Pobierz artykuł

Acta Universitatis Wratislaviensis No 3464
Studia Linguistica XXXI Wrocław 2012
ANNA KAPUŚCIŃSKA
Bydgoszcz, Polen
Analiza kontrastywna strategii „agenda
setting” w polskim dzienniku „Fakt”
i niemieckim „Bild”
Jako „agenda setting”1 określana jest „hipoteza wyznaczania przez media porządku dziennego lub hipoteza ustalania hierarchii wydarzeń” (Pisarek 2006:4).
Według Walerego Pisarka „media wyznaczają odbiorcom tematy do rozmów,
decydują, o jakich sprawach ludzie myślą i dyskutują”, a w skrajnej wersji dodatkowo „nadają rangę wydarzeniom zgodnie z rozłożeniem uwagi w mediach”
(Pisarek 2006:4).
Jak podaje Ewa Nowak, funkcja agendy po raz pierwszy została sformułowana na początku XX wieku w pracy „Public opinion” Waltera Lippmana. Źródeł
tej koncepcji należy szukać w badaniach socjopsychologicznych nad perswazyjnym modelem komunikowania, prowadzonych przez Harolda Lasswella, jednak
w odróżnieniu od nich nie koncentruje się ona na wpływie perswazyjnym, lecz
pośrednim i kognitywnym (Nowak 2011:56). Często zwraca się uwagę, że zakłada ona wyłącznie wpływ na to, o czym myślą odbiorcy, a nie na to, co myślą
oni o wydarzeniach (por. Pisarek 2006:4; Szurmiński 2007:9; Nowak 2011:56)2.
Fakt ten zdaniem badaczy wyraźnie odróżnia ją od wcześniejszych „koncepcji
wszechpotężnych mediów” (Pisarek 2006:4). Tę cechę dystynktywną podkreślają również „ojcowie założyciele”3 teorii „agenda setting”, Maxwell McCombs
1
Wśród polskich badaczy używane są również polskie określenia tego zjawiska. Na przykład
Tomasz Goban-Klas posługuje się określeniem „hipoteza porządku dziennego”, a Maciej Mrozowski
– „ustalanie porządku spraw” (por. Szurmiński 2007:9).
2 Niemniej zdaniem Łukasza Szurmińskiego następstwem „skierowania uwagi odbiorcy na
określone wydarzenie i narzucenia hierarchii spraw” może być „kreowanie postaw i zachowań
jednostek, jak również określonego obrazu rzeczywistości” (Szurmiński 2007:9).
3 Określenie takie występuje w artykule Ewy Nowak (por. Nowak 2011:56).
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 23
2013-03-21 14:22:06
24
ANNA KAPUŚCIŃSKA
i Donald Shaw4: „Za pośrednictwem mediów audytoria dowiadują się czegoś nie
tylko o kwestiach publicznych i innych sprawach, one także dowiadują się, jaką
wagę należy przywiązywać do jakiejś sprawy czy kwestii, widząc nacisk, jaki
media masowe na nią kładą” (por. Szurmiński 2007:9).
Łukasz Szurmiński podkreśla związek tego zjawiska z dokonywaną w mediach selekcją wiadomości. Jak zauważa, media „pełnią rolę ‘gate-keeperów’
selekcjonujących informacje, nadających im rangę ważności i kwalifikujących,
które z informacji będą przekazane odbiorcom” (Szurmiński 2007:12). Selekcja
odbywa się niejednokrotnie według zasady „im bardziej sensacyjne, tym ważniejsze”, co zdaniem Mariana Bugajskiego jest wyznacznikiem tabloidyzacji. Zjawisko to definiuje on jako „upodabnianie się do tabloidu, a więc takie ujmowanie
zjawisk, które ma na celu poszukiwanie ich sensacyjnej treści i jej eksponowanie
bez głębszego wnikania w istotę relacjonowanych faktów, przy czym nie bez znaczenia jest tu odwoływanie się do emocji” (Bugajski 2009:2).
W wyniku rozpowszechniania się kultury tabloidowej dochodzi do obniżenia poziomu wszystkich mediów. Prowadzi to do częściowego rozmywania się
granicy pomiędzy tabloidem a prasą elitarną5 (por. Bugajski 2009:5). W efekcie
jednoznaczne przypisanie tytułu do jednej lub drugiej kategorii niejednokrotnie
nie jest możliwe. Niemniej istnieje grupa tytułów, które powszechnie uchodzą za
tabloidy. Spośród polskich dzienników zalicza się do nich „Fakt”, a niemieckich
– „Bild” (por. Pisarek 2006:211). Ze względu na porównywalne miejsce odpowiednio na polskim i niemieckim rynku prasowym oraz tego samego wydawcę
– Axel Springer Verlag, „Fakt” bywa nazywany „klonem Bilda” (por. Makarenko
2003). Już w październiku 2003, gdy ukazało się pierwsze wydanie „Faktu”,
wskazywano na jego podobieństwo do dziennika „Bild”, mimo zapewnień wydawcy, że polski dziennik nie jest kopią niemieckiego (por. Makarenko 2003).
