetowych (Dz. U. 2011.257.1545). W 2013 roku wody Strugi Toruńskiej uznano za szczególnie naraŜone na zanieczyszczenia azotem pochodzenia rolniczego. Do Strugi Toruńskiej odprowadzane są ścieki oczyszczone z ChełmŜy (poprzez kanał Zelgno). W górnej części zlewni notowane są przekroczenia zawartości fosforu, a poniŜej Jeziora Mlewieckiego takŜe azotu. PodwyŜszone stęŜenie związków biogennych w wodach Strugi Toruńskiej jest potwierdzeniem zanieczyszczeń pochodzenia rolniczego. Wcześniejsze badania tej rzeki wskazują na pogarszanie się jej stanu sanitarnego, a takŜe zwiększenie zawartości związków biogennych. Zlewnia kanału Zgniłki równieŜ naleŜy do obszarów szczególnie naraŜonych na zanie czyszczenia azotem pochodzenia rolniczego. Jednak badania przeprowadzone przez WIOŚ w Bydgoszczy w 2013 roku wykazały dobry stan ekologiczny, nie stwierdzono podwyŜszenia stęŜeń związków biogennych (tab. 10). W porównaniu z wcześniejszymi badaniami pogorszył się nieco stan sanitarny. Tabela 10. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ w Bydgoszczy. Objaśnienia: MMI – indeks makrobentosowy; MIR – indeks makrofitowy rzeczny. Rzeka Stanowisko Ocena biologiczna Ocena fizykochemiczna* Ocena morfologiczna Stan chemiczny Stan eko- Ocena baklogiczny teriologiczna Struga Toruńska Zajączkowo IO (III klasa) PO4 II - umiarkowany niezadowalająca Struga Toruńska Mlewiec IO, MMI (II klasa) OWO, PO4, P II - 7,2 umiarkowany zadowalająca 74,0 12,5 Zgniłka II - dobry 8,4 zadowalająca 1,95 61,6 12,4 Ujście do IO (II klasa) Strugi Toruńskiej II klasa 39,4 2,49 78,6 19,0 - - 498 2,10 66,2 13,3 2007 671 3,33 104,9 15,6 2008 593 1,69 53,4 9,0 2009 500 1,19 37,7 7,5 2010 675 1,81 57,1 8,5 2011 647 3,19 100,8 15,6 2012 484 1,50 47,2 9,7 WODY PODZIEMNE Według regionalizacji Atlasu hydrogeologicznego Polski analizowany obszar znajduje się w subregionie chełmińsko-dobrzyńskim (Paczyński 1993). Wydzielono tutaj jeden główny uŜytkowy poziom wodonośny. Jest to czwartorzędowy poziom wodonośny w piaskach i Ŝwirach o miąŜszości do 40 m. Wody paleogeńsko-neogeńskie ujmowane są tylko w jednej studni i zostały wydzielone jako podrzędny poziom wodonośny (Filar 2002). Struga Wąbrzeska Wąbrzeźno - wiele parametrów - Jezioro Rok Typ abiotyczny Elementy biologiczne Elementy fizykochemiczne Ocena stanu ekologicznego Wieczno Północne 2012 3a klasa III poniŜej stanu dobrego, SD umiarkowany Wieczno dniowe Połu- 2012 3b klasa II powyŜej II klasy dobry Jezioro Zamkowe 2009 3a klasa III poniŜej stanu dobrego, P umiarkowany zła Wody Strugi Wąbrzeskiej były badanie w 2008 roku. Struga jest odbiornikiem ścieków z miejskiej oczyszczalni komunalnej w Wąbrzeźnie. Proces oczyszczania ścieków jest niezadowalający i znacząco wpływa na jakość wód Strugi Wąbrzeskiej. Aktualnie oczyszczalnia ścieków w Wąbrzeźnie jest w rozbudowie i modernizacji mającej na celu przyjęcie większej ilości ścieków, a takŜe dostosowanie technologii do obowiązujących przepisów. Badania prowadzono poniŜej wylotu ścieków z oczyszczalni. Stwierdzono ich znaczny wpływ na degradację wód Strugi Wąbrzeskiej zarówno w zakresie fizykochemicznym, jak i bakteriologicznym. Dodatkowym czynnikiem wpływającym na niekorzystny stan czystości wód jest torfowiskowy charakter podłoŜa, wzbogacającego wody w substancje organiczne. Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego jezior na analizowanym obszarze jest ograniczone do trzech obiektów: jeziora Wieczno Północne, jeziora Wieczno Południowe oraz Jeziora Zamkowego. Warunki morfometryczne oraz znaczny udział gruntów ornych w zlewni jeziora Wieczno Południowe są niekorzystne. Z tego względu jezioro jest poza kategorią w odporności na degradację. Natomiast głębsze jezioro Wieczno Północne znalazło Klasyfikacja Na badanym obszarze są 3 komunalne oczyszczalnie ścieków: w PłuŜnicy, Wąbrzeźnie oraz Piątkowie (tab. 12). Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar ten naraŜony jest na punktowe zrzuty ścieków nieoczyszczonych jak równieŜ moŜliwość zanieczyszczenia wód podziemnych. Dodatkowym problemem stają się zrzuty ścieków oczyszczonych do rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim przepływem. Powoduje to pogorszenie jakości wody w miejscu zrzutu ścieków oczyszczonych jak ma to miejsce np. w Strudze Wąbrzeskiej w miejscowości Wąbrzeźno. Za niekorzystną sytuację naleŜy takŜe uznać zrzut ścieków oczysz czonych do Dopływu spod Wieldządza w niewielkiej odległości od Jeziora PłuŜnickiego. Tabela 12. Zestawienie waŜniejszych zrzutów ścieków Lp.* Tabela 9. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych WODY POWIERZCHNIOWE Obszar objęty arkuszem mapy Wąbrzeźno połoŜony jest pomiędzy Osą a Drwęcą. Rzeki odwadniające ten obszar reprezentują górne odcinki: Strugi (znanej jako Struga Wąbrzeska), Bachy (Strugi Toruńskiej) oraz Kanału Sicieńskiego (zlewnia Lutryny). Struga Wąbrzeska wypływa z mokradła w pobliŜu wsi Jarantowice na wysokości około 97,5 m n. p. m. W swym biegu wykorzystuje rynnę glacjalną wcinającą się w wysoczyznę morenową oraz obszar sandru wąbrzeskiego. Przepływa przez Jezioro Zamkowe oraz Frydek. Struga Wąbrzeska jest prawostronnym dopływem Drwęcy o długości 34,7 km. Jej zlewnia o 2 powierzchni 174,3 km charakteryzuje się przewagą terenów wykorzystywanych rolniczo. Według Rastrowej Mapy Podziału Hydrograficznego Polski rzeka Bacha (Struga Toruńska) wypływa z mokradła w okolicach miejscowości Wronie koło Wąbrzeźna. Natomiast ma mapach topograficznych odcinkiem źródłowym Strugi Toruńskiej oznaczono ciek wypływający z mokradła na wschód od Nielubia. Całkowita powierzchnia zlewni wynosi 371 km 2, a długość rzeki - 51,5 km. Na analizowanym obszarze Struga Toruńska oraz zasilające ją cieki odwadniają intensywnie zmeliorowane tereny rolnicze. Gęstość sieci drenów wynosi tu około 67-80 km/km2 (Celmer i in. 1996). Na analizowanym obszarze Dopływ spod Wieldządza jest jednym z większych dopływów Strugi Toruńskiej. Ciek ten wypływa na wysokości około 105 m n.p.m. powyŜej Jeziora Wieldządzkiego. Dopiero poniŜej tego jeziora Dopływ spod Wieldządza charakteryzuje się stałym odpływem. Następnie przepływa przez Jezioro PłuŜnickie, Wieczno Północne oraz Południowe i na tym odcinku nosi nazwę Kanału Wieczno. Omawiany odcinek zlewni Bachy jeszcze na początku XIX wieku był obszarem bezodpływowym, a jezioro Wieczno nie było włączone w powierzchniowy system sieci rzecznej. 2 W wyniku przeprowadzonej melioracji Kanał Wieczno włączył około 100 km zlewni do Strugi Toruńskiej. Północno-wschodnia część obszaru opracowania odwadniana jest przez Kanał Sicieński (Sitno). Ciek ten o charakterze sztucznego kanału jest dopływem Lutryny (zlewnia Osy). Cała zlewnia Kanału Sicieńskiego jest silnie zdrenowana i zmeliorowana. W granicach analizowanego obszaru znajduje się 11 jezior o powierzchni przekraczającej 10 ha (tab. 3). Do największych naleŜą jeziora: Wieczno Południowe (199,4 ha), Wieczno Północne (147,6 ha) oraz Jezioro Zamkowe (69,6 ha). W południowej części analizowanego Tabela 7. Średnie, maksymalne, minimalne miesięczne i roczne (2007-2013) stany wód podziemnych (cm) w punkcie badawczym PIG-PIB nr II/1580/1 w Kornatowie (opracowano na podstawie danych PIG-PIB). Pomiary terenowe objętości przepływu oraz głębokości zalegania wód podziemnych w studniach gospodarskich wykonano w lipcu 2014 roku. Zestawienie wyników pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera tabela 9. W okresie badań wg informacji IMGW o sytuacji hydrologicznej w Polsce na dzień 17 lipca 2014 roku, stany wód powierzchniowych układały się głównie w strefie stanów niskich. W