Cele bieżącego wykładu Pojęcie postępu

2012
Postęp techniczny. Rola postępu w
rolnictwie.
dr hab. inż. Ludwik Wicki
Cele bieżącego wykładu
• Celem wykładu jest przedstawienie rodzajów postępu w rolnictwie, a także wpływu wprowadzania postępu na produkcję, koszty i dochody gospodarstw. Pojęcie postępu • Pojęcie postępu jest różnie definiowane. Istnieją definicje ogólne odnoszące się do postępu w ogóle i definicje zawężające to pojęcie.
• Jest to zawsze pojęcie względne, zależnie od celów jakie są zamierzone do osiągnięcia. Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
1
2012
Postęp
• Postęp to udoskonalenie czegoś, przejście od stanu niższego do wyższego (Encyklopedia PWN).
Postęp techniczny
• Postęp techniczny to udoskonalenie produktu lub techniki wytwarzania, tak aby przynosiło to korzyści ekonomiczne. Zwykle oczekuje się
obniżenia jednostkowych kosztów wytwarzania.
Postęp techniczny w rolnictwie
• Postęp techniczny w rolnictwie rozumiany jest jako odniesienie postępu do tej sfery gospodarki.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
2
2012
Wiedza – źródło postępu
• W podziale wiedzy można wyodrębnić:
– wiedzę ogólną,
– wiedzę techniczną. • Wiedza ogólna sytuowana jest na wyższym poziomie (np. prawa przyrody) i jest użyteczna w kreowaniu nowej wiedzy. • Na niższym poziomie wiedzy znajduje się wiedza techniczna (umiejętności pracowników, programy komputerowe) wykorzystywana głównie przy produkcji towarów a mniej przydatna w tworzeniu nowej wiedzy. Obrót wiedzą
• Wiedza nie była i dalej nie jest przedmiotem obrotu towarowego, nie podlega prawom konkurencji. • Dotyczy to przede wszystkim wiedzy ogólnej. • Wiedza techniczna, szczegółowa może być
przedmiotem ochrony w przedsiębiorstwach. Chroni się różne wynalazki, rozwiązania technicznie.
Tworzenie wiedzy technicznej
• Sekwencja powstawania wiedzy jest następująca:
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
3
2012
Przepływy finansowe związane z badaniami
Koszty, korzyści
Przychody z badań
0
5
10
15
20
25
30
lata
Koszty badań
Badania
i rozw ój
Upow szechnienie w produkcji
Źródło: Alston i in. 1995.
Intensywność nakładów na badania w rolnictwie w procentach PKB rolnictwa 6%
5%
4%
prywatne
publiczne
3%
2%
1%
0%
kraje rozwinięte
kraje rozwijajace się
Najważniejsze wyzwania
• Zmniejszanie negatywnego oddziaływania rolnictwa na środowisko przy jednoczesnym zwiększaniu produkcji.
• Optymalizacja zużycia nakładów – rolnictwo precyzyjne.
• Technologie dostępne dla drobnych gospodarstw. Źródło: Freiba uer A. i in. 2011.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
4
2012
Innowacje
• Pierwszy raz pojęcie innowacji do nauk ekonomicznych wprowadził J.A. Schumpeter. Pod względem przedmiotowym określał on innowację niezwykle szeroko. Według niego obejmuje ona:
– wprowadzenie nowego towaru, z jakim konsumenci nie mieli jeszcze
do czynienia, lub nowego gatunku jakiegoś towaru,
– wprowadzenie nowej metody produkcji jeszcze praktycznie nie wypróbowanej w danej dziedzinie przemysłu,
– otwarcie nowego rynku, czyli takiego, na którym dany rodzaj krajowego przemysłu uprzednio nie działał i to bez względu, czy rynek ten istniał wcześniej, czy też nie,
– zdobycie nowego źródła surowców lub półfabrykatów i to niezależnie od tego, czy źródło już istniało, czy też musiało być dopiero stworzone,
– wprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu, np. stworzenie monopolu bądź jego złamanie.