Właśnie tych dwóch dzienników dotyczy przeprowadzona analiza6. Ponieważ jednak, jak podkreśla Goban-Klas, „efekt oddziaływania agenda-setting
[…] uzależniony jest od kumulacyjnego oddziaływania mediów masowych”
(Goban-Klas 2009:268), zbadanie tego oddziaływania wymagałoby znacznie
szerszego i bardziej heterogenicznego materiału badawczego. Dlatego niniejsza
analiza koncentruje się wyłącznie na stosowanych w obu dziennikach strategiach „agenda setting”. Analizie zostało poddane po dziewięć losowo wybra4
Maxwell McCombs i Donald Shaw są twórcami teorii „agenda setting” w wersji, która została
potwierdzona empirycznie. Zakłada ona istnienie dwóch poziomów, z których pierwszy dotyczy
przeniesienia ważności kwestii między agendami (w szczególności agendą medialną i publiczną),
a drugi – przeniesienia ważności atrybutów pomiędzy tymi agendami (por. Nowak 2011:56).
5 Taką dystynkcję proponuje Walery Pisarek (por. Bugajski 2009:5).
6 Inspirację do podjęcia analizy będącej przedmiotem niniejszego artykułu stanowiło wystąpienie
dr. Marka Graszewicza (UWr) na temat „Do jakiej kompetencji komunikacyjnej odnoszą się
teksty w tabloidach” podczas konferencji „Sytuacja komunikacyjna i jej parametry: Świat
tekstu i świat dyskursu” w Bydgoszczy w dniach 5–7 grudnia 2011. We wspomnianym referacie
został wyrażony pogląd, iż dziennik „Fakt” jest bardziej tabloidowy niż dziennik „Bild”.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 24
2013-03-21 14:22:06
Analiza kontrastywna strategii „agenda setting” w polskim dzienniku „Fakt” i niemieckim „Bild”
25
nych wydań dzienników „Fakt” i „Bild”7, które ukazywały się w okresie od 10
do 30 marca 2012. Materiał badawczy obejmował tylko ich pierwsze strony.
Łącznie przeanalizowano 67 informacji z dziennika „Fakt” oraz 66 z dziennika
„Bild”. Pominięte zostały informacje dotyczące dodatków bezpłatnych (jak na
przykład program telewizyjny) i płatnych, konkursów dla czytelników, zapowiedzi informacji, które mają pojawić się w kolejnych wydaniach, jak również
reklamy firm zewnętrznych.
Strategie obserwowane w materiale badawczym można rozpatrywać w trzech
kategoriach, odpowiadających trzem z czterech etapów procesu „agenda setting”:
„wybór ‘newsów’ wg standardów dziennikarskich”, „rodzaj historii” oraz „stopień emfazy” (por. Pyzikowska 2001:77)8.
Wybór „newsów” według standardów dziennikarskich polega na selekcji informacji (por. Szurmiński 2007:10). W klasycznym rozumieniu kategoria ta oznacza decyzję, które informacje zostaną przekazane odbiorcy, a które pominięte.
Można ją jednak odnieść do przeanalizowanego materiału, zawężając do decyzji,
które informacje zostaną umieszczone na pierwszej stronie.
W przypadku obu dzienników pierwsza strona ma formę wyraźnie mozaikową. Czcionki nagłówków są zróżnicowane pod względem kroju, wielkości
i koloru. Podobne teksty Marek Cieszkowski określa mianem „tekstów-obrazów”. Jak podkreśla, zastosowanie różnych parametrów czcionek prowadzi
do zerwania łączności pomiędzy poszczególnymi mikrotekstami. W rezultacie
„montaż i kodowanie ze sfery produkcji tekstu zastąpione zostaną demontażem
i dekodowaniem w sferze jego odbioru” (Cieszkowski 2009:313).
Analiza umożliwiła wyodrębnienie wielu kwestii9, których dotyczą nagłówki
na pierwszych stronach analizowanych dzienników10. Dla potrzeb niniejszego artykułu wprowadzono umowne oznaczenia poruszanych kwestii, rozpoczynające
się od litery „F” dla dziennika „Fakt” i „B” dla dziennika „Bild”11. W przypadku
dziennika „Fakt” są to:
7 Należy podkreślić, że w przypadku dziennika „Bild” materiał badawczy został zgromadzony po
zmianie w zawartości pierwszych stron, wprowadzonej z dniem 10 marca 2012.
8 Kategoria „rodzaju medium informacyjnego” nie jest adekwatna w przypadku analizowanego
materiału, ponieważ został on zawężony do jednego medium.
9 Określenia wyodrębnionych kwestii zostały zaczerpnięte z artykułu Ewy Nowak „Ustanawianie
agendy medialnej i politycznej. Interakcje i zależności” (Nowak 2011:62), w którym autorka definiuje
zakres kwestii poruszanych w wybranych mediach informacyjnych (telewizji i prasie). Ponieważ nie
jest on symetryczny względem zakresu w przeanalizowanym materiale, zaproponowane narzędzie
badawcze zostało w niniejszym artykule dostosowane poprzez usunięcie, dodanie lub modyfikację
niektórych określeń. Określenia dodane lub zmodyfikowane zostały oznaczone symbolem „*”.
10 Przedstawiona klasyfikacja ma w pewnym stopniu charakter umowny, ponieważ w niektórych
przypadkach informacja dotyczy kilku kwestii jednocześnie. Wówczas jest ona zaliczana do tej
kwestii, która w treści informacji jest zasygnalizowana wyraźniej.
