Alicja Duda, WIATRAKI HOLENDERSKIE NA ZIEMI LUBUSKIEJ, 2005

Wiatraki holenderskie w Czechowie, My liborzu i Nowogródku Pomorskim.
Na terenie ziemi lubuskiej istnieje liczna grupa zabytków techniki. Najmniejsz
tworz
wiatraki. Obiekty te w du ej cz
kategori
ci nie przetrwa y do dzisiejszego dnia. Dotyczy to g ównie
wiatraków drewnianych, które ze wzgl du na s ab
wytrzyma o # materia u, jak i brak konserwacji
uleg y zniszczeniu.
Pod wzgl dem konstrukcyjnym budowle mo na podzieli# na trzy typy. Najstarsze i najbardziej
popularne, tzw. "ko&laki" pojawi y si w Polsce ju na pocz tku XIV wieku. Ich konstrukcja sk ada a si
ze skrzy owanych bali stanowi cych podstaw , na których osadzano s up usztywniony zastrza ami.
Tak utworzon konstrukcj nazywano „koz em”. Nad ni montowano w a ciw konstrukcj szkieletow
mieszcz c
urz dzenia m y-skie. Cech
wyró niaj c
ko&laki spo ród innych wiatraków by a
mo liwo # obrotu ca ego korpusu na „ko&le”.
il.1. Wiatrak „ko&lak”. Widok wn trza.
Inny typ pojawi si dopiero w XVIII wieku. By y to wiatraki holenderskie, nazywane równie
wie owymi. Charakterystyczny element dla tego rodzaju budowli to ruchoma g owica ze mig ami. Ich
okr g y b d& wieloboczny trzon, wznoszony z kamieni, cegie lub drewna pozostawa zawsze
nieruchomy.
Po czenie rozwi za- konstrukcyjnych obu typów zastosowano w tzw. paltrakach. W tym
przypadku ca a bry a mog a by# przesuwana wokó w asnej osi poprzez umieszczenie nad
podmurówk
o yska ko owego.
Aktualny stan zachowania wiatraków przedstawia do # dramatyczny obraz. Wi kszo #
drewnianych „ko&laków” przesta a istnie# ju w 2. po . XX w. Jedynie wiatraki holenderskie, dzi ki
zastosowaniu trwalszych materia ów, sprosta y niekorzystnym warunkom. W ród nich na uwag
zas uguj cz
ciowo zachowane wiatraki w Czechowie, My liborzu oraz Nowogródku Pomorskim.
Pierwszy z nich znajduje si
na wzniesieniu,
przy drodze prowadz cej z Gorzowa Wielkopolskiego
do Santoka. Po o enie sprawia,
miejsc
jest
on
doskonale
e z oddalonych
widoczny,
tworz c
charakterystyczny element nadwarcia-skiego pejza u.
Dodatkowo
ekspozycj
podkre laj ,
budowl , g adkie po acie pól i
otaczaj ce
k. Z niemieckich
opracowa- wynika, i zabytek pochodzi z 1843 roku.
Data,
wraz
chor giewce
z
liter
W,
wie-cz cej
widnia a
dach
niegdy
wiatraka.
na
Obiekt
funkcjonowa do lat 40. XX wieku. Wiadomo, e w tym
czasie nast pi y pewne zmiany zwi zane z wymian
urz dze-. Mianowicie wprowadzono nap d silnikowy,
il.2. Czechów, ruiny wiatraka holenderskiego.
który po II Wojnie >wiatowej zosta zdemontowany.
Z relacji rdzennych mieszka-ców wsi, któr zarejestrowa a Alicja Gerlach - Jósefowicz wynika,
e ostatnim w a cicielem wiatraka móg by# cz owiek o nazwisku Wunike. Autorka sugeruje zbie no #
litery „W” w nazwisku i na chor giewce.
il.3. Wiatrak w Czechowie, fot. 2004 r.
il.4 i 5. Czechów, fotografia wykonana w latach 30.
Znaczna cz
# losów zwi zanych z okresem funkcjonowania obiektu, pozostaje nadal
niewyja niona.
Pierwotny kszta t zabytku zarejestrowany zosta na dwóch fotografiach, wykonanych w latach 30.
ubieg ego stulecia. Pozwalaj
one uchwyci# tylko ogólny zarys budowli, natomiast bardziej
szczegó owe informacje uzyska# mo na ju tylko na podstawie analizy ceglanego korpusu. Trzon
wzniesiony zosta na planie ko a o rednicy oko o 8 m, uzyskuj c form
ci tego sto ka. >ciany o
znacznej grubo ci, w dolnych partiach osi gaj ce 90 cm, wymurowano z ceg y w uk adzie
g ówkowym. Do wn trza prowadz trzy wej cia. Mi dzy nimi znajduj si pionowo rozmieszczone
il.6 i 7. My libórz, stan wiatraka z ko-ca XX w., i obecnie…
il.8. Nowogródek Pomorski, fot. z lat 60.
otwory okienne. Od wewn trz zamkni to je ukiem odcinkowym, natomiast uk prosty zastosowano od
strony zewn trznej. Wyposa enie wn trza, jak równie stolarka okien i drzwi, nie zachowa a si .