Proces innowacji
• Cały proces innowacji składa się z następujących etapów:
Wynalazek
• nowe rozwiązanie techniczne, dotychczas nie istniejące lub nie opatentowane. Zazwyczaj wynalazek jest wynikiem pomysłu. Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
5
2012
Innowacja
• wprowadzenie wynalazku do procesu produkcji. Produkcja
• tworzenie wzoru nowego produktu lub ulepszenie procesu, w wyniku pozytywnej oceny innowacji . Dyfuzja
• Upowszechnienie się innowacji w postaci nowych produktów lub nowo opracowanego/ulepszonego procesu na rynku, czy wśród innych przedsiębiorstw.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
6
2012
Znaczenie postępu w gospodarowaniu
• Postęp techniczny pozwala na uzyskiwanie wyższych wydajności zasobów.
• Rola postępu technicznego we wzroście gospodarczym jest wyższa niż rola zwiększania nakładów.
• Efektywność korzystania z postępu technicznego zależy od poziomu kultury technicznej społeczeństwa
Rodzaje (klasy) postępu
• Innowacje dzielą się na dwie klasy: – innowacje procesu produkcyjnego,
– innowacje produktu.
Innowacja procesu
• Innowację procesu definiuje się jako wprowadzone ulepszenie techniki, która obniża jednostkowe koszty przeciętne produktu. Jest to przyrost nowej wiedzy technicznej. Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
7
2012
Innowacja produktu
• Innowacja produktu to nowe lub ulepszone produkty, które wcześniej nie były dostępne. Cele postępu technicznego
• Postęp techniczny to proces doskonalenia techniki wytwarzania polegający na wprowadzaniu do produkcji ulepszonych środków i przedmiotów pracy w celu osiągnięcia zamierzonych celów:
Podstawowe cele stosowania postępu (innowacji) to:
– Wzrost efektywności ekonomicznej gospodarowania:
• Obniżka jednostkowych kosztów wytwarzania,
• Wzrost produkcji,
– Poprawa warunków pracy,
– Ochrona środowiska naturalnego.
Cele postępu technicznego
Często przedstawia się się także inne (szczegółowe) cele wprowadzania postępu technicznego w rolnictwie.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
8
2012
Efekty wdrażania postępu technicznego
• postęp techniczny powoduje wzrost produktywności czynników wytwórczych, a wiec wzrost produkcji która może być
uzyskana z danego zasobu czynników Etapy rozwoju rolnictwa
• Pierwsza nowożytna rewolucja rolnicza w XVIII w. –
usprawnienia w organizacji produkcji zwiększające wydajność
pracy,
• Druga rewolucja rolnicza trwa od początku XX wieku
– motoryzacja – zastąpienie żywej siły pociągowej mechaniczną,
– mechanizacja procesów produkcji,
– chemizacja intensywna (nawozy),
– chemizacja substytucyjna ( środki ochrony roślin),
– biologizacja.
• Trzecia rewolucja rolnicza w XXI wieku? – biotechnologia
– nowe produkty,
– substytucja środków chemicznych,
– żywność funkcjonalna,
– pharming.
26
Przykłady osiągnięć
•
•
•
•
•
Tolerancja na herbicydy.
Odporność na szkodniki.
Odporność na wirusy.
Lepsze cechy produkcyjne i technologiczne.
Wytwarzanie określonych substancji.
27
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
9
2012
Produkcja roślin GM wg krajów (Clive 2009)
70
60
50
40
mln ha
30
20
10
Meksyk
Hiszpania
Burkina Faso
Filipiny
Australia
Urugwaj
RPA
Boliwia
Chiny
Paragwaj
Indie
Kanada
Argentyna
USA
Brazylia
0
28
Udział roślin GM w światowej produkcji
180
160
140
mln h a
120
100
GM
tradycyjne
80
60
40
20
0
soja - 77%
bawełna - 49%
kukurydza - 26%
rzepak - 21%
Źródło: ERS USDA 2009.
29
Kategorie postępu w rolnictwie
•
Postęp w rolnictwie można podzielić według obszarów oddziaływania na:
–
–
–
–
–
Postęp biologiczny.
Postęp me chanizacyjny.
Postęp chemizacyjny
Postęp technologiczny. Postęp organizacyjny.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
10
2012
Postęp w rolnictwie
• Postęp w rolnictwie może być podzielony na kilka kategorii
Postęp biologiczny
•
•
Postęp biologiczny – związany z wprowadzaniem do produkcji wszelkiego rodzaju organizmów żywych w charakterze środków produkcji. Może on wiązać się z wprowadzaniem nowych odmian lub ulepszonych ras zwierząt do produkcji ale także wykorzystaniem organizmów i środków biologicznie czynnych w procesach produkcji (pszczoły, drapieżne owady, bakterie kwasu mlekowego, itd.).