11 Na tym etapie analizy nie jest uwzględniane kryterium kwantytatywne, dlatego określenia
kwestii zostały podane w porządku alfabetycznym.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 25
2013-03-21 14:22:06
26
ANNA KAPUŚCIŃSKA
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
ciekawostki (Fcie),
gospodarka (Fgos),
katastrofy, wypadki, tragedie ludzkie (Fkat),
kultura i rozrywka (Fkul),
polityka krajowa* (Fpol),
porady* (Fpor),
problemy społeczne i moralne (w społecznym kontekście) (Fpro),
przestępczość i działalność sądów (Fprz),
sport* (Fspo),
śledztwa* (Fśle).
Natomiast w dzienniku „Bild”:
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
–
ciekawostki (Bcie)12,
edukacja* (Bedu),
gospodarka (Bgos),
katastrofy, wypadki, tragedie ludzkie (Bkat),
kultura i rozrywka (Bkul),
media (Bmed),
nauka* (Bnau),
pogoda* (Bpog),
polityka krajowa* (Bpol),
porady* (Bpor),
prawo i legislacja (Bpra),
problemy społeczne i moralne (w społecznym kontekście) (Bpro),
sport* (Bspo),
środowisko naturalne, ekologia (Bśro),
wojna, obronność, armia (Bwoj),
zdrowie i medycyna (Bzdr).
Zakres tematyczny pierwszych stron dzienników „Fakt” i „Bild” wykazuje nieznaczne różnice. Kwestie, które nie wystąpiły w „Fakcie”, a są obecne w dzienniku „Bild”, to: „edukacja”, „media”, „nauka”, „pogoda”, „środowisko naturalne,
ekologia”, „wojna, obronność, armia” oraz „zdrowie”, podczas gdy w dzienniku
„Fakt” wystąpiły dodatkowo kwestie „przestępczość i działanie sądów” oraz
„śledztwa”. Łącznie w dzienniku „Fakt” wyodrębniono 10 kwestii, a w dzienniku
„Bild” – 16.
12
Mimo że informacje zaliczone w niniejszej analizie do „ciekawostek” występują w obu
dziennikach, nie jest to kategoria homogeniczna. Wśród informacji dotyczących tej kwestii
w dzienniku „Fakt” znalazły się przykłady nagłówków o szczególnie sensacyjnej treści, np.
Szok! Żółty ser grozy! Robią go z oleju (27 marca 2012). Podobnych nagłówków nie znaleziono
w dzienniku „Bild”.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 26
2013-03-21 14:22:06
Analiza kontrastywna strategii „agenda setting” w polskim dzienniku „Fakt” i niemieckim „Bild”
27
Większe dysproporcje są widoczne w odniesieniu do rubryk stałych na pierwszej stronie, występujących w obu dziennikach w każdym lub prawie każdym
wydaniu.
W dzienniku „Fakt” są to: „Komentarz na pierwszej stronie” zamiennie z „Od
serca na pierwszej stronie”13; natomiast w dzienniku „Bild”: „Nachrichten”/‘Wiadomości’14, „Gewinner/Verlierer”/‘Zwycięzca/przegrany’, „Kalenderspruch”/‘Cytat z kalendarza’, „TV-Tipp”/‘Wskazówka TV’, „Foto des Tages”/‘Zdjęcie dnia’
z komentarzem, przedstawiające najczęściej znane osoby w nietypowych sytuacjach.
Nietrudno zauważyć, że rubryki te w obu dziennikach różnią się zarówno
pod względem liczby, jak i zakresu tematycznego. Ponadto cechą wyróżniającą
rubryki w dzienniku „Fakt” jest wyraźna subiektywność, wynikającą stąd, iż ich
treść jest przedstawiana jako wypowiedzi odpowiednio jednego z publicystów
„Faktu” i osoby będącej przypuszczalnie psychologiem (choć wykonywany przez
nią zawód nie jest podany).
Tematy występujące na pierwszych stronach poddawane są swoistej hierarchizacji. Odnosi się do niej drugie kryterium przyjęte w niniejszej analizie – rodzaj historii. Kryterium to dotyczy „sposobu prezentacji informacji” (Szurmiński
2007:11), czyli w wypadku analizowanego materiału jej miejsca na pierwszej
stronie. W hierarchii informacji prezentowanych w obu dziennikach można wyznaczyć co najmniej trzy stopnie.
Pierwszy stopień to w każdym wydaniu informacja wyraźnie dominująca,
zajmująca znacznie większą powierzchnię niż pozostałe i umieszczona na stronie
tak, aby była jak najlepiej widoczna dla potencjalnego nabywcy. W dzienniku
„Fakt” jest ona zwykle zlokalizowana centralnie na stronie, bezpośrednio pod
logo z nazwą dziennika, natomiast w dzienniku „Bild” – na górze strony, na tej
samej wysokości co logo dziennika lub wyżej od niego. Można przypuszczać, że
jest to spowodowane różnicą w formatach obu dzienników15.
W przypadku nagłówków tych informacji stosuje się zwykle czcionkę bezszeryfową. Zapewne również w tej kwestii decydującym kryterium jest czytelność czcionki, zwłaszcza z większej odległości. O ile redakcja dziennika „Bild”
13
W analizowanym materiale „Komentarz na pierwszej stronie” wystąpił pięć razy, a „Od serca na
pierwszej stronie” – dwa razy (w tym raz tylko w formie nagłówka odsyłającego na dalszą stronę).
W wydaniach piątkowych (w materiale badawczym znalazły się dwa) nie występowała żadna z tych
rubryk.