Pozosta y jedynie lady po monta u elementów konstrukcyjnych. Uk ad gniazd po belkach stropowych
wskazuje, i
trzy górne poziomy posiada y stropy belkowe na podci gach oraz powa
z desek.
Ca o # nakrywa a ruchoma, drewniana "czapa", mieszcz ca ko o paleczne nap dzane czterema
mig ami.
Drugi wiatrak holenderski funkcjonowa w My liborzu. Tak jak w Czechowie jego korpus
tworzy
ci ty sto ek wzniesiony z ceg y w uk adzie blokowym (na przemian warstwy g ówek i
wozówek). Posiada on trzy kondygnacje. Mi dzy drug a trzeci znajduje si gzyms w formie lekko
wysuni tego rz du cegie . Ca o # nakrywa a czapa „ odziowa”, po której dzi pozosta y jedynie resztki
konstrukcji oraz pas drewnianych klepek okalaj cy zwie-czenie murów. Ka d kondygnacj o wietlaj
niewielkie, zamkni te ukiem odcinkowym okna. Wn trze w chwili obecnej jest niedost pne, co
uniemo liwia przeanalizowanie ca ego uk adu i konstrukcji.
Niedaleko Nowogródka Pomorskiego, na trasie prowadz cej do Karska, istnia trzeci wiatrak
holenderski. Nie wiadomo jakie by y okoliczno ci zwi zane z powstaniem oraz pó&niejsze losy tego
obiektu. Funkcjonowa on do 1965 roku, jako ju zmodyfikowany technicznie wiatrak elektryczny. Jego
korpus za o ony zosta na planie ko a. Doln cz
cz
# tworzy masywny mur z kamienia upanego, górna
# wzniesiona zosta a z ceg y. Poszczególne kondygnacje oraz w koron
murów podkre lono
dekoracyjnym uk adem z ceg y. Korpus przykrywa a tj. w wy ej omawianych przyk adach ruchoma
czapa „ odziowa”. Wymiana nap du urz dze- m y-skich spowodowa a zdemontowanie skrzyde
wiatraka.
Warto wspomnie# jeszcze o czwartym wiatraku wie owym, znanym jedynie z reprodukcji
ryciny, który znajdowa si
w Gorzowie Wielkopolskim. Obiekt ten by znacznie wi kszy od
wspomnianych wy ej przyk adów. Na podstawie zachowanych &róde ikonograficznych wiadomo, i
korpus posiada form
pi ciokondygnacyjnego wieloboku. Trzecia kondygnacja otrzyma a okalaj cy
na zewn trz, drewniany podest umo liwiaj cy regulacj
ruchomej czapy w kierunku wiatru.
Urz dzenia m y-skie nap dza o pi # migie .
Przedstawione w niniejszym opracowaniu zabytki ze wzgl du na interesuj c form i funkcj
jak
niegdy
pe ni y zas uguj
na szersze zainteresowanie. Szczególnie dotyczy to osób
zamierzaj cych wykorzysta# tego rodzaju budowle, np. cele kulturalne (galerie, kawiarnie, pracownie
malarskie) czy te jako atrakcj turystyczn miasta. Zwa ywszy na post puj c destrukcj i brak sta ej
opieki wiatraki holenderskie mog
ziemi lubuskiej.
podzieli# los „ko&laków”, znikaj c systematycznie z krajobrazu
il. 9. Gorzów Wlkp., widok miasta z oko o 1860 roku.
W artykule wykorzystano materia y zgromadzone w Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urz du Ochrony w Gorzowie Wlkp.
S to:
1.
A.Gerlach – Jósefowicz, Wiatrak w Czechowie, Dokumentacja etnograficzno – konserwatorska, Szczecin 1976.
2.
Karta zabytków architektury i budownictwa, Wiatrak wie owy – holender, aut. A.Jakubowski, 1995.
3.
K.Reismann, Die Kunstdenkmäler der Provinz Brändenburg Städt und Ländkreis Ländsberg / Warte, Berlin 1937, il.2, 18.
4.
B.Baranowski, Polskie m%ynarstwo, Wroc aw 1977.