następnych dniach na analizowanym obszarze nie notowano intensywnych opadów atmosferycznych. Sytuacja hydrometeorologiczna w lipcu 2014 roku znalazła swoje odzwierciedlenie w wartości chwilowych przepływów, które są bardzo niskie na całym analizowanym obszarze. go Analizę opadów atmosferycznych przeprowadzono w oparciu o archiwalne wyniki pomiarów prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Falęcinie oraz Wąbrzeźnie. Na obszarze objętym arkuszem Wąbrzeźno aktualnie nie są prowadzone obserwacje opadów atmosferycznych. Istniały tutaj dwie stacje opadowe, w Wąbrzeźnie oraz w Orłowie. Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w Falęcinie (arkusz ChełmŜa) w latach 1983-2010 wynosiła 595 mm. Natomiast w Wąbrzeźnie w latach 1961-1990 była niŜsza i wynosiła 534 mm (tab.1). Na innych posterunkach w nieco innym okresie pomiarowym (19511980) średnia suma roczna opadów atmosferycznych wyniosła 533 mm w Wąbrzeźnie, 527 mm w Orłowie oraz 522 mm w Kowalewie Pomorskim (Wójcik, Marciniak 1993). Zatem średnie roczne sumy opadów na obszarze opracowania nie przekraczają 550 mm. W przebiegu rocznym występuje letnie maksimum opadów atmosferycznych w lipcu i sierpniu co jest związane z zachmurzeniem konwekcyjnym o tej porze roku. Minimum występuje w lutym (tab. 1). W półroczu chłodnym na stacji w Falęcinie notuje się średnio 197 mm opadów atmosferycznych (33 % z sumy rocznej) zaś w półroczu ciepłym 398 mm (tj. 67 %). W Wąbrzeźnie proporcje opadów w półroczu ciepłym i chłodnym są podobne jak w Falęcinie. W przebiegu wieloletnim sumy opadów znacząco róŜnią się miedzy sobą co jest charakterystyczne dla klimatu Polski. W najsuchszym roku w Falęcinie suma opadów wynosiła 380 mm, a w wilgotnym 875 mm (tab. 2). W Wąbrzeźnie najwyŜsza suma roczna opadów została zanotowana w 1980 roku i wyniosła 790 mm, najniŜsza zaś - 307 mm w 1982 roku. Ekstremalne sumy opadów występują w miesiącach letnich i charakteryzują się nieregularnością występowania np. w 1980 roku suma opadów czerwcowych w Wąbrzeźnie wyniosła kilka razy więcej niŜ w roku przeciętnym. się w III kategorii, pomimo podobnych warunków uŜytkowania gruntów w jego zlewni bezpośredniej. Badania przeprowadzone w 2012 roku wg aktualnej metodyki wskazały umiarko wany stan ekologiczny jeziora Wieczno Północne. Jezioro Wieczno Południowe posiada nie co lepszy stan ekologiczny w porównaniu z Północnym wynika to zapewne z przechwytywa nia biogenów i innych zanieczyszczeń. Dzięki temu do jeziora Wieczno Południowe dociera mniejsza ilość zanieczyszczeń co pozwala na utrzymanie dobrego stanu ekologicznego. Obydwa jeziora były w przeszłości zanieczyszczane zarówno przez związki biogeniczne z obszarów rolniczych jak i ścieki odprowadzane bez oczyszczania i zezwolenia z indywidualnych posesji zlokalizowanych w jego pobliŜu. Po uporządkowaniu gospodarki wodno-ściekowej w gminie PłuŜnica dopływ zanieczyszczeń ze źródeł punktowych do w/w jezior znacząco zmalał co znajduje swoje odzwierciedlenie w aktualnej jakości ich wód. Jezioro Zamkowe połoŜone w obrębie miasta Wąbrzeźno naraŜone jest szczególnie na presję antropogeniczną związaną m.in. z turystyką, zabudową miejską wokół jeziora. Zostało ono zaliczone do III klasy podatności na degradację. Ocena stanu ekologicznego przeprowadzona w 2009 roku wykazała umiarkowany stan ekologiczny (tab. 11). 