14 Mimo iż treść rubryki stałej „Nachrichten” stanowią krótkie, niepowiązane z sobą informacje
(zwykle o zasięgu lokalnym – dotyczące miast w Niemczech lub w innych krajach) w niniejszym
artykule została ona potraktowana jako całość. Podejście takie wynika z faktu, iż – w zestawieniu
z innymi tekstami na pierwszej stronie – tekst tych informacji można uznać za jeden z przykładów
tekstu „samego dla siebie”, który „jest wytwarzany [...], brak jednak wyraźnej zachęty do jego
percepcji” (por. Cieszkowski 2010:185).
15 „Bild” jako publikacja wielkoformatowa jest zwykle rozprowadzany w postaci złożonej na pół
w poziomie, w odróżnieniu od „Faktu”, wydawanego w mniejszym formacie.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 27
2013-03-21 14:22:06
28
ANNA KAPUŚCIŃSKA
niemal zawsze stosuje do tego celu czcionkę przypominającą klasyczną czcionkę
Arial, o tyle w „Fakcie” w tym miejscu stosowana jest czcionka podobna do niej,
ale sprawiająca wrażenie wypukłej. Wypukłość ta jest osiągnięta dzięki zastosowaniu cienia, kontrastującego konturu (na przykład czarny kontur przy białym
wypełnieniu), a także nieregularnym krawędziom. Cechą wspólną nagłówków
dotyczących głównych tematów w obu dziennikach jest częste stosowanie podkreślenia w kolorze czarnym lub czerwonym.
Na dwóch pozostałych stopniach według przyjętej klasyfikacji znajdują się
informacje, które są rozmieszczone na pierwszej stronie wokół informacji głównej. Drugi stopień to te z nich, które oprócz nagłówków zawierają krótki, zwykle
jedno- lub kilkuzdaniowy tekst, oraz w większości przypadków (o ile informacja
nie została w nim wyczerpana) numer strony lub nazwę działu, w którym można
przeczytać więcej na dany temat. Z kolei trzeci stopień odnosi się do informacji
ograniczających się tylko do nagłówka i podania numeru strony lub nazwy działu16. W przypadku nagłówków informacji obu tych stopni stosuje się zarówno
czcionki bezszeryfowe, jak i szeryfowe w różnych kolorach i rozmiarach. Zdarzają się także czarne lub czerwone podkreślenia, choć nie są one tak częste,
jak w nagłówkach informacji pierwszego stopnia. Poniżej przedstawiono liczbę
informacji w przeanalizowanym materiale zaliczonych do poszczególnych stopni
z uwzględnieniem kwestii, których one dotyczą.
Stopień I:
F x 9 = Fcie x 1 + Fpro x 7 + Fśle x 1
B x 9 = Bkul x 3 + Bmed x 2 + Bpra x 1 + Bpro x 1 + Bśro x 1 + Bwoj x 1
Stopień II:
F x 44 = Fcie x 2 + Fgos x 1 + Fkat x 3 + Fkul x 17 + Fpol x 2 +
Fpor x 1 + Fpro x 6 + Fprz x 4 + Fspo x 3 + Fśle x 5
B x 53 = Bcie x 1 + Bedu x 1 + Bgos x 9 + Bkat x 2 + Bkul x 3 +
Bmed x 5 + Bnau x 1 + Bpog x 1 + Bpol x 5 + Bpra x 8 + Bpro x 3 +
Bspo x 9 + Bśro x 1 + Bwoj x 1 + Bzdr x 3
Stopień III:
F x 14 = Fcie x 3 + Fkat x 1 Fkul x 3 + Fpro x 4 + Fprz x 1 + Fspo x 1 +
Fśle x 1
B x 4 = Bkul x 2 + Bpro x 1 + Bspo x 1
Uwagę zwraca znacznie mniejsza różnorodność tematyczna informacji pierwszego stopnia w polskim dzienniku (aż siedem z dziewięciu informacji dotyczy
problemów społecznych) w porównaniu z dziennikiem niemieckim. Wyraźna jest
również dysproporcja w liczbie informacji trzeciego stopnia, które w dzienniku
„Fakt” wystąpiły czternaście razy, zaś w dzienniku „Bild” – cztery.
16
Na każdym z opisanych stopni można dodatkowo zaobserwować zróżnicowanie wewnętrzne,
polegające na przykład na obecności lub nieobecności elementu wizualnego, odnoszącego się do
podawanej informacji.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 28
2013-03-21 14:22:06
Analiza kontrastywna strategii „agenda setting” w polskim dzienniku „Fakt” i niemieckim „Bild”
29
Trzecim kryterium będącym podstawą niniejszej analizy jest stopień emfaPonieważ w analizowanym materiale widoczne są zarówno kwalitatywne,
jak i kwantytatywne środki emfazy18, analiza na podstawie tego kryterium została
podzielona na dwie części.
Środki kwalitatywne to przede wszystkim środki językowe. Jednym z nich
jest hiperbola. W dzienniku „Fakt” można ją zaobserwować na przykład w nagłówkach:
zy17.
(1) Płacimy temu panu 12 000 zł ZA NIC! (15 marca 2012) – Fpro
(2) Premier chce ukarać matki! (23 marca 2012) – Fpro
(3) Tusk i Pawlak dogadali się! Od dzisiaj harujesz do śmierci (30 marca
2012) – Fpro
Podobne przykłady hiperboli występują w dzienniku „Bild”19:
(4) Maschmeyer erzählt alles/‘Maschmeyer opowiada wszystko’ (14 marca
2012) – Bmed
(5) Wer gut singt, fliegt raus!/‘Kto dobrze śpiewa, wylatuje!’ (19 marca
2012) – Bmed
(6) Ufer-Streit am Groß Glienicker See. Berlinern droht die ZwangsEnteignung/‘Spór o brzeg jeziora Groß Glienicker. Berlińczykom grozi
przymusowe wysiedlenie’ (28 marca 2012) – Bpro
Wśród przykładów z polskiego dziennika sformułowanie w nagłówku (1) sugeruje, że generał Krzysztof Pakulski nie wykonuje żadnych obowiązków wynikających z pełnionej przez niego funkcji. W przykładzie (2) przypisuje się premierowi
złe intencje z powodu jego stanowiska w sprawie reformy emerytalnej. W treści
nagłówka (3) zakłada się, iż nikt z Polaków nie zdoła osiągnąć wieku emerytalnego, chociaż dane dotyczące przewidywanej długości życia w Polsce nie potwierdzają tego założenia.
W nagłówku (4) – już z niemieckiego dziennika – hiperbolę stanowi leksem
alles (‘wszystko’), ponieważ niewątpliwie opowiedzenie wszystkiego nie jest
możliwe. Nagłówek (5) sugeruje zależność pomiędzy faktem, że ktoś dobrze
śpiewa, a byciem wyeliminowanym z dalszego udziału w programie DSDS20.
17 W prezentacji wyników analizy według tego kryterium pominięte zostało zróżnicowanie
na stopnie, ponieważ nie stwierdzono żadnych wyraźnych zależności pomiędzy tą zmienną
a występowaniem środków emfazy.
18 Szurmiński koncentruje się tylko na kwantytatywnych środkach emfazy, definiując stopień
emfazy jako kryterium dotyczące „powtarzalności danego przekazu” (Szurmiński 2007:11).
19 Obok cytowanych nagłówków niemieckojęzycznych podane są w artykule ich tłumaczenia
własne autorki.
20 „Deutschland sucht den Superstar” to program emitowany w niemieckiej telewizji RTL podobny
do polskiego programu „Idol”. Jego prowadzącym jest Dieter Bohlen.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 29
2013-03-21 14:22:06
30
ANNA KAPUŚCIŃSKA
Tymczasem należy przypuszczać, iż „prawidłową” interpretacją jest, że wyeliminowane zostały zdaniem nadawcy osoby, które dobrze śpiewały. W przykładzie (6) treść nagłówka sygnalizuje znacznie większą skalę problemu niż
w rzeczywistości. Dopiero z tekstu pod nagłówkiem odbiorca dowiaduje się,
że chodzi o 80 mieszkańców rejonu, w którym przewidziana jest inwestycja
budowlana.
Narzędziem hiperbolizacji jest również używanie (a raczej nadużywanie)
leksemów o silnym nacechowaniu emocjonalnym. W dzienniku „Fakt” znaleziono między innymi następujące przykłady:
(7) SZOK! 2 miliony na bony dla urzędników (21 marca 2012) – Fpro
(8) Szok! Żółty ser grozy! Robią go z oleju (27 marca 2012) – Fcie
(9) Sofa grozy! Może rozbić ci głowę (13 marca 2012) – Fcie
Tymczasem w dzienniku „Bild” w przeanalizowanym materiale wystąpił tylko
jeden przykład użycia takiego leksemu:
(10) Sensations-Urteil! Mehr Urlaub für Jüngere/‘Sensacyjny wyrok! Więcej urlopu dla młodszych (21 marca 2012)’ – Bpra
Uwagę zwraca fakt, że w porównaniu z nagłówkiem (10), a także (7), zastosowanie takich leksemów w nagłówkach (8) i (9) wydaje się jeszcze bardziej zaskakujące, graniczące wręcz z komizmem.
Innym językowym środkiem emfazy, poza hiperbolą, są leksemy potoczne.
W dzienniku „Fakt” znaleziono dwa przykłady:
(11) Publicysta Maziarski szokuje: 65-latki to zdrowe konie! (28 marca 2012)
– Fpro
(12) Tusk i Pawlak dogadali się! Od dzisiaj harujesz do śmierci (30 marca
2012) – Fpro
Natomiast w dzienniku „Bild” — trzy:
(13) Schalke-Manager tobt. Pappnasen!/‘Menadżer Schalke wrzeszczy. Pajace!’ (10 marca 2012) – Bspo
(14) Lewandowski. Haut Dortmunds Torjäger ab?/‘Lewandowski. Czy
bramkarz Dortmundu zwieje?’ (14 marca 2012) – Bspo
(15) Wer gut singt, fliegt raus!/‘Kto dobrze śpiewa, wylatuje!’ (19 marca
2012) – Bmed
Tendencję do stosowania w mediach tego typu leksemów dostrzega Bugajski,
który zauważa, że to ograniczenie językowe może być przyczyną „spirali kultuStudia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 30
2013-03-21 14:22:06
Analiza kontrastywna strategii „agenda setting” w polskim dzienniku „Fakt” i niemieckim „Bild”
31
rowej”. Dostarczanie odbiorcy przez media tekstów łatwych, niewymagających
wysiłku intelektualnego powoduje w efekcie obniżenie poziomu jego „kultury
umysłowej” (Bugajski 2009:9).
Emfaza bywa również osiągana za pomocą zdań wykrzyknikowych. Występują one w większości przytoczonych przykładów (z wyjątkiem nagłówków (4),
(6) oraz (14) w przypadku dziennika „Bild”).
Jeszcze innym środkiem emfazy jest stosowanie w nagłówkach zdań pytających. W dzienniku „Fakt” wystąpiły łącznie cztery przykłady, między
innymi:
(16) To nie wypadek? Czy ktoś zabił Madzię? (22 marca 2012) – Fśle
(17) Czy Rutkowski obroni rodziców Madzi? (23 marca 2012) – Fśle
(18) Kto nęka Kasię Tusk (30 marca 2012) – Fkul
W dzienniku „Bild” znaleziono tylko dwa przykłady nagłówków w formie zdania
pytającego:
(19) Hat Seal eine Neue?/‘Czy Seal ma nową (partnerkę)?’ (14 marca 2012)
– Bkul
(20) Lewandowski. Haut Dortmunds Torjäger ab?/‘Lewandowski. Czy bramkarz Dortmundu zwieje?’ (14 marca 2012) – Bspo
Pytania rozstrzygające, jak w przykładach (16), (17) oraz (19) i (20), wskazują na
niepotwierdzone, w większości sensacyjne informacje. Mimo że mają one formę
pytającą, wydaje się, że ich celem jest sugerowanie odbiorcy, iż przedstawiony
w nich scenariusz jest prawdopodobny. Efekt ten bywa w polskim dzienniku
wzmacniany poprzez rezygnację z wyrazu czy na początku zdania pytającego.
Wówczas na formę pytającą zdania wskazuje wyłącznie zastosowanie znaku zapytania. Pytania szczegółowe, na przykład w nagłówku (18), odnoszą się raczej
do potwierdzonych faktów. W przytoczonym przykładzie nadawca nie pozostawia możliwości spekulacji, czy wspomniane „nękanie” rzeczywiście ma miejsce,
a jedynie, kto jest jego sprawcą. Dodatkowo rezygnacja ze znaku zapytania sprawia, że sam fakt „nękania” wysuwa się na pierwszy plan. Jest to przejawem „mieszania się faktów i opinii”, uważanego przez Pisarka za jedną z cech tabloidowych
wypowiedzi (por. Bugajski 2009:4).
Poniższy zapis przedstawia liczbę środków językowych uwzględnionych
w analizie w nagłówkach informacji z rozróżnieniem ze względu na ich przynależność do poszczególnych kwestii:
hiperbole:
F x 11 = Fcie x 2 + Fkat x 1 + Fkul x 2 + Fkulx 1 + Fpol x 1 + Fpro x 3 +
Fśle x 1
B x 2 = Bkul x 1 + Bpro x 1
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 31
2013-03-21 14:22:06
32
ANNA KAPUŚCIŃSKA
leksemy potoczne:
F x 2 = Fpro x 2
B x 3 = Bcie x 1 Bmed x 1 + Bspo x 1
zdania wykrzyknikowe:
F x 18 = Fcie x 2 + Fcie x 1 + Fcie x 1 + Fgos x 1 + Fkul x 2 + Fkul x 1 + Fpol x 1 +
Fpro x 4 + Fpro x 1 + Fprz x 2 + Fśle x 2
B x 21 = Bcie x 1 + Bedu x 1 + Bgos x 1 + Bkat x 1 + Bkul x 1 + Bmed x 1 + Bmed x 2
+ Bnau x 1 + Bpol x 1 + Bpra x 1 + Bpra x 1 + Bspo x 2 + Bspo x 1 + Bspo x 2 + Bśro
x 1 + Bwoj x 1 + Bzdr x 2
zdania pytające (wszystkie rodzaje):
F x 4 = Fkul x 1 + Fcie x 1 + Fśle x 2
B x 2 = Bkul x 1 + Bspo x 1
Analiza występowania wymienionych językowych środków emfazy wykazała, że
ich liczba w obu dziennikach jest porównywalna, z wyjątkiem hiperbol, których
w dzienniku „Fakt” znaleziono jedenaście, a w dzienniku „Bild” – tylko dwie. Nie
stwierdzono żadnych zależności pomiędzy kwestiami, jakich dotyczą informacje,
a częstotliwością stosowania wspomnianych środków. Występujące różnice ilościowe są raczej spowodowane różnicami kwantytatywnymi w materiale badawczym w odniesieniu do liczby informacji dotyczących poszczególnych kwestii.
Ponadto informacje zaliczane na przykład do kwestii „śledztwa” mogą dotyczyć różnych śledztw i w związku z tym nie wykazywać żadnego związku treściowego, jednak mogą one też być związane z tym samym śledztwem, czyli dotyczyć
tego samego tematu. Takie grupy informacji są przykładami kwantytatywnych
środków emfazy. W dzienniku „Fakt” wyodrębniono następujące grupy21:
Fśle x 6
– Rodzice Madzi robią show (12 marca 2012)
– To nie wypadek? Czy ktoś zabił Madzię?! (22 marca 2012)
– Czy Rutkowski obroni rodziców Madzi? (23 marca 2012)
– Nowe ustalenia prokuratury wstrząsnęły detektywem. Wznawia własne
śledztwo (23 marca 2012)
– Rodzice Madzi znają każdy krok prokuratury! Dlaczego? (27 marca 2012)
– Ludzie im nie wybaczą (30 marca 2012)
Fpro x 3 + Fpol x 1
– Premier chce ukarać matki! (23 marca 2012)
– PSL zdradziło emerytów (28 marca 2012)
21
Do kwantytatywnych środków emfazy nie zaliczono w niniejszym artykule cyklu informacji
zatytułowanego „Polska to chory kraj”, ponieważ umieszczone w nim informacje nie odnoszą się do
tego samego tematu ani tej samej kwestii, a powtarzalność dotyczy wyłącznie samego tytułu cyklu.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 32
2013-03-21 14:22:06
Analiza kontrastywna strategii „agenda setting” w polskim dzienniku „Fakt” i niemieckim „Bild”
33
– Publicysta Maziarski szokuje: 65-latki to zdrowe konie! (28 marca 2012)
– Tusk i Pawlak dogadali się! Od dzisiaj harujesz do śmierci (30 marca 2012)
Fkul x 2
– To nowa miłość Dowbora (13 marca 2012)
– Dowbor wyprowadził się od Koroniewskiej (27 marca 2012)
Natomiast w dzienniku „Bild” są to:
Bmed x 6
– Wer gut singt, fliegt raus!/‘Kto dobrze śpiewa, wylatuje!’ (19 marca 2012)
– Kandidatin Vanessa (17) erhebt schwere Vorwürfe. Hey Dieter! So geht
DSDS kaputt!/‘Kandydatka Vanessa (17) stawia poważne zarzuty. Hej Dieter! To zniszczy DSDS!’ (20 marca 2012)
– Bohlen gegen Frauen-Quote bei DSDS/‘Bohlen przeciwko parytetowi
w DSDS’ (21 marca 2012)
– „DSDS“-Kandidatin Fabienne. Dieters letztes Mädchen/‘Kandydatka
„DSDS” Fabienne. Ostatnia dziewczyna Dietera’ (23 marca 2012)
– Bohlen sorgt für Eklat!/‘Bohlen wywołuje skandal!’ (26 marca 2012)
– Fiese Regel-Änderung! So will RTL DSDS-Joey loswerden/‘Niesmaczna zmiana reguł! W ten sposób RTL chce pozbyć się Joeya z DSDS’
(28 marca 2012)
Bkul x 1 + Bpol x 1
– Mein Opa ist jetzt Präsident ... und ich schenke ihm den 3. Urenkel/‘Mój
dziadek jest teraz prezydentem … a ja podaruję mu trzeciego prawnuka’
(19 marca 2012)
– Gauck trifft Wulff 22/‘Gauck spotyka Wulffa’ (20 marca 2012)
Według kryterium kwantytatywnego w polskim dzienniku wyraźnie widać dominację tematu śledztwa w sprawie śmierci dziewczynki z Sosnowca oraz, na
drugim miejscu, tematu podwyższenia wieku emerytalnego w Polsce, zaś w niemieckim – kontrowersji wokół programu telewizyjnego „DSDS”23. Wnioskując
z powtarzalności tematów, dla odbiorców polskiego dziennika najważniejsze powinno więc być śledzenie – niepozbawione negatywnych emocji – niemal każdego ruchu rodziców zmarłej Madzi, natomiast dla odbiorców niemieckiego dziennika priorytetem powinno być ustalenie, czy w programie „DSDS” nie dochodzi
22
Joachim Gauck jest prezydentem Niemiec wybranym w marcu 2012, natomiast Christian Wulff
jest jego poprzednikiem.
23 Stopień emfazy przy dwukrotnym powtórzeniu jest stosunkowo niski, dlatego w analizie
założono, że kwantytatywnym środkiem emfazy jest powtórzenie tematu co najmniej trzykrotnie.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 33
2013-03-21 14:22:06
34
ANNA KAPUŚCIŃSKA
do nadużyć ze strony prowadzącego i czy eliminowanie z niego uczestniczek płci
żeńskiej nie jest przejawem dyskryminacji.
Przeprowadzona analiza wykazała liczne podobieństwa, ale i różnice w strategiach „agenda setting” w obu dziennikach, w każdym z trzech uwzględnionych
kryteriów. Wybór „newsów” na pierwszą stronę w dziennikach „Fakt” i „Bild”
jest zbliżony i obejmuje porównywalny zakres kwestii. Wyraźną różnicą jest natomiast dysproporcja w liczbie i zawartości rubryk stałych. Jej skutkiem jest zwiększenie w dzienniku „Bild” udziału „hard news” w stosunku do „soft news”24,
charakterystycznych dla prasy tabloidowej. Jak twierdzi Tomasz Lis, w mediach
„cała sztuka polega na tym, by widzom dać to, co chcą dostać, dając im jednocześnie także to, co dostać muszą. Pamiętać o oczekiwaniach widzów, ale nie być ich
niewolnikiem” (Polityka – nr 50/2008, cyt. za: Bugajski 2009:5). Zakładając zatem, że „ludzie w mediach szukają rozrywki, a nie informacji” (Miecugow 2009,
cyt. za: Bugajski 2009:8), należy uznać „hard news” za to, co widzowie dostać
muszą, a „soft news” za to, co dostać chcą. Przyjęcie takiego założenia pozwala
stwierdzić, że polski dziennik jest „niewolnikiem” odbiorców w większym stopniu niż dziennik niemiecki.
Pod względem rodzaju historii, czyli miejsca informacji na pierwszej stronie, stwierdzono istotne różnice w zakresie kwestii, jakich dotyczą informacje
pierwszego stopnia. W dzienniku „Fakt” są to tylko trzy kwestie: „ciekawostki”,
„problemy społeczne i moralne (w społecznym kontekście)” oraz „śledztwa”,
a więc takie, które ukazują niemal jednoznacznie negatywny obraz opisywanej
rzeczywistości. Prawidłowość ta wpisuje się w koncepcję tabloidyzacji, której
„celem jest poszukiwanie […] sensacyjnej treści (informacji) i jej eksponowanie
bez głębszego wnikania w istotę relacjonowanych faktów, przy czym nie bez znaczenia jest tu odwoływanie się do emocji” (Bugajski 2009:2). W dzienniku „Bild”
zakres informacji pierwszego stopnia jest szerszy i zawiera zarówno informacje
negatywne, jak i pozytywne, co sprawia wrażenie większej obiektywności.
Ostatnie przeanalizowane kryterium to stopień emfazy. W tabloidach szczególnie wyraźnie widać tendencję, o której wspomina Bugajski: „Wszelkie zdarzenia,
o których się mówi […], powinny być ekscytujące, emocjonujące i podniecające,
taki też powinien być język relacji, żeby odbiorca się nie nudził” (Bugajski 2009:2).
W obu dziennikach znaleziono liczne przykłady językowych (czyli kwalitatywnych) środków emfazy, a częstotliwość ich stosowania jest w większości porównywalna. Również środki kwantytatywne są stosowane w podobnym zakresie.
Przeprowadzona analiza niewątpliwie pozwala na zakwalifikowanie zarówno
dziennika „Fakt”, jak i „Bild” do kategorii prasy tabloidowej. Niemniej strategie
„agenda setting” na pierwszych stronach dziennika „Fakt” wykazują większe
24
Rozróżnienie na „hard news” i „soft news” stosowane między innymi przez Ewę Nowak
(2009:208) nie zostało uwzględnione w przeprowadzonej analizie, ze względu na nieostrość obu
pojęć, szczególnie w odniesieniu do analizowanego materiału.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 34
2013-03-21 14:22:06
Analiza kontrastywna strategii „agenda setting” w polskim dzienniku „Fakt” i niemieckim „Bild”
35
natężenie cech tabloidowych niż strategie na pierwszych stronach jego niemieckiego prototypu.
Bibliografia
CIESZKOWSKI Marek, 2009, O zasadzie urzeczywistniania w języku współczesnych mediów, w:
Rypel A./Jastrzębska-Golonka D./Sawicka G. (red.), Język. Biznes. Media. Prace Komisji
Językoznawczej Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Bydgoszcz, s. 309–320.
CIESZKOWSKI Marek, 2010, O profesjonalizmach w branży ubezpieczeniowej i symulacji jako formie
komunikacji, w: Bartwicka H. (red.), Język. Tekst. Kultura. Prace Komisji Językoznawczej
Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Bydgoszcz, s. 179–189.
GOBAN-KLAS Tomasz, 2009, Media i komunikowanie masowe. Teorie i analizy prasy, radia, telewizji
i Internetu, Warszawa.
NOWAK Ewa, 2009, Komercjalizacja komunikacji politycznej – infotainment i politainment w programach informacyjnych, w: Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia. Sectio K XVI, s. 201–213.
NOWAK Ewa, 2011, Ustanawianie agendy medialnej i politycznej. Interakcje i zależności, w: Zeszyty
Prasoznawcze 3–4, s. 54–70.
PISAREK Walery (red.), 2006, Słownik terminologii medialnej, Kraków.
PYZIKOWSKA Anna, 2001, Teoria agenda-setting i jej zastosowanie, w: Dobek-Ostrowska B. (red.),
Nauka o komunikowaniu. Podstawowe orientacje teoretyczne, Wrocław, s. 74–81.
Strony internetowe
BUGAJSKI Marian, 2009, Kultura tabloidów a język. Pełny tekst referatu wygłoszonego na konferencji „Język i kultura tabloidów”, w: http://www.uz.zgora.pl/~mbugajsk/wp-content/plugins/
downloads-manager/upload/Kultura.pdf (31 lipca 2012).
MAKARENKO Vadim, 2003, Ukazał się pierwszy numer dziennika „Fakt”, w: http://wyborcza.
pl/1,75248,1737534.html (31 lipca 2012).
MIECUGOW Grzegorz, 2009, Koniec z gadającymi głowami, w: http://wiadomosci.wp.pl/kat,1342,title,
Koniec-z-gadajacymi-glowami,wid,11106863,wiadomosc.html?ticaid=1ee77&_ticrsn=3 (31 lipca
2012).
SZURMIŃSKI Łukasz, 2007, Propaganda a opinia publiczna, w: http://users.id.uw.edu.pl/~lukasz.
szurm/Anatomia%20propagandy/8.%20Opinia%20publiczna%20a%20propaganda.pdf
(30 marca 2011).
Źródła
Bild, 10 marca 2012.
Bild, 14 marca 2012.
Bild, 17 marca 2012.
Bild, 19 marca 2012.
Bild, 20 marca 2012.
Bild, 21 marca 2012.
Bild, 23 marca 2012.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 35
2013-03-21 14:22:07
36
ANNA KAPUŚCIŃSKA
Bild, 26 marca 2012.
Bild, 28 marca 2012.
Fakt, 12 marca 2012.
Fakt, 13 marca 2012.
Fakt, 15 marca 2012.
Fakt, 21 marca 2012.
Fakt, 22 marca 2012.
Fakt, 23 marca 2012.
Fakt, 27 marca 2012.
Fakt, 28 marca 2012.
Fakt, 30 marca 2012.
Studia Linguistica 31, 2012
© for this edition by CNS
SL31-Ikw.indb 36
2013-03-21 14:22:07