Postęp mechanizacyjny
•
•
Postęp me chanizacyjny – związany z wprowadzaniem do procesu produkcji wszelkich maszyn i urządzeń
technicznych o nieznanych wcześniej lub ulepszonych funkcjonalnościach. Ta kategoria postępu dotyczy maszyn i urządzeń
wykorzystywanych w produkcji roślinnej, zwierzęcej oraz budynków i budowli.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
11
2012
Postęp chemizacyjny
•
•
Postęp chemizacyjny – związany z wprowadzaniem innowacji będących wynikiem naturalnych lub sterowanych przez człowieka procesów chemicznych w charakterze środków produkcji. Dotyczył on w początkowym okresie głównie stosowania nawozów, ale coraz wi ększego znaczenia nabiera stosowanie środków ochrony roślin, ale także farmaceutyków, dodatków paszowych i np. środków czystości. Postęp technologiczny
•
•
•
Postęp technologiczny – związany z wszelkimi innowacjami o charakterze ulepszeń związanych z procesem produkcji (metoda produkcji). Innowacje te mogą dotyczyć terminów, dawek, proporcji, wzajemnego dopasowania poszczególnych nakładów. Innowacje związane z tą kategorią postępu mogą być
wprowadzana jednocześnie z innymi kategoriami innowacji lub bez nich.
Znaczące pozytywne efekty produkcyjne mogą być
uzyskiwane dzięki przestrzeganiu reżimu technologicznego, a w przyszłości upowszechnieniu technik rolnictwa precyzyjnego. Postęp organizacyjny
•
•
Postęp organizacyjny – związany ze zmianami w organizacji przedsiębiorstwa oraz organizacji pracy, np. w przydziale zadań. Jego wprowadzanie może być czynnikiem samoistnym związanym z wykorzystaniem wiedzy i doświadczenia.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
12
2012
Etapy dominacji rożnych kategorii postępu
Produkcja
• Nowości zaliczone do poszczególnych kategorii postępu wdrażane były w rolnictwie równolegle, ale w poszczególnych okresach wpływ na zwiększanie produkcyjności rolnictwa wywierały głównie niektóre z nich.
Postęp biologiczny
Postęp chemizacyjny
Postęp mechanizacyjny
1900
1950
2000
Czas
Postęp mechanizacyjny
• Dominował od lat 40. do lat 70. XX wieku
• Nastąpiło zastąpienie pracy żywej pracą maszyn. W Polsce ten etap następował znacznie później niż w krajach wysokorozwiniętych. • Ze względu na opóźnienia w modernizacji rolnictwa w Polsce postęp o charakterze mechanizacyjnym wciąż przesądza o wydajności nakładów na równi z innymi kategoriami postępu.
Postęp chemizacyjny
• Znaczenie tego rodzaju postępu zaczęło wzrastać od lat 60. ubiegłego wieku. Początkowo wiązało się to z upowszechnieniem wykorzystywania nawozów, później z ich coraz precyzyjniejszym stosowaniem. Obecnie wciąż duże znaczenie dla produkcyjności w rolnictwie mają nowo wprowadzane środki ochrony roślin i leki weterynaryjne.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
13
2012
Postęp biologiczny
• Jego znaczenie zaczęło wzrastać od lat 80. XX wieku i wciąż trwa. • Uzyskano znaczący wzrost wydajności nowych odmian, a także wiele korzystnych cech odporności. Obecne upowszechnienie produkcji kukurydzy w Polsce wynika z uzyskania odmian o krótszym okresie wegetacji.
• Uzyskano także wyższe rasy zwierząt o wyższej wydajności.
Postęp technologiczny
• Od początku XXI wieku coraz większego znaczenia nabiera postęp technologiczny. Można uzyskiwać wyższe plonowanie dzięki zastosowaniu precyzyjniejszego nawożenia, mimo spadku poziomu nawożenia. • Stosowanie technik rolnictwa precyzyjnego opartego na znajomości zapotrzebowania i zawartości składników rolnictwie będą decydowały o produkcyjności roślin i zwierząt. • Bez wprowadzania postępu technologicznego nie można uzyskiwać korzyści z wprowadzania innych nowości, np.: mechanizacyjnych, czy biologicznych. Zakup wysokowydajnej jałówki nie spowoduje wysokiej produkcji mleka, jeżeli jednocześnie nie zapewni się odpowiednich warunków utrzymania i właściwej jakości oraz składu paszy. Bariery wdrażania postępu
• Wprowadzanie nowych rozwiązań w przedsiębiorstwach napotyka na liczne ograniczenia. Są to bariery ekonomiczne lub społeczne.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
14
2012
Ekonomiczne
– wysoki koszt zastosowania nowości, – brak środków na wprowadzenie innowacji (bariera finansowa), – brak pozytywnego oddziaływania danego rodzaju postępu na wyniki ekonomiczne gospodarowania (i na dochód), – niskie dochody producentów, – niski popyt i ceny wytwarzanej produkcji,
– wzrost ryzyka, – zbyt mała skala produkcji,
– konieczność łącznego wdrażania kilku innowacji.
Społeczne
• Społeczne – indywidualne:
• brak wiedzy,
• niskie lub nieukierunkowane wykształcenie, – grupowe:
• niski poziom oświaty, • nieukierunkowanie badań, • czy brak pracy po za rolnictwem.
Dynamika upowszechniania postępu
• Nowe rozwiązania upowszechniają się w zastosowaniach praktycznych stopniowo, gdyż
początkowo:
– nie ma dostatecznej wiedzy o nowościach,
– brak jest wystarczającej dla wszystkich ilości produktów,
– nowości są bardzo drogie.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
15
2012
Krzywa introdukcji • Wprowadzanie nowych technik wytwarzania ma zwykle typowy przebieg. Początkowo upowszechniają się one powoli, następnie występuje ich pełne upowszechnienie i wypieranie przez następne nowości.
Liczba urządzeń używanych
Typowy przebieg krzywej introdukcji
lata od wprowadzenia nowości na rynek
Krzyw a introdukcji
Korzyści z wprowadzania postępu
• Wprowadzanie postępu w produkcji rolniczej przynosi zwykle korzyści ze względu na obniżkę kosztów jednostkowych wytwarzania lub wyższą, niedostępną wcześniej, jakość
produktu . • Często dla uzyskania pożądanego efektu trzeba wprowadzać różne rodzaje postępu jednocześnie.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
16
2012
koszt jednostkowy lub cena
Efekty wdrożenia innowacji
T1
T2
Ce na
K1
K2
W1
W2
nakłady
Korzyści z wdrażania postępu... • Każda innowacja jest źródłem postępu, lecz tylko niektóre z nich zwiększają dochodowość rolnictwa. • Korzyści wynikające ze wydajności produkcji w rolnictwie tylko w części przypadają rolnikom w postaci wyższych dochodów, gdyż ze względu na nieelastyczność popytu na żywność wzrost produkcji prowadzi później do spadku cen i większość korzyści przypada konsumentom. • Rolnicy są jedynie ogniwem pośredniczącym w przenoszeniu korzyści wynikających z postępu technicznego na konsumentów.
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
17
2012
Korzyści netto z wprowadzania postępu technicznego wg USDA (2006)
1000
800
mln USD
600
400
200
0
Razem w mln USD
-200
-400
korzyści pro ducentów
razem korzyści
kozryści konsumentów
Jakie innowacje są opłacalne
Zwiększenie produkcji Stała produkcja Zwiększenie kosztów Biologiczne (nowe odmiany, nowe rasy, lepsze systemy żywienia, lepsze nawożenie i ochrona) – mogą być
stosowane przy elastycznym popycie (w zakresie opłacalności) nie dotyczy Zmniejszenie koszów Biologiczno‐mechaniczne (nowa technika przyczyniające się do w zrostu plonów prze z po zytyw ne oddziaływanie na glebę, rośliny, terminowość) – mogą być stosowane przy elastycznym po pycie w pewnym zakresie popytu nieelastycznego Mechaniczne (substytucja pracy żywej kapitałem) –
mogą być zawsze stosowane Efekty ekonomiczne wprowadzania postępu
• Wprowadzanie postępu technicznego wywiera wpływ na poziom produkcji, kosztów i dochodów. Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
18
2012
Efekty postępu technicznego w odniesieniu do produkcji
∆P = ∆y×cy – ∆x×cx
y
P2
P1
f2
y2
2
A2
f1
∆y
y1
A 11
∆x x
2
x1
x
Efekty postępu technicznego w odniesieniu do kosztów
n1
A 11
∆n1
A 12
I1
I2
n2
∆n2
Wpływ wprowadzania postępu na dochód przedsiębiorstwa
Obniżka kosztów całkowitych
K1
Przychody
N
L
koszty
K2
S
J
Utarg
R
M
Wpływ na dochód
I
K
0
U
V
W
Z
Produkcja
Wzrost produkcji
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
19
2012
Składowe różnic w plonowaniu
nowe odm iany
w arunki środow iska
luka technologiczna
Plon potencjalny
Plony w
Najwyższe plony w Plony uzyskiwane
doświadczeniach
praktyce
obecnie
Zmiany znaczenia postępu biologicznego
• W kolejnych okresach coraz większy wpływ na produkcyjność rolnictwa wywierało wprowadzanie postępu biologicznego.
Wpływ wybranych czynników na produkcyjność roślin
100%
90%
80%
70%
60%
nawożenie
środki ochrony roślin
postęp biologiczny
50%
40%
30%
20%
10%
0%
1950-1970
1971-1990
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
20
2012
Wpływ postępu biologicznego na wzrost plonów w latach 90.
90
80
70
60
%
50
40
30
20
10
0
Wielka Brytania
Polska
Zmiany plonowania nowych odmian zbóż w Polsce
100
y = 1,10x + 33,28
2
R = 0,88
90
80
70
60
50
y = 0,21x + 23,79
2
R = 0,44
40
30
20
10
0
1970 1973 1976 1979 1982 1985 1988 1991 1994 1997 2000 2003 2006
doświadczenia
produkcja
Liniowy (doświadczenia)
Liniowy (produkcja)
Wykorzystanie potencjału plonowania zbóż
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
52%
48%
47%
44%
10%
0%
1989-1993
1994-1998
1999-2003
2004-2007
Lata
p lon y w doświadczeniach o dmianowych
plony w produkcji
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
21
2012
Poziom stosowania nośników postępu biologicznego w Polsce
• W Polsce niskie znaczenie postępu biologicznego w kreowaniu produkcyjności roślin wynika z małego zakresu stosowania nośników tego postępu: kwalifikowanych nasion odmian. • Udział nasion kwalifikowanych w materiale siewnym jest na bardzo niskim poziomie. Wielokrotnie niższym niż w krajach o wyższym poziomie rolnictwa. Wartość rynku nasion w wybranych krajach
1 4000
Wartość kome rcyjnego
rynku nasion na świecie to
około 42 miliardy USD
1 2000
mln US D
1 0000
8000
6000
4000
2000
20 0
N
Pe
ru
Fr
an
cja
ie
m
cy
W
ło
ch
y
R
os
W
. B ja
ry
ta
n
H o ia
la
nd
ia
C
ze
ch
y
W
ęg
ry
Po
ls
ka
D
an
ia
Be
lg
ia
hi
ny
U
C
SA
0
Udział nasion kwalifikowanych w zasiewach
100%
90%
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
P
ol
sk
a
Li
t
E s wa
to
n
Ł ia
Fi ot w
nl a
an
Hi
s z di a
pa
n
W ia
ę
C gr y
ze
S ł ch
y
o
W wa
.B c
r y ja
ta
n
Ni ia
em
A cy
us
tr
B ia
el
Fr gi a
an
H cj
ol a
an
Sz di
w a
e
Ir l cja
an
W dia
ło
ch
D y
an
ia
0%
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
22
2012
Procentowy udział kwalifikatów w materiale siewnym
70 %
60 %
50 %
1980
40 %
1990
2000
30 %
2009
20 %
10 %
0%
p szen ica
jęcz mień
żyto
o w ies
psze nżyto
ziemniaki
Podsumowanie
• Postęp techniczny odgrywa ważną rolę we wzroście i rozwoju gospodarczym. Większą niż rola zwiększania nakładów.
• Wprowadzanie postępu napotyka na liczne ograniczenia, np. zbyt małe są
gospodarstwa rolne, niewystarczająca jest ich dochodowość.
• W modernizacji technicznej polskiego rolnictwa ogromne znaczenie mają
środki WPR, z których współfinansowane są nowoczesne budynki i maszyny. Dofinansowanie zwiększa dostępność nowoczesnych rozwiązań
dla gospodarstw rolnych w Polsce. • W rolnictwie krajów wysokorozwiniętych podstawowym czynnikiem wzrostu produktywności stał się postęp biologiczny. W Polsce jego wykorzystanie potencjału produkcyjnego roślin jest przeciętnie niskie i nie przekracza 45%.
Zakończenie
KONIEC
WYKŁADU
Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L.
Wicki
23