18,0 Jezioro Mlewiec9. Główny poziom wodonośny zalega na głębokości 15-50 m i jest dobrze izolowany od powierzchni. Jego wydajność jest zmienna i wynosi 30-70 m3h-1. Spływ wód podziemnych odbywa się zgodnie z bazą drenaŜową, w kierunku do doliny Wisły lub Drwęcy. W rejonie Jarantowic ze względu na znaczny udział osadów paleogeńsko-neogeńskich w postaci wkładek węgla brunatnego, iłów oraz pyłów brak jest uŜytkowego poziomu wodonośnego. Wydzielono jedynie wspomniany juŜ podrzędny poziom wodonośny. Na większości obszaru ten poziom wodonośny występuje na głębokości od 5 do 15 m a jego średnia miąŜszość to 20 m (Filar 2002). Jego potencjalna przewodność wynosi 225 m2/24h. Na analizowanym obszarze nie są prowadzone obserwacje dynamiki wód podziemnych. NajbliŜszy posterunek pomiarowy znajduje się na sąsiednim obszarze w Kornatowie (arkusz ChełmŜa). Jest to studnia wiercona o głębokości 87 m, w której głębokość ustalonego zwierciadła wody wynosi 26,5 m. Dane dotyczące średnich miesięcznych i rocznych stanów wody przedstawiono w tabeli 7. RóŜnica pomiędzy stanem najwyŜszym a najniŜszym wynosi aŜ 381 cm. W przebiegu rocznym moŜna stwierdzić zdecydowanie wyŜsze stany wody w okresie półrocza chłodnego. Miejscowość 1. PłuŜnica 2. Wąbrzeźno 3. Orłowo 4. Piątkowo Zakład Oczyszczalnia gminna Oczyszczalnia gminna oczyszczalnia zakładowa Oczyszczalnia gminna Rodzaj ścieków Ilość [m3/d] max/aktualna komunalne 111/43 komunalne 3991/2100 mieszane bd/bd mieszane 125,4/80,4 Urządzenia oczyszczające Kierunek zrzutu Dopływ spod Wieldządza Struga Wąbrzeska biologiczno-me- rowem do Jez. chaniczne Wieczno Pn. ciekiem bez nazwy do Dopłymech-biol wu spod Wałycza mech-biol mech-biol PRZEOBRAśENIA STOSUNKÓW WODNYCH PrzeobraŜenia stosunków wodnych posiadają genezę zarówno naturalną jak i antropogeniczną. Wycinanie lasów trwające do połowy XIX wieku spowodowało zmianę warunków infiltracji, co doprowadziło do przyspieszenia spływu powierzchniowego do obniŜeń terenu, mokradeł, rzek i jezior. Intensywna działalność rolnicza doprowadziła do zagęszczenia gleb, co spowodowało zmniejszenie jej zdolności filtracyjnych i słabsze zasilanie wód podziem nych. Ze względu na rolnicze zagospodarowanie terenu wody powierzchniowe są szczególnie naraŜone na spływ zanieczyszczeń obszarowych. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w zakwalifikowaniu zlewni Strugi Toruńskiej do bardziej szczegółowych i częstych badań jakości wody. Zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną do 2015 roku jednolite części powinny spełniać odpowiednie wymogi dla stanu ekologicznego, choć na obszarze z intensywną gospodarką rolną jest to bardzo trudne. Zmiany powierzchni jezior są naturalnym procesem, który zachodzi często przy współudziale człowieka. Największe udokumentowane zmiany powierzchni zbiorników dotknęły jezioro Wieczno. Jest ono połoŜone w depresji końcowej, której rzędne wynoszą od 91 do 95 m n. p. m. Według W. Niewiarowskiego (1971) poziom wód zastoiska sięgał do wysokości 97-98 m n. p. m. Odpływ wód odbywał się doliną którą obecnie wykorzystuje Struga Toruńska (Bacha). Prowadzone wokół zbiornika prace melioracyjne na przełomie XIX i XX wieku doprowadziły do obniŜenia zwierciadła wód podziemnych co spowodowało znaczące zmiany hydrograficzne. Jeziora Wieczno Północne i Południowe były połączone kilkoma przesmykami. W połowie XX wieku funkcjonował juŜ jedynie wąski przesmyk. Aktualnie jeziora połączone są ze sobą kanałem i funkcjonują jako odrębne zbiorniki. Powierzchnia jeziora przez około 100 lat zmniejszyła się o 22%. Liczne w obszarze opracowania równiny torfowe są wynikiem przeobraŜania pierwotnych stosunków wodnych, zazwyczaj zanikania jezior. Do największych osobliwości na tym obszarze naleŜy równina torfowiskowa zwana bagnami Zgniłka. Jest ona pozostałością jeziora wytopiskowego. Ze względu na niewielką głębokość było szczególnie naraŜone na zanikanie. Jeszcze w XIX wieku istniało tutaj kilka zbiorników m.in. Jezioro Szczurkowskie (istnieje aktualnie lecz w związku z ciągłym wypłycaniem w jego obrębie utworzyła się duŜa wyspa), Zdrójno (aktualnie torfowisko niskie), Zgniłka (współcześnie torfowisko węglanowe), Okonek i Nielub (aktualnie torfowiska przejściowe). W XIX wieku w wyniku przeprowadzonej melioracji większość zbiorników przestała funkcjonować. Współcześnie obszar dawnych niecek jeziornych odwadniany jest przez kanał Zgniłka. Pomimo znaczących przeobraŜeń w sieci wodnej bagien Zgniłka aktualnie objęte są one ochroną, jak juŜ wspomniano utworzono tutaj obszar chronionego krajobrazu. PołoŜenie analizowanego obszaru na wododziale oraz jego niewielkie nachylenie sprawiają, Ŝe sieć rzeczna jest słabo wykształcona. Strugi Wąbrzeska i Toruńska wykorzystują rynny jezior i na wielu odcinkach posiadają sztuczny charakter. Współczesny przebieg Strugi Toruńskiej odbiega od pierwotnego. W XIX wieku po okresie intensywnych melioracji, obszar zlewni Dopływu spod Wieldządza został włączony do sieci rzecznej. Prognozowany jest całkowity zanik obszarów podmokłych w zlewni Strugi Toruńskiej pod koniec XXI wieku (Luc 2000). W ostatnich 200 latach powierzchnia obszarów podmokłych w jej zlewni zmniejszyła się czterokrotnie. Osuszanie mokradeł w drugiej połowie XX wieku miało takŜe związek z obniŜaniem poziomu wód gruntowych na skutek eksploatacji torfu (powstały tzw. torfianki). Proces zanikania jezior, oczek nie jest ciągły, bywają krótkie okresy podczas których notowany jest wzrost powierzchni obszarów podmokłych. Do głównych powodów moŜna zaliczyć brak odpowiedniego utrzymania rowów melioracyjnych oraz wilgotne okresy podczas których poziom wód wzrasta. Literatura: Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Bednarek R., Prusinkiewicz Z., 1984, Gleby [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN Warszawa-Poznań-Toruń. Celmer T., Marciniak K., Wójcik G., 1996, Wody powierzchniowe i podziemne [w:] Zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego – stacja bazowa w Koniczynce, pod red. G. Wójcika, K. Marciniaka, Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa. Churski Z., 1984, Jeziora [w:] Województwo toruńskie. Przyroda, ludność, i osadnictwo, gospodarka, pod red. R. Galona, PWN Warszawa-Poznań-Toruń. Drozd M., Trzepla M., 2003, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Wąbrzeźno. CAG Państw. Inst. Geol. Filar S., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50000, arkusz Wąbrzeźno, PIG, Warszawa. Kejna M, StrzyŜewski T., 2014, Water Resources of the Struga Toruńska (Cental Poland) in the Rontext of Climatic Changes in 1991-2012, International Journal of Earth Sciences and Engineering. Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Mapa glebowo-rolnicza województwa bydgoskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy. Luc M., 2004, Przemiany wybranych elementów środowiska przyrodniczego zlewni Strugi Toruńskiej od końca XVIII do początku XXI wieku, Biblioteka Monitoringu Środowiska. Marszelewski W., Burak Sz., Solarczyk A., 2000, Jeziora województwa kujawsko-pomorskiego. Kuj-Pom. UW w Bydgoszczy. Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmiń skiej, Studia Soc. Sc. Toruń., Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń. Niewiarowski W., 1971, Objaśnienia do mapy geomorfologicznej 1:50 000, Arkusz Wąbrzeź no, PAN, Warszawa. Niewiarowski W., Wilczyński A., 1979, Objaśnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Toruń, Warszawa. Paczyński B. (red.), 1993 - Atlas hydrogeologiczny Polski. skala 1:500 000, cz. I –Systemy zwykłych wód podziemnych, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego (z róŜnych lat), Biblioteka Monitoringu Środowiska, Bydgoszcz. Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Wójcik G., Marciniak K., 1993, Opady atmosferyczne w regionie dolnej Wisły w okresie 1951-1980 [w:] Uwarunkowania przyrodnicze i społeczno-ekonomiczne zagospodarowania dolnej Wisły, pod red. Z. Churskiego, Toruń. © Copyright by BoŜena Pius Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu