Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa

Transkrypt

Słowo wstępne Prezydenta Miasta Krakowa
Jacka Majchrowskiego do wydawnictwa
Asystent rodzinny
Szanowni Państwo!
Wydawnictwo, które trzymają Państwo w rękach, to szczególne opracowanie, dotyczy
bowiem spraw niezwykle ważnych i jednocześnie delikatnych. Liczba rodzin niepotrafiących sprostać wyzwaniom otaczającej je rzeczywistości i z różnych powodów nieradzących sobie samodzielnie z codziennością jest niestety w naszym społeczeństwie bardzo duża. Istnieją jednak instytucje
i organizacje, wśród których znajduje się Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie, które
niestrudzenie pracują nad rozwojem zarówno możliwości udzielania pomocy potrzebującym, jak
i nad rozwijaniem form tej pomocy. Opierają się przy tym na badaniach naukowych, jak również
na bogactwie własnych praktycznych doświadczeń.
Niniejsza książka jest swego rodzaju podsumowaniem wiedzy, spostrzeżeń, rozwiązań i porad
dotyczących pracy asystenta rodzinnego. Wierzę, że zainteresowani zagłębieniem się w problematykę tego niezwykle wymagającego zajęcia znajdą tu odpowiedzi na nurtujące ich pytania, głęboką
analizę wielu zagadnień, a może rozwiązanie niektórych problemów, z jakimi sami się borykają.
Ufając, że publikacja ta spełni Państwa oczekiwania i okaże się pożyteczna, łączę serdeczne
pozdrowienia.
Jacek Majchrowski
Prezydent Miasta Krakowa
Foreword by Jacek Majchrowski,
Mayor of Krakow, to the publication
Family Assistant
Dear Readers,
The publication you have in your hands is a special study as it refers to both important
and delicate issues. Unfortunately, the number of families unable to meet the challenges of the
reality and cope with their everyday life for various reasons is very high in our society. But there are
institutions and organisations (among them the local Social Welfare Office in Krakow) that work
unwaveringly on developing the options of offering help to the needy and the forms of this aid on
the basis of scientific research and rich experience.
This book is a summary of the knowledge, observations, solutions and advice concerning the
work of a family assistant. I believe that those who are interested in studying the problems of this
demanding profession will find here the answers to the questions they are bothered by as well
as an in-depth analysis of many issues and probably solutions to some of the problems they face
themselves.
I am positive that this publication will meet your expectations and turn out to be really useful.
Regards,
Jacek Majchrowski
Mayor of Krakow
Zukiewicz_Asystent rodzinny.indd 1
2011-08-26 13:49:25
2011-08-26 13:49:25
Asystent rodzinny
Nowy zawód i nowa usługa
w systemie wspierania rodzin
Od opieki i pomocy do wsparcia
Family assistant
New profession and new service
in the family support system
From care and aid to support
2011-08-26 13:49:25
2011-08-26 13:49:25
redakcja
Arkadiusz Żukiewicz
Asystent rodzinny
Nowy zawód i nowa usługa
w systemie wspierania rodzin
Od opieki i pomocy do wsparcia
edited by
Family assistant
New profession and new service
in the family support system
From care and aid to support
Kraków 2011
2011-08-26 13:49:25
© Copyright by Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie, 2011
Recenzent:
dr Katarzyna Ornacka
Tłumaczenie:
Language Link
Adiustacja:
Joanna Kosturek
Projekt współfinansowany przez Unię Europejską
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
ISBN 978-83-7587-681-9
Oficyna Wydawnicza „Impuls”
30-619 Kraków, ul. Turniejowa 59/5
tel. (12) 422-41-80, fax (12) 422-59-47
www.impulsoficyna.com.pl, e-mail: [email protected]
Wydanie I, Kraków 2011
2011-08-26 13:49:25
Spis treści / Table of contents
Asystent rodzinny: profesja i pomoc. Odniesienia do etycznych aspektów
ingerencji w życie rodzinne .......................................................................... 9
Family assistant: profession and aid. Reference to ethical aspects
of interference with the family life ............................................................... 27
Jan Adam Malinowski
Role, funkcje i zadania asystenta rodzinnego ............................................... 37
Roles, functions and tasks of a family assistant ........................................... 51
Anna Kotlarska-Michalska
Praca socjalna w rodzinie, z rodziną i dla rodziny w perspektywie
ról zawodowych pracownika socjalnego i asystenta rodziny.......................... 55
Social work in the family, with the family and for the family
from the perspective of professional roles of a social worker
and family assistant ...................................................................................... 75
Barbara Kowalczyk
Obszary współpracy asystenta rodziny i pracownika socjalnego ................... 81
Areas of cooperation between a family assistant and a social worker . .......... 93
Krystyna Marzec-Holka
Trauma przemocy seksualnej dziecka a granice interwencji
w życie rodziny ............................................................................................. 99
The trauma of sexual violence towards a child and boundaries
of interference in the life of a family . .......................................................... 123
Michał Falenta
Wyrównywanie szans życiowych osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym objętych programem asystenta rodziny ..................................... 127
Equalising the life chances of people in risk of social exclusion
participating in the family assistant programme ........................................... 137
Anna Jaśkowska
Specyfika pracy asystenta rodzinnego na przykładzie projektu
systemowego „Działanie szansą na przyszłość” realizowanego
przez MOPR w Kielcach ............................................................................. 141
The distinctiveness of the family assistant profession – the case study
of the systemic project entitled “Activity as a future prospect” carried
within the framework of the local Family Support Centre in Kielce ............ 147
2011-08-26 13:49:25
8
Spis treści / Table of contents
Zdzisław Markiewicz
Kilka refleksji po lekturze Ustawy o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej .......................................................................... 149
A few reflections after reading the Family Support
and Substitute Care Act ............................................................................... 157
Marek Lasota
Asystent rodziny w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie w Poznaniu ....... 161
Family assistant in the Family Support Centre in Poznań .......................... 167
Andrzej Górak
Od projektu do realizacji – doświadczenia z wdrażania usługi asystenta
rodziny w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Katowicach................. 171
From proposal to implementation – experiences
from the implementation of the family assistant service in the local
Social Welfare Office in Katowice . .............................................................. 183
Katarzyna Łangowska
Dobre praktyki w pracy z rodziną w Miejskim Ośrodku Pomocy
Społecznej w Gdyni na przykładzie asystentury rodzin ................................ 187
Family assistantship as an example of good practice of working
with family at the local Social Welfare Office in Gdynia ............................. 197
Katarzyna Falbogowska
Praca z rodziną – dobre praktyki Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie
w Szczecinie ................................................................................................. 201
Working with a family – good practices of the Municipal Family
Support Centre in Szczecin ......................................................................... 213
Agnieszka Patela-Owczarczyk
Asystent – szansa na reintegrację? ................................................................ 217
Assistant – a chance for reintegration? ......................................................... 227
Nota o autorach . .......................................................................................... 231
About the Authors ....................................................................................... 233
2011-08-26 13:49:25
Asystent rodzinny: profesja i pomoc
Odniesienia do etycznych aspektów
ingerencji w życie rodzinne
Wprowadzenie
R
odzina – postrzegana jako środowisko życia ludzkiego, środowisko
interakcji społecznych oraz szczególnych więzi opartych na jedności krwi i związkach emocjonalnych, środowisko socjalizacji, a także środowisko
wychowawcze – jest przedmiotem, a zarazem podmiotem zainteresowania wielu
dyscyplin naukowych. Zaliczyć tu można przede wszystkim socjologię, psychologię, politykę społeczną, a także pedagogikę, szczególnie zaś pedagogikę rodziny1.
Owo zainteresowanie badawcze i teoriotwórcze poszczególnych przedstawicieli nauk szczegółowych pozostaje w mniejszej lub większej spójności z praktyką
działań podejmowanych w ramach funkcjonowania systemów i podsystemów
realizujących odpowiednie zadania zorientowane na pomoc i wspieranie rodzin
w ich codziennym życiu. Odnosi się to do analizy i prezentacji wewnętrznych
struktur oraz przeobrażeń w sferze modeli tworzonych rodzin, rozpoznawania
warunków życia rodzinnego, a także problemów, które utrudniają prawidłowe
funkcjonowanie rodzinom i poszczególnym ich członkom. Jednym z istotnych
obszarów łączących teoretyczny namysł nad rodziną z praktyką wspomagania
procesów wzmacniających rodziny i tworzących warunki ich rozwoju jest działalność systemów promocji, pomocy i wsparcia rodziny.
1
Jako przykład rezultatów wielodyscyplinarnego zaangażowania w sprawy rodziny warto
podać współczesne badania i analizy prowadzone przez reprezentantów wskazanych dyscyplin naukowych. Należą do nich m.in.: Slany, 2002; Kocik, 2006; de Barbaro, 1999;
Plopa, 2011; Ziemska, 2005; Balcerzak-Paradowska, 1999; Balcerzak-Paradowska, 2004;
Kotowska, 2005; Kawula, Brągiel, Janke, 2006; Adamski, 2002; Matyjas, 2002; Duraj-Nowakowa, Gruca-Miąsik, 2009 i inni.
2011-08-26 13:49:25
10
Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa w systemie wspierania rodzin...
W ujęciu politologicznym, czy mówiąc dokładniej, w ujęciu polityki społecznej tak zakreślony obszar jest określany powszechnie mianem polityki prorodzinnej lub polityki rodzinnej2. Jej zakres warunkują czynniki polityczno-ustrojowe
oraz budowane na ich podstawie modelowe rozwiązania odpowiadające przyjętym zasadom i priorytetom w zakresie polityki społecznej. System polityki rodzinnej jest komponentem systemu polityki społecznej, której kształt, obszar,
zakres podmiotowy i przedmiotowy zależą od ideologicznych przesłanek stanowiących fundament tworzonego ładu państwowego (politycznego, gospodarczego, społecznego, a także kulturowego)3.
Modelowa analiza rozwiązań w sferze praktyki działania na rzecz rodziny
wraz z odniesieniami do aktywności akademickiej zorientowanej na tworzenie
nowoczesnych teorii korespondujących z wielowymiarowością i dynamicznie
zmieniającymi się przestrzeniami życia i funkcjonowania środowisk rodzinnych
jest niezwykle interesującym zadaniem i zarazem wyzwaniem dla badacza zjawisk i procesów społecznych. Całościowe ujęcie tak zakreślonej problematyki
jest jednak przedsięwzięciem znacząco wykraczającym poza ramy niniejszego
eseju, którego celem jest wprowadzenie do dyskusji o jednym z elementów polityki rodzinnej stanowiących istotę działania społecznego skoncentrowanego
na wspomaganiu rozwoju i wzmacnianiu rodzin w procesach przezwyciężania
problemów destytuujących całe rodziny i poszczególnych ich członków. Mowa
tu o asystencie rodzinnym, który może być rozpatrywany w co najmniej kilku
perspektywach.
W podjętych rozważaniach proponuję koncentrację uwagi na trzech zasadniczych aspektach odnoszących się do trzech sfer funkcjonowania asystenta rodzinnego: jako zawodu wykonywanego w ramach służby społecznej, jako usługi
realizowanej w ramach systemu pomocy i wsparcia społecznego oraz jako swoistego przejawu ingerencji państwa w życie rodzinne, na którą zostaje wyrażone przyzwolenie społeczne w imię „dobra wyższego”. Pierwsze dwa zagadnienia
wiążą się bezpośrednio ze sferą funkcjonowania systemowego i zarazem zawodowego, trzecie zaś wpisuje się w dyskurs o zakresie i granicach moralnych (a także
prawnych, choć w tym rozważaniu w znacznie mniejszym zakresie) interwencji
instytucji państwowych (samorządowych) w sferę wolności ludzkiej (rodzinnej),
wewnętrznego ładu konstytuowanego na suwerennych wyborach dokonywanych w obrębie struktury rodzinnej czy wręcz zaburzania ładu i spójności rodziny przez wprowadzanie czynników zewnętrznych (obcych, choć z przypisaną intencją wspomagania i poprawiania warunków życia codziennego rodziny).
O polityce rodzinnej będącej elementem szerszej struktury – polityki społecznej, a także obszarem działań na rzecz rodziny zob. szerzej: Rysz-Kowalczyk, 2002, s. 129 i nast.; Balcerzak-Paradowska, 2004; Nolan, Lundh, Grant, Keady, 2003; Fraser, Nelson, Pivard, 1999.
3
Szerzej o uwarunkowaniach doktrynalnych i rozwiązaniach modelowych w zakresie polityki
społecznej oraz rodzinnej zob.: Winczorek, 1996; Chojnicka, Olszewski, 2004; Księżopolski, 1998; Kotowska, 2005 s. 59–77.
2
2011-08-26 13:49:26
Arkadiusz Żukiewicz • Asystent rodzinny: profesja i pomoc...
11
Wskazane trzy aspekty podjęte w rozważaniu wyznaczają strukturę niniejszego
tekstu. Rozwinięcie każdego z wybranych zagadnień ma przybliżać do zrozumienia istoty oraz specyfiki działania społecznego asystenta rodzinnego, który
jako profesjonalista, realizator zadań, usługodawca, czy wreszcie urzędnik instytucjonalny ingerujący w życie rodzinne, rozszerza pole działania systemu pomocy
społecznej i zarazem obszar polityki rodzinnej państwa. Każda z części zostanie
opatrzona katalogiem pytań, które w założeniu mają skłaniać do dalszej refleksji
merytorycznej nad rozwiązaniami praktycznymi w sferze oddziaływania służb
społecznych w przestrzeni życia rodzinnego.
Asystent rodzinny jako profesja
Przyjęte w wielu krajach rozwiązania praktyczne opierają się na wielorodności specjalizacji w zakresie profesji społecznych i socjalnych4. Skutkuje
to wielością specjalizacji istniejących na rynku usług społecznych i socjalnych,
których zadaniem jest wspomaganie procesów zmian warunków życia ludzkiego
w wymiarach ratownictwa, kompensacji, opieki, pomocy, wsparcia, prewencji,
profilaktyki, promocji i innych dziedzin działania społecznego5. Każda ze specjalizacji ma swą specyfikę orientującą działacza poruszającego się w obrębie wypracowanych/wyuczonych kompetencji przypisanych danej dziedzinie. W ujęciu
technologicznym można porównać tę sytuację do wąskich specjalności, których
pole działania ograniczają ramy wyznaczone specyfiką problemów, z którymi profesjonalista styka się w codziennych relacjach zawodowych. Przykładów
wąskiego profilowania różnorodnych profesji dostarcza rynek informatyczny,
gdzie występują specjaliści zajmujący się wycinkami określonych systemów czy
podsystemów stanowiących elementy większych struktur cybertechnologii. Inną
dziedziną, w której idea specjalizacji rozwija się z dużą popularnością, jest medycyna. Widać to na przykładzie tradycyjnych specjalności, takich jak chirurgia,
ortopedia, kardiologia, neurologia, onkologia itp. W ujęciu globalnym proces
ten zdaje się uzasadniony postępem technologicznym i rozwojem cywilizacyjnym, który daje większe niż w przeszłości możliwości wyodrębniania z całości
poszczególnych elementów składowych i wynikające stąd nowe obszary zaangażowania wysoko specjalizacyjnego. Konsekwencją tego jest szansa i zarazem
konieczność intensywnego zaangażowania sił ludzkich oraz całych zespołów kumulujących potencjał owych zasobów, co wiąże się z naturalnym ograniczaniem
Szeroko o typach kształcenia i specjalnościach w zakresie działania społecznego służb społecznych zob.: Kantowicz, 2005; Kantowicz, 2008; Kolankiewicz, Zielińska, 1998; Frysztacki, 2008; Marynowicz-Hetka, Wagner, Piekarski, 2001; Dominelli, 2004; Dworkin, 2005.
5
Szeroko o polu działania społecznego w przestrzeni pracy społecznej zob.: Żukiewicz, 2009,
s. 96 i nast.
4
2011-08-26 13:49:26
12
zakresu działania na rzecz zgłębiania specjalistycznych kompetencji dotyczących
węższych wycinków wiedzy o określonej rzeczywistości (technologicznej, komputerowej, zdrowotnej, medycznej itp.). Tendencja ta prowadzi z jednej strony
do gromadzenia dokładniejszej wiedzy o danych zjawiskach, procesach, mechanizmach i istniejących możliwościach. Należy jednak zauważyć, że z drugiej strony towarzyszy temu atomizacja zarówno w wymiarze technologicznym, jak i społecznym. Stosowanie nawet takich rozwiązań, które przeciwdziałają zamknięciu
człowieka w „czterech ścianach” – infrastruktura oparta na idei open space – nie
rozwiązuje tu wszystkich problemów. Aktualne pozostają wciąż kwestie więzi
i relacji interpersonalnych. Wysoko wykwalifikowani specjaliści, mimo że widzą
się wzajemnie, nie nawiązują relacji, nie identyfikują się wzajemnie w wymiarze osobowym (podmiotowym), pozostają anonimowi z uwagi na dominującą
orientację zadaniową, która wymusza pełne zaangażowanie i koncentrację uwagi na sprawach związanych z wykonywaniem określonych czynności, realizacją
wyznaczonych zadań i osiąganiem postawionych celów. Nierzadko następuje
utrata perspektywy całości procesu technologicznego, zanik identyfikacji z misją
i tożsamością zawodową. Zagubienie podmiotowego wymiaru własnego zaangażowania w danej profesji z dużym prawdopodobieństwem powoduje utratę
idei działania w kontekście celów społecznych oraz minimalizację lub całkowitą
eliminację humanistycznych wyznaczników wpisujących się w procesy ludzkiej
aktywności. Skutkuje to działaniem mechanicznym, zwielokrotniającym zyski
w wymiarze ekonomicznym bez uwzględnienia społecznych kontekstów określonych działań i ich rezultatów. Szczególnie dotyczy to skutków ubocznych,
które w wyścigu szczurów trudno przewidzieć lub nad którymi nie sposób się
zatrzymać, gdy wartością nadrzędną staje się sukces za wszelką cenę, bez względu
na środki prowadzące do niego. Wtórne stają się zasady dobrej sztuki, etyczne
wyznaczniki działania czy orientacja na tworzenie dobra sprzyjającego cywilizacyjnemu rozwojowi. Dużo ważniejszy jest rezultat w postaci szybkiego awansu,
choćby miał się wiązać z postępowaniem nieetycznym, niegodnym człowieka
świadomego swej podmiotowości i podmiotowości osób żyjących obok.
Przedstawione obawy i zagrożenia mogące towarzyszyć procesom indywidualizacji i atomizacji działania różnych profesji nie zawsze pozostają w związku
z pogłębioną specjalizacją. Pisząc o tych zjawiskach, nie mam zamiaru oceniać
lub negować którejkolwiek z obranych w praktyce dróg i rozwiązań w wymiarze modelowych konstrukcji wyznaczających praktyczne rozwiązania w zakresie
produkcji czy usług. Problem atomizacji czy utrata tożsamości zawodowej może
dotyczyć tak modeli monoprofesjonalnych, jak i multiprofesjonalnych. Rzecz
w tym, że przy tworzeniu wielowymiarowego obrazu danej profesji, w której
mieszczą się swoiste subspecjalności, sporą trudność będą sprawiały zachowanie jedności misji i spójności oraz koordynacja działań podejmowanych na wielu
frontach procesów twórczych i reproduktywnych. Z drugiej strony trudno nie
zauważyć, że życie ludzkie jest wielowymiarowe i rozwój technologiczny sprawia,
2011-08-26 13:49:26
13
że człowiek (korzystając z osiągnięć nauki) „wgłębia się” w coraz bardziej złożone
struktury, dokonuje coraz dokładniejszej penetracji danych składników całości
i odkrywa coraz większą złożoność oraz różnorodność odpowiednich elementów,
które stanowią kawałki rzeczywistości życia ludzkiego i otaczającego go świata.
Przy takim kierunku dokonywanej analizy, prowadzącej niemal do rozbiorów
egzegetycznych, dość łatwo stracić perspektywę całości, zgubić to, co stanowi
fundament dla tworzenia hierarchii w strukturze wartości czy potrzeb. Rozproszenie i rozdrobnienie prowadzące do rozbicia całości i do atomizacji zdają się
niebezpieczne w odniesieniu do złożoności i współzależności w codziennym życiu społecznym, czy też w życiu jednostkowym rozpatrywanym z perspektywy
indywidualnego organizmu.
W odniesieniu do procesów społecznych dokonujących się w przestrzeni życia ludzkiego można przybliżyć jako egzemplifikację te sytuacje, w których indywidualizacja powodowana reakcją na masowość życia społecznego wywodzoną
z określonych ideologii doprowadziła w konsekwencji do braku poszanowania
godności drugiego człowieka. Z jednej strony uprzedmiotowienie sfery życia
ludzkiego wynikające z monolitycznych koncepcji społeczeństwa spowodowało
zanik podmiotowości w życiu społecznym. Z drugiej – walka o tę podmiotowość przyczyniła się do wykreowania postaw, którym odpowiada uznanie dla
godności osobistej jednostki, bez odniesień do godności pozostałych członków
tej samej społeczności globalnego miasta. Dzięki walce o podmiotowość ludzie
dowiedzieli się, że są wartością autoteliczną, jednak wydaje się, że w pogoni za
autonomią, podmiotowością, odmasownieniem życia zbiorowego zagubiony został społeczny wymiar powiązań międzyludzkich, utracono ideę współtworzenia, współprzetwarzania, współpoprawiania, współdziałania na rzecz przyszłości
w teraźniejszości.
W przestrzeni działania służb społecznych pojawiły się różne podejścia do
samej profesji6. Na jednym końcu continuum rozwijały się podejścia zorientowane na tworzenie rozwiązań wąsko specjalizacyjnych, opartych na zróżnicowaniu
w obrębie profesji (USA, Francja itp.). Na drugim krańcu tego samego continuum (m.in. w warunkach polskich) utrzymywano model przygotowania i działania
służb społecznych oparty na uniwersalnym kanonie kształcenia pracowników tych
służb. Dostarczona wiedza teoretyczna oraz wypracowane umiejętności działania
praktycznego miały służyć utworzeniu grupy zawodowej, której fachowcy będą
w założeniu gotowi do rozwiązywania wszelkiego typu problemów społecznych.
Podejście takie wiązało się w szczególności z kształtowaniem umiejętności wykorzystania różnych podejść metodycznych w działaniu społecznym. Gwarantował to zróżnicowany wachlarz praktyk zawodowych oraz ćwiczeń praktycznych
w trakcie edukacji do służby społecznej. W rozwiązaniu takim można mówić
6
O profesjonalizacji w zakresie służb społecznych na przykładzie niemieckim zob.: Hamburger, 1998, s. 27–29.
2011-08-26 13:49:27
14
o swoistej monoprofesji, w opozycji do której wystąpił model multiprofesjonalizacji w przestrzeni działania społecznego.
Niezależnie od indywidualnych preferencji w odniesieniu do zarysowanej
powyżej kwestii budowania modelu służb społecznych można wskazać na kilka cech charakteryzujących poszczególne rozwiązania praktyczne. Monoprofesjonalizacja służb społecznych oznacza, że przedstawiciele tej grupy zawodowej
są jednakowo przygotowani do realizacji określonych zadań wyznaczonych odpowiednimi założeniami polityki społecznej, regulacją prawną, a także występującymi problemami i kwestiami społecznymi, na które służby społeczne reagują. W założeniu zakres ogólnej wiedzy teoretycznej stanowiącej podstawę
programowego kształcenia do zawodu jest rozległy i odwołuje się do osiągnięć
różnorodnych dyscyplin naukowych, w szczególności takich jak polityka społeczna, socjologia, psychologia, pedagogika, medycyna, ekonomia, prawo itp.
Towarzyszy temu rozległy zakres doświadczenia służby z wszelkimi grupami
użytkowników systemu pomocy społecznej (kryterium problemowe, wiekowe,
podmiotowe, zadaniowe itp.). Ideą przewodnią tej orientacji w kształceniu służb
społecznych jest integrowanie wiedzy oraz umiejętności, które opiera się na uniwersum działania społecznego. Odwołując się do teoretycznych fundamentów
wypracowanych przez nauki społeczne i humanistyczne, buduje się kompetencje
i kwalifikacje działaczy społecznych, którzy w założeniu będą gotowi odkrywać
własną tożsamość, tworzyć strategie działania metodycznego adekwatnego do
dynamiki zmian społecznych oraz rozwoju cywilizacyjnego. Tak przygotowani
pracownicy służb społecznych będą z dużym prawdopodobieństwem umiejętnie podejmować działania w każdych warunkach i z każdą grupą podmiotową
oraz problemową. Potrzebny jest tu jednak czas na adaptację do określonych
i wyznaczonych przez poszczególny przypadek warunków działania. Ten czas
ma decydujące znaczenie, jeśli chodzi o tempo reakcji na konkretne problemy
pojawiające się w codzienności zawodowej.
Pracownicy reprezentujący opisywany nurt przygotowania zawodowego nie
są bowiem przyuczani do stereotypowego powielania schematów czy procedur,
ale na bieżąco budują strategie i plany działania operacyjnego, które są każdorazowo dostosowywane do określonej sytuacji i możliwości, jakie daje konkretna
interakcja. To w konsekwencji wymaga uaktywnienia procesów operacjonalizacji
wiedzy, odniesienia do teoretycznego przygotowania zawodowego pracownika,
który na tej podstawie buduje indywidualny projekt wspomagania osoby, rodziny lub grupy ludzkiej w procesie rozwiązywania określonych trudności życiowych. Działanie takie wyklucza w swej istocie schematyzm i rutynę, ale wiąże
się z koniecznością uwzględnienia w budżecie czasu pracy owego marginesu potrzebnego do namysłu, do odwołań teoretycznych (choćby dokonywało się to
bez specjalnego udoktrynalnienia procesu twórczego w zakresie planowanego
i podejmowanego działania społecznego).
2011-08-26 13:49:27
15
Trudno nie dostrzec, że w działaniu wymagającym natychmiastowej interwencji strategie tego typu mają wady, ale naturalne jest, że w miarę gromadzenia
doświadczeń zawodowych i wzbogacania własnego warsztatu pracy przez wieloletni udział w służbie społecznej pracownicy z bogatym stażem pracy stają się
coraz bogatsi w indywidualne plany działania społecznego. Bogactwo ich doświadczeń i budowanych na tej podstawie ofert sprawia, że są oni w działaniu coraz bardziej sprawni organizacyjnie, a gruntowne i wszechstronne przygotowanie
teoretyczne powoduje, że unikają rutyny i nie poddają się procesom wypalenia
zawodowego. Korzystając z dorobku teoretycznego i wielorodności doświadczeń
zawodowych oraz osobistych unikają tendencyjności, która niejednokrotnie przeszkadza w skutecznym udzielaniu pomocy i wsparcia osobom, rodzinom czy grupom społecznym znajdującym się w potrzebie. Aktualizując wiedzę, są bardziej
poszukiwaczami niż odtwórcami rozwiązań wyuczonych w toku przygotowania
zawodowego. Ich otwartość na zmianę, na poszukiwanie, odkrywanie i doskonalenie przekłada się w pracy operacyjnej na wyniki, które prowadzą do rozwoju
w wymiarze osobistej tożsamości zawodowej. Równocześnie przez wzbogacany
i stale doskonalony warsztat metodyczny przyczyniają się do rozwoju społecznego w wymiarze indywidualnym i zbiorowym tych, którym służą – osób niezdolnych do samodzielności w rozwiązywaniu codziennych problemów życiowych.
Innym podejściem od opisanego powyżej jest orientacja wielospecjalizacyjna
(multiprofesjonalizm), gdzie kształcenie prowadzi do zdobycia wysokospecjalistycznych umiejętności i pogłębionej wiedzy o wąskim wycinku rzeczywistości
działania społecznego. Specjalizacja przysposabia do gruntownej analizy i działania w określonych przestrzeniach problemów społecznych, jednak ograniczony
zakres wiedzy ogólnej (nierzadko brak odniesień do wiedzy teoretycznej) oraz
swoista powierzchowność w tworzeniu uniwersalnych kompetencji zawodowych
ograniczają elastyczność i perspektywę idei działania społecznego w ujęciu holistycznym. Operacyjny wymiar kształcenia sprawia, że w procesach oddziaływania dydaktycznego dominuje kazuistyka. Rezultatem kreowania wąskich kompetencji zawodowych (opartym na formach analizy konkretnych przypadków bez
odniesień do szerszej przestrzeni działania społecznego, do ogólnych mechanizmów, które występują w codzienności zawodowej i mają wpływ na indywidualne trajektorie działania profesjonalistów) jest to, że specjaliści potrafią rozwiązywać problemy, z którymi spotkali się w przeszłości (szczególnie na zajęciach
dydaktycznych w warunkach niejako laboratoryjnych). Jednak ich zdolność do
wychodzenia poza sferę znaną z doświadczeń osobistych sprawia, że w ich pracy
operacyjnej kumulują się problemy organizacyjne, metodyczne czy emocjonalne. Towarzyszący temu brak odniesień do szerszej struktury oraz idei działania
społecznego ogranicza znacząco perspektywę humanistyczną wpisaną w służbę
społeczną, jako wiodącą i wymagającą wzmacniania na każdym etapie podejmowanych zadań i działań operacyjnych.
2011-08-26 13:49:27
16
Służba społeczna, jak przypomina Helena Radlińska, jest zorientowana na
całego człowieka, nie zaś na wąskie przestrzenie jego życia7. Wynika stąd konieczność uwzględnienia w aktywności przedstawicieli służb społecznych nie
tylko orientacji na działania i realizację celów, lecz przede wszystkim ludzkiego
wymiaru interakcji, które mają wzmacniać człowieka, sprawiać, że jego potencjał
sił ludzkich zostanie odkryty, wzmocniony i uaktywniony w procesach przetwarzania rzeczywistości życia codziennego. Jeśli dokonuje się on z udziałem owych
sił, to staje się elementem odbudowy podmiotowych relacji typu pracownik służby społecznej – użytkownik systemu pomocy, integracji i wsparcia społecznego.
Służy także kreowaniu postaw odpowiedzialności za przyszłość, która jest budowana w teraźniejszości i służy wzmacnianiu pozycji człowieka w świecie coraz
bardziej zdominowanym osiągnięciami cybertechnologii.
Lokując asystenta rodzinnego (jako reprezentanta grupy zawodowej – profesji przynależnej do katalogu zawodowego służb społecznych) pomiędzy skrajnymi punktami wyznaczonego w rozważaniach w tym podrozdziale continuum
(monoprofesjonalizm versus multiprofesjonalizm), można dostrzec zalety i wady
wyodrębniania tej specjalności w grupie służby społecznej. Pomijając analizę
obecnie obowiązującego w Polsce stanu prawnego (ten jest w nieustannej transformacji), który pozwala na tworzenie w ramach funkcjonujących jednostek systemu pomocy społecznej stanowisk zawodowych z jednoznacznie wyznaczonym zakresem zadaniowym – specjalistów pracy z rodziną, można zauważyć, że
wytworzenie i wprowadzenie do systemu odrębnej profesji zdaje się ryzykowne.
Dzieje się tak z uwagi na możliwość dezintegracji zarówno w sferze działania
społecznego (przenikanie i rozproszenie zakresu kompetencji oraz odpowiedzialności za konkretne zadania), jak i samej profesji, gdzie istnieje duże ryzyko
zaburzeń w procesach komunikacji i współdziałania, powodowanych czynnikami pozamerytorycznymi (brak odniesień do misji i idei służby społecznej przy
wąskim profilu wykształcenia zawodowego może prowadzić do tzw. przerzucania zadań na partnerów działania społecznego, czego przyczyną mogą być brak
kompetencji w zakresie pracy zespołowej oraz brak umiejętności przyjęcia perspektywy meta w kontekście podejmowanego działania). Ponadto w kontekście
odpowiedzialności za to działanie (wymiar deontologiczny, z którego wynikają
odpowiednie powinności przypisane zarówno asystentom rodzinnym, jak i pozostałym reprezentantom działania w polu służby społecznej) pojawiają się kolejne
grupy zagrożeń związanych z przerzucaniem owej odpowiedzialności na innych
przy równoczesnym dążeniu do samousprawiedliwienia własnego minimalizmu
w kontekście uczestnictwa w inicjatywach współdziałania zespołowego.
Mogące powstawać na tym tle napięcia implikują konieczność jasnego określenia funkcji, ról, celów i zadań, które będą tożsame dla każdej wyodrębnionej
specjalizacji. Ponadto w takim rozwiązaniu (multiprofesjonalizm w sferze funk7
Szerzej zob.: Radlińska, 1935, s. 63 i nast.
2011-08-26 13:49:28
17
cjonowania służb społecznych) konieczne jest stworzenie mechanizmów i adekwatnych procedur działania, które zapewnią płynność i koordynację. W ten
sposób można zwiększyć szansę prawidłowego przebiegu procesów współdziałania różnych specjalistów (asystentów) aktywizujących swój potencjał sił w tym
samym polu aktywności służb społecznych. Są oni bowiem zorientowani na realizację wspólnego celu, jakim jest wsparcie osoby, rodziny, grupy społecznej czy
całych społeczności w procesach podnoszenia jakości i kultury życia codziennego
przez współprzetwarzanie rzeczywistości życia ludzkiego z udziałem sił każdego
członka wspólnot lokalnych i ponadlokalnych.
Z zarysowanej powyżej argumentacji, przedstawiającej dwa skrajne podejścia
w podmiotowym kształtowaniu systemu pomocy, integracji i wsparcia rozwoju
społecznego (w tym kształcenia zawodowego służb społecznych), można wyprowadzić ogólne konkluzje odnoszące się do rozwiązań praktycznych (wymiar
prakseologiczny). Jedną z nich jest teza (bez wątpienia warta dalszego namysłu)
o konieczności poszukiwania pośrednich rozwiązań względem modeli monoi multiprofesjonalizacji w sferze kształcenia i działania profesjonalnych służb
społecznych. Wytyczenie tzw. trzeciej drogi może być skutecznym sposobem na
rozwiązanie niekorzystnych napięć powstających w wyniku zderzenia dwu skrajnie przeciwstawnych ideologii wyznaczających ramy modelowe praktycznych
rozwiązań.
Inną tezą odnoszącą się do przestrzeni współdziałania społecznego przedstawicieli zarówno tej samej profesji, jak i różnych zawodów społecznych jest założenie, że tym, co łączy działaczy społecznych funkcjonujących w różnych polach
działania społecznego, jest etos i wspólnie wyznawana idea misji służby społecznej oraz ideologia działania społecznego8. Zakłada się bowiem, że przetwarzanie
rzeczywistości życia ludzkiego w teraźniejszości dla przyszłości (przyszłości, która zapewni rozwój cywilizacyjny – zwiększenie w przypadku każdego człowieka
świadomości bycia osobą ludzką, a przez to wartością autoteliczną, mającą niezbywalną podmiotowość i godność przypisaną każdemu członkowi wspólnoty
ludzkiej) dokonuje się na fundamentach wartości towarzyszących działaczowi
społecznemu zarówno na etapie przygotowania do pracy, jak i w toku realizacji
codziennej służby, której celem najwyższym jest czynienie dobra dla innych ludzi,
pomnażanie dobrostanu w wymiarze indywidualnym oraz zbiorowym. Towarzyszy temu stały wzrost odpowiedzialności za sprawy życia ludzkiego i odpowiadająca mu identyfikacja z celami, zadaniami oraz działaniami podejmowanymi
w polu aktywności służb społecznych (tak w roli profesjonalisty, jak i partnera
działania społecznego oddającego potencjał sił własnych na rzecz tworzenia rzeczywistości służącej wzmacnianiu pozycji każdego człowieka w świecie powiązań
interpersonalnych).
8
Szerzej o etosie zawodowym pracowników służb społecznych oraz implikacjach aksjologicznych zob.: Olech, 2006; Rybczyńska, Olszak-Krzyżanowska, 1999.
2011-08-26 13:49:28
18
Każda z postawionych tez wymaga namysłu i poszukiwania odpowiedzi na
wynikające z niej pytania. W kontekście wyłaniania się w polskich warunkach
nowej profesji – asystenta rodzinnego – ważne pytanie będzie niewątpliwie dotyczyć zasadności tworzenia nowego zawodu w przypadku istnienia specjalistów
pracy z rodziną, pracowników socjalnych kompetentnych w zakresie tej pracy
czy innych profesjonalistów, którzy na bazie odpowiednich kompetencji potrafią
wspomagać rodziny w procesach przezwyciężania trudności życiowych i rozwoju.
Pytanie to i mu podobne wymagają poszukiwania argumentacji, której jądrem
będzie merytoryczna analiza i ocena przesłanek uzasadniających tworzenie owej
specjalności w katalogu zawodów społecznych, jak również tych, które przemawiają za wstrzemięźliwością w tworzeniu nowych, słabo zdefiniowanych zadaniowo i kompetencyjnie profesji/subprofesji służb społecznych.
Asystent rodzinny jako usługa
Przyglądając się strukturze usług oferowanych rodzinom i ich członkom w poszczególnych modelach polityki społecznej9, można dostrzec dużą różnorodność w zakresie rozwiązań strukturalno-organizacyjnych10. W ramach modeli polityki społecznej wyodrębnia się politykę rodzinną11, której cele i zadania
wpisują się w zakres funkcjonowania odpowiednich modeli opieki społecznej,
pomocy społecznej, integracji społecznej i wsparcia społecznego, a także modeli wsparcia rodziny, które stanowią podsystem odrębny i niekiedy organizacyjnie niezależny, ale powiązany zadaniowo z innymi podsystemami działającymi
w polu aktywności służb społecznych12.
Praca z rodziną – jako swoiście autonomiczny obszar profesji i usług – ma
ugruntowaną pozycję w anglosaskiej kulturze i tradycji działania społecznego13.
Nie jest ona rzadkością we współczesnych rozwiązaniach praktycznych, ale początków profesjonalizacji i wyodrębnienia spraw rodzinnych z gąszczu proble O modelach polityki społecznej zob. szerzej: Księżopolski, 1998; Szubert, 1993.
Szerzej zob.: Ekspertyzy przygotowane na zlecenie Wspólnoty Roboczej Związków Organizacji Socjalnych w ramach Projektu „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy
i integracji społecznej”, zadania drugiego: „Działania w zakresie wdrażania standardów
pracy socjalnej i funkcjonowania instytucji pomocy i integracji społecznej”, http://www.
wrzos.org.pl/projekt1.18/index.php?id=4&m=4 oraz Sałustowicz, 2009.
11
Szerzej o założeniach polityki rodzinnej zob.: Balcerzak-Paradowska, 2004, s. 139 i nast.;
Lavalette, Pratt, 2010, s. 101 i nast.
12
O modelowych rozwiązaniach w polityce społecznej zob.: Balcerzak-Paradowska, 2004,
s. 168 i nast.; Głąbicka, 2001, s. 113 i nast.
13
Szerzej o pracy z rodziną w ujęciu anglo-amerykańskim zob.: Nolan, Lundh, Grant, Keady, 2003; London, 2002; Connolly, Crichton-Hill, Werd, 2006; Bradshaw, 2003; Congress, Gonzalez, 2005.
9
10
2011-08-26 13:49:28
19
mów społecznych należy poszukiwać w Stanach Zjednoczonych Ameryki (Montalvo, 1982, s. 103–112; Richmond, 1922; Farrell, 1967; Addams, 1916). Tam
właśnie rodziły się pierwsze koncepcje profesjonalizacji w zakresie działania społecznego w polu social work, która w tradycji przedwojennej i początkach powojennego dyskursu prowadzonego w Polsce rozumiana była jako praca społeczna14.
Asystowanie rodzinne15 we współczesnych rozwiązaniach strukturalno-organizacyjnych zalicza się do sfery usług, których celem zasadniczym jest poprawa
warunków życia codziennego i wzmacnianie więzi rodzinnych przez towarzyszenie rodzinom dysfunkcjonalnym, które nie potrafią samodzielnie pokonywać
trudności życiowych. Zakłada się przy tym okresowe utrzymywanie relacji między rodziną a odpowiednim przedstawicielem służby społecznej (pracownikiem
społecznym, pracownikiem rodzinnym, pedagogiem społecznym, pracownikiem
socjalnym, specjalistą pracy z rodziną czy asystentem rodzinnym lub asystentem społecznym), który wspomaga procesy budowy lub odbudowy kompetencji
społecznych, wytwarzanie lub wzmacnianie umiejętności działania społecznego
i sprawności w rozwiązywaniu codziennych problemów życiowych. Ów towarzysz społeczny funkcjonuje wraz z rodziną, pełniąc przy tym różne role wpisujące się w zakres potrzeb danej rodziny i poszczególnych jej członków. Dla jednych
jest nauczycielem, dla innych pomocnikiem, jeszcze innym pomaga zrozumieć
codzienne reakcje i uwalniać się od napięć, które w życiu codziennym przeszkadzają w prawidłowym funkcjonowaniu rodzinnym, sąsiedzkim, zawodowym czy
społecznym. Pełni przy tym rolę doradcy, niekiedy terapeuty oraz koordynatora,
który wspomaga osoby niemogące dotrzeć do kooperantów świadczących usługi uzupełniające i wspierające w osiąganiu samodzielności życiowej. Wielość
ról oraz wzajemne ich przenikanie sprawiają, że asystent rodzinny rozumiany
tu jako usługa określonego systemu wpisującego się w sferę polityki społecznej, a w szczególności polityki rodzinnej państwa, wymaga od profesjonalisty
świadczącego ten rodzaj pomocy posiadania określanych kompetencji i kwalifikacji związanych z podejmowanym działaniem w polu asysty rodzinnej. Inaczej
mówiąc, usługa, jaką jest pełnienie roli asystenta rodzinnego, to zbiór zarówno
celów, jak i zadań oraz odpowiadających im działań, które należy podejmować,
by w sposób komplementarny wspierać rodziny i poszczególnych ich członków
w procesach przezwyciężania skomplikowanych trudności ograniczających funkcje życiowe w odniesieniu do zakresu zaspokojenia potrzeb podstawowych, jak
również potrzeb wyższego rzędu. Asystent rodzinny jest zatem usługą zorientowaną na przetwarzanie warunków życia rodzinnego dzięki wykorzystaniu poten Szerzej o pracy społecznej w wymiarze teoretycznym i praktycznym zob.: Radlińska, 1961,
s. 376 i nast.; Rychliński, 2001, s. 8 i nast.; Żukiewicz, 2009, s. 51 i nast.
15
W tekście stosuje się zamiennie pojęcia „asystent rodzinny”, „asysta rodzinna”, „asystowanie rodzinne”, co jest wynikiem celowego wskazania na potrzebę poszukiwania odpowiedniej nomenklatury w kontekście świadczenia usług wpisujących się w ten wycinek pola
działania społecznego.
14
2011-08-26 13:49:29
20
cjału sił ludzkich każdego z członków rodziny, a także wspomaganiu działania
społecznego zorientowanego na wspieranie środowiska rodzinnego przez angażowanie sił środowiskowych (zewnętrznych) – partnerstwo w działaniu społecznym dla podnoszenia jakości i kultury życia codziennego rodziny i jej otoczenia.
Tak rozumiana usługa „asystent rodzinny” wpisuje się w szerszy katalog usług
adresowanych do różnego rodzaju użytkowników systemów zabezpieczenia społecznego, w tym pomocy społecznej, wsparcia rozwoju społecznego, integracji
społecznej itp., czy wreszcie systemu wsparcia rodziny. Jej specyfika odnosi się
do sfery podmiotowej i problemowej (przedmiotowej). Szczególnie ważne zdaje
się tu kompleksowe ujęcie zjawisk i problemów sprzężonych, których nie można
traktować jednostkowo bez odniesienia do całości i złożoności sytuacji rodzinnej
w danym układzie relacji wewnętrznych oraz interakcji ze światem zewnętrznym. Powstające na tym polu zależności interpersonalne wymagają od realizatora
usługi szerokich kompetencji. Odnoszą się one zarówno do znajomości podstaw
teoretycznych wielu dyscyplin społecznych i humanistycznych, jak i umiejętności
działania metodycznego wiążących działacza społecznego realizującego usługę
asysty rodzinnej z partnerami reprezentującymi inne profesje służby społecznej
(w szczególności doradców zawodowych, terapeutów, pedagogów społecznych,
psychologów, doradców prawnych i innych), którzy są kompetentni w procesie
wspomagania rodziny i poszczególnych jej członków w procesach odzyskiwania
zdolności do samodzielnego funkcjonowania i konstruktywnego radzenia sobie
z problemami życia codziennego.
Umiejętności koordynowania i współdziałania czy organizowania procesów działania społecznego to elementy ściśle powiązane z realizacją usługi, jaką
jest asystent rodzinny. Inna sfera odnosi się do samego działania w zakresie tej
usługi, co wiąże się z metodyką owego działania. W publikacji Izabeli Krasiejko
(2010), która problematyce metodycznych podstaw działania asystenta rodzinnego poświęca całą monografię, znajdują się odniesienia do pracy socjalnej16, na
tle których autorka przedstawia role i zadania oraz podstawy metodyki pracy asystenta rodzinnego. W bezpośredni sposób ukazuje przy tym koncepcję podejścia
skoncentrowanego na rozwiązywaniu problemów oraz zastosowanie idei empowerment w pracy z rodziną podejmowanej przez asystenta rodzinnego (Krasiejko, 2010, s. 93 i nast.). Analizuje też wagę i znaczenie, jakie mają umiejętności
metodyczne, w które powinien być wyposażony realizator tej usługi. Obejmuje
ona bowiem szereg problemów, które pojawiają się w pracy ze środowiskiem
rodzinnym.
Kwalifikacja działania społecznego w zakresie usługi „asystent rodzinny” jako
oferty adresowanej do środowisk wieloproblemowych niesie ze sobą nie tylko
liczne konsekwencje natury metodycznej, lecz przede wszystkim odnosi się do
16
Szerzej o odniesieniach do pracy socjalnej prowadzonej z rodziną zob.: Dubois, Krogsrud
Miley, 1999, s. 62 i nast.; Garlin, Seabury, 1998, s. 62 i nast.
2011-08-26 13:49:29
21
przestrzeni namysłu nad tym rodzajem działania. Umiejętności i zdolność posługiwania się odpowiednim instrumentarium w pracy z rodziną są pochodną
idei wspierania rodzin, które nie są zdolne do samodzielności w rozwiązywaniu problemów życia codziennego. To, co wydaje się istotą wyznaczającą misję
owej usługi, odnosi się do idei tworzenia dobra, które w aretologicznym ujęciu
oznacza tu koncentrację wysiłków na kreowaniu rzeczywistości życia rodzinnego
w taki sposób, by sprzyjała ona rozwojowi rodziny jako złożonej struktury powiązań interpersonalnych, emocjonalnych i intencjonalnych. Jej zadaniem jest
także wyzwalanie potencjału każdego z członków rodziny oraz innych partnerów
środowiskowych przez ich aktywizację w procesach przetwarzania owej rzeczywistości życia codziennego. Dobro rodziny, które wyznacza niejako orientację
w działaniu społecznym podejmowanym w polu asysty rodzinnej, jest zatem
pierwowzorem otwierającym aksjologiczną przestrzeń aktywności profesjonalistów podejmujących się realizacji tej usługi. Idea ta wymaga jednak operacjonalizacji i przełożenia na grunt praktyki, ponieważ poprzestanie na poziomie
ideologicznych założeń może z dużym prawdopodobieństwem prowadzić do indolencji w realizacji konkretnych zadań i osiąganiu wyznaczonych celów. Tak jak
mechaniczne powielanie prostych czynności operacyjnych bez odwołania do idei
podejmowanych działań niesie ze sobą ryzyko marnotrawstwa energii i potencjału sił ludzkich, tak też ideologia czy wręcz filozofia namysłu nad działaniem,
pozbawiona konkretyzacji na polu rozwiązań metodycznych (włącznie ze wskazaniem celów, zadań i działań), sprawia, że zastosowanie założeń teoretycznych
staje się nierealne.
Można w konkluzji tej części rozważań powiedzieć, że pole działania asystenta rodzinnego w obszarze usługi „asysta rodzinna” jest przestrzenią, w której
urzeczywistnia się symbioza tego, co teoretyczne z tym, co praktyczne. To tu
najwyraźniej widać współzależność i wzajemne przenikanie się osiągnięć teorii
oraz rezultatów działania praktycznego podejmowanego w polu działania społecznego zorientowanego w tym konkretnym wymiarze na wzmacnianie rodzin
i tworzenie warunków ich rozwoju. Otwarte pozostaje jednak pytanie, w jaki
sposób osiągać tę symbiozę w obszarze pomocy społecznej czy wspierania rodzin podejmowanych przez odpowiednie służby społeczne. Jak korzystać z bogactwa dorobku teoretycznego i metodycznego w toku realizacji usługi „asystent
rodzinny”? Kiedy i w jakich okolicznościach podejmować działania na podstawie konkretnych strategii metodycznego działania adresowanego do rodzin doświadczających określonego typu problemów? Te i inne pytania odnoszące się
do sfery metodycznej, strukturalnej czy organizacyjnej systemu pomocy, integracji i wsparcia rozwoju rodzin zdają się kluczowe w kształtowaniu rozwiązań
praktycznych i stawianiu kolejnych pytań będących impulsem w poszukiwaniach
badawczych oraz teoretycznych.
2011-08-26 13:49:29
22
Ingerencja w życie rodzinne:
prawo, przywilej czy konieczność?
Przechodząc na poziom odniesień do idei oraz filozofii działania społecznego, można postawić fundamentalne pytanie, które konstytuuje dyskurs
na temat asystenta rodzinnego, zarówno w przestrzeni refleksji o profesji, jak
i usłudze adresowanej do/dla rodzin doświadczających niemocy w rozwiązywaniu trudności życia codziennego. Pytanie to odnosi się do zasadniczej kwestii racji istnienia zarówno profesji, jak i usługi. Dociekając zasadności wyodrębniania
w dziedzinie profesji i usług społecznych funkcji asystenta rodzinnego, konieczne jest powrócenie do doktrynalnych uwarunkowań wyznaczających w sferze
polityki, a tym bardziej polityki społecznej, uzasadnienia dla takiego konstruowania rozwiązań systemowych i organizacyjnych, w których asystent rodzinny
to autonomiczna i wyodrębniona profesja oraz zespół usług. Można przyjąć, że
w modelach polityki i odpowiadających im modelach pomocy społecznej17 budowanych na założeniach liberalnych sfera wsparcia rodziny pozostaje na marginesie działań systemowych realizowanych przez władze publiczne. Nie oznacza
to jednak, że działania wzmacniające rodziny są obszarem pozostającym poza
sferą działania społecznego. Przeciwnie, są one aktywnie podejmowane przez
organizacje trzeciego sektora, których profil odpowiada intencji i idei służby na
rzecz wspomagania rodzin w trudnościach życia codziennego. Diametralnie odwrotnie sytuacja wygląda w rozwiązaniach modelowych opartych na założeniach
socjalistycznych. Tu władza państwowa, przez różnego typu instytucje, realizuje
pakiety usług, których wykonawcami są profesjonaliści przygotowani do działania społecznego w określonych polach aktywności na rzecz osób, rodzin i grup
społecznych oraz całych społeczności lokalnych i ponadlokalnych. W pośrednich
rozwiązaniach modelowych typu partycypacyjnego, gdzie łączy się siły zarówno
sektora prywatnego, jak i instytucji „państwowych” w polu działania społecznego, profilowanie działań adresowanych do rodzin jest również częścią katalogu
usług społecznych oraz działających w przestrzeni aktywności służb społecznych
odpowiednich profesjonalistów mających kompetencje do wspomagania rodzin
i poszczególnych ich członków w procesach budowania lub odzyskiwania zdolności samodzielnego funkcjonowania życiowego.
Żadne z modelowych rozwiązań nie pozostaje zamknięte na potrzeby środowisk rodzinnych doświadczających różnego typu deficytów ograniczających
ich mobilność i aktywność w kontekście funkcjonowania i rozwoju. Wynika to
ze zrozumienia, że rodzina to początek tego, co w ostatnich latach określa się
17
O modelowych rozwiązaniach w zakresie polityki i pomocy społecznej szerzej zob.: Żukiewicz, 2011, s. 3–15.
2011-08-26 13:49:30
23
mianem kapitału społecznego18 będącego gwarantem pomyślności wspólnot lokalnych, społecznych, państwowych czy ponadpaństwowych. Stąd można wywodzić sugestie dotyczące przyzwolenia na ingerencję w sprawy rodziny – wszędzie
tam, gdzie zagrożony jest ów kapitał społeczny, czy też, posługując się językiem
Heleny Radlińskiej, potencjał sił ludzkich19. Stanowi on nieodłączny element
wyposażenia rodziny i jest podstawowym czynnikiem powodującym zmianę społeczną, zmianę ludzką czy wreszcie zmianę rzeczywistości życia codziennego.
Przyjmując założenie, że ingerencja w sferę życia rodzinnego czynników zewnętrznych jest dopuszczalna w imię takich zasad, jak ochrona zdrowia lub życia,
troska o optymalne wykorzystanie/spożytkowanie potencjału sił ludzkich – kapitału społecznego czy wręcz dbałość o realizację podstawowych funkcji społecznych, zasad współżycia społecznego opartych na ogólnych wartościach humanistycznych, konieczne jest stawianie pytań o granice tej ingerencji, o przesłanki
uzasadniające dokonanie odpowiedniej interwencji i o jej formy. Niemożliwe
jest również pominięcie fundamentalnego pytania o podmioty i ich kompetencje kwalifikujące do podejmowania ingerencji w życie rodzinne. Prowadzi to do
istoty kategorii odpowiedzialności, która nie może być pomijana przy namyśle
nad działaniem społecznym skierowanym do środowisk rodzinnych oraz w toku
bezpośrednich działań o charakterze interwencyjnym, których adresatami jest
rodzina i poszczególni jej członkowie.
Konieczność poszukiwania odpowiedzi na te i podobne pytania staje się obowiązkiem zarówno teoretyków działania społecznego, jak i bezpośrednich kreatorów pracy społecznej z rodziną. Proponowane w Polsce zmiany wymagają, jak
się zdaje, wtórnej refleksji i weryfikacji założeń doktrynalnych oraz ideologicznych. Szczególnie ważne w tym kontekście stają się kwestie propozycji instrumentarium uprawniającego do ingerencji w sprawy życia rodzinnego oraz granice, okoliczności (przesłanki) ich stosowania. Konieczne są także poszukiwania
dróg tworzenia grupy zawodowej profesjonalistów uprawnionych do stosowania
określonych sposobów ingerencji. Kompetencje, umiejętności, zakres wiedzy
i odpowiedzialności, a przede wszystkim charakterystyka cech osobowościowych
predysponujących do służby społecznej w tym szczególnym obszarze wymaga
jednoznaczności i precyzji, by stworzone w imię „wspierania rodzin” rozwiązania
prawne i organizacyjne nie służyły uprawianiu metodyki działań opresyjnych.
Warto przy tym mieć na uwadze, że oddanie do dyspozycji odpowiednich kompetencji wymusza równocześnie konieczność zapewnienia uprzywilejowanym
profesjonalistom dostępu do wsparcia teoretycznego i metodycznego w zakresie posługiwania się przygotowanym instrumentarium działania społecznego.
Uprawnienia powiązane z niekompetencją prowadzą w większości przypadków
Na temat kapitału społecznego szerzej zob.: Bourdieu, 1986, s. 241–258; Fukuyama, 1997;
Putnam, 2008.
19
Zob. szerzej: Radlińska, 1961, s. 23 i nast.
18
2011-08-26 13:49:30
24
do nadużyć i krzywdy ludzkiej, a spowodowane przez nie szkody w wymiarze
życia rodzinnego mogą być trudne lub niemal niemożliwe do naprawienia. Stąd
stawianie trudnych pytań i usilne poszukiwanie wszechstronnych odpowiedzi
zdają się elementem nieodzownym w procesie przygotowania oraz wdrażania
zmian systemowych w obszarach zarówno polityki rodzinnej, jak i innych elementów oraz dziedzin polityki społecznej.
Bibliografia
Adamski F., 2002, Rodzina. Wymiar społeczno-kulturowy, Wyd. UJ, Kraków.
Addams J., 1916, The Long Roal of Woman’s Memory, Macmillan, New York.
Balcerzak-Paradowska B., 1999, Polityka rodzinna. Między dwoma modelami, IPiSS,
Warszawa.
Balcerzak-Paradowska B., 2004, Rodzina i polityka rodzinna na przełomie wieków, IPiSS,
Warszawa.
de Barbaro B. (red.), 1999, Wprowadzenie do systemowego rozumienia rodziny, Wyd. UJ,
Kraków.
Bourdieu P., 1986, The Forms of Capital [w:] J. Richardson (red.) Handbook of Theory and
Research for the Sociology of Education, Greenwood, New York.
Bradshaw J. (red.), 2003,Children and Social Security, ASHGATE.
Chojnicka K., 2004, Olszewski H., Historia doktryn politycznych i prawnych, Ars boni et
aequi, Poznań.
Congress E.P., Gonzalez M.J. (red.), 2005, Multicultural Perspectives in Working with
Family, Second Edition, Springer Publishing Company, New York.
Connolly M., Crichton-Hill Y., Werd T., 2006, Culture and Child Protection, Jessica
Kingsley Publisher, London – Philadelphia.
Dominelli L., 2004, Social Work. Theory and Practice for a Changing Profession, Polity
Press, Cambridge.
Dubois B., Krogsrud M.K., 1999, Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, t. 2, Śląsk, Katowice.
Duraj-Nowakowa K., Gruca-Miąsik U., 2009, Rodzina diagnoza, profilaktyka i wsparcie,
UR, Rzeszów.
Dworkin J., 2005, Advanced Social Work Practice. An Integrative, Multilevel Approach,
Pearson, New York.
Farrell J.C., 1967, Beloved Lady: A History of Jane Addams’ Ideas on Reform and Peace,
Johns Hopkins Press, Baltimore.
Fraser M.W., Nelson K.E., Pivard J.C., 1999, Effectiveness of Family Preservation Services
[w:] S.A. Kirk (red.), Social Work Research Methods. Building Knowledge for Practice,
NASW Press, Washington D.C.
Frysztacki K., 2008, Socjalna Ameryka. O obszarze pomocy społecznej i pracy socjalnej w Stanach Zjednoczonych, Nomos, Kraków.
Fukuyama F., 1997, Zaufanie: kapitał społeczny a droga do dobrobytu, PWN, Warszawa –
Wrocław.
2011-08-26 13:49:30
25
Garlin Ch., Seabury B., 1998, Działania interpersonalne w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice.
Głąbicka K., 2001, Polityka społeczna w Unii Europejskiej. Aspekty aksjologiczne i empiryczne, Elipsa, Warszawa.
Hamburger F., 1998, Aktualna dyskusja w niemieckiej pedagogice społecznej [w:] E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, D. Urbaniak-Zając (red.), Pedagogika społeczna i praca
socjalna. Przegląd stanowisk i komentarze, Śląsk, Katowice.
http://www.wrzos.org.pl/projekt1.18/index.php?id=4&m=4, data dostępu: 23 kwietnia
2011.
Kantowicz E., 2005, W poszukiwaniu tożsamości naukowej pracy socjalnej (perspektywa europejska), „Auxilium Sociale. Wsparcie Społeczne”, nr 2.
Kantowicz E., 2008, Praca socjalna w Europie. Inspiracje teoretyczne i standardy kształcenia,
UWM, Olsztyn.
Kawula S., Brągiel J., Janke A.W., 2006, Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń.
Kocik L., 2006, Rodzina w obliczu wartości wzorów życia ponowoczesnego świata, KSW,
Kraków.
Kolankiewicz M., Zielińska A., 1998, Polityka społeczna, służby socjalne i kształcenia pracowników socjalnych w Europie, Żak, Warszawa.
Kotowska I., 2005, Europejskie modele rodziny w dobie transformacji [w:] D. Kałwa,
A. Walaszek, A. Żarnowska (red.), Rodzina – prywatność – intymność. Dzieje rodziny
polskiej w kontekście europejskim, DiG, Warszawa.
Krasiejko I., 2010, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice.
Księżopolski M., 1998, Modele polityki społecznej [w:] A. Rajkiewicz, J. Supińska,
M. Księżpolski (red.), Polityka społeczna. Materiały do studiowania, Śląsk, Katowice.
Lavalette M., Pratt A., 2010, Polityka społeczna. Teorie, pojęcia, problemy, Difin, Warszawa.
London L.H. (red.), 2002, Community Interventions to Create Change in Children, The
Haworth Press, New York – London – Oxford.
Marynowicz-Hetka E., Wagner A., Piekarski J. (red.), 2001, Profesje społeczne w Europie.
Z problemów kształcenia i działania, Śląsk, Katowice.
Matyjas B. (red.), 2002, Formy pomocy dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, WŚ,
Kielce.
Montalvo F.F., 1982, The Third Dimension in Social Casework: Mary E. Richmond’s Contribution to Family Treatment , „Clinical Social Work Journal”, t. 10, nr 2.
Nolan M., Lundh U., Grant G., Keady J. (red.), 2003, Partnership in Family Care, Open
University Press, Maidenhead – Philadelphia.
Olech A., 2006, Etos zawodowy pracowników socjalnych. Wartości, normy, dylematy etyczne, Śląsk, Katowice.
Plopa M., 2011, Psychologia rodziny. Teorie i badania, Impuls, Kraków.
Putnam R.D., 2008, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, WAiP, Warszawa.
Radlińska H., 1935, Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego, Nasza Księgarnia,
Warszawa.
Radlińska H., 1961, Pedagogika społeczna, Ossolineum, Wrocław.
2011-08-26 13:49:30
26
Richmond M.E., 1922, What is Social Case Work? An Introductory Description, Russell
Sage Foundation, New York.
Rybczyńska D., Olszak-Krzyżanowska B., 1999, Aksjologia pracy socjalnej. Wybrane zagadnienia, Śląsk, Katowice.
Rychliński S., 2001, Lustracje społeczne, Aspra-JR, Warszawa.
Rysz-Kowalczyk B. (red.), 2002, Leksykon polityki społecznej, Aspra-JR, Warszawa.
Sałustowicz P., 2009, Pomoc społeczna w wybranych krajach Unii Europejskiej, IRSS, Warszawa.
Slany K., 2002, Alternatywne formy życia małżeńsko-rodzinnego w ponowoczesnym świecie,
Nomos, Kraków.
Szubert W. (red.), 1993, O nowy model polityki społecznej w Polsce. Studia i materiały,
IPiSS, Warszawa.
Winczorek P., 1996, Wstęp do nauki o państwie, Liber, Warszawa.
Ziemska M. (red.), 2005, Rodzina współczesna, Wyd. UW, Warszawa.
Żukiewicz A., 2011, Modele pracy socjalnej na tle uwarunkowań doktrynalnych, „Praca Socjalna”, nr 1.
Żukiewicz A., 2009, Wprowadzenie do ontologii pracy społecznej. Odniesienia do społecznopedagogicznej refleksji Heleny Radlińskiej, Wyd. UP, Kraków.
2011-08-26 13:49:30
Family assistant: profession and aid
Reference to ethical aspects
of interference with the family life
A
family is perceived as an environment of human life, social interactions and special bonds based on blood relations and emotional
bonds, the environment of socialisation or education. It is both the object and
subject of interest for many scientific disciplines, including most of all sociology,
psychology, social policy and pedagogy (particularly family pedagogy). This research and theory-forming interest of particular representatives of specific fields
of science is more or less coherent with the practice of activities undertaken
within the functioning of systems and sub-systems realising particular tasks oriented towards helping and supporting families in their daily life. This refers to
the analysis and presentation of internal structures and transformations in the
sphere of the models of created families, recognising the conditions of family life
and problems that hinder the proper functioning of families or their individual
members. One of the important aspects combining theoretical reflection “over
the family” with the practice of supporting processes strengthening families and
creating conditions of their development is the activity of promotion, aid and
family support systems.
From the perspective of social policy, this area is generally referred to as profamily policy or family policy. The range of this policy is conditioned upon political and constitutional factors and model solutions based on them which correspond with the adopted principles and priorities in the range of social policy.
The system of family policy is the component of the social policy system whose
form, field, subject and object scope depend on the ideological premises being
the foundation of the created national order (political, economic, social and cultural).
The model analysis of solutions in the sphere of activity for the family with
reference to academic activity oriented towards generating modern theories cor-
2011-08-26 13:49:30
28
Family assistant. New profession and new service in the family support system...
responding with the multi-dimensionality and dynamically changing spheres of
life and functioning of family communities is a very interesting task and challenge for researchers interested in social phenomena and processes. The holistic
expression of these problems definitely goes beyond the framework of this essay
which is aimed at introducing the debate on one of the elements of family policy
which is the essence of social activity focused on supporting the development of
families and strengthening them in the processes of overcoming problems that
destitute whole families or their individual members. This refers to the family
assistant that can be considered from at least a few points of view.
I suggest concentrating in this consideration on three basic aspects referring
to three spheres of the family assistant’s functioning: as a profession within social
welfare, as service within the welfare system and social support, and as a particular manifestation of state interventionism in family life which meets with social
consent in the name of “higher good”. The first two issues are directly connected
with the sphere of system functioning and professional functioning. The third
one enters the discourse on the range and moral boundaries (also legal ones but
they are less important in this consideration) of the intervention of state (local
government) institutions in the sphere of human (family) freedom, internal order
constituted on independent choices made within the family structure or against
disturbing the family’s order and cohesion by introducing external factors (foreign
factors but with the intention to support and improve the conditions of the family’s everyday life). The three aspects mentioned here determine the structure of
this text. The development of each of these issues is to facilitate the understanding
of the essence and specific character of the social activity of the family assistant
who acts as a professional executor of tasks, service provider or finally an institutional officer interfering in the family life and enriching the field of activity of the
social welfare system as well as the sphere of the state’s family policy. Each part
will be accompanied with a catalogue of questions which are to encourage further
substantive reflection on the practical solutions in the sphere of the impact of
social services on the family life.
The practical solutions adopted in many countries are based on the variety
of specialisations within the range of social and welfare professions. This variety
brings about the multiplicity of specialisations operating in the market of social
and welfare services which are to support the processes of changes in the conditions of human life in the sphere of rescue, compensation, care, aid, support,
prevention, promotion and other fields of social activity. Each specialisation has
it specific character that gives the activist orientation in the developed/learnt
competencies allocated to the given field. From the perspective of technology,
this situation can be compared to narrow specialisations in which the field of
activity is limited by the framework determined by specific problems the professionals cope with in everyday professional relations.
2011-08-26 13:49:30
Arkadiusz Żukiewicz • Family assistant: profession and aid...
29
There are different approaches to the same profession in the sphere of the activity of social services. At one end of the continuum, there have been developed
approaches oriented towards creating solutions with narrow specialisation, based
on diversity within the profession (USA, France, etc.). On the other end of the
continuum (adopted for example in Polish conditions) there is the mode of preparing and operating of social services based on the educational canon of social
service workers. The presented theoretical knowledge and the developed skills of
practical activity are to serve for creating the professional group in which professionals will be in principle ready to solve various social problems. This approach
has been combined in particular with shaping the skill of using different methodical approaches in social activity. This has been guaranteed by the diversified
palette of professional practices and practical exercises in the course of education
for social services. This solution involves a kind of mono-profession which is opposed to the model of multi-professionalisation in the sphere of social activity.
As Helena Radlińska emphasises, social service is oriented towards the “entire” human rather than narrow spheres of his life. This entails the necessity
to make representatives of social services oriented not only towards activities
and goals but, most importantly, towards the human dimension of interactions
which are to strengthen the human and make his potential of human strengths
discovered, fortified and activated in the processing of the daily reality. If these
strengths are involved, this becomes an element of reconstruction of subject relations between the social worker and the user of the welfare system, integration
and social support. It also helps create attitudes full of responsibility for the future which is built in the presence and helps strengthen the position of human
in the world increasingly dominated by the achievements in cyber technology.
When the family assistant (as the representative of the professional group –
profession belonging to the professional catalogue of social services) is located
between the extreme points of the continuum determined in this sub-chapter
(mono-professionalism vs. multi-professionalism), the advantages and disadvantages of separating this specialisation in the social service group can be noticed.
If we omit the analysis of the legal status mandatory in Poland (under constant
transformation), which gives entitlement to creating within the entities functioning in the social welfare system the positions with the clearly determined
scope of tasks – specialists of working with the family, it can be noticed that
the generation of a separate profession and its introduction into the system can
be risky. It occurs due to the possibility of disintegration both in the sphere
of social activity (penetration and dispersion of the range of competence and
responsibility for specific tasks) and the profession itself where there is a high
risk of disturbance in communication and cooperation processes, caused by nonsubstantive factors (no reference to the mission and idea of social service with
the narrow profile of professional education can lead to imposing tasks on social
activity partners, which can be attributed to the lack of competence in the range
2011-08-26 13:49:30
30
of team work and lack of the ability to adopt the meta perspective in the context
of the undertaken activity). Furthermore, in the context of responsibility for this
activity (deontological dimension from which certain obligations result that are
ascribed to family assistants and other representatives of activity in the field of
social service) there are successive groups of dangers connected with transferring this responsibility on “others” with the simultaneous attempts to justify own
minimalism in the context of participating in team initiatives.
Tensions that can emerge in this background imply the need to determine
clearly the functions, roles, goals and tasks that will be identical for each separate specialisation. What is more, in this solution (multi-professionalism in the
sphere of the functioning of social services), it is necessary to create mechanisms
and adequate procedures to ensure fluidity and coordination. In this way, it is
possible to increase the chances of the proper cooperation between different specialists (assistants) activating their strength potential in the same field of activity of social services. They are oriented towards the fulfilment of the common
goal which involves the support of a person, family, social group or entire community in the processes of improving the quality and culture of everyday life
through joint processing of the reality of human life with the participation of the
strengths of each member of local or supra-local communities.
The above argumentation, which characterises two extreme approaches in
the subject development of the welfare system, integration and support of the
social development (including professional education of social services), entails
general conclusions referring to practical solutions (praxeological dimension).
One of them is the thesis (definitely worth further consideration) about the need
to seek intermediate solutions in relation to the models of mono- and multiprofessionalisation in the sphere of education and activity of professional social
services. If the third way is determined, it can be an effective manner of solving
unfavourable tensions resulting from the collision of two extremely contrastive
ideologies designating the model framework of practical solutions.
According to another thesis referring to the sphere of social cooperation between representatives of the same profession and different social professions,
ethos and common mission of social service as well as the ideology of social
activity are common to social activists operating in different fields of social activity. It is assumed that the processing of the reality of human life for the future
(future which will guarantee civilisation development – each person’s growth
of awareness of being a human, so an intrinsic value with inalienable subjectivity and dignity ascribed to each member of the human community) takes place
on the foundations of values associated with the social activist both at the level
of preparing for service and in the course of executing everyday service aimed
at causing human good, multiplying well-being in the individual and collective
dimension. This is combined with the constant increase of responsibility for the
matters of human life and corresponding identification with goals, tasks and
2011-08-26 13:49:31
31
activities undertaken in the field of activity of social services (in the role of the
professional and partner of social activity offering the potential of own strength
to the creation of the reality serving to strengthen the position of each human in
the world of interpersonal relations).
Each of the formulated theses requires reflection and finding an answer to
the resulting questions. In the context of the formation of the new profession
of the family assistant in the Polish reality, an important question concerns the
legitimacy of the new profession with the simultaneous functioning of specialists
in working with the family, social workers competent in working with the family
or other professionals who are able to support families in the processes of overcoming life difficulties and problems with development on the basis of suitable
competence. This and other similar questions require proper arguments whose
core is the substantive analysis and evaluation of premises that justify the creation
of this specialisation in the catalogue of social professions and professions which
speak for abstinence in creating new social service professions/sub-professions
that are weakly defined in terms of tasks and competencies.
As a particularly autonomous field of profession and services, work with the
family has a grounded position in the Anglo-Saxon culture and tradition of social activity. It is not exceptional in the modern practical solutions. The beginnings of professionalism and separation of family matters from the bulk of social problems should be sought in the United States where the first concepts of
professionalisation in social work were born. In the pre-war tradition and at the
beginning of the post-war discourse in Poland, social work was understood as
work for the society.
In the contemporary structural and organisational solutions, family assistantship belongs to the sphere of services having the elementary objective of improving the conditions of everyday life and strengthening family bonds by accompanying dysfunctional families that are unable to cope with life problems. It is
assumed that the family will remain in the periodic relation with the respective
representative of social service (social worker, family worker, social educator,
specialist working with the family, family assistant or social assistant). This representative supports the processes of building or rebuilding social competence,
creating or strengthening social activity or effectiveness in solving daily life problems. This social companion functions in cooperation with the family, fulfilling
various roles that belong to the needs of a given family and its members. For
some, he is a teacher, for others – an aider. Yet others find him helpful in understanding everyday reactions and releasing tensions that disturb the proper functioning in the family, with neighbours, at work or in the society. He plays the
role of an advisor, sometimes therapist and coordinator supporting individuals
experiencing activity impotence in reaching co-operators offering supplementary
and support services in achieving life independence. Due to the multitude of
roles and their mutual penetration, the services of the family assistant, which
2011-08-26 13:49:31
32
are understood as the service of a specific system included in the sphere of social
policy – in particular the state’s family policy, require specific competencies and
qualifications connected with activity in the sphere of family assistantship. In
other words, the family assistant as service is the collection of objectives, tasks
and corresponding activities that must be undertaken in order to support families and their members in a complementary way in the processes of overcoming
complicated difficulties that restrict life functions in reference to the range of
satisfying basic needs and higher-rank needs. Thus, the family assistant is the
service oriented towards the processing of family life conditions by using the
human strength potential of each family member and helping social activity oriented towards supporting the family environment through engaging community
(external) strengths – partnership in social activity for improving the quality and
culture of everyday life of the family and its surroundings.
The service of the “family assistant” understood in this way belongs to the
broader catalogue of services addressed to various types of users of social security
systems, including social welfare, support for social development, social integration, etc. or finally the family support system. Its specific character relates to
the subject and problem (object) sphere. It seems here that the comprehensive
expression of coupled phenomena and problems is particularly important here.
These phenomena and problems cannot be treated in isolation, without reference
to the entirety and complexity of the family situation in a given arrangement of
internal relations and interaction with the external world. Interpersonal dependencies emerging in this field require from the service provider broad competence
combining both theoretical basis of many social disciplines or humanities and
the ability to act methodologically. The social activist serving as the family assistant should cooperate with partners representing other professions belonging
to welfare service, in particular career counsellors, therapists, social educators,
psychologists, legal advisers and others who have competence in the process of
supporting the family and its members in regaining the ability to function and
cope with daily life problems on their own.
The qualification of social activity in the field of “family assistant” service as
the offer addressed to communities with multiple problems carries the risk of
numerous consequences, not only of methodological nature. But most of all it refers to the reflection on this kind of activity. The skills and ability to use suitable
instruments when working with the family is the derivative of the idea of supporting families that are unable to solve everyday problems on their own. What
seems to be an essence of this service mission relates to the idea of creating good,
which – from the aretological perspective – means the concentration of efforts on
creating the reality of family life in the manner which makes it conducive to the
development of the family as the complex structure of interpersonal, emotional
and intentional relations. Its task is to free the potential of each family member
and other community partners through their activation in the processing of the
2011-08-26 13:49:31
33
daily reality. The good of the family which determines orientation in the social
activity undertaken in the field of family assistance is the prototype opening the
axiological space of the activity of professionals undertaking this service. But this
idea requires the operationalisation and transposition into practice since if we
stay at the level of ideological assumptions, indolence in executing specific tasks
and achieving the determined goals is highly probable. Just like the mechanical
imitation of simple operations without referring to the ideas of the undertaken
activities bears the risk of wasting energy and human potential, the ideology or
philosophy of reflection on activity, devoid of specificity in the field of methodological solutions (together with the determination of goals, tasks and activities)
makes the application of theoretical assumptions unreal.
This part of deliberations can be concluded by saying that the field of family
assistant’s activity in the service of “family assistantship” is the area in which one
can notice the symbiosis of what is theoretical with what is practical. Here we
can clearly see the co-dependence and mutual penetration of the achievements of
theory and effects of practical activity taken in the field of social activity oriented
in this specific dimension towards strengthening families and creating the conditions for their development. The question of how to achieve this symbiosis in the
field of social welfare or support for families by relevant social services remains
open. How can one take advantage of the rich theoretical and methodological
output in the course of performing the service of the family assistant? When
and in what circumstances should one take action based on specific strategies
of methodological activity addressed to families experiencing specific problems?
This and other questions related to the methodological, structural or organisational sphere of the welfare system, integration and support for family development seem to be of key importance for developing practical solutions and posing
successive questions that give an impulse for research and theoretical searches.
When shifting to the level of reference to ideas and philosophy of social activity, one can pose the fundamental questions that are established by the discourse
concerning the family assistant, both in the sphere of reflection on the profession and the service addressed to/for families experiencing inability to solve the
problems of everyday life. This question refers to the fundamental issue of the
existence of both the profession and service. When analysing the legitimacy of
separating the role of the family assistant in the space of their profession and
social services, it is necessary to return to the doctrinal conditions that go beyond
the sphere of politics or even the policy of social justification of such a construction of systemic and organisational solutions in which the family assistant is an
autonomous and separate profession and a complex of services. It can be assumed
that the liberal sphere of family support remains marginal to systemic activities
realised by public authorities in the models of policy and corresponding models
of social welfare built on liberal assumptions. Yet this does not mean that the
activities strengthening families go beyond the sphere of social activity. On the
2011-08-26 13:49:31
34
contrary, they are actively undertaken by third sector organisations whose profile
corresponds with the intentions and idea of service for supporting families in the
difficulties of daily life. The situation is completely different in model solutions
based on socialist assumptions. Here, state authority implements various packages of services through different institutions and these services are performed
by professionals prepared for social activity in the specific fields of activity for
individuals, families and social groups as well as entire local and supra-local communities. In the intermediate model solutions of participation type (where both
the forces of private and state institutions are combined in the field of social
activity), the profiling of activities addressed to families is a part of the catalogue
of social services and proper specialists with the competence to support families
and their respective members in building and regaining the ability to function
on their own.
None of the model solutions remains closed to the needs of families experiencing various deficits that restrict their mobility and activity in the context
of functioning and development. This results from the understanding that the
family is a beginning of what has recently been referred to as the social capital –
the guarantee of the success of local, social, state or supranational communities.
This can lead to suggestions concerning permission to interfere in family matters
wherever this social capital or, as Helena Radlińska calls it, the potential of human strengths is threatened. It is an integral element of family equipment and
an elementary factor causing social change, human change or finally the change
of the daily life reality.
If we assume that interference of external factors in the sphere of family life
is permitted in the name of such principles as the protection of human health
or life, care for the optimum use of human potential – social capital or care for
the execution of elementary social functions, rules of social life based on general
humane values, there must be questions posed referring to the boundaries of
this interference and conditions justifying the suitable interference and its forms.
Also the fundamental question about entities and their competencies that qualify
them to interfere in family life seems impossible to omit. It leads to the essence
of the category of responsibility which cannot be avoided when considering the
social activity addressed to family communities and in the course of intervention
activities addressed to families and their individual members.
The necessity to seek answers to this and similar questions becomes an obligation of both theoreticians of social activity and direct creators of social work with
the family. The changes proposed in Poland seem to require secondary reflection
and verification of doctrinal and ideological assumptions. The proposed instruments giving the right to interfere in family life matters and the boundaries or
circumstances (conditions) of their application are of particular importance in
this context. It is also necessary to search for ways of creating the group of professionals authorised to apply specific interference instruments. The competencies,
2011-08-26 13:49:31
35
skills, knowledge and responsibilities and most of all personality characteristics
predisposing to social service in this particular field require straightforwardness
and precision in order to make the legal and organisational solutions created in
the name of “supporting families” serve for something else but practising the
oppressive methods. It is also good to remember that if the competencies are to
be transferred, this requires giving privileged professionals access to theoretical
and methodological support in the range of using the prepared instruments of
social activity. In the majority of cases, rights combined with incompetence lead
to abuse and human harm, and their effects in the dimension of family life can be
difficult or even impossible to heal. Thus, posing “difficult questions” and seeking
versatile answers insistently seems to be an indispensable element in the process
of preparing and implementing system changes in the spheres of family policy
and other elements or areas of social policy.
2011-08-26 13:49:31
2011-08-26 13:49:31
Jan Adam Malinowski
Role, funkcje i zadania
asystenta rodzinnego
Wprowadzenie
R
ola zawodowa asystenta rodzinnego wpisuje się w szersze pojęcie
roli zawodowej, zwłaszcza pracownika socjalnego. Dążąc do jej
opisu, nie można też pominąć ogólnego rozumienia roli, który to termin
[...] oznacza punkt graniczny pomiędzy jednostką a społeczeństwem i obejmuje jednostki zajmujące pozycje, angażujące jaźń i zdolności odgrywania ról w celu przystosowania się do różnych typów oczekiwań (Turner, 1985, s. 425).
Wprawdzie te słowa Jonathana H. Turnera odnoszą się przede wszystkim do
roli społecznej rozpatrywanej w kontekście teorii roli, jednak można je spożytkować w refleksji nad konkretną rolą zawodową, gdzie następuje połączenie tego,
co dla danej roli wynika z jej konceptualizacji, przekładając się na role przepisane,
subiektywne i spełniane (Turner, 1985, s. 425). Uogólniając, można przyjąć tu
stanowisko Jana Szczepańskiego, który rolę definiuje jako „[...] względnie stały
i wewnętrznie spójny system zachowań, będących reakcjami na zachowania innych osób, przebiegających według mniej lub więcej wyraźnie ustalonego wzoru”
(Szczepański, 1970, s. 131). Rola społeczna utożsamiana jest także z systemem
oczekiwań grupy wobec zachowania się konkretnej osoby, która zajmuje w tejże
grupie określoną pozycję (Okoń, 2001, s. 338–339).
Rola asystenta rodziny, przynależąc do grupy ról zawodowych, jest przykładem roli sformalizowanej i – jak by to wyraził cytowany tu już Jan Szczepański – ujętej w ścisłe przepisy (Szczepański, 1970, s. 131). W odniesieniu do interesującej nas tu roli asystenta rodzinnego wskazane jest przywołanie poglądu
Ralpha H. Turnera akcentującego, że w procesie konstruowania ról w sytuacjach
ustrukturalizowanych istotne miejsce zajmują cele organizacji oraz jej „central-
2011-08-26 13:49:31
38
ny personel” (za: Turner, 1985, s. 452). Na istotność tego założenia w odniesieniu do ról zawodowych pełnionych przez pracowników socjalnych, w przypadku których „wykonywanie ról przebiega w znacznym stopniu w kontekście
organizacyjnym [...]”, wskazuje Dobroniega Trawkowska (Trawkowska, 2003,
s. 338). Asystentowi rodziny reprezentującemu grupę zawodową pracowników
socjalnych niewątpliwie przypada w udziale wykonywanie swojej roli „w kontekście organizacyjnym”, co wiąże się z prowadzeniem przez niego działalności
w strukturach pomocy społecznej.
Asystent rodziny – refleksje nad rolą zawodową
W określeniu roli zawodowej asystenta rodzinnego znaczący udział ma
(miał) ustawodawca oraz (będą miały) upoważnione przez niego organy państwowe i samorządowe oraz reprezentujący je urzędnicy („centralny personel”)
kształtujący w praktyce sposób pojmowania roli. Nie oznacza to jednak wyłączenia z listy twórców tej roli klientów, jak również współpracowników asystenta
rodziny, do których przede wszystkim należy zaliczyć pracowników socjalnych
zajmujących różne stanowiska w takich instytucjach, jak ośrodki pomocy społecznej (miejskie, gminne, miejsko-gminne), czy też centra pomocy rodzinie.
Wśród współpracowników asystentów rodzinnych nie może też zabraknąć pedagogów szkolnych, kuratorów sądowych, liderów organizacji pozarządowych itd.
Formułowane przez nich oczekiwania w stosunku do roli zawodowej nie zawsze
są (czy muszą być) jednolite, a dające się zauważyć zróżnicowania w odniesieniu
do innych grup zawodowych pewnie są i będą obecne w przypadku także nowej
profesji, jaką jest asystent rodziny. Co więcej, takie zróżnicowania obserwuje się
nawet wtedy, gdy analizuje się opinie wyrażone przez w miarę jednorodną grupę pracowników socjalnych zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej oraz
w centrach pomocy rodzinie.
Objęci pilotażowym sondażem pracownicy tych instytucji z terenu województwa kujawsko-pomorskiego oraz śląskiego1, już po przyjęciu przez Sejm RP
w dniu 28 kwietnia 2011 roku i skierowaniu do Senatu RP Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, sprowadzają rolę asystenta rodzinnego
głównie do funkcji „pomagacza” – pomocnika rodziny wspierającego ją w rozwiązywaniu sytuacji trudnych, okazującego „pomoc w prowadzeniu normalnego
życia lub w powrocie na »dobrą drogę«”. Takie postrzeganie roli asystenta rodziny
dominuje u około trzech czwartych respondentów reprezentujących wspomnianą
grupę zawodową pytanych o to w ankiecie przeprowadzonej za pośrednictwem
1
Badania prowadzone na przełomie maja i czerwca 2011 roku. Pełne wyniki zostaną przedstawione w oddzielnym opracowaniu.
2011-08-26 13:49:32
Jan Adam Malinowski • Role, funkcje i zadania asystenta rodzinnego
39
poczty e-mail. Wspomnieć należy także, że inni pracownicy socjalni rolę asystenta rodziny zawężali przede wszystkim do roli doradcy czy też mediatora. Byli
również i tacy, którzy asystentowi rodziny wyznaczali funkcję „powiernika pomiędzy OPS a rodziną, wychowującą dzieci, znajdującą się w kryzysie lub zagrożoną kryzysem”, jak i tacy, którzy stwierdzali, że rola asystenta rodziny niczym
nie różni się od funkcji pracownika socjalnego2. Odnotowano też pogląd, że „rolą
asystenta rodziny powinna być pomoc świadczona (wyłącznie) rodzinom zastępczym w początkowym okresie ich funkcjonowania, a w dalszym etapie nadzór
i kontrola”. Do rzadkości należały bardziej rozbudowane wypowiedzi charakteryzujące rolę asystenta rodziny. Już tylko dlatego warto przywołać tu następującą
odpowiedź udzieloną przez kierowniczkę jednego z Gminnych Ośrodków Pomocy Społecznej (ukończone studia magisterskie oraz podyplomowe):
Stała, systematyczna praca od A–Z tj. od wejścia w rodzinę, rozpoznanie sytuacji, ustalenia planu zadań wychodzenia z trudnej sytuacji, poprzez systematyczną naukę i kontrolę dnia codziennego aż do usamodzielnienia. Asystent rodziny miałby
też być przyjacielem rodziny, co może przyczynić się do łatwiejszego pokonywania
trudności. Skłania to do zdefiniowania [asystenta rodziny – dop. J.A.M] jako – osobę
pomagającą, wspierającą, ale też i kontrolującą.
Zgodnie z przewidywaniami pytanie o rolę asystenta rodziny okazało się, za
sprawą swojej ogólnikowości, sprawiać kłopot respondentom – praktykom reprezentującym instytucje pomocy społecznej. Do takiego przypuszczenia upoważniały również rozmowy z pracownikami socjalnymi prowadzone w trakcie studiów podyplomowych, studiów niestacjonarnych pierwszego i drugiego stopnia
(w tym drugim przypadku na kierunku pedagogika), a także przy okazji innych
spotkań, na przykład podczas konferencji metodyczno-naukowych. Warto także
w tym kontekście zauważyć, że Dobroniega Trawkowska w jednej ze swoich
publikacji poświęconych roli zawodowej pracowników socjalnych sygnalizuje, że
[...] w praktyce badawczej refleksje nad pojęciem roli zawodowej pracownika socjalnego koncentrowały się wokół odpowiedzi na pytania o:
– kompetencje zawodowe pracowników socjalnych,
– zadania przez nich wykonywane,
– zasoby niezbędne do realizacji tych zadań,
– trudności w pełnieniu ról zawodowych, dylematy towarzyszące wykonywanym
przez pracowników socjalnych działaniom,
– strategie podejmowane przez pracowników socjalnych w relacjach z klientami pomocy społecznej,
– postawy wobec klientów pomocy społecznej (Trawkowska, 2003, s. 340).
2
Dowodzi to potrzeby uszczegółowienia zakresu roli zawodowej terenowego pracownika
socjalnego oraz asystenta rodziny, „tak by działania pracownika socjalnego i asystenta nie
zachodziły na siebie, a bardziej uzupełniały się” (Oziemkowski, Samek, 2011, s. 116).
2011-08-26 13:49:32
40
Funkcje i zadania asystenta rodziny
Kierując się tym, w przeprowadzonym badaniu pilotażowym postawiono dodatkowo dwa dalsze – bardziej konkretne – pytania, nawiązujące niejako do
części składowych roli zawodowej asystenta rodziny. Dotyczyły one jego funkcji
i zadań. I tak pierwsze z nich brzmiało: „Jakie funkcje przypisałaby Pani/przypisałby Pan asystentowi rodziny?”.
Analizując otrzymane odpowiedzi, można zauważyć, że niektórzy z respondentów wymieniali funkcje zbliżone tematycznie do odpowiedzi udzielonych na
pytanie o rolę zawodową asystenta rodziny – zwłaszcza akcentując wspieranie
rodziny w przeżywanych przez nią problemach. Tak określona funkcja wspierania rodziny odnoszona była głównie do przezwyciężania piętrzących się przed
nią trudności natury głównie psychiczno-emocjonalnej. Nie można jednak wykluczyć, że dla niektórych respondentów funkcja ta wiązała się także z wsparciem w innych obszarach wyszczególnionych w literaturze z zakresu pedagogiki
społecznej czy też psychologii społecznej zapewne poznanej przez pracowników
socjalnych w trakcie studiów, o czym zdaje się zaświadczać posługiwanie się terminologią upowszechnioną przez Stanisława Kawulę3. Tak więc funkcja wspierania rodziny, będąca tu swoistą, niezwykle pojemną „nadfunkcją”, obejmuje
obok wsparcia psychiczno-emocjonalnego – w świetle odnotowanych swobodnych wypowiedzi respondentów – także inne przejawy wsparcia koncentrujące
się na przykład na opiece czy na poradnictwie.
Porządkując zgłoszone propozycje, można wyodrębnić, oprócz wspomnianej
funkcji (1) wsparcia psychiczno-emocjonalnego, także następujące funkcje realizowane przez asystenta rodziny:
2) diagnostyczno-monitorującą,
3) opiekuńczą,
4) doradczą,
5) mediacyjną,
6) wychowawczą,
7) motywująco-aktywizującą,
8) koordynacji działań skierowanych na rodzinę.
Szczególnie szeroki jest zakres funkcji doradczej4 obejmującej propozycje odnoszące się do poradnictwa w zakresie prawa, ekonomii, społecznego funkcjonowania w rodzinie i poza nią, prowadzenia gospodarstwa domowego czy też kontaktu z różnymi urzędami i instytucjami. Mieści się w niej również doradztwo
Stanisław Kawula wymienia następujące formy wsparcia: emocjonalne, wartościujące, instrumentalne, informacyjne, duchowe (Kawula, 1999, s. 54, w rozdziale zatytułowanym:
Sieć wsparcia społecznego w życiu człowieka i jego rodziny).
4
Funkcja doradcza jest mocno eksponowana także w badaniach innych autorów – zob.
Trawkowska, 2009, s. 116–118.
3
2011-08-26 13:49:32
41
edukacyjne. Wyodrębnienie obok tego oddzielnej funkcji wychowawczej wiąże
się z tym, że niektórzy badani utożsamiali ją nie tyle z poradnictwem pedagogicznym, ile z oddziaływaniem wychowawczym na dzieci z rodzin objętych tą
formą wsparcia, a także i na rodziców. Dodatkowo niektórzy badani wskazywali,
że asystent rodziny powinien pełnić funkcję nauczyciela – szczególnego nauczyciela, jak to określiła jedna z respondentek – „przewodnika życia codziennego”.
Wyróżnione powyżej funkcje asystenta rodziny pozwalają ująć w sposób całościowy tok postępowania rozpoczynający się – zwłaszcza w sytuacji spotkania się
z rodziną będącą w kryzysie – wstępnym wsparciem, czemu towarzyszy postępowanie diagnostyczne dające podstawy do wszczęcia prawidłowych i skutecznych
działań opiekuńczych wzmocnionych fachowym doradztwem, a w razie potrzeby
oddziaływaniem wychowawczym i mediacją. Od początku w owym toku postępowania asystenta rodziny nie powinno zabraknąć też motywowania i aktywizowania wszystkich jej członków, co w końcowym rezultacie powinno przynieść
odbudowę rodziny.
W tym miejscu warto odnotować poza głównym nurtem analizy – jako swoistą egzemplifikację – wypowiedź jednego z asystentów rodziny z Górnego Śląska, który pytany o to, jakie funkcje przypisałby asystentowi rodziny, wymienił:
– diagnozę problemów występujących w rodzinie,
– wsparcie w podejmowaniu decyzji oraz docenianie postępów,
– zachęcanie do wyjścia z izolacji społecznej,
– prowadzenie treningów: zarządzania czasem, zarządzania budżetem,
– motywowanie do przestrzegania higieny osobistej oraz dbania o zdrowie
własne i najbliższych,
– szeroko rozumiane poradnictwo.
Charakterystyczne dla tego ujęcia funkcji jest to, że nie odbiega ono zasadniczo od zakresu funkcji wyznaczanych asystentom rodziny przez pracowników
socjalnych zatrudnionych w ośrodkach lub centrach pomocy rodzinie. Natomiast
należy zwrócić uwagę na to, że niektóre z tak wyartykułowanych funkcji badani
pracownicy socjalni sprowadzali do poziomu zadań, które stawialiby asystentom
rodziny.
Zmierzając do konkretyzacji roli zawodowej asystenta rodziny, kolejne pytanie zadane pracownikom socjalnym sformułowano w następujący sposób: „Proszę wymienić przykładowe – konkretne zadania, które powinien wykonywać asystent rodziny. Trzy najważniejsze proszę ponumerować od 1 do 3”.
Odpowiadając na to pytanie, badani za wiodące uznawali „udzielenie pomocy
rodzinie”, przy czym część respondentów poprzestawała na tak ogólnej odpowiedzi, część zaś precyzowała, że chodzi o pomoc:
– w rozwiązywaniu problemów wewnątrzrodzinnych, z którymi się ona na
co dzień boryka („budowanie zdrowych relacji w rodzinie”, „udzielanie porad jak należy przezwyciężać kryzysy rodzinne”);
2011-08-26 13:49:32
42
– w wyjściu z trudnej sytuacji życiowej, która doprowadziła do apatii, marazmu – motywowanie, aktywizowanie rodziny jako całości, jak również
poszczególnych jej członków;
– w uzyskaniu stałego źródła dochodu, np. przez pomoc w uzyskaniu zatrudnienia, nabycia nowych kwalifikacji zawodowych;
– w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego („nauka gospodarowania posiadanymi środkami finansowymi”);
– w procesie wychowania dzieci.
Wśród eksponowanych trzech zadań przypisywanych asystentowi rodziny
w widoczny sposób swoją obecność zaznaczyły także zadania o charakterze „metodycznym” odnoszące się do poszczególnych etapów pracy z rodziną. Można tu
wymienić:
– zdiagnozowanie sytuacji panującej w rodzinie;
– sporządzenie planu pracy z rodziną – zarówno w wymiarze długoterminowym, jak i „harmonogramu dnia codziennego” (np.: „opracowanie planu
wyjścia z trudnej sytuacji życiowej”);
– monitorowanie funkcjonowania rodziny i wiążące się z tym „stałe wizyty
w rodowisku domowym”.
Nie zabrakło także wskazania zadań pozostających w związku ze zjawiskami
patologicznymi obecnymi w życiu rodziny, chociaż nie były one aż tak często
wymieniane, jak można by się spodziewać. Pracownicy socjalni wskazali tu: pomoc w walce z uzależnieniem i współuzależnieniem (zwłaszcza w odniesieniu do
problemu alkoholowego) oraz budowanie postawy przeciwstawiającej się przemocy w rodzinie.
W jednym przypadku otrzymano odpowiedź odsyłającą wprost do zapisu z artykułu 7 ustępu 9 Ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U.
z 2004 r. Nr 64, poz. 593 z późn. zm.) jako definiującej zadania, które powinien
realizować asystent rodziny. Przypomnijmy, że przepis tam zawarty precyzuje,
że pomocy społecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu:
„[...] bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych”.
Ta i inne odpowiedzi skłaniają także do przytoczenia zadań asystenta rodziny w ujęciu, w jakim zostały one sprecyzowane w tekście Ustawy o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 28 kwietnia 2011 r. przekazanej do
Senatu RP zgodnie z art. 52 regulaminu Sejmu RP w celu dalszych prac legislacyjnych. W ich trakcie nie wniesiono żadnych merytorycznych poprawek odnoszących się do zadań asystenta rodziny. Zmianie uległa jedynie numeracja artykułów przywołanych w tym fragmencie ustawy, która ostatecznie została przyjęta
2011-08-26 13:49:32
43
przez Sejm RP 9 czerwca 2011 roku5. Artykuł 15 tejże ustawy w pkt 1 określa, że
do zadań asystenta rodziny w szczególności należą:
1) o pracowanie i realizacja planu pracy z rodziną we współpracy z członkami rodziny
i w konsultacji z pracownikiem socjalnym, o którym mowa w art. 11 ust. 16;
2) opracowanie, we współpracy z członkami rodziny i koordynatorem rodzinnej pieczy zastępczej, planu pracy z rodziną, który jest skoordynowany z planem pomocy
dziecku umieszczonemu w pieczy zastępczej;
3) udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej, w tym w zdobywaniu umiejętności prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego;
4) udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów socjalnych;
5) udzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów psychologicznych;
6) u
dzielanie pomocy rodzinom w rozwiązywaniu problemów wychowawczych
z dziećmi;
7) wspieranie aktywności społecznej rodzin;
8) motywowanie członków rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych;
9) u
dzielanie pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymywaniu pracy zarobkowej;
10) motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mających na celu
kształtowanie prawidłowych wzorców rodzicielskich i umiejętności psychospołecznych;
11) udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach psychoedukacyjnych;
12) podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci i rodzin;
13) prowadzenie indywidualnych konsultacji wychowawczych dla rodziców i dzieci;
14) prowadzenie dokumentacji dotyczącej pracy z rodziną;
15) dokonywanie okresowej oceny sytuacji rodziny, nie rzadziej niż co pół roku,
i przekazywanie tej oceny podmiotowi, o którym mowa w art. 17 ust. 17;
Dz.U. z 2011 r. Nr 149, poz. 887. Data ogłoszenia ustawy: 21 lipca 2011 roku; data wejścia
w życie: 1 stycznia 2011 roku. (Niniejszy przypis oraz odsyłający do niego fragment tekstu
wprowadzono w trakcie korekty autorskiej – w sierpniu 2011 roku).
6
Artykuł 11, ust. 1 cytowanej ustawy (Dz.U. z 2011 r. Nr 149, poz. 887) brzmi następująco:
„W przypadku gdy ośrodek pomocy społecznej poweźmie informację o rodzinie przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych, pracownik socjalny przeprowadza w tej rodzinie wywiad środowiskowy, na zasadach określonych w ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362,
z późn. zm. Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz.U.
z 2009 r. Nr 202, poz. 1551, Nr 219, poz. 1706 i Nr 221, poz. 1738 oraz z 2010 r. Nr 28,
poz. 146, Nr 40, poz. 229, Nr 81, poz. 527 i Nr 125, poz. 842)”. W uzupełnieniu należy przywołać także ustęp 2 wspomnianego artykułu, który ma istotne znaczenie dla trybu
powołania asystenta rodziny: „Po dokonaniu analizy sytuacji rodziny, pracownik socjalny
przeprowadzający wywiad środowiskowy wnioskuje do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przydzielenie rodzinie asystenta rodziny”.
7
W artykule tym jest mowa o kierowniku jednostki organizacyjnej gminy, która organizuje
pracę z rodziną, bądź podmiocie, któremu gmina na podstawie art. 190 zleciła organizację
5
2011-08-26 13:49:32
44
16) monitorowanie funkcjonowania rodziny po zakończeniu pracy z rodziną;
17) sporządzanie, na wniosek sądu, opinii o rodzinie i jej członkach;
18) współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi
organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny;
19) współpraca z zespołem interdyscyplinarnym lub grupą roboczą, o których mowa
w art. 9a ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie
(Dz.U. Nr 180, poz. 1493, z 2009 r. Nr 206, poz. 1589 oraz z 2010 r. Nr 28,
poz. 146 i Nr 125, poz. 842), lub innymi podmiotami, których pomoc przy wykonywaniu zadań uzna za niezbędną.
Przywołanie w całości zadań, jak to robi Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej w zapisie z dnia 28 kwietnia 2011 r. – przekazanym do
Senatu – miało także na celu skonfrontowanie zadań stawianych przed asystentami rodziny przez ustawodawcę z opinią badanych pracowników socjalnych.
Jest to tym istotniejsze, że środowiska pracowników socjalnych w toku toczonej
dyskusji nad założeniami, a następnie projektem ustawy zgłaszały wiele zastrzeżeń i obaw. Można było się o tym przekonać, analizując wypowiedzi medialne,
publikacje prasowe czy też odwiedzając fora internetowe8. Przede wszystkim jednak chodziło o ukazanie, które z tak obszernej listy zadań przypisanych w ustawie asystentom rodziny widziane są przez praktyków jako priorytetowe. Okazało
się także, że przynajmniej część indagowanych w tej kwestii pracowników socjalnych nie trzymała się zapisu przygotowanej ustawy, co może z jednej strony
wskazywać na brak jej znajomości, ale też – z drugiej strony – na dostrzeżenie, że
ustawa pomija zadania, które według nich powinien realizować asystent rodziny.
Uogólniając zadania wyznaczane asystentom rodziny, tak przez ustawę, jak
i środowisko pracowników instytucji socjalnych, należy odwołać się do propozycji Elżbiety Mirewskiej zawartej w interesującej pracy zbiorowej opublikowanej pod redakcją Arkadiusza Żukiewicza, zatytułowanej Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej (Żukiewicz, 2011). Otóż analizując
wcześniejszy Projekt ustawy o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej, E. Mirewska zakres szczegółowych zadań asystenta rodziny sprowadziła do następujących
czterech obszarów:
pracy z rodziną. W artykule tym stwierdza się też, że pracy asystenta rodziny nie można
łączyć z wykonywaniem obowiązków pracownika socjalnego, a ponadto „asystent rodziny
nie może prowadzić postępowań z zakresu świadczeń realizowanych przez gminę” (Dz.U.
z 2011 r. Nr 149, poz. 887).
8
Dyskusja – momentami burzliwa – dotyczyła także funkcji i zadań przypisanych asystentom
rodziny, zwłaszcza w kontekście dotychczasowych zadań wyznaczonych pracownikom socjalnym zatrudnionym w ośrodkach pomocy społecznej i centrach pomocy rodzinie. Można
tu wymienić np. Internetowe forum pomocy społecznej (http://www.ops.pl/, data dostępu:
10 maja 2011).
2011-08-26 13:49:33
45
– bezpośrednia praca z rodziną,
– bezpośrednia praca z dzieckiem,
– działania pośrednie realizowane na rzecz dziecka i rodziny,
– organizacja własnego warsztatu pracy (Mirewska, 2011, s. 129).
Odsyłając wszystkich zainteresowanych do studium Elżbiety Mirewskiej pt. Sylwetka zawodowa asystenta rodzinnego w perspektywie „Założeń ustawy o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej nad dzieckiem” odnotujmy tu tylko, że bezpośrednia praca asystenta rodzinnego z rodziną obejmować powinna wszechstronną
i pogłębioną diagnozę rodziny, opracowanie kontraktu zakończone przyjęciem
go, jeśli to możliwe, przez wszystkich członków rodziny, udzielenie wsparcia procesom zmian w rodzinie i kierowanie nim, pobudzanie i kontrolowanie stopnia
zaangażowania podopiecznych tworzących rodzinę w realizację zadań objętych
programem aktywizacji społecznej. W tym obszarze mieści się też koncentracja
uwagi asystenta rodziny na zadaniach rodziny skupionych na opiece i wychowaniu
potomstwa (Mirewska, 2011, s. 130–131).
Bezpośrednia praca z dzieckiem charakteryzuje się tym, że asystent rodziny
podąża za „karierą szkolną dziecka”, skupiając swoją uwagę zarówno na potencjalnych jej zagrożeniach o różnych przyczynach, jak i na możliwości podjęcia działań
naprawczych, uzupełniających oraz wzmacniających potencjały tkwiące w małym
człowieku. Wprawdzie akcentowana jest w tym obszarze praca z dzieckiem, jednak wymaga ona ścisłej współpracy z rodzicami, a także z różnymi instytucjami
i placówkami, zwłaszcza szkołą9, mogącymi w wydajny sposób wspomóc proces
rozwoju małego człowieka (Mirewska, 2011, s. 131–132).
Działania pośrednie dla dobra dziecka i rodziny łączą się, najogólniej ujmując, z budową lokalnego partnerstwa na rzecz rodziny, którego fundamentem jest interdyscyplinarny zespół profesjonalistów, w skład którego wchodzą
przedstawiciele – obok nauczycieli i pedagogów szkolnych – różnych sił społecznych, którego działalność na rzecz dziecka i jego rodziny powinna opierać się na
„informatycznym systemie monitorowania sytuacji dziecka” (Mirewska, 2011,
s. 132–133).
I wreszcie ostatni ze wspomnianych czterech obszarów zadań asystenta rodziny – organizacja warsztatu pracy asystenta rodzinnego. Nabiera on szczególnego
znaczenia zwłaszcza w sytuacji budowy od podstaw własnego stanowiska pracy (Mirewska, 2011, s. 133–134). Dlatego warto upowszechniać dobre praktyki
z terenu tych gmin, w których nie czekając na ustawę, której termin wejścia w życie kilka razy był przekładany, zaczęto wdrażać w praktyce socjalnej zatrudnianie
9
Na znaczenie pracy socjalnej w działaniach realizowanych na terenie szkoły zwracałem
uwagę m.in. w studium zatytułowanym Praca socjalna w obszarze działalności szkoły (Malinowski, 2002). Zob. też: Kotlarska-Michalska, 2004, s. 214.
2011-08-26 13:49:33
46
asystentów rodziny10. Należy bowiem przychylić się do opinii Izabeli Krasiejko,
która – w szczególnie cennej z punktu widzenia metodyki działania asystenta rodziny książce – pisze: „Asystentura wpisuje się więc w stan obecny: jest odpowiedzią na deficyty całego systemu pomocy społecznej w Polsce” (Krasiejko, 2010,
s. 92), trafnie zaznaczając przy tym, że asystent rodziny powinien wspomagać
pracownika socjalnego, który obciążony nadmiarem obowiązków nie jest w stanie realizować „pogłębionej pracy socjalnej z rodziną” borykającej się z różnymi
problemami (Krasiejko, 2010, s. 92).
Równocześnie jednak należy mieć na uwadze wyraźne rozgraniczenie zadań stawianych asystentom rodziny oraz terenowym pracownikom socjalnym
(zob. przypis 1), tak aby sprzyjało to współpracy, a nie prowadziło do kolizji,
nieporozumień przekładających się na jakość obsługi klienta. Jest to tym ważniejsze, że w przekonaniu wielu pracowników socjalnych asystent rodziny będzie
dublować zadania realizowane przez nich. Ponadto zapowiedź znacznie wyższych gratyfikacji finansowych przewidzianych dla asystentów rodziny od tych
obowiązujących w systemie wynagrodzenia pracowników socjalnych wywołała
w środowisku drugich wyraźne obiekcje.
Refleksje końcowe
Jakże trafne i adekwatne w kontekście rozważań nad rolą asystenta rodziny jest stwierdzenie Jana Szczepańskiego podejmującego refleksję nad osobowością społeczną, gdy zauważa, że rola społeczna „[...] wymaga nie tylko, aby
człowiek zajmujący dane stanowisko wykonywał pewne czynności, rola wymaga
od niego, aby także «był» człowiekiem godnym tego stanowiska” (Szczepański,
1970, s. 131). Stanowisko asystenta rodziny i pełniona przez niego rola społeczna i zawodowa bezdyskusyjnie należą do takich właśnie ról. Jest to bowiem rola
szczególnego zaufania społecznego, gdzie „trzeba być” godnym reprezentantem
państwa i społeczności lokalnej, godnym miana pracownika służb społecznych –
samarytanina początku XXI wieku wrażliwego na los będącej w potrzebie rodziny. Jak bowiem akcentuje Jan Szczepański:
[...] w każdej grupie, kręgu czy zbiorowości społecznej istnieją pewne pozycje czy
stanowiska, które, zajmowane przez różnych ludzi, wymagają od nich określonych,
ustalonych sposobów zachowania się. [...] Słowem – grupy społeczne oczekują i wymagają, aby jednostki zajmujące określone pozycje wykonywały pewne czynności
10
Zatrudnianie asystentów rodziny odbywa się w ramach ośrodków pomocy społecznej, powiatowych centrów pomocy rodzinie, organizacji pozarządowych oraz lokalnych projektów
systemowych finansowanych ze środków Unii Europejskiej (zob. Krasiejko, 2010, s. 92;
Krasiejko, Przeperski, 2011, s. 4–5).
2011-08-26 13:49:33
47
i postępowały w taki sposób, jak tego wymaga dane stanowisko i nie wykonywały
czynności przynoszących mu ujmę (Szczepański, 1970, s. 130–131).
Pewnie więc nieprzypadkowo Władysław Misiak zwraca uwagę na to, że
[...] istotnym elementem ról społecznych jest problem odpowiedzialności między
aspiracjami do podejmowania określonych ról społecznych a zdolnościami, predyspozycjami i kompetencjami (Misiak, 1999, s. 247).
Andrzej Olubiński zaś – odnosząc się do pracy socjalnej jako zawodu i profesji – tak dużo miejsca poświęca problemom etyki zawodowej (Olubiński, 2004,
s. 57–69). Przywołanie w tym miejscu tej kwestii nie jest przypadkowe, gdyż asystent rodziny w swojej codziennej pracy stawać będzie bowiem wobec dylematów
etycznych towarzyszących wchodzeniu w trudne problemy życia rodzinnego.
Ukonkretnienie roli zawodowej asystenta rodziny wychodzi naprzeciw obserwowanej od lat tendencji wyrażającej się w zmierzaniu z jednej strony do
uszczegółowienia ról wypełnianych przez przedstawicieli profesjonalnych służb
społecznych powołanych do realizacji wyspecjalizowanych zadań z zakresu pracy
socjalnej, z drugiej zaś do poszerzenia zakresu ról zawodowych ujętych w wiązki
ról pracownika socjalnego (zob.: Kotlarska-Michalska, 2011, s. 50–61). Wydaje
się jednak, że nowo kreowanej roli asystenta rodziny nie sposób do końca określić
bez wejrzenia w istotę tej upowszechnianej systematycznie od kilku lat (chociaż
powoli) profesji, jak również stawianych przed jego wykonawcami wymagań zawodowych.
Przygotowanie do profesjonalnego wykonywania roli zawodowej asystenta
rodzinnego wpisuje się w prowadzoną intensywnie w ostatnich latach dyskusję
nad kształtem przygotowania zawodowego pracowników socjalnych, w tym asystenta socjalnego [np.: Brągiel, Kurcz (red.), 2002; Kantowicz, 2011, Matyjas,
2003; Piątek, 2010, s. 48–50; Wódz, 2010], w której jednak zabrakło wyraźnych
odniesień do tej nowej profesji, pomimo toczącej się żywo dyskusji nad projektem ustawy powołującej ten nowy zawód. W tym kontekście na szczególne odnotowanie zasługuje głos w dyskusji nad perspektywami rozwoju kształcenia dla
potrzeb pracy socjalnej Barbary Szatur-Jaworskiej, która wyznaczając założenia
rozważań na temat kształcenia dla potrzeb pracy socjalnej wyraźnie wskazała na
to, że „należy liczyć się z rozwojem nowych zawodów socjalnych, ściśle powiązanych z pracą socjalną, takich jak np. asystent rodziny, doradca ds. gospodarki
społecznej, mediator rodzinny itp.” (Szatur-Jaworska, 2010, s. 28). Przygotowanie zaś wspomnianych specjalistów reprezentujących nowe zawody powinno być
realizowane na poziomie wyższym, „a programy kształcenia powinny zawierać
znaczny zasób wiedzy z zakresu pracy socjalnej” (Szatur-Jaworska, 2010, s. 28).
Uwzględniając, że w procesie kształcenia pracowników socjalnych szczególnie
ważną rolę pełnią praktyki zawodowe, co – jak podkreśla Jolanta Grotowska-Leder – stanowi „niedopracowany element kształcenia w zakresie pracy socjal-
2011-08-26 13:49:33
48
nej w szkołach wyższych” (Grotowska-Leder, 2010, s. 55–70), należy tę kwestię
potraktować z całą powagą. Dotyczyć to powinno również różnych form dokształcania pracowników szeroko pojętych służb społecznych (także w systemie
studiów podyplomowych) wzbogacających ich praktyczny warsztat, co pozwoli
nie tylko lepiej rozumieć specyfikę pracy asystenta rodziny, lecz także zdobyć
umiejętności przydatne zwłaszcza w nawiązywaniu właściwych relacji interpersonalnych, stawiania diagnozy oraz motywowania rodziny do współdziałania mającego na celu wyjście z sytuacji kryzysowej.
Bibliografia
Brągiel J., Kurcz A. (red.), 2002, Pracownik socjalny. Wybrane problemy zawodu w okresie
transformacji społecznej, Wyd. UO, Opole.
Grotowska-Leder J., 2010, Praktyki zawodowe – niezbędny a niedopracowany element
kształcenia w zakresie pracy socjalnej w szkołach wyższych [w:] K. Wódz, K. Faliszek
(red.), Przeobrażenia w pomocy społecznej a edukacja i doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych w Polsce i Republice Słowackiej, WE „Akapit”, Toruń.
Internetowe forum pomocy społecznej, http://www.ops.pl, data dostępu: 10 maja 2011.
Kantowicz E., 2011, Kultura profesjonalizacji pracowników socjalnych i jej kształtowanie
w procesie edukacji [w:] K. Piątek, K. Szymańska-Zybertowicz (red.), Profesjonalna
praca socjalna. Nowy paradygmat czy niedokończone zadanie?, WE „Akapit”, Toruń.
Kawula S., 1999, Człowiek w relacjach socjopedagogicznych, WE „Akapit”, Toruń.
Kotlarska-Michalska A., 2011, Możliwości rozwiązywania problemów społecznych poprzez
poszerzenie zakresu ról zawodowych pracowników socjalnych [w:] K. Piątek, K. Szymańska-Zybertowicz (red.), Profesjonalna praca socjalna. Nowy paradygmat czy niedokończone zadanie?, WE „Akapit”, Toruń.
Kotlarska-Michalska A., 2004, Nowe role pracownika socjalnego w nowych obszarach pracy
socjalnej, [w:] J. Brągiel, P. Sikora (red.), Praca socjalna – wielość perspektyw. Rodzina – multikulturowość – edukacja, Wyd. UO, Opole.
Krasiejko I., 2010, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście Skoncentrowane na
Rozwiązaniach w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice.
Krasiejko I., Przeperski J., Nowoczesne formy wspierania rodziny i Konferencja Grupy Rodzinnej, „Praca Socjalna” 2011, nr 2.
Malinowski J., 2002, Praca socjalna w obszarze działalności szkoły [w:] K. Frysztacki, K. Piątek (red.), Wielowymiarowość pracy socjalnej, WE „Akapit”, Toruń.
Matyjas B., 2003, Zakres kompetencji pracownika socjalnego w kontekście nowych wyzwań
[w:] K. Marzec-Holka (red.), Pomoc społeczna. Praca socjalna. Teoria i praktyka, t. 1,
Wyd. AB im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Mirewska E., 2011, Sylwetka zawodowa asystenta rodzinnego w perspektywie „Założeń
ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nad dzieckiem” [w:] A. Żukiewicz (red.), Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, WE
„Akapit”, Toruń.
2011-08-26 13:49:33
49
Misiak W., 1999, Rola społeczna [w:] D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej, Żak, Warszawa.
Okoń W., 2001, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa.
Olubiński A., 2004, Praca socjalna. Aspekty humanistyczne i pedagogiczne. Teoria i praktyka, WE „Akapit”, Toruń.
Oziemkowski M., Samek M., 2011, Projekt ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej w odniesieniu do praktyki działania środowiskowego [w:] A. Żukiewicz (red.),
Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, WE „Akapit”, Toruń.
Piątek K., 2010, Kilka uwag na temat doświadczeń i perspektyw kształcenia w obszarze
pracy socjalnej w Polsce [w:] K. Wódz, K. Faliszek, Przeobrażenia w pomocy społecznej
a edukacja i doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych w Polsce i Republice Słowackiej, WE „Akapit”, Toruń.
Szatur-Jaworska B., 2010, Perspektywy rozwoju kształcenia w obszarze pracy socjalnej
w Polsce – głos w dyskusji [w:] K. Wódz, K. Faliszek, Przeobrażenia w pomocy społecznej a edukacja i doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych w Polsce i Republice
Słowackiej, WE „Akapit”, Toruń.
Szczepański J., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa.
Trawkowska D., 2009, Konsultacja i superwizja w Górnośląskich Ośrodkach Pomocy Społecznej. Studium empiryczne [w:] J. Szmagalski (red.), Superwizja pracy socjalnej. Zastosowanie i dylematy, IRSS, Warszawa.
Trawkowska D., 2003, Role zawodowe pracowników socjalnych w teoriach socjologicznych
i praktyce badawczej [w:] K. Marzec-Holka (red.), Pomoc społeczna. Praca socjalna.
Teoria i praktyka, t. 1, Wyd. AB im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz.
Turner J.H., 1985, Struktura teorii socjologicznej, PWN, Warszawa.
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U.
z 2011 r. Nr 149, poz. 887).
Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r. Nr 64, poz. 593
z późn. zm.).
Wódz K., 2010, Kilka refleksji na temat aktualnych i przyszłych wyzwań dla edukacji i doskonalenia zawodowego pracowników socjalnych w Polsce [w:] K. Wódz, K. Faliszek
(red.), Przeobrażenia w pomocy społecznej a edukacja i doskonalenie zawodowe pracowników socjalnych w Polsce i Republice Słowackiej, WE „Akapit”, Toruń.
Żukiewicz A. (red.), 2011, Rodzicielstwo zastępcze w perspektywie teoretycznej i praktycznej, WE „Akapit”, Toruń.
2011-08-26 13:49:33
2011-08-26 13:49:33
Jan Adam Malinowski
Roles, functions and tasks
of a family assistant
T
he professional role of a family assistant has become part of a more
general notion of a professional role as such, especially the one of
a social worker. Understanding this role becomes easier thanks to suggestions of
two sociologists – Jonathan H. Turner and Jan Szczepański.
The role of a family assistant, which belongs to a wider group of professional
roles, is an example of a formalised role, described precisely in legal regulations.
With reference to the role of a family assistant we are interested in, it is advisable
that we quote the view of Ralph H. Turner who underlines that in the process of
constructing roles in structuralised situations an important place is taken by the
aims and “central personnel” of the particular organisation.
The legislator has had a significant influence on determining the professional
role of a family assistant. In the future, the influence will be handed over to
authorised government and local government agencies and to officers (who represent the agencies and shape the way of understanding the role in practice). It
does not mean that others – the clients or the family assistants’ co-operators, especially social workers from such institutions as social welfare offices (municipal,
district or regional offices) or family support centres – will be eliminated in the
process of creating the role. Among family assistants’ co-operators there must
also be school guidance counsellors, court-appointed guardians, leaders of nongovernmental organisations, etc. Their expectations towards the professional role
are not always (and do not have to be) identical. Various opinions, as in the case
of other professional groups, will probably be present also in the case of the new
profession of a family assistant. What is more, such diversity is observed even in
the case of moderately unanimous professional groups of social welfare officers
and family support centre workers.
Just after passing the Family Support and Substitute Care Act by the Sejm
(the lower house of the Polish Parliament) on 28th April 2011 and sending it
to the Senate (the upper house of the Parliament) a pilot study was carried out
2011-08-26 13:49:34
52
(from May to June 2011) among workers of the above-mentioned institutions.
The respondents mostly described the role of a family assistant as an “aider” –
a helper who supports a family while they struggle with difficult situations, gives
“a helpful hand to start leading a normal life or return on the right track”. This
type of opinions concerning a family assistant were predominant in e-mail questionnaire answers of about three quarters of the respondents who were chosen
from among the mentioned professional group. It should be noted here that
other social workers limited the role of a family assistant mostly to the role of an
advisor or a mediator. There were also some who thought that a family assistant
should be “an intermediary between the social welfare office (OPS) and the family raising a child, being in crisis or being threatened with a crisis”. There were
also others who claimed that the role of a family assistant was nothing more than
the role of a social worker. There was also an opinion that “the role of a family
assistant should be (exclusively) to offer help to foster families at the initial stage
of their functioning, and later to supervise and control them”.
There were two more specific questions relating to the components of the
family assistants’ professional role posed in the carried out pilot study. They concerned the function and tasks of a family assistant. The first one read as follows:
“What functions should be assigned to a family assistant?”
When analysing the received responses it could be noticed that some of the
respondents gave answers comparable to the ones given in the case of a question
concerning the professional role of a family assistant. They emphasised supporting a family in problems they went through. This particular function of supporting a family referred to overcoming difficulties piling up ahead of the family,
mostly psychological and emotional ones. It cannot be, however, excluded that
for some of the respondents this function was combined with support in other
areas specified in the literature from the field of social pedagogy or psychology
which probably was discussed during their studies. Thus, the function of supporting a family, which is here a peculiar and extremely wide “over-function”,
includes not only psychological and emotional support but also – in the light of
the received free responses – other signs of support concentrated for example on
care or counselling.
While organising the suggestions, not only the already mentioned function
(1) of psychological and emotional support can be distinguished, but also the
following functions performed by a family assistant:
2) diagnosing and monitoring,
3) caring,
4) advising,
5) mediating,
6) educating,
7) motivating and activating,
8)coordinating activities directed at the family.
2011-08-26 13:49:34
Jan Adam Malinowski • Roles, functions and tasks of a family assistant
53
The advisory function had the broadest range and included suggestions such
as counselling on legal and economic matters, social functioning in and outside
the family, running a household or contacting various offices and institutions. It
also encompasses educational counselling.
The functions of a family assistant specified above are helpful in “comprehending” the overall character of the proceedings to be followed – especially
if a family is in crisis. Initial support should be accompanied by a diagnostic
procedure which will create grounds for proper and effective care activities, reinforced by professional counselling and, if a need arises, education and mediation
actions. In these proceedings, a family assistant should not forget about motivating and activating all family members from the very beginning, which in consequence should lead to family reconstruction.
In the attempt to specify the professional role of a family assistant, the next
question asked in the questionnaire read as follows: “Please list examples of specific tasks a family assistant should carry out”. Some of the respondents limited
themselves to a very general answer that the most important aspect was helping
a family. There were other responses more precise about the kind of help:
– solving intra-family problems that are struggled with every day (“building
healthy family relations”, “giving advice on how to overcome a family crisis”);
– coming out of a difficult life situation which had led to apathy or stagnation – motivating the family as a whole and activating each member
separately;
– getting a permanent source of income thanks to help in finding a job or
obtaining new qualifications;
– running a household (“teaching to manage financial resources”);
– raising children.
“Methodological” tasks relating to individual stages of work with a family
belonged to the most frequently mentioned tasks of a family assistant. They involved: diagnosing the family situation; creating a plan of work with the family – both a long-term plan and “an everyday schedule” (e.g. “creating a plan of
coming out of a difficult life situation”); monitoring the family’s functioning and
“visiting the environment regularly and permanently”. There were also suggestions of tasks closely related to pathology in the family life, but they were not as
frequently mentioned as it could have been expected.
One of the responses related directly to the Social Welfare Act which depicted the tasks to be realised by a family assistant. According to this act, social
welfare help is to be offered to people and families mostly because of: “[...] helplessness in caring, educating and running a household, especially in single-parent
or numerous families”.
Having this in mind, this article presented tasks for a family assistant in the
perspective of the Family Support and Substitute Care System Act of 28th April
2011-08-26 13:49:34
54
2011 sent to the Senate for further legislative work. This was supposed to confront the legislator’s opinion about the family advisors’ tasks with the opinions
of the questioned social workers. This was even more significant because social workers expressed their reservations and fears already during the discussions
about the assumptions and drafts of the act, which could be observed in their
statements in media, press publications or on internet forums. But the point was
mainly to find out which of the numerous tasks of family assistants presented in
the Act were recognised by the practitioners as a priority.
Defining the professional role of a family assistant coincides with a longobserved tendency. On the one hand, the tendency is to precisely isolate the
roles of professional social service representatives who are supposed to carry out
specialised tasks in the field of social work; on the other hand, it is to expand the
range of professional roles for different groups of social workers.
2011-08-26 13:49:34
Praca socjalna w rodzinie, z rodziną
i dla rodziny w perspektywie
ról zawodowych pracownika
socjalnego i asystenta rodziny
Wprowadzenie
P
raca socjalna z rodziną to temat bardzo chętnie podejmowany
w ostatnich latach przez badaczy, praktyków i teoretyków pracy
socjalnej, stanowi szeroki obszar działań, które mieszczą się w tradycyjnej i nowoczesnej formule pomocy. Przyjęło się uważać, że działania pomocowe mające
standardowy zakres (np. przewidziany ustawą o pomocy społecznej) to przede
wszystkim te, które obejmują pracę socjalną z rodziną. Od kilku lat – odkąd eksperymentalnie rozpoczęto stosowanie nowej formuły – prowadzenia pracy z rodziną w ramach asystentury rodzin uwaga badaczy jest skierowana na ten nowy
typ relacji zachodzący między podmiotami uczestniczącymi w sytuacji pomocy.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie krytycznego nurtu w poglądach na pracę socjalną w polskiej rzeczywistości po 1990 roku ze szczególnym
uwzględnieniem krytyki systemu pracy w sektorze pomocy społecznej. Kolejny
cel to przedstawienie stanu badań nad eksperymentalnym zastosowaniem podejścia zwanego asystenturą, czyli zindywidualizowaną pracą z rodziną w ramach
programów realizowanych w ostatnich kilku latach w niektórych miastach polskich. Trzecim celem jest ukazanie roli asystenta rodziny jako wiązki ról niezbędnych w efektywnym sposobie realizacji zadań przypisanych tej nowej roli
zawodowej.
2011-08-26 13:49:34
56
Krytyka dotychczasowych form pracy socjalnej
z rodziną
Prawie w każdym monograficznym opracowaniu poświęconym jakimkolwiek formom pracy socjalnej znajduje się przynajmniej jeden rozdział poświęcony pracy socjalnej z rodziną. Większość badaczy jest zgodna, że zajęcie
to polega na świadczeniu rodzinie pomocy w określonych sytuacjach losowych,
większość też jest zgodna w opinii, że jest to praca trudna ze względu na wielość
problemów oraz na dość ograniczone możliwości udzielania długoterminowej
pomocy. Nieliczne grono badaczy i praktyków zwraca uwagę na dysfunkcjonalność w relacjach pracownik socjalny – rodzina, która jest generowana wyraźną
niechęcią i budowaniem barier między pracownikiem a dorosłymi członkami
rodzin. Źródła niechęci tkwią w nałogach i przejawiają się silnie wdrukowaną
postawą niechęci wobec zawodowych „pomagaczy”. Trudno w tym krótkim opracowaniu dokonać przeglądu najważniejszych głosów w dyskusji, jaka toczy się nad
optymalnym modelem pomocy rodzinie. Zdecydowana większość opracowań poświęconych tej dyskusji zawiera przegląd zinstytucjonalizowanych form pomocy
rodzinie przewidzianych w polskim systemie pomocy. W jednym z obszernych
monograficznych opracowań dotyczących tej problematyki wymienia się zakresy
działań instytucji podstawowych w systemie pomocy, do których należą: ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy społecznej rodzinie, ośrodki
adopcyjno-opiekuńcze, poradnie psychologiczno-pedagogiczne, poradnie rodzinne (Brągiel, Badora, 2005). W tej monografii przedstawiono zakresy działań instytucji, które pośrednio pomagają rodzinie (czyli świetlice, ogniska wychowawcze,
warsztaty terapii zajęciowej) oraz wyręczają w zakresie opieki nad dzieckiem (rodzinne formy opieki: rodzina zastępcza, adopcyjna, pogotowie opiekuńcze, rodzinny dom dziecka, wioski dziecięce).
Do instytucji, które świadczą usługi opiekuńcze oraz wspierają rodzinę w sytuacjach kryzysowych, należą również te, które mają charakter resocjalizacyjny
(młodzieżowe ośrodki wychowawcze, schroniska dla nieletnich, zakłady poprawcze, instytucja kuratora sądowego, ośrodki rehabilitacyjno-readaptacyjne)
oraz świadczą pomoc przeznaczoną dla osób w starszym wieku (ośrodki wsparcia
dziennego, domy pomocy społecznej, hospicja). W literaturze przedmiotu jest
wiele opracowań poświęconych formom instytucjonalnym, szczególnie w czasopismach pedagogicznych. Można stwierdzić, że panuje moda na określone
zagadnienia w zakresie tej pomocy, w ostatnich latach wielu badaczy pisało bowiem o zastępczych formach opieki (zarówno w czasopismach fachowych, jak
i w opracowaniach zbiorowych). Każda zmiana w ustawowych zaleceniach wywołuje wzmożone zainteresowanie badaczy, którzy zarówno szukają dobrych
stron w nowych rozwiązaniach dla rodziny, jak i krytycznie oceniają nieprawidłowości w funkcjonowaniu instytucji. Najczęściej jednak krytykują rozwiązania
prawne jako nieprzystające, nieprzemyślane i nieadekwatne do potrzeb rodziny
oraz sytuacji kadrowej w systemie pomocy społecznej.
2011-08-26 13:49:34
Anna Kotlarska-Michalska • Praca socjalna w rodzinie...
57
Od początku reformy w pomocy społecznej, czyli od 1990 roku, krytyczne
głosy badaczy na temat niedostatków pracy socjalnej z rodziną są skierowane
przeciwko machinie rozbudowanego systemu świadczeń finansowych i rzeczowych oraz niedostatecznej pracy socjalnej. Na selektywny charakter udzielania
pomocy, jak również subiektywny punkt widzenia pracowników socjalnych jako
na czynniki rozstrzygające o przyznaniu pomocy (np. czy ubóstwo jest zawinione czy niezawinione) zwróciła uwagę Zofia Kawczyńska-Butrym (Kawczyńska-Butrym, 2001, s. 203). Krytyczne stanowiska wobec systemu pomocy społecznej
przedstawia wielu autorów, odnosząc się zarówno do całości, jak i do tej części, która dotyczy pracy socjalnej z rodziną (Kotlarska-Michalska, Dylematy...,
w druku). Badacze dostrzegający wady systemu są zgodni, że od początku krystalizowania się profesjonalnej pracy socjalnej, skazana jest ona wręcz na eksperymenty, innowacje i zmiany (zbyt częste) przepisów, a próby ich dostosowania do
unijnych wymogów i kolejne zmiany dotyczące zasiłków rodzinnych, pielęgnacyjnych i alimentacji wprowadziły sporo zamieszania w przypadku obydwu stron
(Szpunar, 2010b, s. 116–117).
Podsumowania krytycznych głosów w dyskusji nad stanem pracy socjalnej
prowadzonej z rodziną dokonała Dobroniega Trawkowska wskazując, że przyczyny niewykonywania tej pracy tkwią w: zbyt małej grupie specjalistów, braku
czasu na jej uprawianie, wyraźnych brakach w zakresie infrastruktury pomocowej
i w zakresie umiejętności diagnozowania oraz kontraktowania pomocy, jak również w braku ewaluacji tej pracy. Do innych niedostatków pracy z rodziną autorka
zalicza problemy pojawiające się we współpracy między przedstawicielami edukacji, służby zdrowia i sądownictwa, a także wady rozwiązań polegające m.in. na
„papierowych” strategiach i niesprawności systemu lokalnego wsparcia rodziny
(Trawkowska, 2008, s. 105). Dobroniega Trawkowska postuluje konieczność
wprowadzenia konkretnych rozwiązań, których realizacja mogłaby wydatnie
wpłynąć na poprawę sytuacji: zmniejszenie liczby środowisk, upowszechnienie
zasad towarzyszących etapom metodycznego działania: diagnozy, która nie będzie powielanym, schematycznym zapisem użytecznym dla każdej rodziny; „niepozorowanego” kontraktu, który nie powinien przeradzać się w praktykę dyskryminacyjną; ewaluacji pracy z rodziną, która nie będzie oceną pracowniczych
braków, lecz rzeczywistej współpracy z innymi partnerami (Trawkowska, 2007a,
2008, 2009). Wymieniona badaczka dostrzega też dobre strony systemu pomocy
społecznej, do których zalicza: 1) istnienie grupy specjalistów przygotowanych
profesjonalnie do pracy z rodziną, 2) istnienie na terenach dużych miast zasobów ludzkich o wyższym wykształceniu, 3) istnienie dobrej znajomości lokalnych problemów, w tym problemów rodzin dysfunkcyjnych i patologicznych,
4) rozwój nowych form pracy z klientami oraz pracy socjalnej z grupą i pracy
zespołowej, 5) rozwój konsultacji, co zachęca do prowadzenia superwizji, 6) formalną profesjonalizację obszaru pomocy społecznej w wymiarze edukacyjnym
(Trawkowska, 2007a, s. 49–50).
2011-08-26 13:49:34
58
Doświadczenia polskie wskazują, że zarówno ustawa z 1990 roku, jak i ta
z 2004 roku przesunęły punkt ciężkości pomocy na rodzinę, szczególnie późniejsza ustawa zakładała, że problemy, z jakimi borykają się polskie rodziny, można
rozwiązać dzięki kompetentnej sieci instytucjonalnej ze szczególnym uwzględnieniem powiatowych centrów pomocy rodzinie.
Pytania związane z dylematami towarzyszącymi udzielaniu pomocy oraz
trudnościami w doborze trafnej metody to tylko niektóre z długiej listy tych,
które może postawić sobie badacz oraz pracownik socjalny. O dylematach pracy
z rodziną napisano wiele, szczególnie poddając krytyce stopień zaangażowania
pracowników socjalnych w rozwiązywanie problemów rodzin borykających się
z wieloma trudnościami natury wychowawczej i materialnej. Co szczególnie frapuje badaczy? Ubolewają oni, że rodziny dysfunkcjonalne są oporne wobec pracy
socjalnej – preferują tylko pomoc materialną oraz rzeczową, niechętnie wchodzą
w kontraktowane formy wzajemności i metody oparte na zobowiązaniach.
Rola asystenta rodziny w świetle dotychczasowych
doświadczeń praktyków i w opinii badaczy
Model roli asystenta rodziny jest realizowany w kilkunastu polskich
miastach na zasadzie eksperymentu socjalnego i opiera się na zindywidualizowanych technikach pracy połączonych z metodą grupową. Na stronach internetowych ośrodków pomocy społecznej uczestniczących w tym eksperymencie znajdują się informacje na temat metodyki pracy oraz charakterystyka typów działań.
Na jednej z nich można się dowiedzieć, że asystent rodziny prowadzi:
– trening budżetowy w postaci wyuczenia umiejętności racjonalnego gospodarowania
środkami (nauka planowania wydatków),
– trening żywnościowy w postaci przygotowania racjonalnych posiłków dla dzieci
i młodzieży,
– trening kompetencji wychowawczych polegający na wyuczeniu umiejętności sprawowania prawidłowej opieki nad dziećmi,
– warsztaty umiejętności związanych z dbaniem o własny rozwój, zaspokajaniem
swoich potrzeb (http://www.gopsmaldyty.pl/asystent_rodziny.html).
Na tej samej stronie znajduje się też definicja będąca próbą określenia specyfiki zawodu:
[...] asystent rodziny: pomocnik, mediator – doradca ma przede wszystkim wspierać
i aktywizować rodziny poprzez: zmianę stosunku tych osób do własnej sprawczości,
zwiększanie ich wpływu na swoje życie, zmianę samooceny (http://www.gopsmaldyty.pl/asystent_rodziny.html).
2011-08-26 13:49:35
59
Główną metodą pracy asystenta jest „podążanie za podopiecznym i selektywne wspieranie jego działań (www.gopsmaldyty.pl/asystent_rodziny.html). Jest
to możliwe wówczas, gdy asystent rodziny ma kilka rodzin w swoim zasięgu.
W przytoczonym przykładzie pracy asystenta miał on pod swoją opieką tylko
5 rodzin. Szczegółowe informacje można znaleźć na stronie: www.gopsmaldyty.
pl/asystent_rodziny.html.
Pierwsze doświadczenia asystentów rodziny uczestniczących w projektach pokazują niezbicie, że są one pozytywne (ale nie wiadomo, jakie kryteria zastosowano
przy doborze rodzin do programu) i wskazują, że w pierwszej fazie pracy z rodzinami uwaga asystentów skupiła się na budowaniu wzajemnego zaufania i zachęcaniu
tych rodzin do podjęcia działań. Małgorzata Szpunar opisuje, że
[...] wstępne działania o charakterze diagnostycznym, budujące wzajemne zaufanie
i zachęcające do wysiłku zmierzającego do wyjścia z sytuacji wyuczonej bezradności
trwają około pół roku. Dopiero po tym długotrwałym procesie następuje działanie
naprawcze, które także należy liczyć w miesiącach i latach... (Szpunar, 2010b, s. 95).
W opinii tej badaczki asystenci rodziny – dzięki odmiennym zadaniom i możliwości skupienia się na danej rodzinie – mają szansę na zmianę relacji oraz negatywnego stosunku klienta wobec nich, co oczywiście wymaga cierpliwości i czasu
(Szpunar, 2010b, s. 108), ale też – ze względu na wielość sytuacji wymagających
zaangażowania z ich strony – są niestety narażeni na wypalenie zawodowe i działanie wielu stresorów.
Zdaniem osób zaangażowanych w pierwsze w Polsce projekty związane z asystenturą rodzin wynika, że wzbogacił się wyraźnie ich warsztat pracy, jak również refleksja nad sposobami współpracy z członkami rodziny, nad ważnością
dobrej diagnozy – pozwalającej na podejmowanie sensownych i akceptowanych
przez rodzinę działań – działań, w których jest ona partnerem, a nie obserwatorem. Katarzyna Łangowska wskazuje, że przy właściwej diagnozie możliwe jest
rozkładanie procesu rozwiązywania problemów na poszczególne etapy. Można
wówczas ustalać i zawierać kontrakty z rodzinami, które akceptują diagnozę swojej sytuacji rodzinnej (Łangowska, 2010, s. 26–27).
W metodzie pracy asystenta rodziny dostrzega się wiele zalet, które tkwią
w indywidualizacji pracy, umożliwiają pogłębioną diagnozę deficytów i zasobów
rodziny, dają możliwość udzieleniu określonego typu wsparcia. Zwolennicy tej
metody dostrzegają, że sprzyja ona pogłębionej specjalizacji pracy i elastycznemu
dostosowaniu działań do określonych grup odbiorców oraz ich realnych potrzeb
i pozwala wprowadzić takie zmiany, które mają pozytywne skojarzenia w powszechnym odbiorze społecznym. Stwarza też możliwość szybkiego interweniowania i natychmiastowej reakcji służb społecznych w przypadku kryzysu rodziny.
Metoda asystowania rodzinie jest nazywana specyficznym instrumentem pozwalającym na realizację trzech głównych filarów polityki społecznej: prewencji,
interwencji i integracji. Jest to szczególny instrument pozwalający na realizację
2011-08-26 13:49:35
60
ważnego celu przyświecającego pracy socjalnej, jakim jest profilaktyka (Dębska-Cienian, 2010, s. 80). Asystentura przede wszystkim wypełnia luki w systemie
pomocy społecznej i jej powodzenie jest uzależnione od stabilności procesu towarzyszenia rodzinie w kolejnych etapach rozwiązywania jej problemów. W opinii
Aleksandry Dębskiej-Cienian wprowadzenie asystentury nie było prostym kopiowaniem modelu stosowanego już wcześniej w innych krajach, lecz sposobem
wzbogaconym o polskie doświadczenia, a także autorskie propozycje poszukiwań
własnych rozwiązań.
Praca asystenta rodziny wymaga stosowania różnych technik i trudno mówić
o możliwości zastosowania jej jako uniwersalnej metody we wszystkich typach
rodzin. Małgorzata Szpunar dostrzega wiele zalet w stosowaniu zindywidualizowanego podejścia do rodziny, ale też dostrzega dylematy, które wiążą się ze
stosowaniem tej metody. W jej opinii asystent rodziny jest zmuszony do dokonywania wyborów, niekiedy wykluczających się, np. wyboru pomiędzy dobrem
dziecka a pozbawieniem rodziców bezpośredniej pieczy nad potomkiem. Rozbieżności w rozumieniu i stosowaniu norm społecznych są trudne do przezwyciężenia i wymagają sporych nakładów pracy oraz udziału w terapii rodzin wielu
specjalistów (Szpunar, 2010b, s. 101). Autorka twierdzi, że najwięcej dylematów
wiążących się ze sferą moralną to dylematy niemające rozstrzygnięcia, a w przypadku asystenta rodziny mogą one być liczniejsze. Do czynników szczególnie
obciążających zalicza ona: 1) konieczność empatii i zaangażowania emocjonalnego, 2) konieczność bycia kreatywnym, więc przygotowanie do pełnienia roli
asystenta bazuje często na intuicji, 3) obecność stresu sensorycznego (ze względu
na nieporządek, brud i zapach w zaniedbanych mieszkaniach), 4) obecność nacisku i wymagań (z jednej strony to ważny element trybu postępowania, a z drugiej strony niedogodności), 5) piętno ideologiczne (również akcyjność w pomocy
społecznej), 6) eksperymenty i zmiany w kompetencjach, 7) braki techniczno-materialne, 8) uposażenia pracowników, 9) niski status społeczny (Szpunar,
2010b, s. 116–118). Badaczka słusznie postuluje, aby w obliczu zbliżających się
zmian w ustawodawstwie chroniącym i wspierającym rodziny promować tę metodę, ale jednocześnie ukazywać pułapki realizacji tej roli zawodowej (Szpunar,
2010a, s. 352). Postulaty te częściowo uwzględnia nowa ustawa z 28 kwietnia
2011 roku, która promuje metodę, ale nie wskazuje na pułapki.
Na podstawie badań przeprowadzonych wśród osób wykonujących pracę asystenta rodziny w ramach pierwszego eksperymentu socjalnego w Polsce wynika, że
zadania wykonywane w rodzinie i z rodziną okazały się pozytywne dla niej, wiele
rodzin uchroniło się przed odebraniem lub ograniczeniem praw rodzicielskich.
Doświadczenia kilkunastu ośrodków w Polsce świadczą o tym, że można racjonalnie i sensownie rozwiązywać problemy rodzin i skutecznie motywować je
do zmian. Według autorek pierwszego w Polsce opracowania na temat przebiegu stosowania zasady asystentury rodziny i osiągnięć w tej dziedzinie, są już
wymierne rezultaty przekładające się na zmniejszenie się liczby dzieci kierowa-
2011-08-26 13:49:35
61
nych do placówek opiekuńczych (Szpunar, 2010ab). Doświadczenia w zakresie metody asystentury rodziny wskazują, że praca asystenta rodziny jest czasochłonna, kosztowna i pochłaniająca emocjonalnie. Może to się okazać barierą
w powszechnym jej stosowaniu. Jak twierdzi Michał Guć, asystentura jest formą
zdecydowanie droższą od innych metod, a nakłady gminy w jej przypadku są
zdecydowanie wyższe, stąd stosowanie asystentury uzasadnione jest tam, gdzie
może ona przynieść zamierzony skutek. Działania asystenckie muszą potrwać
i niekiedy jest to proces długotrwały, który ponadto nie zawsze prowadzi do założonych rezultatów, ale sprawdzają się one w sytuacji problemów opiekuńczych
i wychowawczych (Guć, 2010, s. 90).
Pracownicy socjalni, którzy uczestniczyli w realizacji metody asystentury,
mają świadomość, że budżety gminy nie są w stanie udźwignąć takiego ciężaru.
W opinii Jarosława Józefczyka finanse to obszar, który stwarza szanse i zagrożenia dla asystentury. Wprawdzie fundusze europejskie dają możliwość finansowania tych idei, które były poza zasięgiem budżetów ustalanych dla bieżącego funkcjonowania samorządów czy instytucji państwa, ale środki unijne wkrótce znikną
i wówczas asystentura zastąpiona zostanie wsparciem instytucjonalnym (najdroższym) opieki nad dzieckiem (Józefczyk, 2010, s. 87). Asystentura jest rozumiana
jako intensywna praca socjalna, wykonywana z maksymalnym zaangażowaniem
pracownika socjalnego pod względem ilości stosowanych instrumentów, a także
głębokości ingerencji w sytuacji kryzysu rodziny. Ów poziom intensywności jest
ostatnią próbą zawrócenia z drogi prowadzącej do ostrego kryzysu (Józefczyk,
2010, s. 86). Ta metoda pracy z rodziną dała szansę na usystematyzowanie poziomów intensywności pracy i doprecyzowanie funkcji, jakie powinna ona spełniać.
Według Jarosława Józefczyka dała ona szansę na zwiększenie adekwatności oddziaływania pracowników socjalnych do potrzeb ujawnionych w środowiskach.
Analizując szanse i zagrożenia dla asystentury, dostrzega on elitaryzm tej formy
pracy i roli zawodowej, gdyż rola ta winna przypadać doświadczonym osobom
potrafiącym działać dokładnie na styku relacji jednostka – społeczność. Z racji
posiadania takich kwalifikacji asystent jest osobą wyróżnioną, ma poczucie własnej wartości zawodowej i świadomość mocnych stron profesji, którą wykonuje.
Wysokie wymagania w zakresie umiejętności i doświadczeń są jednocześnie warunkiem budowy prestiżu pracy socjalnej. Zatem ta właśnie metoda jest szansą
na podniesienie niskiego w społecznej świadomości prestiżu zawodu pracownika
socjalnego (Józefczyk, 2010, s. 85). Jest to bardzo optymistyczne spojrzenie na
przyszłość roli asystenta rodziny – jednak pod pewnymi warunkami.
Pozytywne przykłady udanej pracy związane z wprowadzeniem asystentury
rodziny pokazały dość dobitnie, że metoda ta daje dobre rezultaty w rodzinach
najbardziej zagrożonych wykluczeniem, szczególnie wieloletnich klientów pomocy społecznej, niezaradnych życiowo, uzależnionych od pomocy. Pozwala
zatem na udzielanie pomocy planowanej, dostosowanej do indywidualnej sytuacji życiowej rodziny (Łangowska, 2010, s. 22). Nie tylko umożliwia osiąganie
2011-08-26 13:49:36
62
najważniejszych celów, lecz także wpływa na jakość usług świadczonych przez
MOPS, sprzyja podnoszeniu kompetencji pracowników, wyzwala motywację do
podejmowania działań niestandardowych. Wpływa również na inne spojrzenie
na dotychczasowy sposób spełniania roli zawodowej, ponieważ
[...] rola asystenta rodzinnego jest zaprzeczeniem urzędniczego gromadzenia i żmudnego wypełniania dokumentów, niezbędnych wyłącznie do udzielenia pomocy finansowej rodzinie (Matysiak-Błaszczyk, Ściupider, 2010, s. 363).
W opinii zwolenników tej metody możliwa jest realizacja różnych metod
i technik sprzyjających wyższej efektywności działań opartych na zindywidualizowanym podejściu do członków rodziny nieradzących sobie w życiu codziennym.
Szczegółowo i rzetelnie opracowano metodykę pracy z rodziną w pierwszym
polskim podręczniku poświęconym metodyce asystentury rodzinnej, którego autorka – Izabela Krasiejko, charakteryzuje założenia, przebieg i rezultaty podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach w pracy asystenta rodziny na podstawie
własnych badań empirycznych (Krasiejko, 2010).
Nasuwa się wątpliwość, czy doświadczenia pierwszych eksperymentatorów
będą stanowiły podstawę do naśladownictwa, czy nie zostaną zamknięte wraz
z zakończeniem projektów w ramach, w których są realizowane. Druga wątpliwość rodzi się w zakresie doboru beneficjentów do następnych programów –
czy trafią do nich rodziny, które mają cechy dysfunkcjonalne, czy tylko rodziny o wyraźnych cechach patologicznych bądź tylko te, które spełniają kryteria
dochodowe lub które wcześniej były objęte pomocą „tradycyjną”, ale okazały
się niereformowalne. To tylko niektóre z pytań – być może bezpodstawnych,
jeśli rozporządzenia do ustawy rozstrzygną ostatecznie, kim mają być beneficjenci usług asystenta rodziny oraz jak długo powinno trwać asystowanie i po
jakim czasie można będzie orzekać, że praca asystenta okazała się nieskuteczna.
Wątpliwości mogą się też nasuwać w odniesieniu do doboru metod stosowanych
w pracy z rodziną, w rodzinie i dla rodziny – czy asystent będzie miał w tym
zakresie zupełnie wolny wybór i kto będzie rozstrzygał o skuteczności bądź nieskuteczności zastosowanych metod.
Asystent rodziny czy pracownik socjalny
w pracy socjalnej z rodziną?
W wielu modelach pracy socjalnej z rodziną zakłada się, że praca ta
jest połączeniem metody opartej na indywidualnym przypadku oraz metody pracy z grupą. Nowoczesne podejście zakłada, że stosowane są wszystkie dostępne
formy pracy socjalnej w ramach paradygmatu podejścia całościowego. Należy
jednak odróżnić oczekiwania ustawodawcy od oczekiwań wykonawcy obowiąz-
2011-08-26 13:49:36
63
ków zawodowych, a także od oczekiwań środowiska lokalnego. Wypada dodać,
że rolę też konstruuje instytucja zatrudniająca. Wobec tych czterech nadawców
roli – konstruowanych przez fachowców i niefachowców, czyli profesjonalistów
i nieprofesjonalistów, może się pojawić podstawowa trudność w stworzeniu spójnej roli zawodowej – asystenta rodziny.
Zatwierdzona 28 kwietnia 2011 roku ustawa o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej ma rozwiązywać problemy rodzin nieradzących sobie z realizacją funkcji opiekuńczej, ale jednocześnie przeciwdziałać zbyt pochopnym rozwiązaniom
w postaci umieszczenia dziecka w placówce opiekuńczej lub w rodzinie zastępczej. Projekt tej ustawy wywołał krytykę zwolenników starego systemu pomocy
rodzinie, lecz również wzniecił dyskusję nad formami prowadzenia pracy socjalnej w rodzinie przez asystenta rodziny. Nowa ustawa wprowadza zawód asystenta, który ma wspierać rodziny w trudnej sytuacji, i stwierdza, że jeśli rodzina nie
może dobrze sprawować funkcji opiekuńczej, to dziecko powinno być przekazane rodzinie zastępczej. Zakłada zatem trafniejszą ocenę możliwości rodziny
i stosownie do nich podejmowanie decyzji o pozostawieniu dziecka w rodzinie
albo oddanie go do adopcji bądź rodziny zastępczej. Jeszcze przed wprowadzeniem tej ustawy jej projekt wywoływał sporo emocji – i nadal wywołuje. O ile
reforma w systemie pieczy zastępczej jest przyjmowana w miarę „spokojnie” i ze
zrozumieniem, o tyle nowy zawód – asystent rodziny – zarówno przed, jak i po
zatwierdzeniu ustawy (z 28 kwietnia 2011 roku) budzi obawy, a nawet wyraźny protest. Trudno się temu dziwić, ponieważ zawód ten, w założeniu służący
wprawdzie dobrej idei, jest jednak konkurencyjny w stosunku do zawodu pracownika socjalnego, w przypadku którego pomoc rodzinie była wpisana w zakres obowiązków. W opinii pracowników socjalnych – ustawa wyraźnie obniża
i tak niski prestiż pracownika socjalnego. Niektórzy pracownicy socjalni traktują
wprowadzenie tego nowego zawodu jako wyraz braku zaufania do nich jako grupy zawodowej oraz do ich kwalifikacji i kompetencji.
W modelu przyjętym w nowej ustawie z 28 kwietnia 2011 roku wynika jasno, że zadania asystenta rodziny mają być skoncentrowane na efektywnej pracy
z rodziną. W proponowanym modelu działań zakłada się otwartość osób objętych pomocą wobec propozycji i programu, jakie zostaną skonstruowane dla
konkretnej rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji. Z faktu powołania nowego
zawodu – w którym pokłada się wielką nadzieję na uratowanie rodziny przed
dramatycznym zdarzeniem, jakim jest odebranie dziecka – jasno wynika, że tak
specyficzne pole działania powinno być zagospodarowane przez wysoko wykwalifikowanego pracownika posiadającego szeroką wiedzę o rodzinie, problemach
związanych z pełnieniem roli rodzicielskiej, postawach rodzicielskich, wychowaniu, socjalizacji i funkcjonowaniu systemu rodzinnego, etyce pomagania, a zatem
wiedzę z zakresu socjologii rodziny, socjologii wychowania, pedagogiki rodziny,
pedagogiki społecznej, psychologii społecznej, a przede wszystkim – z zakresu
pracy socjalnej. Jeśli w polskim modelu zawodu asystenta rodziny zakłada się,
2011-08-26 13:49:36
64
że jego działania mają zapobiegać umieszczaniu dzieci w instytucjonalnych formach opieki, to jest rzeczą logiczną i oczywistą, że asystent musi być osobą doświadczoną i przygotowaną do tych odpowiedzialnych zadań i mieć umiejętność
wywierania wpływu na postawy rodziców. Tak odpowiedzialnej roli prawdopodobnie nie można powierzyć absolwentowi, który jest bezpośrednio po studiach,
bez praktyki i bez osobistych doświadczeń. Jeśli asystent ma pełnić funkcję organizatora życia rodzinnego i doradcy w problemach wychowawczych, a także
łącznika międzyinstytucjonalnego, to zasadnym wydaje się, aby rola ta przypadła
wysoko wykwalifikowanemu pracownikowi socjalnemu. Pod warunkiem że będzie asystował najwyżej kilku rodzinom, a nie kilkudziesięciu.
Można wyrazić wątpliwość, czy zawód asystenta rodziny, który teoretycznie
ma być dostępny dla osób bez wyższego wykształcenia i bez znajomości podstaw
pracy socjalnej, a także bez konieczności posiadania doświadczenia zawodowego
i bez doświadczenia życiowego, będzie wykonywany efektywnie. Nawet jeśli asystent rodziny będzie pełnił swą rolę z zaangażowaniem, może być narażony na
porażki, co w rezultacie może sprzyjać wytworzeniu się nieprzyjaznego klimatu
wokół tego nowego zawodu oraz spowodować dalsze zmniejszanie prestiżu zadań związanych z tą rolą. Istnieje prawdopodobieństwo, że zamiast wzmacniać
nadwątlony prestiż pracy socjalnej, nowy zawód może wydatnie go obniżyć. To
przypuszczenie jest oparte na opiniach wyrażanych przez pracowników socjalnych wypowiadających się na forum dyskusyjnym zarówno o projekcie ustawy,
jak i bezpośrednio po jej uchwaleniu.
Skoro ustawa o asystenturze została już uchwalona, pozostaje przypuszczać,
że jednak będą zatrudniani najlepsi kandydaci legitymujący się trzema podstawowymi atrybutami: wykształceniem, doświadczeniem i motywacją do działania.
Ze względu na to, że w tym zawodzie najlepiej sprawdza się metoda skoncentrowana na rozwiązaniach, pojawiają się konieczność oraz warunek, aby asystent
rodziny miał odpowiednie przygotowanie w tej dziedzinie.
W modelu pracy z rodziną ukierunkowanej na asystowanie, czyli towarzyszenie rodzinie i doradzanie jej w poszukiwaniu trafnych rozwiązań, zarówno
asystent, jak i członkowie rodziny są autorami scenariusza i odtwórcami ról. Idealnym modelem byłby taki, który łączyłby zadania przypisane modelowi „praca
w rodzinie” z zadaniami czytelnymi w modelu „praca z rodziną”, czyli pracownik
socjalny razem z rodziną pracowałby nad rekonstrukcją ról rodzicielskich. Byłby
to zatem model łączony – dający podstawy aby definiować obraz zadań dla obu
stron – strony oczekującej pomocy i strony świadczącej różne jej formy.
Ze względu na fakt, że ustawodawca przewidział szereg zadań, które winien
wykonywać asystent rodziny – istotę tego modelu nazwać można modelem pracy
dla rodziny. Ustawodawcy chodzi głównie o to, aby ocalić rodzinę (a jeśli nie
można jej ocalić, to stworzyć nową rodzinę dla dziecka). Generalna idea ustawy
sprowadza się do konkretnych działań idących w tym kierunku, aby nie pozbawiać
rodziny biologicznej szansy na korektę zaistniałych dysfunkcji. Asystent przez
2011-08-26 13:49:37
65
swe wysiłki może pokazać, że rodzina ma kwalifikacje społeczne, aby utrzymać
i zatrzymać dzieci. Jest to jednak model niejednoznaczny – jeśli biologiczna rodzina nie chce zajmować się dzieckiem zgodnie z oczekiwaniami społecznymi, to
ma się ono szybko znaleźć w rodzinie zastępczej, adopcyjnej, aby nie trafiało do
domu dziecka. Czyli chodzi o taki model, który z rodziny dysfunkcjonalnej może
„przenosić” dziecko do rodziny funkcjonalnej. Istota tej idei jest uzasadniona polityką zmierzającą do rozwijania zasięgu opieki środowiskowej oraz ograniczania
funkcjonowania i rozwoju systemu instytucjonalnego.
Są dodatnie i ujemne strony tworzenia nowych ról zawodowych pracownika
socjalnego. Na bazie dotychczasowych doświadczeń można założyć, że zalety
nowatorskiego podejścia do tych ról tkwią w tym, że:
1. Eksperymentatorzy mogą budować indywidualne projekty dostosowane do
potrzeb jednostki lub rodziny i grupy narażonej na wykluczenie społeczne.
2. Eksperymentatorzy mogą elastycznie zmieniać działania i elastycznie reagować w zależności od stopnia otwartości klienta na zmiany w jego życiu.
3. Modelowanie ról w ramach nowatorskiego podejścia może sprzyjać większej satysfakcji osobistej i zapobiegać wypaleniu zawodowemu.
4. Eksperymentatorzy mogą tworzyć grupę wsparcia dla siebie, jeśli są pionierami nowego podejścia, bez wcześniejszych możliwości obserwacji
(w sytuacji braku wiedzy o takich samych lub podobnych projektach).
5. Eksperymentatorzy mogą tworzyć zespół ewaluatorów, osób dyskutujących i krytycznie oceniających rezultaty swej pracy.
Do wad stosowania nowatorskiego podejścia zaliczyć można sytuacje konfliktowe, które mogą powstać w obrębie tej samej grupy zawodowej, jeśli część
pracowników przyjmuje rolę eksperymentatorów, a część realizuje role standardowe, czyli:
1. Realizatorzy ról standardowych mogą się poczuć zagrożeni przez tych,
którzy szybko i elastycznie wchodzą w nowe role i podnoszą kwalifikacje
zawodowe.
2. Realizatorzy ról standardowych mogą przeszkadzać wykonawcom ról nowatorskich, krytykować ich i niechętnie się do nich odnosić.
3. Tradycyjnie zorientowani na pracę socjalną pracownicy mogą wyrażać niechęć do współpracy z wykonawcami ról nowatorskich, szczególnie w sytuacji
gdy wynagrodzenia za pracę tych drugich są wyższe.
4. Tradycyjnie zorientowani mogą tworzyć dystans i oddalać się od eksperymentatorów wchodzących w ich „stare” środowiska, w których praca
socjalna zakończyła się niepowodzeniem (Kotlarska-Michalska, Zindywidualizowane..., w druku).
Dobre doświadczenia w stosowaniu metody asystenta rodziny nie rozstrzygają wątpliwości, dla kogo powinno być zarezerwowane pełnienie tej specyficznej
roli zawodowej. Czy może ją wykonywać osoba po krótkim przeszkoleniu, czy
może warto tę rolę zarezerwować dla wysoko wykwalifikowanych kadr pomocy
2011-08-26 13:49:37
66
społecznej? Zdania są w tej kwestii podzielone, ponieważ, jak wynika z przeglądu opinii wyrażanych na forum internetowym pomocy społecznej, doświadczeni dyrektorzy ośrodków pomocy społecznej opowiadają się raczej za przydzieleniem tej roli wykwalifikowanym pracownikom socjalnym, ale w projekcie
ustawy o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej przewiduje się, że asystentem
rodziny może zostać ktoś bez doświadczenia zawodowego, ale mający wyższe
wykształcenie; nie przewiduje się, aby w tej roli zatrudniać pracowników socjalnych. Może warto w dyskusji nad tym istotnym elementem metody wziąć
pod uwagę doświadczenia innych krajów, które decydując się na stosowanie tej
metody pracy z rodziną dokonały specyfikacji zadań, uprawnień oraz poziomu
kwalifikacji zawodowych. Brenda Dubois i Karla Krogsrud Miley, opisując pracę
socjalną w rodzinie, wskazują, że „organizator domu” (homemaker) i „pomocnik
w utrzymaniu zdrowia” (home health aide) to
[...] paraprofesjonaliści, których świadczenia wykonywane w domu, wzmacniają działania opiekuńcze, prowadzone są pod kierunkiem zawodowego pracownika socjalnego (Dubois, Miley, 1996, s. 87).
Gdyby asystent rodziny pełnił rolę pomocnika w systemie pomocy w rodzinie, to
część wyrażonych wyżej obaw byłaby bezpodstawna.
Warunki skutecznej pracy z rodziną, w rodzinie
i dla rodziny. Z perspektywy ról pracownika socjalnego
i asystenta rodziny
Skuteczna praca socjalna z rodziną wymaga indywidualizacji form
i procedur oraz technik, czyli specyficznego dopasowania sposobów postępowania do specyficznych potrzeb rodziny. Każda rodzina jest grupą osób o szczególnych więziach – co podkreślają badacze rodziny, wskazując na niepowtarzalność
splotu więzi i niepowtarzalność ich siły. Wychodząc z takiego założenia, można
stwierdzić, że nie da się stworzyć uniwersalnej metody pracy z rodziną, ponieważ model odpowiedni w pracy z rodziną borykającą się z trudnościami w sferze materialno-ekonomicznej, ale radzącej sobie z realizacją innych filarowych
funkcji nie będzie odpowiedni dla rodziny zaniedbującej (z różnych powodów)
zadania w ramach funkcji emocjonalno-ekspresyjnej czy wychowawczej. Można
założyć, że wypróbowanie modelu pracy z rodziną jest możliwe tylko po gruntownej diagnozie stanu realizacji wszystkich – przypisanych rodzinie – funkcji.
Diagnoza stanu potrzeb, możliwości, sił wewnętrznych, stanu więzi, poziomu
motywacji do działań, systemu wsparcia zewnętrznego, jakości życia w rodzinie,
jej relacji z instytucjami i z kręgami społecznymi może ułatwić wybór metody
pracy socjalnej, jak również zbudowanie wstępnego scenariusza pomocy psycho-
2011-08-26 13:49:37
67
logicznej, materialnej, informacyjnej, psychicznej. Jeśli dobra diagnoza wymaga
wielokrotnego powtarzania badań, to logicznie nasuwa się konieczność towarzyszenia takiej rodzinie od momentu rozpoczęcia interwencji aż do jej zakończenia. Pomyślny przebieg pracy socjalnej z rodziną, w której występują zaburzenia
w kilku funkcjach, wymaga zbudowania strategii rekonstrukcji ról rodzinnych,
co jest możliwe wówczas, gdy zawodowy pracownik socjalny dysponuje odpowiednią wiedzą i doświadczeniem w tym obszarze pracy socjalnej. Dotychczasowa koncentracja pomocy na udzielaniu wsparcia materialnego okazała się
nieskuteczna, wręcz sprzyjająca utrwalaniu statusu klienta pomocy społecznej.
W rozwiązywaniu problemu dysfunkcji w rodzinie oraz zjawisk patologicznych
można zaprojektować specjalną rolę dla pracownika socjalnego – rolę koordynatora działań na rzecz rodziny dotkniętej przemocą, która byłaby odpowiednia dla
pracy z rodzinami mierzącymi się z problemem przemocy. Pracownik socjalny
grający rolę koordynatora działań mógłby, korzystając z bogatej wiedzy o możliwościach (zdolnościach i zasobach oraz siłach) wszystkich instytucji i organizacji,
zainicjować realizację programu rozwiązywania problemu przemocy połączonego z programem profilaktycznym (w który zaangażowane będą szkoła, policja,
samorządy, organizacje samorządowe, społeczność parafialna itd.). Rola środowiskowego koordynatora działań na rzecz rodziny – to rola niezwykle elastyczna, która opiera się na ciągłym dostosowywaniu działań do warunków i realiów
występujących w środowisku. Umiejętność koordynowania to przede wszystkim
zdolność przekonywania partnerów do efektywnych wysiłków i dbałość o unikanie dublowania czyjejś pracy. W tej roli pracownik socjalny może wykazać się
umiejętnością łączenia działań wcześniej przypisanych określonym instytucjom,
grupom społecznym, organizacjom pomocowym. Dzięki koordynacji działania
owych podmiotów mogą komplementarnie układać się w logiczną i bardziej
efektywną całość. Niewątpliwie do tej roli najbardziej predestynowani są pracownicy socjalni (Kotlarska-Michalska, 2005b, 2009).
Pełniąc rolę asystenta rodziny, można realizować ważną rolę pracownika socjalnego – rolę łącznika pomiędzy specjalistami a klientem. Należy dodać, że już
wcześniej sygnalizowano potrzebę stworzenia i wykorzystania funkcji łącznika
między rodziną a instytucjami w przypadku różnych trudnych sytuacji w systemie
rodzinnym. Pisałam o tym wielokrotnie w artykułach poświęconych konieczności poszerzenia dotychczasowego zakresu ról pracownika socjalnego (Kotlarska-Michalska, 2004, 2005b, 2009), wskazując, jak można się uporać z deficytami
wsparcia i pomocy dla rodzin o specyficznych potrzebach, odpowiednio poszerzając zakres zadań opartych na kooperacji pracownika socjalnego z siecią usług
instytucjonalnych.
Pisząc niedawno o dylematach pracy socjalnej z rodziną, wyraziłam pogląd,
który i w tym opracowaniu mógłby zostać powtórzony:
2011-08-26 13:49:37
68
Dylematy w pracy socjalnej z rodziną to przede wszystkim dylematy natury moralnej – jak skutecznie zachęcać do współpracy, aby rodzina dostrzegała sens swojej
aktywności, aby chciała uczestniczyć w programach aktywizacji, reintegracji, socjoterapii, psychoterapii. Dylematy dotyczą również zakresu kontroli nad rodziną, kontroli efektywnej, aby z jednej strony rodzina odczuwała proces nadzorowania i stymulowania jej do aktywności, a z drugiej strony aby potrafiła samodzielnie funkcjonować
po zakończonej z nią pracy socjalnej. Praca z rodzinami wieloproblemowymi wymaga
gruntownej diagnozy, diagnozy wielostronnej i sam pracownik socjalny nie może
jej w pełnym zakresie przeprowadzić, stąd konieczność kooperacji z psychologiem,
psychoterapeutą, socjoterapeutą i pedagogiem, czyli z zespołem specjalistów. Może
warto rozważyć sensowność powoływania „konsylium socjalnego”, aby zgodnie i profesjonalnie zaaplikować „leczenie” chorego organizmu rodzinnego (Kotlarska-Michalska, Dylematy..., w druku).
Jeśli rola asystenta rodziny ma być rolą efektywną, to niewątpliwie powinna
być czytelna i oparta na działaniach sensownych, czyli takich, których sens byłby
wyznaczony od początku do końca pracy socjalnej. Rola asystenta rodziny winna
być akceptowana przez wszystkie podmioty, które będą oceniać jej efektywność
oraz określać jej zakres. Zatem co powinno tworzyć zakres roli? Na podstawie
wielu krytycznych ocen sformułowanych przez badaczy systemu pomocy społecznej, rola ta powinna spełniać oczekiwania ustawodawcy, który precyzuje
główne zalecenia, również oczekiwania pracodawcy oraz środowiska lokalnego
i badaczy konfrontujących zakres wykonywanej pracy z modelem, który w ich
opinii powinien się przekładać na konkretne działania. Jednym słowem, grono
wymagających instytucji i sędziów jest szerokie i nie zawsze oczekiwania każdego
z podmiotów muszą być zbieżne.
Praca socjalna z rodziną to praca, niezależnie od wybranego modelu, zindywidualizowana, gdyż każda rodzina jest niepowtarzalna, ma swoją historię,
swoje tajemnice i różny poziom doświadczeń, kapitału, który można wykorzystać
w prowadzeniu działań „uzdrawiających” system rodzinny. Każda rodzina ma
też wypróbowane strategie o różnym stopniu skuteczności oraz doświadczenia
z nimi związane. Dlatego budując modele pracy z rodziną oraz wybierając optymalne techniki działań, „eksperymentator” powinien uwzględnić te pokłady
kapitału.
Praca z rodziną to model zakładający, że rodzina nie jest biernym odbiorcą
świadczeń i działań pomocowych, lecz staje się uczestnikiem tego procesu. Praca
ta jest innym typem relacji (niż praca z rodziną czy dla rodziny) pomiędzy oczekiwaniami obu stron a wysiłkami podejmowanymi przez strony w tej relacji. Jest
oczywistą sprawą, że praca socjalna z rodzinami dysfunkcjonalnymi jest trudna.
Jednak może się ona okazać skuteczną, jeśli zostaną gruntownie zbadane przyczyny dysfunkcji i wybrany odpowiedni model pracy.
Gdyby przyjąć założenie, że rodzina dysfunkcjonalna to ta, która nie potrafi,
nie może lub nie chce sprostać zadaniom, które winna realizować jako insty-
2011-08-26 13:49:37
69
tucja, to łatwo zauważyć, że praca socjalna w każdym przypadku powinna się
opierać na nieco innej metodzie. Jeśli rodzina nie potrafi realizować określonych
zadań, wówczas potrzebna jest dla niej i z nią działalność edukacyjna nastawiona
na naukę ról rodzicielskich (macierzyńskich i ojcowskich). Jeśli przyczyna dysfunkcji tkwi w barierach materialnych i finansowych, wówczas praca socjalna
powinna polegać na aktywizacji zarobkowej, jak również na nauce racjonalnego
gospodarowania zasobami. Jeśli przyczyna tkwi w tym, że rodzina nie chce, czyli
nie ma motywacji do racjonalnych działań, to wówczas praca socjalna powinna
być skierowana na zmianę postaw, stylu myślenia, stylu życia i na reorientację
wartości. To najtrudniejsze zadanie dla pracownika socjalnego. Rodzina, która
nie chce przyjąć podejścia pozytywnego wobec potrzeb swoich członków, reprezentuje niewłaściwe postawy wobec zadań, które powinna podjąć. To rodzina, która albo nie podejmuje określonych (oczekiwanych przez społeczeństwo)
działań, albo realizuje je źle (niezgodnie ze zwyczajowo przyjętymi normami).
Najogólniej rzecz ujmując, rodziny dysfunkcjonalne to te, w których z różnych
powodów nieprawidłowo przebiega realizacja funkcji uznawanych w danej kulturze za ważne i które przypisane są rodzinie jako instytucji przez system aksjonormatywny obowiązujący w danej epoce.
Nie ulega wątpliwości, że bez solidnej diagnozy (chociaż zdania w tej sprawie
są podzielone) nie ma mowy o jakiekolwiek pracy czy pomocy; nie może to być
diagnoza oparta tylko na wystandaryzowanym narzędziu w formie kwestionariusza wywiadu, lecz powinien jej służyć wywiad swobodny z głęboką retrospekcją
w celu poznania przyczyn utraconego kapitału emocjonalnego oraz materialnego. Uważam, że skoro zdiagnozowano niedoskonałości pracy socjalnej z rodziną
i skoro zbadano pozytywne strony pracy asystenta rodziny (w ramach eksperymentalnego prowadzenia asystentury w kilkunastu miastach) to nie powinno być
przeszkód w konstruowaniu roli tego asystenta w ramach roli zawodowej pracownika socjalnego. Rola asystenta może być uszczegółowioną rolą pracownika
socjalnego, w ramach której będzie on mógł skoncentrować działania według
postawionej diagnozy, czyli przyjąć model pracy: 1) w rodzinie, 2) z rodziną,
3) dla rodziny.
W modelu pracy w rodzinie – stosowanym w sytuacji, w której rodzina nie
potrafi działać, gdyż brakuje jej wzorów, rodzice mają deficyty w przygotowaniu
do ról rodzicielskich lub zaburzony obraz tych ról, powinna ona być poddawana „treningowi” w zakresie tych podstawowych ról. W takim przypadku może
potwierdzić swoją użyteczność metoda środowiskowa. Widzi się w niej szansę
na przeprowadzenie interwencji przez stosowanie strategii opartej na consensusie. Zasadniczo metoda ta jest w założeniu skierowana do społeczności lokalnej i opiera się na współpracy wielu podmiotów. Ma ona, podobnie jak każda,
wady i zalety. W opisywaniu trudności pojawiających się w stosowaniu metody
środowiskowej zwraca się uwagę na fakt, że pracownicy socjalni jednak działają
w przestrzeni wyznaczonej przez system instytucji społecznych, nie mają zbyt
2011-08-26 13:49:38
70
dużej swobody w kreowaniu swej roli zawodowego „pomagacza”. Zwraca się też
uwagę, że bierność środowisk o niskim poziomie edukacyjnym i społecznym jest
istotną przeszkodą w realizacji celów. Innym czynnikiem utrudniającym stosowanie tej metody jest niechętny stosunek wypalonych zawodowo pracowników
socjalnych do stosowania eksperymentów w środowisku. Można zatem stwierdzić, że to metoda środowiskowa powinna zostać dostosowana do specyfiki środowiska, a nie środowisko do metody. W pracy w rodzinie pracownik socjalny
czy asystent rodziny ma duże pole działania, traktuje bowiem rodzinę jako obszar
pracy socjalnej – tak jak każdą inną przestrzeń wymagającą od niego normalnej
zawodowej aktywności, pomysłowości i rzetelności.
W modelu drugim, czyli modelu pracy z rodziną, zakłada się, że rodzina
nie może podołać niektórym zadaniom z powodu obiektywnych trudności,
braku odpowiednich środków, ale ma świadomość zakresu ról i motywację do
działania – wówczas model pracy może się opierać na zmodyfikowanej metodzie środowiskowej. Rodzina jest wówczas wspierana w deficytowych sferach,
np. w realizacji funkcji opiekuńczo-zabezpieczającej czy materialno-ekonomicznej. Indywidualizowanie pracy z jednostką jest możliwe przy zastosowaniu metody zwanej metodą organizowania środowiska, szczególnie w jej wąskim rozumieniu, gdy przedmiotem działania jest jedna grupa lub wybrane środowisko.
Celem głównym tej metody działania jest wspomaganie rozwoju i wyrównywanie braków przez działania kompensacyjne, a także dzięki tworzeniu wspólnoty,
co jest bardzo istotne, ponieważ oznacza przełamywanie izolacji i osamotnienia,
budowanie więzi emocjonalnych, międzyludzkich oraz sieci znajomości przedmiotowych (Pilch, 1993, s. 247). W modelu pracy z rodziną centralną rolę pełni
pracownik socjalny i to on jest głównym reżyserem oraz autorem scenariusza
i obsadza członków rodziny w poszczególnych rolach. Może obok metody środowiskowej wykorzystywać klasyczne zasady casework, a także metodę bazującą
na pracy socjalnej opartej na rozwiązaniach.
W modelu trzecim – zakładającym pracę socjalną dla rodziny, a polecanym
w przypadku, gdy zdiagnozowane są deficyty w dziedzinie motywacji do działań,
czyli jeśli rodzina jednocześnie nie potrafi, nie może i nie chce – jedynym wyjściem jest wprowadzenie takiej metody pracy socjalnej, która celowo jest skierowana na jednoczesne oddziaływanie na trzy źródła przyczyn dysfunkcjonalności
rodziny. Jest to najtrudniejszy w realizacji model pracy, który wymaga cierpliwości i długiego czasu. W tym modelu może sprawdzić się czwarta metoda pracy
socjalnej, najbardziej nawiązująca (obok casework) do istoty bezpośredniego oddziaływania na jednostkę, czyli praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach
(PSSR) oraz terapia skoncentrowana na rozwiązaniach (TSR) i podejście skoncentrowane na rozwiązaniach (PSR). Stosowanie metody skoncentrowanej na
rozwiązaniach (PSSR) wymaga przygotowania i odpowiedniego przeszkolenia
w zakresie specyficznych umiejętności pracowników podejmujących się stosowania tych nowatorskich rozwiązań. Zalicza się do nich wykształcenie w zakre-
2011-08-26 13:49:38
71
sie pracy socjalnej, odbycie szkolenia oraz treningu z superwizją, zatrudnienie
w ośrodkach pomocy społecznej, organizacjach pozarządowych lub rządowych,
umiejętność stosowania technik przewidzianych w terapii skoncentrowanej na
rozwiązaniach i, co istotne, przestrzeganie kodeksu etycznego pracownika socjalnego. O zaletach oraz warunkach stosowania tej metody pisze Lucjan Miś
oraz praktycy, którzy stosowali ją w swojej pracy zawodowej (Miś, 2008, s. 24).
Warunkiem stosowania takiego podejścia jest nie tylko odpowiednie przygotowanie pracownika socjalnego, ale także poświęcanie klientowi sporej ilości czasu
na rozmowy. Filarem tego podejścia jest stworzenie klimatu do rozmowy, zachęcanie podopiecznego do śmiałego otwierania się w rozmowie (Opolska, 2008,
s. 67). Zdaniem Hanny Brzuszczak podejście skoncentrowane na rozwiązaniach
ma jeszcze wiele innych zalet – uczy, jak angażować niechętnych klientów dzięki
współpracy z nimi oraz podczas ustalania i realizowania celów istotnych dla nich
oraz dla całego systemu rodzinnego. Dzięki temu podejściu łatwiej jest wywoływać motywację podopiecznych do zmiany oraz wzmacniać tę motywację. Można
dzięki temu postępowaniu wyzwalać kompetencje klienta i jego pomysłowość
w wypracowywaniu rozwiązań, a także oceniać poziom jego gotowości do zmian
(Brzuszczak, 2008, s. 102).
Trzeci typ relacji pomocowej – praca socjalna dla rodziny – zakłada podejmowanie działań, które zgodnie z definicją pomocy są dobre dla rodziny, dla jej
rozwoju, a tym samym przyjmuje, że w zasadzie rodzina nie musi występować
w roli podmiotu definiującego scenariusz sytuacji pomocowej ani czasu trwania
pomocy. W przypadku tego ujęcia rodzina staje się podmiotem o biernej postawie, nieokreślającym swych potrzeb ani zakresu spodziewanej pomocy i oddziaływań. W tym modelu pracy – dla rodziny – najodpowiedniejszym sposobem działania jest casework. Metoda indywidualnego podejścia jest rozumiana
jako proces, w trakcie którego zasoby i świadczenia społeczne udostępniane są
jednostce, a pracownik socjalny odpowiada za kontrolę tego procesu, nie zaś za
osiągnięcie z góry określonego celu (Firlit, 1993, s. 217). Podstawowymi warunkami uprawiania tej metody są:
– akceptacja jednostki i dostrzeganie możliwości zmiany,
– zdolność do dostrzegania sił w osobie, której się pomaga, czyli „wiara w jednostkę”,
– umiejętność stworzenia atmosfery zaufania i życzliwości, aby jednostka
chciała się otworzyć,
– umiejętność wywołania zmiany jednostki, aby zechciała wprowadzić zmiany w swoim życiu i opracować plan postępowania,
– udzielanie pomocy, ale bez gotowej recepty (znane w literaturze hasło „dać
wędkę, a nie rybę”),
– konieczność doskonalenia własnej osobowości przez pracowników socjalnych (Firlit, 1993, s. 222).
2011-08-26 13:49:38
72
Zatem w trzecim modelu – pracy dla rodziny, pracownik socjalny wykorzystuje znane metody pracy, stan wiedzy o efektywności poszczególnych technik
badawczych, aby ocalić rodzinę jako instytucję i jako grupę społeczną, czyli jego
działania są ukierunkowane na czynności integracyjne i rekonstruujące więź rodzinną.
Podsumowanie
Przedstawione w niniejszym opracowaniu refleksje nad krytycznym
oglądem stanu pracy socjalnej dokonanym przez badaczy i praktyków oraz przegląd doświadczeń dotyczących tej pracy w modelu pracy asystenta rodziny, a także rozważania na temat, kto powinien skutecznie pomagać rodzinie wieloproblemowej, skłaniają do konkluzji, że każda zmiana w systemie pomocy społecznej
wywołuje niepokój i obawy, a nawet poczucie niepewności wśród zawodowej
kadry pomocy społecznej. Zaniepokojenie w przypadku wprowadzenia zawodu
asystenta rodziny jest uzasadnione. Być może przedwczesne są obawy związane
z jakością i efektywnością jego pracy, jednak te dotyczące dalszego obniżania się
prestiżu pracy socjalnej mogą spędzać sen z powiek tym, którzy wiele wysiłków
wkładają w kształcenie kadry i przywiązują dużą wagę do efektów kształcenia.
Praca socjalna w rodzinie, z rodziną, dla rodziny to bardzo trudne zadanie
wymagające zindywidualizowanej i odpowiedzialnej pracy, ukierunkowanej na
diagnozę sytuacji, ocenę zasobów rodziny, poznanie jej historii i stosowanych
strategii radzenia sobie w ciężkich momentach życiowych. To trudne zadanie
nie może być powierzone pracownikowi bez przygotowania zawodowego, bez
specjalistycznego ukierunkowania na specyfikę pracy w dysfunkcjonalnym środowisku rodziny. Wprowadzenie zawodu asystenta rodziny nie wyklucza wykonywania pracy socjalnej w rodzinie i z rodziną przez etatowych pracowników
socjalnych – którzy mają zatrudnienie w ośrodkach pomocy społecznej oraz
w centrach pomocy rodzinie i w organizacjach pozarządowych. Wprowadzenie
tego nowego zawodu powinno zdopingować kierowników jednostek do zmiany
organizacji w zarządzaniu kadrami i spowodować oddelegowanie części kadry –
tej najbardziej doświadczonej – do pracy terenowej, o takim samym charakterze,
w takim samym wymiarze godzin i identycznej liczbie przydzielonych środowisk jak w przypadku „ustawowego” asystenta – oraz na podobnych warunkach
płacowych. Taki eksperyment w ośrodkach pomocy społecznej mógłby ocalić
zawód pracownika socjalnego – jako szczególnie przydatnego do pracy socjalnej
z rodziną. Takie rozwiązanie mogłoby pokazać ustawodawcy, że wprowadzenie
instytucji asystenta rodziny jest sensownym posunięciem – pod warunkiem, że
zawód ten jest uprawiany przez kompetentne osoby zatrudnione na dobrych warunkach płacowych oraz działające na rozsądnych podstawach instytucjonalnych.
2011-08-26 13:49:38
73
Bibliografia
Brzuszczak H., 2008, „Jestem gościem w domu życia klienta”, czyli jak realizować pracę socjalną w myśl paradygmatu zawodowego pomagania „zorientowanego na budowanie rozwiązań” i w zgodzie z ustawą o pomocy społecznej? [w:] L. Miś (red.), Praca socjalna
skoncentrowana na rozwiązaniach, UJ, Kraków.
Brągiel J., Badora S. (red.), 2005, Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym
systemie pomocy społecznej, Wyd. UO, Opole.
Dąbrowska B., 2008, Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach (SFA) nową jakością
w pracy socjalnej [w:] L. Miś (red.), Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach,
UJ, Kraków.
De Robertis C., 1996, Metodyka działania w pracy socjalnej, Interart, Warszawa.
Dębska-Cienian A., 2010, Asystowanie – rozważania na temat istotnego silnie zindywidualizowanego wsparcia [w:] M. Szpunar (red.), Asystentura rodziny. Nowatorska metoda
pomocy społecznej w Polsce, MOPS, Gdynia.
Dubois B., Miley K.K., 1996, Praca socjalna, Zawód, który dodaje sił, Interart, Warszawa.
Firlit G., 1993, Metoda indywidualnego przypadku [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Warszawa.
Guć M., 2010, Asystentura – szanse i zagrożenia z perspektywy gminy [w:] M. Szpunar
(red.), Asystentura rodziny. Nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, MOPS,
Gdynia.
Józefczyk J., 2010, Szanse i zagrożenia dla asystentury – refleksja praktyka [w:] M. Szpunar (red.). Asystentura rodziny. Nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, MOPS,
Gdynia.
Kawczyńska-Butrym Z., 2001, Koncepcje opieki i zawody opiekuńcze. Pracownicy socjalni
i pielęgniarki, Wyd. UWM, Olsztyn.
Kotlarska-Michalska A., 2004, Nowe role pracownika socjalnego w nowych obszarach pracy
socjalnej [w:] J. Brągiel, P. Sikora (red.), Praca socjalna – wielość perspektyw. Rodzina –
multikulturowość – edukacja, Wyd. Nauk. UO, Opole.
Kotlarska-Michalska A., 2005a, Kategorie marginalizujące się i marginalizowane przez
społeczeństwo [w:] A. Sakson (red.), Porządek społeczny a wyzwania współczesności
Wyd. Nauk. UAM, Poznań.
Kotlarska-Michalska A., 2005b, Role pracowników socjalnych w nowych rolach [w:] L. Leońska (red.), Efektywność, skuteczność i jakość działań w pomocy społecznej, MOPR,
Poznań.
Kotlarska-Michalska A., 2009, O potrzebie poszerzenia ról pracownika socjalnego [w:]
A. Żukiewicz (red.), Ciągłość i zmiana w pomocy społecznej i pracy socjalnej. Księga jubileuszowa z okazji XV-lecia Miejskiego Ośrodka Pomocy społecznej w Krakowie, Impuls,
Kraków.
Kotlarska-Michalska A., 2011, Przejawy dysfunkcji w pomocy społecznej i pracy socjalnej,
„Problemy Polityki Społecznej”, nr 14.
Kotlarska-Michalska A., w druku, Dylematy pracy socjalnej z rodziną wieloproblemową.
Kotlarska-Michalska A., w druku, Zindywidualizowane formy pracy socjalnej. Doświadczenia i dylematy.
2011-08-26 13:49:38
74
Krasiejko I., 2010, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice.
Łangowska K., 2010, Asystent rodziny jako nowa metoda pracy pomocy społecznej w Polsce [w:] M. Szpunar (red.), Asystentura rodziny. Nowatorska metoda pomocy społecznej
w Polsce, MOPS, Gdynia.
Matysiak-Błaszczyk A., Ściupider M., 2010, Poznańskie doświadczenia asystentury rodzinnej [w:] M. Piorunek (red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii do
praktyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń.
Miś L. (red.), 2008, Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, Wyd. UJ, Kraków.
Opolska A., 2008, Zastosowanie solution focused approach (SFA) – podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach w pracy z indywidualnym przypadkiem w ośrodkach pomocy
społecznej [w:] L. Miś (red.), Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, Wyd.
UJ, Kraków.
Pilch T., 1993, Metoda organizowania środowiska [w:] T. Pilch, I. Lepalczyk (red.), Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, Warszawa.
Szpunar M., 2010a, Asystent rodziny jako działanie profesjonalne na rzecz rodzin wieloproblemowych [w:] M. Piorunek (red.), Pomoc – wsparcie społeczne – poradnictwo. Od teorii
do praktyki, Wyd. Adam Marszałek, Toruń.
Szpunar M., 2010b, Charakterystyka rodzin z wieloma problemami [w:] M. Szpunar (red.),
Asystentura rodziny. Nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, MOPS, Gdynia.
Trawkowska D., 2005, Pomoc społeczna i jej pracownicy wobec problemów pracy socjalnej
z rodzinami zastępczymi [w:]. M. Racław-Markowska (red.), Pomoc dzieciom i rodzinie
w środowisku lokalnym. Debata o nowym systemie, ISP, Warszawa.
Trawkowska D., 2007a, Niewidoczna czy nieistniejąca. Praca socjalna z rodziną w pomocy
społecznej [w:] B. Matyjas, J. Biała (red.), Rodzina jako środowisko pracy socjalnej. Teoria i praktyka, Wyd. AŚ, Kielce.
Trawkowska D., 2007b, Stosunek pracowników socjalnych do reformy systemu opieki nad
dzieckiem i rodziną jako rezultat stanu pracy socjalnej z rodziną w pomocy społecznej,
„Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 2–3.
Trawkowska D., 2008, Praca socjalna z rodziną w pomocy społecznej – skuteczny czy pozorny
instrument przeciwdziałania wykluczeniu rodzin korzystających z pomocy społecznej [w:]
K. Wódz, S. Pawlas-Czyż (red.), Praca socjalna wobec nowych obszarów wykluczenia
społecznego. Modele teoretyczne. Potrzeby praktyki, Akapit, Toruń.
Trawkowska D., 2009, Działania pozorne w pracy socjalnej – przypadek (i przypadłość)
pracy socjalnej, „Praca Socjalna”, nr 1.
Trawkowska D., 2010a, Bariery rozwoju pracy socjalnej w pomocy społecznej w perspektywie
systemowej. Przykład pracy socjalnej z rodziną, „Roczniki Socjologii Rodziny”, t. 20.
Trawkowska D., 2010b, Instytucjonalne modele pracy socjalnej w aktywizacji zasobów ludzkich – rola postulowana i rzeczywista [w:] A. Bartoszek, K. Czekaj (red.), Aktywizacja
kapitału ludzkiego – dylematy teorii a praktyka małych i średnich miast, Katowice.
www. gospmaldyty.pl/asystent_rodziny.html, data dostępu: 24 maja 2011.
Żukiewicz A., 2010, Asystent osoby niepełnosprawnej – nowy obszar działania społecznego
[w:] A. Żukiewicz (red.), Asystent osoby niepełnosprawnej. Nowy zawód i nowa usługa
systemu pomocy społecznej, Impuls, Kraków.
2011-08-26 13:49:39
Social work in the family,
with the family and for the family
from the perspective of professional
roles of a social worker and family
assistant
T
he article demonstrates that any change to the Social Welfare Act
and any regulation concerning the mode of granting aid inspire
intensified interest on the part of researchers. Researchers look for advantages of
new solutions for the family and critically evaluate irregularities in the functioning of institutions. But the most frequent criticism refers to legal solutions as not
considered well enough, irrelevant and inadequate to the family’s needs and to
the staffing situation in the social welfare system. Also the level of engagement
on the part of social workers in solving the problems of families coping with
many difficulties in the material and educational sphere is subject to criticism.
Generally, researchers lament that dysfunctional families are resistant to social
work and prefer material or substantial help rather than are ready to enter into
contracted forms of mutuality and methods based on obligations.
This article is a review of some research on the family assistant method that
has been experimented with by more than a dozen centres in Poland. The family
assistant method is thought to be very advantageous thanks to its individualisation. It enables a deep diagnosis of the family’s deficits and resources and gives an
opportunity to offer a specific kind of support for the family. The proponents of
this method say that it is conducive to deeper specialisation in work and flexible
adaptation to specific groups of recipients and their actual needs. It is also argued
that it makes it possible to introduce changes that have positive connotations to
the general public. It also creates opportunities for quick interventions and immediate reactions of social services in case of a family crisis. Positive examples
of successful work connected with introducing family assistantship have proven
2011-08-26 13:49:39
76
that this method is useful in case of families in the greatest danger of social
exclusion, especially long-term clients of social welfare, people lacking resourcefulness and addicted to welfare. It allows for providing planned help, accurately
adjusted to the individual life situation of the family. Assisting the family makes
it possible to achieve the ultimate goals and affects the quality of the services
of local Social Welfare Offices (MOPS). It also promotes raising qualifications
of employees involved in these methods. Other positive aspects of this method
are noticed in motivating to undertake non-standard activities as the role of the
family assistant is free of the clerk-like mode of work based on gathering and
filling in documents. However, there are doubts whether the experience of the
first experimenters in the field will be a basis for imitation or whether the experiences will end together with the finalisation of projects under which they are
implemented. Another dubious issue is the selection of beneficiaries for successive programmes: will the programmes involve dysfunctional families or families
with clearly pathological characteristics? Will it only cover families that meet the
income criteria or families which have already been offered “traditional” help but
have turned out to be irreparable. There can be also doubts about the choice of
methods used when working with the family, in the family and for the family,
whether the family assistant will have totally free choice in this respect and who
will decide about the effectiveness or non-effectiveness of the applied methods.
The model adopted in the new act of 28th April 2011 clearly shows that the tasks
of the family assistant are to be concentrated on effective work with the family.
The proposed model of work assumes the family’s openness to the proposals and
programme constructed for a specific family in a difficult situation. There are
high hopes of the new profession which is thought to save families from a dramatic act of taking a child away. This shows clearly that such a specific field of
activity should be managed by a highly qualified employee with broad knowledge
on the family, on problems related to fulfilling the role of a parent, on parental
attitudes, on upbringing, socialisation and functioning of the family system, on
the ethics of aid, so the knowledge in the sphere of family sociology, sociology of
education, pedagogy of family, social pedagogy, social psychology and – most of
all – knowledge of social work.
Effective social work with the family requires individualised forms, procedures and techniques, so the specific inclination of conduct to the needs of the
family. It is impossible to create a universal method of work with the family as
the model suitable for work with the family coping with problems in the material and economic function but managing well with other pillar functions will
not be suitable for the family neglecting (for various reasons) the tasks within
the emotional and expressive function or the educational function. The methods
of working with the family can be chosen upon the thorough diagnosis of the
fulfilment of all functions allocated to the family. The diagnosis of needs, possibilities, internal forces, bonds, level of motivation to act, system of external sup-
2011-08-26 13:49:39
Anna Kotlarska-Michalska • Social work in the family, with the family and for the family...
77
port, quality of life in the family, relations with institutions, relations with social
circles can facilitate the choice of social work methods and the construction of
the preliminary scenario of psychological, material, information and mental assistance. A good diagnosis requires multiple repetition of research as such a family needs to be accompanied from the moment of beginning the intervention
until its completion. Successful social work with the family requires building the
strategy of reconstructing family roles.
The article draws attention to the fact that in order for the role of the family
assistant to be effective, it should be a clear role based on reasonable activities,
i.e. activities which would have definite sense from the beginning till the end.
This role should be accepted by all entities which will assess its effectiveness and
determine its scope. On the basis of many critical evaluations formulated by the
researchers of the social welfare system, this role should meet the expectations of
the legislator, employer, local community and researchers who will confront the
range of work with the model that, in their opinion, should be transposed into
specific activities.
It is assumed in this article that the dysfunctional family is the family which
is unable, cannot or does not want to fulfil the tasks that should be executed by
it as the institution. With this assumption, social work should be in each case
based on a slightly different method. If the family is unable to perform certain
tasks, then educational work focused on teaching parental (maternal and paternal) roles is necessary for the family and with the family. If the family’s dysfunction stems from material and financial barriers, then social work should consist in
vocational activation and in learning to manage resources in a rational way. If the
cause lies in the fact that the family does not want, or does not have the motivation to rational activity, then social work should be directed towards changing
the attitudes, changing the thinking style, lifestyle and reorientation of values.
This is the most difficult task of the social worker. The family which does not
want to take a positive attitude to the needs of its members represents unsuitable attitudes to the tasks it should take up. It is the family which either fails to
undertake specific activities or performs them in an improper manner.
The article suggests three models of social work focused on helping the family, depending on the cause of its dysfunction. The first model of aid – model of
social work “in the family” is used in case the family cannot act as it has no patterns, parents have deficits in socialisation to parental roles or have a disturbed
image of these roles. Such a family should be trained in the elementary roles. In
this case, the community method can prove useful. This method is perceived as
a chance for conducting an intervention through the application of the strategy
based on consensus. The method is intended for the local community and based
on the cooperation of many entities. What is important in the application of the
community method is the fact that social workers act in the space determined by
the system of social institutions and they cannot create their role of a professional
2011-08-26 13:49:39
78
aider freely. It is also emphasised that the passivity of communities with the low
educational and social level is a considerable obstacle to pursuing goals. Another
factor hampering this method is the reluctance of social workers suffering from
burnout to experiments in the environment. Therefore, the community method
should be “bent” to the specific character of the environment rather than the
other way round. When working in the family, the social worker or the family
assistant have an extensive field of activity as the family is treated as a field of
social work, just like any other field that requires normal professional activity,
resourcefulness and reliability.
The other model – model of “work with the family” assumes that the family
cannot cope with some tasks due to objective difficulties or the lack of proper
resources but is aware of the roles and motivated to act. Then the model of work
can be based on the modified community method. The family is then supported
in deficit spheres, e.g. in the fulfilment of the care and protection or material
and economic function. It is possible to individualise work with a unit with the
use of the method of environment organisation, especially in the narrow sense
when one group or the selected environment are the subject of activity. The main
objective of this method is to support the development and compensate deficits
through compensation and thanks to creating the community, breaking isolation
and loneliness, building emotional bonds, interpersonal relations and networks
of acquaintances. In the model of work with the family, the central role is played
by the social worker who is also the chief director and script author. The social worker also allocates roles to family members. Apart from the community
method, the social worker can also use classical case work and the method based
on social work focused on solutions.
The third model assumes social work “for the family”. It is recommended in
case deficits have been diagnosed in the motivation to act, i.e. if the family is
unable, cannot and does not want to act in a functional manner. Then, the only
way out is to use the method of social work that is directed towards influencing
three sources of family dysfunction. It is the most difficult work model to realise;
it requires patience and devoting a lot of time to the family. This model of work
can take advantage of the fourth method of social work, which refers most (just
like case work) to the essence of direct impact on the individual, i.e. social work
concentrated on solutions, therapy concentrated on solutions and approach concentrated on solutions. This method of work (concentrated on solutions) requires
preparation and proper training. The third model of social work – work for the
family – assumes activities which comply with the definition of aid and are good
for the family and its development. Here, family functions as a passive entity
that does not define its needs or the range of expected help and impact. Case
work is most suitable for this model of work. The individual approach method
is understood as the process during which resources and social benefits are made
2011-08-26 13:49:39
Anna Kotlarska-Michalska • Social work in the family, with the family and for the family...
79
available to the individual while the social worker is responsible for controlling
this process rather than for achieving the goal specified in advance.
The article has proven that the introduction of the family assistant profession
does not exclude or put an end to the possibility of practising social work in the
family and with the family by full-time social workers employed by social welfare
offices, family support centres and non-governmental organisations. The fact that
the act of 28th April 2011 has introduced the new profession should stimulate
managers of entities to change human resources management organisation and
delegate the most experienced staff to field work. This field work will be identical
and will be performed for as many hours and in as many communities as in case
of the family assistant. Salary will also be similar. This “experiment” might “save”
the profession of the social worker as the position particularly useful in social
work with the family and might show the legislator that the introduction of the
family assistant is a good idea – on condition it is practiced by competent people,
with reasonable salaries and on reasonable institutional basis.
2011-08-26 13:49:39
2011-08-26 13:49:39
Barbara Kowalczyk
Obszary współpracy asystenta
rodziny i pracownika socjalnego
Wstęp
P
łaszczyzną współpracy pracownika socjalnego i asystenta rodziny
jest wspólny adresat ich działań – rodzina mająca trudności w wypełnianiu swojej funkcji opiekuńczo-wychowawczej wymagająca w tym zakresie
wsparcia oraz zakres zadań – pomoc rodzinie i dziecku w przezwyciężeniu tych
trudności i zapewnienie właściwych warunków do wychowania dziecka. Aby zapewnić harmonijną współpracę tych dwóch specjalistów, należy dokonać szczegółowej analizy wspólnych obszarów ich działań i możliwych form współpracy.
Zakres działania pracownika socjalnego określa ustawa o pomocy społecznej
i ponad 20-letnia praktyka w prowadzeniu pracy socjalnej z rodzinami z dziećmi
mających problemy opiekuńczo-wychowawcze. Natomiast asystent rodzinny jest
zjawiskiem nowym, wypływającym z dwóch całkowicie różnych źródeł i koncepcji. Pierwsza z nich pojawiła się kilka lat temu z inicjatywy samych pracowników
socjalnych zatrudnionych w ośrodkach pomocy społecznej1, którzy zdawali sobie sprawę z nieskuteczności dotychczasowych sposobów działania i proponowali
stosowanie nowatorskich rozwiązań. Ten nurt został znacznie wzmocniony dzięki
projektom systemowym realizowanym w ramach POKL, które uczyniły asystenta
rodziny jednym z instrumentów aktywnej integracji. Druga koncepcja pojawiła się
poza systemem pomocy społecznej, a nawet w pewnym sensie w opozycji do tego
systemu – w projekcie Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej,
która uczyniła asystenta rodziny podstawowym elementem nowego systemu. Ponieważ projekt ten wszedł już w życie (Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspie1
Pierwszym ośrodkiem pomocy społecznej, który rozpoczął w 2006 roku wdrażanie nowej
formy wsparcia – asystentury rodzinnej – był MOPS w Sopocie (Rudnik, 2010, s. 33).
2011-08-26 13:49:39
82
raniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, Dz.U. z 2011 r. Nr 49, poz. 887),
trzeba rozważyć przedstawiany w nim model asystenta rodziny. Należy się zatem
zastanowić, jak rozwiązania prawne odnoszą się do wypracowanych w praktyce
rozwiązań.
Doświadczenia pomocy społecznej w wykorzystaniu
asystenta rodziny w pracy z rodziną z dziećmi
Dotychczasowe działania pracowników socjalnych w kierunku zintensyfikowania metod jakościowych w pracy socjalnej z rodzinami wieloproblemowymi pokazały, że należy poszukiwać innych form pracy, by doprowadzić do rozwiązania ich problemów, wyjścia klientów pomocy społecznej z kręgu ubóstwa
i do usamodzielnienia się. Wszechstronna obserwacja, rozmowy z podopiecznymi, studia literatury przedmiotu podpowiadają, że zintensyfikowanie pracy
socjalnej, towarzyszenie w dokonywaniu zmian w rodzinie czy wielowymiarowe wspieranie mogą przynieść pożądane rezultaty (Szpunar, 2010, s. 5). Takie
podejście zaowocowało wprowadzeniem w wielu ośrodkach pomocy społecznej
nowego sposobu pracy z rodziną z dziećmi w formie asystenta rodziny. Rolę
i zadania asystenta rozumiano bardzo różnie, jednak w większości wypadków był
to pracownik socjalny dodatkowo przygotowany do pracy z rodziną z dziećmi,
który ma więcej czasu na zajęcie się swymi podopiecznymi2. To ostatnie jest bardzo ważne, bo – jak zauważył jeden z pracowników socjalnych – z powodu zbyt
dużej liczby klientów i jednocześnie zbyt dużej różnorodności problemów pracownicy socjalni nie są w stanie wnikliwie przyjrzeć się ani tym problemom, ani
powodom, dla których klienci pomocy społecznej znajdują się w tak trudnym położeniu, ani tym bardziej skutecznie im pomóc. Konieczność wypełniania wielu
formalności pochłania bardzo dużo czasu, przez co znacznie ogranicza się możliwość prowadzenia pracy socjalnej z podopiecznymi (Łagowska, 2010, s. 13).
Model asystentury wypracowany w systemie pomocy społecznej był traktowany głównie jako jedna z form pracy socjalnej i można było w nim wykorzystać dorobek naukowy i doświadczenie w dziedzinie tej pracy oraz profesjonalne
przygotowanie pracowników socjalnych.
Ciekawie rozumie asystenturę Jarosław Józefczyk, który traktuje ją jako intensywną pracę socjalną – maksymalny poziom zaangażowania pracownika socjalnego, jeśli chodzi zarówno o wymiar czasu, jak i wielość stosowanych instrumentów oraz głębię ingerencji w kryzysową sytuację rodziny czy osoby. Po
przeciwnej stronie według tych kategorii znajduje się tzw. regularna praca socjal2
Więcej na temat różnych form pracy asystenta rodziny w różnych ośrodkach pomocy społecznej w: Rudnik, 2010, s. 31–47 oraz Krasiejko, 2010, s. 100–108.
2011-08-26 13:49:39
Barbara Kowalczyk • Obszary współpracy asystenta rodziny...
83
na, najczęściej niewykonywana w obliczu bezpośrednich zagrożeń dla zdrowia
czy życia, obejmująca raczej wątki profilaktyki dysfunkcji społecznych. Pomiędzy
nimi można dostrzec rodzaj pracy socjalnej wykonywanej w sytuacjach, gdy wiele
problemów staje się już zbyt ciężkimi trudnościami dla rodziny czy osoby – to
pogłębiona praca socjalna. Ten poziom intensywności jest ostatnią próbą zawrócenia z drogi prowadzącej do ostrego kryzysu. Uważa się, że stwarza to szczególne szanse na podniesienie prestiżu pracy socjalnej oraz pracowników socjalnych,
którzy przez wiele lat sprowadzani byli do roli urzędnika działającego w ograniczonych biurokratycznych ramach (Józefczyk, 2010, s. 84–86).
W takim podejściu obszar współpracy pomiędzy asystentem rodziny a pracownikiem socjalnym jest wyznaczany przez współpracę pomiędzy dwoma pracownikami socjalnymi, z których jeden jest wyspecjalizowany w pracy socjalnej
z rodzinami z dziećmi i stosuje szczególną metodę – metodę towarzyszenia3.
Jednak stwierdzenie, że asystent rodziny wykorzystuje w swojej działalności
metody pracy socjalnej nie do końca odpowiada na to, kim jest i kim powinien
być. Izabela Krasiejko zadaje bardziej szczegółowe pytania:
[...] czy asystentura ma być metodą, usługą, rolą zawodową pracownika służb społecznych, zawodem, [...] czy asystentem pracownika socjalnego w uprawianiu pogłębionej pracy socjalnej? (Krasiejko, 2010, s. 7).
Od odpowiedzi na te pytania będzie zależał kształt współpracy pracownika
socjalnego z asystentem rodziny.
Problem jest nawet bardziej złożony, bo w niektórych praktycznych wdrożeniach asystent rodziny nie jest traktowany jako pracownik socjalny, choć zdarza
się to dużo rzadziej. W niektórych ośrodkach, np. w Sopocie i Krakowie, asystent rodziny funkcjonuje jako osoba realizująca inną od pracy socjalnej usługę.
W kilkuletniej praktyce ośrodki pomocy społecznej wytwotrzyły dwa warianty pracy asystenta rodziny:
Wariant A
Asystent rodziny – pracownik socjalny prowadzący
specjalistyczną pracę socjalną metodą towarzyszenia
Z rodziną pracuje dwóch pracowników socjalnych, jeden prowadzi
standardową pracę socjalną połączoną z przyznawaniem świadczeń, a drugi – to
asystent rodziny.
Pracownik socjalny przeprowadza diagnozę, na podstawie której kieruje daną
rodzinę do asystenta rodziny. Może to zrobić w formie kontraktu socjalnego
3
Metoda towarzyszenia była wykorzystywana np. w pracy z osobami bezdomnymi. Więcej
o metodzie towarzyszenia można przeczytać np. w: Kot, 2008, s. 152–163.
2011-08-26 13:49:40
84
dotyczącego współpracy klienta z asystentem, który od tego momentu przejmuje pracę na wszystkich etapach metodycznego działania i w całym obszarze
działań – często z rodziną wieloproblemową. Pracownik socjalny – asystent rodziny przeprowadza pogłębioną diagnozę funkcjonowania rodziny w aspekcie
holistycznym i prowadzi pracę socjalną z założenia dotyczącą wielu problemów
poza problemami opiekuńczo-wychowawczymi i trudnościami w prowadzeniu
gospodarstwa domowego, takich jak przemoc, bezrobocie, problem alkoholowy
(MOPS Bydgoszcz, MOPR Poznań, MOPS Elbląg, MOPS Częstochowa).
W skrajnym modelu współpraca obu specjalistów jest bardzo ograniczona –
pojawia się jedynie w fazie diagnozy i dotyczy przekazania asystentowi rodzinnemu wszystkich informacji o rodzinie, jakie ma pracownik socjalny zajmujący się
nią do tej pory. W innych, bardziej angażujących pracownika socjalnego wariantach możliwa jest współpraca również w następnej fazie – konstruowania planu
działania – i wspólnego uczestniczenia z asystentem rodziny w procesie zawierania kontraktu socjalnego dotyczącego szczegółowego planu działań zarówno dla
rodziny, jak i asystenta rodzinnego. Jeżeli pracownik socjalny uczestniczy w fazie
realizacji działań, również pewne czynności mogą być podjęte przez niego. Oznacza to, że pracownik socjalny i asystent rodzinny mogą współpracować na wszystkich etapach metodycznego działania– będzie to zależeć od przyjętego konkretnego modelu współpracy. Działania mogą być stosowane elastycznie w zależności
od konkretnych potrzeb rodziny i przygotowania pracownika socjalnego. W tym
modelu koordynatorem działań na rzecz rodziny jest asystent rodziny.
Wariant B
Asystent rodziny wspomagający pracownika socjalnego –
nowa usługa, nowy zawód
Z rodziną pracuje pracownik socjalny, a asystent rodziny wykonuje
konkretne usługi dla rodziny polegające głównie na pomocy w nabywaniu umiejętności koniecznych do prawidłowego wywiązywania się z obowiązków opiekuńczo-wychowawczych i zaspokajania potrzeb dziecka.
Pracownik socjalny prowadzi pracę socjalną w pełnym zakresie i na wszystkich etapach metodycznego działania, również w ramach ewaluacji może oceniać
jakość i skuteczność usługi asystenta rodziny.
Asystent rodziny może również, w zależności od zakresu usługi, funkcjonować przynajmniej w dwóch rolach, wymagających innych kompetencji – jako:
– asystent rodziny opiekun – trener umiejętności funkcjonowania w życiu
codziennym (MOPS Sopot, MOPS Kraków),
– asystent rodziny terapeuta – trener umiejętności psychospołecznych,
w szczególności dający wsparcie w procesie budowania prawidłowych relacji w rodzinie.
2011-08-26 13:49:40
85
W tym modelu współpraca pracownika socjalnego z asystentem rodziny jest
na ogół ograniczona i w najbardziej skrajnym modelu sprowadza się jedynie do
kierowania do rodziny asystenta rodzinnego. Ale również i w tym przypadku
jest możliwa szersza współpraca obu specjalistów, która może w szczególności
polegać na:
– współpracy w początkowym okresie pracy asystenta rodziny z rodziną
(przekazanie informacji o rodzinie, wspólna pierwsza wizyta w środowisku, wspólne ustalenia z rodziną zakresu działań asystenta);
– współpracy bieżącej polegającej na wymianie informacji i ewentualnych
wspólnych działaniach na rzecz rodziny;
– wspólnej ewaluacji i ocenie zmian w rodzinie.
Podjęcie bardziej systemowej współpracy mogłoby przyjąć formę zespołu interdyscyplinarnego4, który tworzą dwaj specjaliści pracujący na rzecz rodziny, do
którego byłaby zapraszana rodzina, jak również inne osoby. W wariancie pierwszym koordynatorem działań jest asystent rodziny, a w wariancie drugim pracownik socjalny, zakres współpracy jest zaś ustalany wspólnie przez członków
zespołu, w tym – co bardzo ważne – przy udziale rodziny.
W obu zatem wariantach – zarówno gdy asystent rodziny to wyspecjalizowany pracownik socjalny, jak również gdy funkcjonuje on w innej roli zawodowej – obszary współpracy pomiędzy pracownikami mogą być bardzo ograniczone
i działają oni wtedy raczej obok siebie niż wspólnie. Jednak wydaje się, że tak
ograniczona współpraca dwóch specjalistów pracujących na rzecz rodziny nie jest
rozwiązaniem dobrym, umożliwiającym wykorzystanie zasobów zarówno jednego, jak i drugiego specjalisty. Współpraca i elastyczne dostosowywanie jej obszarów w zależności od różnych czynników, takich jak:
– przygotowanie i kompetencja obu pracowników,
– zasoby środowiska lokalnego dającego możliwości dotarcia do innych różnorodnych usług, umożliwiających rodzinie zaspokojenie potrzeb i nabycie umiejętności potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania, a przede
wszystkim właściwego pełnienia funkcji rodzicielskich;
– dają możliwość dostosowania oferty pomocy do konkretnych uwarunkowań związanych z czynnikami lokalnymi. Takie podejście umożliwia
budowanie zróżnicowanych modeli asystentury w różnych samorządach
lokalnych.
Na koniec należy wspomnieć o współpracy asystenta rodziny z pracownikiem socjalnym w dziedzinie wspierania rodziny w formie świadczeń finansowych i rzeczowych. Z analizy przeprowadzonej przez Monikę Rudnik wynika, że
ośrodki pomocy społecznej mają różne podejścia. Część placówek wypracowało
model, w którym opowiada się za łączeniem tych funkcji, czyli asystenta i pra4
Więcej o sposobach prowadzenia zespołu interdyscyplinarnego można znaleźć w: Kowalczyk, Gąsior, 2003 s. 79–85.
2011-08-26 13:49:40
86
cownika socjalnego sporządzającego wywiad i decydującego o przyznaniu pomocy materialnej rodzinie. Inne ośrodki preferują model, w którym kategorycznie
stwierdza się, że pojęcie asystowania rodzinie wyklucza pewnego rodzaju zależność od wsparcia zasiłkowego. Podejmowanie przez asystenta decyzji w zakresie
udzielania wsparcia finansowego rodzinie może prowadzić do niemożności wytworzenia prawdziwie szczerej relacji asystent – członek rodziny. Decyzyjność
w tym zakresie jest swoistego rodzaju narzędziem nacisku (Rudnik, 2010, s. 42).
W kilku ośrodkach pomocy społecznej podjęto nawet próby łączenia asystentury z przyznawaniem świadczeń pomocy społecznej (MOPR Bytom).
Jednak aby asystent rodzinny mógł nawiązać pozytywne relacje z rodziną,
zwiększyć jej poczucie wartości, wzbudzić wiarę we własne możliwości, powinien
pełnić rolę konsultanta, a nie osoby kontrolującej i oceniającej, i nie powinien
uczestniczyć w procesie przyznawania świadczeń – współpraca z pracownikiem
socjalnym w tym obszarze powinna się ograniczać do pełnienia przez niego funkcji przedstawiciela, rzecznika interesów rodziny.
Asystent rodziny w systemie wspierania rodziny
i pieczy zastępczej
Aby przeprowadzić analizę obszarów współpracy pracownika socjalnego i asystenta rodziny w systemie wspierania rodziny zaproponowanym w Ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej,
trzeba przeanalizować, jaką rolę we wspieraniu rodziny w tym systemie pełni
asystent, a jaką pracownik socjalny oraz praca socjalna.
Ustawa przewiduje utworzenie nowego systemu, który ma zastąpić obecny,
funkcjonujący w ramach systemu pomocy społecznej, systemu opieki nad dzieckiem i rodziną. Ustawa określa, jakiego rodzaju wsparcia może oczekiwać rodzina przeżywająca trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych.
Wśród wielu form pomocy, takich jak konsultacja i poradnictwo specjalistyczne,
terapia i mediacja, usługi dla rodzin z dziećmi, w tym usługi opiekuńcze i specjalistyczne, pomoc prawna, nie wymienia ona pracy socjalnej, jeśli nie liczyć
wykorzystania form, które można zaliczyć do metody grupowej pracy socjalnej –
takich jak tworzenie grup wsparcia i samopomocowych (Ustawa z dnia 9 czerwca
2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, art. 10). Warto podkreślić, że w obecnym systemie opieki nad dzieckiem i rodziną funkcjonującym
w ramach systemu pomocy społecznej, umieszcza się pracę socjalną jako ważny
element pracy z rodziną. Już to jest istotną wskazówką, że asystent rodziny nie
będzie wykonywał pracy socjalnej (przynajmniej takie pojęcie nie będzie używane). W jaki sposób zatem i w jakim zakresie praca socjalna będzie wykorzystana
2011-08-26 13:49:40
87
do wspierania rodziny przeżywającej trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych?
Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej określa zadania asystenta rodziny (art. 15 ust. 1):
– Opracowanie i realizacja planu pomocy we współpracy z członkami rodziny
i w konsultacji z pracownikiem socjalnym (wnioskującym o przydzielenie
asystenta).
– Udzielanie pomocy rodzinom w poprawie ich sytuacji życiowej, w tym
zdobywaniu umiejętności prawidłowego prowadzenia gospodarstwa domowego.
– Udzielanie pomocy w rozwiązywaniu problemów socjalnych, problemów
psychologicznych oraz pomocy w rozwiązywaniu problemów wychowawczych z dziećmi.
– Wspieranie aktywności społecznej rodzin.
– Motywowanie członków rodzin do podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
udzielanie pomocy w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymaniu pracy zarobkowej.
– Motywowanie do udziału w zajęciach grupowych dla rodziców, mających
na celu kształtowanie prawidłowych wzorów rodzicielskich i umiejętności
psychospołecznych.
– Udzielanie wsparcia dzieciom, w szczególności poprzez udział w zajęciach
psychoedukacyjnych.
– Podejmowanie działań interwencyjnych i zaradczych w sytuacji zagrożenia
bezpieczeństwa rodzin i dzieci.
– Dokonywanie okresowej oceny sytuacji rodziny.
– Prowadzenie indywidualnych konsultacji wychowawczych dla dzieci i rodziców.
– Współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach na rzecz dziecka i rodziny.
Wszystkie te czynności są czynnościami, które wykonuje lub może wykonywać
pracownik socjalny w ramach swojego podstawowego zadania, jakim jest praca
socjalna. Czym się zatem różni praca asystenta rodzinnego od działalności pracownika socjalnego?
Z porównania przedstawionego w tabeli 1 wynika, że najbardziej racjonalnym rozwiązaniem byłoby wykorzystanie istniejącego potencjału pracowników
socjalnych i uczynienie asystentury rodziny rodzajem specjalizacji w pracy socjalnej. Wymagałoby to stworzenia odpowiednich warunków, dodatkowych szkoleń
pracowników socjalnych i zapewnienia im wystarczającego czasu na pracę z rodziną. Pracownicy socjalni pomimo trudnych warunków mają bogate doświadczenia w pracy socjalnej z rodzinami z dziećmi.
2011-08-26 13:49:40
88
Tabela 1. Porównanie działalności pracownika socjalnego i asystenta rodzinnego
Pracownik socjalny
Podejmowanie metodycznego działania na
podstawie znajomości obszernej literatury
i długoletniej praktyki.
Ustawowo nie zagwarantowano maksymalnego
indywidualnego obciążenia pracą pracownika socjalnego. Ustawowo określa się jedynie
wskaźniki zatrudnienia w ośrodku pomocy
społecznej.
Należy pamiętać, że pracownik socjalny poza
pracą socjalną ma również inne obowiązki,
z których najbardziej czasochłonnym jest prowadzenie postępowania w sprawach świadczeń
pomocy społecznej.
Asystent rodzinny
Brak metodycznego działania, wykorzystanie
w nieuporządkowany sposób pewnych elementów takiego działania.
Ustawowo zagwarantowano maksymalne indywidualne obciążenie pracą asystenta rodzinnego; liczba rodzin, z którymi asystent rodzinny
może prowadzić pracę, jest uzależniona od
stopnia jego przygotowania i doświadczenia
zawodowego oraz stopnia trudności wykonywanych zadań, łącznie nie może przekroczyć
20 rodzin (Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r.
o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, art. 15 ust. 4).
Określone jasno kwalifikacje zawodowe, stwo- Bardzo ogólne kryteria zawodowe.
rzony system szkolnictwa (odrębny kierunek
na studiach) przygotowujący kadry pracowników socjalnych oraz doskonalenia zawodowego, specjalizacje i szkolenia w tym w zakresie
asystenta rodzinnego.
Źródło: opracowanie własne.
Tabela 2. Z
adania/czynności składające się na pracę z rodzinami bezradnymi
wychowawczo (możliwość trzech wskazań)
Zadania/czynności
Pomoc rodzinom w przezwyciężaniu problemów opiekuńczo-wychowawczych
Wsparcie w zapewnieniu prawidłowego funkcjonowania dziecka w rodzinie
i w szkole
Wsparcie w zapewnieniu dziecku odpowiednich warunków w domu, w szczególności do nauki i wypoczynku
Częstotliwość
wskazań
78%
69%
48%
Pomoc w poprawie relacji w rodzinie i zapobieganie konfliktom
33%
Wsparcie w funkcjonowaniu w środowisku
22%
Pomoc w rozwiązywaniu problemu alkoholowego w rodzinie
Pomoc w nabyciu umiejętności społecznych
24%
22%
Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Ogólnopolskie badanie społeczne »Standardy usług w pomocy społecznej«...”, 2010, załącznik nr 1.
Potwierdza to raport końcowy z ogólnopolskich badań społecznych „Standardy usług w pomocy społecznej” wykonanych w ramach Projektu Systemowego
1.18 „Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej”
Zadanie 2, które przeprowadzono wśród pracowników socjalnych zatrudnio-
2011-08-26 13:49:40
89
nych w ośrodkach pomocy społecznej i powiatowych centrach pomocy rodzinie.
Wynika z nich, że pracownicy często podejmują się, w ramach pracy socjalnej,
pomocy rodzinie w rozwiązywaniu problemów opiekuńczo-wychowawczych.
Najczęściej wymieniane przez badanych zadania/czynności przedstawia tabela 2.
Biorąc pod uwagę, że jakość tej pracy socjalnej nie zawsze jest wysoka oraz
że występuje w niej zjawisko działań pozorowanych, o czym pisała szeroko Dobroniega Trawkowska5, można stwierdzić, że deklaracje pracowników socjalnych
mają swoją wartość, wiedzą oni, co chcieliby robić i w odpowiednich warunkach
mogłoby to dać pożądane rezultaty.
Jednak pomimo tak oczywistych faktów i dużego zaangażowania pomocy
społecznej w szukanie nowych sposobów pomocy rodzinie rozwiązania Ustawy
z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej idą
w innym kierunku – w stronę tworzenia nowego zawodu funkcjonującego w odrębnym od pomocy społecznej systemie i tworzonego w opozycji do pracownika
socjalnego i pracy socjalnej. Wskazuje na to zapis ustawy, który mówi, że praca
asystenta rodziny nie może być łączona z wykonywaniem obowiązków pracownika socjalnego (Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej, art. 17 ust. 3). Zapis ten jest niejasny, ale wynika z niego, że
asystentem rodziny nie może być osoba zatrudniona na stanowisku pracownika
socjalnego.
W ustawie o pomocy społecznej – i to nie zostało zmienione – praca socjalna jest jednym ze świadczeń pomocy społecznej i, w interesującym nas przypadku, stosuje się ją w sytuacji bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych
i prowadzeniu gospodarstwa domowego. Zatem pierwszy problem, jaki się pojawia
przy określaniu obszarów współpracy pracownika socjalnego i asystenta rodziny, to
określenie adresatów usług świadczonych przez obu specjalistów. Przy założeniu
(które niekoniecznie musi być prawdziwe, bo nie wiemy, jakie były intencje ustawodawcy), że adresaci są tacy sami – tzn. rodzina przeżywająca trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych oznacza to samo co rodzina, która
przejawia bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzeniu
gospodarstwa domowego – problem przesuwa się na inną płaszczyznę i wymaga
odpowiedzi na pytania, w jakiej relacji znajdują się obszary działania pracownika
socjalnego i asystenta rodzinnego: czy i w jakim stopniu się na siebie nakładają.
Pracownicy socjalni działający w ośrodkach pomocy społecznej zajmują się
rodzinami, które mają trudności opiekuńczo-wychowawcze, i mają możliwości
dotarcia do takich rodzin, zaoferowania im pomocy – i Ustawa z dnia 9 czerwca
2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej nie mogła zignorować
tego faktu. Jaką rolę w takim razie przypisuje ona pracownikowi socjalnemu?
5
Rozważania na temat braków pracy socjalnej z rodziną można znaleźć w: Trawkowska,
2005, s. 149–152, a na temat działań pozorowanych w pracy socjalnej w: Trawkowska,
2007, s. 131–152.
2011-08-26 13:49:41
90
Pracownik socjalny w przypadku uzyskania informacji o rodzinie przeżywającej
trudności w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych ma obowiązek przeprowadzenia w tej rodzinie wywiadu środowiskowego i – po dokonaniu analizy –
wnioskowania do kierownika ośrodka pomocy społecznej o przydzielenie rodzinie
asystenta rodziny (Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej, art. 11). Wynika z tego, że rola pracownika socjalnego sprowadza
się jedynie do przeprowadzenia diagnozy (nie jest jasne czy ta diagnoza jest podstawą działań asystenta, czy zostaje ona pogłębiona i czy jest aktualizowana) oraz
skierowania rodziny do asystenta rodziny. Nie jest ponadto oczywiste, czy wszystkie
rodziny, które mają problemy opiekuńczo-wychowawcze, obowiązkowo powinny
być kierowane do asystenta rodziny, a jeśli nie wszystkie, to jakie przesłanki należałoby stosować przy kierowaniu. Nasuwają się też inne pytania: czy po skierowaniu rodziny do asystenta rodziny pracownik socjalny może równocześnie wspierać
rodzinę w formie pracy socjalnej, a jeśli tak – to w jaki sposób wydzielić obszary
działania obu specjalistów?6 Zapisy ustawy nie do końca są jasne, ale najbardziej
uprawnionym stanowiskiem jest przyjęcie interpretacji, że w sytuacji stwierdzenia
przez pracownika socjalnego trudności rodziny w wypełnianiu funkcji opiekuńczo-wychowawczych pracę z rodziną przejmuje asystent rodziny i praca socjalna z taką
rodziną nie jest wykonywana w ramach systemu pomocy społecznej, a pewne jej
elementy realizuje się w systemie wspierania rodziny, choć nie pod tą nazwą. Taką
interpretację dodatkowo potwierdza fakt, że w katalogu zadań wykonywanych przez
gminę w zakresie wspierania rodziny i pieczy zastępczej nie wymienia się pracy socjalnej (Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy
zastępczej, art. 176).
Jaki jest zatem sposób działania i usytuowanie asystenta rodziny na tle wypracowanych przez ośrodki pomocy społecznej modeli działania asystenta rodziny?
Z powyższej analizy zapisów ustawy wynika, że nie pokrywa się on z omawianymi wcześniej wariantem A i wariantem B, które zostały wypracowane przez
ośrodki pomocy społecznej w ramach projektów systemowych. Stworzony został
zatem nowy wariant.
Wariant C
Asystent rodzinny zastępujący pracownika socjalnego –
nowa usługa, nowy zawód
W tym wariancie wprowadzany jest nowy specjalista, który nie może
być pracownikiem socjalnym. Z rodziną pracuje na etapie jej diagnozowania pracownik socjalny i następnie pracę tę przejmuje asystent rodziny, a pracownik
6
Podobne pytania stawiają Marek Oziemkowski i Marzena Samek (Oziemkowski, Samek,
2011, s. 115, 116).
2011-08-26 13:49:41
91
socjalny pełni ponadto rolę konsultanta przy opracowywaniu planu działania. Na
dalszych etapach Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej nie przewiduje żadnej formy systemowej współpracy obu specjalistów, poza tą na zasadach ogólnych traktowaną jako współpraca z jednostkami administracji rządowej i samorządowej, właściwymi organizacjami pozarządowymi oraz innymi podmiotami i osobami specjalizującymi się w działaniach
na rzecz dziecka i rodziny (Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny
i systemie pieczy zastępczej, art. 15 ust. 1 pkt 18). Wspieranie i współpraca z rodziną stają się domeną asystenta rodziny, który przejmuje od pracownika socjalnego pracę z rodziną.
Przyjmując w nowym systemie wspierania rodziny taki wariant działania,
w bardzo niewielkim stopniu można wykorzystać dotychczasową praktykę i doświadczenia we wdrażaniu nowej formy wsparcia, którą jest asystent rodziny.
Może to obniżać skuteczność działania nowego systemu i stwarzać dodatkowe
problemy w obszarze współpracy asystentów rodziny i pracowników socjalnych.
Podsumowanie
Ośrodki pomocy społecznej, widząc ogromną potrzebę zintensyfikowania wsparcia rodzin doświadczających trudności w sferze opiekuńczo-wychowawczej, wykorzystały możliwość, jaką stworzyły projekty systemowe i rozpoczęły wdrażanie nowej formy wsparcia, którą jest asystent rodziny. W większości
przypadków uznano, że asystentem rodziny powinien być pracownik socjalny –
specjalista pracy socjalnej z rodziną. W innym, rzadziej występującym wariancie,
asystent rodziny wykonywał inną niż praca socjalna usługę i wspierał pracownika
socjalnego, stając się również „asystentem” pracownika socjalnego w pracy z rodziną. W obu przypadkach główną usługą oferowaną rodzinie była jednak praca
socjalna.
Rozwiązania proponowane w Ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej całkowicie ignorują ten nurt, tworząc system
wyłączający w znacznym stopniu pracownika socjalnego i pomijający ogólnie
uznaną, mającą bogatą tradycję oraz wypracowane metody i specjalistyczne narzędzia formę wsparcia, jaką jest praca socjalna. Można mieć duże wątpliwości,
czy takie rozwiązanie, które dodatkowo nie zostało nigdzie wcześniej przetestowane i które nie wykorzystuje istniejącego potencjału pomocy społecznej, będzie
skuteczne oraz czy wysiłek organizacyjny włożony w stworzenie nowego systemu
przyniesie oczekiwane rezultaty.
2011-08-26 13:49:41
2011-08-26 13:49:41
Barbara Kowalczyk
Areas of cooperation between
a family assistant and a social worker
T
he plane on which a social worker and a family assistant cooperate
is the common addressee of their activity – a family having problems with fulfilling its care and educational functions, requiring support in this
range. They also have the same range of tasks: helping a family and a child overcome these difficulties and ensure the proper conditions for child rearing. A detailed analysis of the common areas of activity and possible forms of cooperation
is necessary for ensuring the harmonious cooperation of these two specialists.
The scope of the social worker’s activity is specified in the Social Welfare Act. It
also results from more than twenty years of practice in social work with families
whose children have educational problems or problems with conduct. The family
assistant, in turn, is a new phenomenon originating from two totally different
sources and concepts. The first one emerged several years ago upon the initiative
of social workers employed in social welfare offices who were aware of the ineffectiveness of the activity realised so far and proposed innovative solutions. This
trend was considerably strengthened thanks to systemic projects within the Operational Programme Human Capital that made the family assistant one of the
instruments of active integration. The second concept emerged beyond the social
welfare system and in a sense in opposition to the system, in the Family Support
and Substitute Care Act pursuant to which the family assistant has become a basic element of the new system. The proposed model of the family assistant must
be seriously considered. One should wonder how the proposed legal solutions
refer to the solutions developed in practice and which of these experiences might
be used in the new legal reality.
Many social welfare offices started to look for other forms of work with the
family experiencing educational problems by intensifying social work and using
the association method. This approach led to the introduction of a new method
of working with the family with children in the form of the family assistant in
many social welfare offices. The role and tasks of the family assistant were under-
2011-08-26 13:49:41
94
stood differently but in the majority of cases it was thought to be a social worker
who was additionally prepared to work with a family with kids and had more
time to take care of the family.
The model of assistantship worked out in the social welfare system is mainly
treated as one of the forms of social work in which academic achievements and
experiences in social work as well as professional preparation of social workers
can be used. In this approach, the area of cooperation between the family assistant and the social worker is determined by cooperation between two social workers, where one specialises in social work with children and uses the particular
method of association.
In few practical implementations, the family assistant is not treated as a social
worker and functions as an employee performing service different from social
work.
Throughout several years of practice, social welfare offices have worked out
two variants of the family assistant’s work:
Variant A
Family assistant – social worker performing specialist social
work with the companionship method
Two social workers work with the family: one performs standard social
work connected with granting benefits while the other one is the family assistant.
The social worker conducts a diagnosis on the basis of which the family is sent
to the family assistant. This can be done in the form of a contract for social services stipulating the client’s cooperation with the family assistant, who takes over
work with the family at all stages of methodical activity and in the entire sphere
of work, usually with the family having multiple problems.
The social worker – family assistant conducts an in-depth analysis of the family’s functioning in the holistic aspect and carries out social work, which in principle relates to many problems, apart from educational problems or difficulties in
running a household, e.g. violence, unemployment, problem.
In the extreme model, the cooperation between the two specialists is very
limited and only takes place at the stage of diagnosis. It refers to providing the
family assistant with all information on the family that the social worker working
with the family so far has collected. In other variants in which the social worker
is more involved, cooperation is possible at all stages of methodical activity. In
this model, the family assistant coordinates all activities for the family.
2011-08-26 13:49:41
Barbara Kowalczyk • Areas of cooperation between a family assistant and a social worker
95
Variant B
Family assistant as a support for social worker new service, new profession
The social worker works with the family while the family assistant performs specific services for the family, mainly involving help in acquiring the skills
necessary for the proper fulfilment of educational duties and satisfying the child’s
needs.
The social worker also carries out social work in the full range and in all
stages of methodical activity. They can also assess the quality and efficiency of
the services of the family assistant in the full range and at all stages of methodical
activity.
The family assistant can also function in at least two roles requiring different
competence, depending on the range of services:
Family assistant – care provider – coach of the skills of daily life functioning.
Family assistant – therapist – coach of psychological and social skills, in particular offering support in building proper relations in the family. In this model, cooperation between the social worker and the family assistant is generally limited
and in the most extreme model it only involves referring to the family assistant.
But also in this case broader cooperation of the two specialists is possible.
In the two variants, both when the family assistant is a specialist social worker
and when he or she functions in another professional role, the areas of cooperation between them can be very limited. However, it seems that it is not a good
solution. Cooperation and flexible adjustment of the areas of this cooperation are
necessary, depending on the preparation and competence of both employees and
the resources of the local community giving opportunities to reach for other varied services that can make the needs of the family satisfied and that can equip the
family with the skills needed for its proper functioning, mostly in terms of the
parenting functions. This approach enables building varied assistantship models
in different local governments.
In order to analyse the areas of cooperation between a social worker and
a family assistant in the family support system proposed in the Family Support
and Substitute Care Act, the role of the assistant in this system as well as the role
of the social worker and social work in supporting the family must be examined.
The act provides for the formation of a new system that will substitute the
present one functioning within the social welfare system, the system of child and
family care. The act specifies the kind of support offered to the family coping
with problems with its educational and care function. It mentions many forms
of assistance, e.g. consultations and specialist advising, therapy and mediation,
services for families with children, including care and specialist services, legal
aid, but social work is not mentioned therein. It should be emphasised that in
2011-08-26 13:49:41
96
the present system of child and family care operating within the social welfare
system, social work constitutes an important element of working with the family.
This is an important suggestion that the family assistant will not perform social
work (at least this notion will not be used).
The Family Support and Substitute Care Act stipulates the tasks of family
assistants and the activities to be performed by them. All these activities are or
can be carried out by the social worker within his/her basic duty of social work.
The comparison of the preparation of the social worker and his/her theoretical background shows that the most reasonable solution would be to use the
existing potential of social workers and make the family assistantship a kind of
specialisation in social work. However, despite the obvious facts and considerable involvement of social work in looking for new ways to help families, the
solutions contained in the Family Support and Substitute Care Act go in a different direction, towards establishing a new profession operating in the system
separate from the social welfare, created in opposition to the social worker and
social work.
What is the activity and positioning of the family assistant in the context of
the models of family assistant’s activity generated by social welfare offices? The
above analysis of the provisions of the Act demonstrates that this is not identical
to the above discussed activity and positioning worked out by social welfare offices within systemic projects. Thus, a new option has been created:
Variant C
Family assistant as a replacement for social worker –
new service, new profession
In this variant, a new specialist who cannot be a social worker is introduced. The social worker works with the family at the stage of formulating the
diagnosis of the family and then the family is taken over by the family assistant.
The social worker also plays a role of a consultant on preparing the plan of action.
According to the act, there are no forms of systemic cooperation between the
two specialists at further stages, except for cooperation on general rules, treated
as cooperation with government and local government units, proper non-governmental organisations and other entities or individuals specialising in working for
the child and the family.
If this variant of activity is adopted in the new system of family support, the
practice and experience gained so far can be used only to an inconsiderable extent
in the implementation of this new form of support. This can reduce the effectiveness of the new system and pose additional problems in the area of cooperation
between the family assistants and social workers.
2011-08-26 13:49:41
Barbara Kowalczyk • Areas of cooperation between a family assistant and a social worker
97
Summary
Being aware of the huge need to intensify support for families experiencing difficulties in the care and educational sphere, social welfare offices have
taken advantage of the systemic projects and initiated the implementation of the
new form of support – family assistant. In most cases, it has been assumed that
the family assistant should be the social worker – specialist in social work with
the family. In the less frequent option, the family assistant performs service other
that social work and supports the social worker in executing social work, thus
becoming also the “assistant” of the social worker in working with the family. In
both cases, social work is the main service offered to the family.
The solutions proposed in the Family Support and Substitute Care Act ignore
this tendency, creating the system that excludes the social worker to a considerable degree and omits the generally respected form of support which is social work
with its rich tradition as well as the tested methods and specialist tools. One can
doubt whether such a solution which has not been tested at all and which takes
advantage of the existing social welfare potential or organisational effort put in
the creation of the new system will bring the expected effects.
2011-08-26 13:49:41
2011-08-26 13:49:41
Trauma przemocy seksualnej dziecka
a granice interwencji w życie
rodziny1
Wprowadzenie
D
yskusję na temat zagrożenia dzieci przemocą seksualną można
prowadzić, akcentując kilka wymiarów. Po pierwsze poruszając
kwestię diagnostyki dzieci wykorzystywanych seksualnie w kierunku pełnego
rozpoznania symptomów wykorzystywania seksualnego przez wywiad społeczny, wywiad pedagogiczny z oceną zachowania i rozwoju dziecka, diagnozę medyczną oraz etiologię i charakterystykę zachowań charakterystycznych dla ofiar
tej kategorii przemocy. Po drugie można rozważać przyczyny otrzymanych wyników w kontekście wielu możliwych do rozpoznania zmiennych, także w perspektywie szerszej, a więc możliwych tendencji rozwojowych państwa chroniących dzieci przed wykorzystywaniem seksualnym. Po trzecie można wskazać na
konieczność poszerzenia obszaru działania pracownika socjalnego pełniącego
zespół ról, np. diagnostyka, osoby ustalającej przyczyny dysfunkcji rodziny, zagrożenia przemocą seksualną dziecka czy też kontrolera dóbr osobistych dziecka
w rodzinie lub placówce zastępczej (Kotlarska-Michalska, 2005, 2010; Szymańczak, 2004, s. 21–25). Po czwarte można też zaostrzyć przepisy kodeksu karnego
umożliwiające walkę z przemocą seksualną i pedofilią oraz wzmocnić lokalny system pomocy dzieciom krzywdzonym. Niniejsze opracowanie nie pretenduje do
1
Problematyce przemocy seksualnej wobec dziecka została poświęcona książka autorki pt. Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno-kryminologiczne z 1999 roku, wydana przez
Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy. Część informacji na temat strategii przeciwdziałania wykorzystywaniu seksualnemu dzieci zamieszczono w drugim wydaniu poszerzonym książki, przygotowanym do druku w Oficynie Wydawniczej „Impuls” w Krakowie
w 2011 roku.
2011-08-26 13:49:41
100
pełnego przedstawienia wyżej wymienionych problemów, jest zaledwie refleksją
i głosem w dyskusji na temat granic ingerencji w środowisko rodzinne dzieci zagrożonych bądź wykorzystywanych seksualnie z punktu widzenia prawa karnego
oraz instytucji pomocy społecznej.
Geneza prawnej ochrony dziecka przed wykorzystywaniem
seksualnym w świetle nowelizacji kodeksu karnego
z 27 lipca 2005 oraz nowelizacji kodeksu karnego
z 5 listopada 2009 roku (data wejścia w życie –
8 czerwca 2010, Dz.U. Nr 206, poz. 1589)
Szczególną uwagę na problem przemocy seksualnej zwrócono w Polsce
dopiero po I Światowym Kongresie przeciwko Seksualnemu Wykorzystywaniu
Dzieci do Celów Komercyjnych, który odbył się w Sztokholmie w 1996 roku.
Przemoc seksualna stała się odrębnym tematem dyskusji w Sejmie II kadencji (1993–1997) na posiedzeniu Sejmu 7 lutego 1997 roku. Zainteresowanie tą
problematyką polskiego rządu było uwarunkowane inicjatywami społeczności
międzynarodowej (119 państw, w tym Polski). I Światowy Kongres przeciwko Wykorzystywaniu Dzieci do Celów Komercyjnych, w którym uczestniczyły
m.in. delegacje rządowe 119 państw, w tym Polski, w rezultacie doprowadził do
przyjęcia przez uczestników uchwalonych przez kongres zobowiązań, Deklaracji
i Planu działań zapobiegania seksualnemu wykorzystywaniu dzieci i postępowania wobec sprawców przestępstw na podłożu seksualnym (Szymańczak, 2004).
Przyjęcie tych zobowiązań powinno się przekładać na politykę państwa wobec
sprawców przestępstw seksualnych składającą się m.in. z takich elementów, jak:
[...] obowiązujące przepisy karne (między innymi specyfikacja czynów i wysokość kar,
uprawnienia ofiar w procesie karnym),
– praktyka orzecznicza,
– profilaktyka (m.in. podejmowane środki prewencji wobec sprawców),
– działania organów ścigania,
– terapia sprawców (dostępność terapii i jej zakres obligatoryjności w przypadku sprawców) (Szymańczak, 2004, s. 21).
Jednak mimo trwających prac Sejmu II kadencji nad opracowaniem projektu uchwały w sprawie wykorzystywania seksualnego dzieci uchwała nie została
przyjęta z powodu braku czasu i końca kadencji Sejmu. Podobnie ocenić można
pracę Sejmu III kadencji (1997–2001), w którym Komisja Rodziny uchwaliła
co prawda kilka opinii i dezyderatów dotyczących zapobiegania i eliminowania
wykorzystywania seksualnego dzieci, zapobiegania pornografii dziecięcej (1998),
lecz rząd znów nie podjął określonych działań i nie opracował uchwał w tym
2011-08-26 13:49:42
Krystyna Marzec-Holka • Trauma przemocy seksualnej dziecka...
101
zakresie (Szymańczyk, 2004, s. 21–25). Zainteresowanie ściganiem i praktyką
orzeczniczą wobec sprawców seksualnych, których ofiarami są dzieci, podjął
w Sejm IV kadencji (2001–2004), co uwidoczniło się w pracach Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka. Komisja w swej ocenie, jak pisze J. Szymańczak
(2004), podkreśla, że np. przestępstwa pedofilii stanowią poważne zagrożenie dla
najmłodszych obywateli kraju, określa też najważniejsze postulaty skierowane do
organów państwowych:
– poddanie osób skazanych za pedofilię obowiązkowej terapii (farmakologicznej, psychologicznej), która przeciwdziałałaby popełnieniu kolejnego przestępstwa;
– utworzenie odrębnego rejestru skazanych za pedofilię i narzucenie instytucjom zajmującym się dziećmi obowiązku zweryfikowania kryminalnej przeszłości kandydatów ubiegających się o pracę;
– wydłużenie terminów koniecznych do zatarcia skazania lub nawet wyeliminowania
tej instytucji w przypadkach przestępstw związanych z pedofilią;
– wprowadzenie do szkół i przedszkoli programów edukacyjnych, które zawierałyby
profilaktykę w zakresie wykorzystywania seksualnego;
– szkolenia sędziów, prokuratorów oraz policjantów w zakresie problematyki przemocy seksualnej wobec dziecka;
– wprowadzenie wobec skazanych za pedofilię zakazu kontaktu z dziećmi i zbliżania się do
miejsc przebywania dzieci, takich jak szkoła, przedszkola itd.;
– podjęcie działań zmierzających do zapobiegania aktom pedofilii (Szymańczyk,
2004, s. 23–24).
Prace Komisji Sprawiedliwości Praw Człowieka IV kadencji Sejmu doprowadziły w rezultacie do przedłożenia w marcu 2004 roku projektu zmian kodeksu
karnego wykonawczego dotyczącego postępowania wobec sprawców przestępstw
o podłożu seksualnym (druk nr 2693). W uzasadnieniu komisja podkreśla, że
proponowane zmiany przepisów kodeksu karnego mają na celu ochronę przed
kontynuowaniem działalności przestępczej przez osoby, które z pobudek seksualnych dopuszczają się groźnych przestępstw. W ocenie profesora Mariana Filara
(2006, 2008) zmiany legislacyjne dotyczące norm kodeksu karnego z 1997 roku
dotyczące postępowania z przestępcami seksualnymi nie wynikały z niepokojącego wzrostu tendencji do popełniania tego typu przestępstw, ponieważ statystyka
tej przestępczości przez ostanie lata nie wykazuje spektakularnego wzrostu, lecz
spadek (Filar, 2008, 2006, s. 68–70). Nowelizacja dotycząca zmian w typizacji
przestępstw seksualnych oraz podwyższenia sankcji karnych pozbawiona była
przesłanek polityczno-kryminanych – to zmiany w kodeksie karnym uwarunkowane były specyficznymi defektami osobowości sprawców i następstwami z tym
związanymi. Autor w dalszym uzasadnieniu dowodzi:
Zmiany wprowadzone w 2005 roku odbywały się pod sztandarem, słusznej skądinąd idei tworzenia nowych skutecznych instrumentów prawnych walki z przestępczością pedofilską, [...] takich jak zgwałcenia o podłożu sadystycznym czy tzw. za-
2011-08-26 13:49:42
102
bójstwa z lubieżności, dotychczasowe prawo przewidywało – według Mariana
Filara – nad wyraz ubogi katalog środków. W katalogu środków karnych jedynym
przepisem mogącym znaleźć tu zastosowanie był środek opisany w art. 39 p. 2 [zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej] i stanowiący jego rozwinięcie art. 41
§1 k.k. [Sąd może orzec zakaz zajmowania określonego stanowiska albo wykonywania określonego zawodu, jeśli sprawca nadużył przy popełnianiu przestępstwa stanowiska lub wykonywanego zawodu lub okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska
lub wykonywanie zawodu zagraża istotnym dobrom chronionych prawem]. [...] Ze
względu na swoją ogólność przepisy te były praktycznie niestosowane w odniesieniu
do sprawców, o których mowa wyżej [...] (Filar, 2008, s. 491–492).
Autor kwestionuje w dalszym wywodzie także środek probacyjny odnoszący
się do warunkowego zawieszenia wykonania kary, obowiązek probacyjny art. 72
§ 1 ust. 6 (poddania się leczeniu, w szczególności odwykowemu lub rehabilitacyjnemu), zapis ten miał bowiem marginalny charakter z uwagi na fakt, że sprawców
poważnych przestępstw seksualnych: pedofilii i zgwałceń na tle sadystycznym nie
skazywano na karę pozbawienia wolności z jej warunkowym zawieszeniem (Filar, 2008, s. 493). Przestępcy seksualni nie mogli „poddać się leczeniu” z powodu
braku rozwiniętej sieci lecznictwa specjalistycznego. Nie znalazły też szerszego
zastosowania artykuły 159 kkw (oddanie się pod dozór) oraz art. 93 kkw (przepustki), także art. 94 kkw (kara aresztu wojskowego). Zapis art. 95 kk odnosił
się do umieszczania skazanego w szczególnym zakładzie karnym. Treść tego artykułu Marian Filar ocenił krytycznie, sądy niechętnie bowiem orzekały wobec
sprawców seksualnych poczytalność ograniczoną5), wykonanie zaś tych orzeczeń
uniemożliwił brak w Polsce zakładów karnych, w których byłaby możliwość leczenia i rehabilitacji przestępców seksualnych. Sprawcy tych przestępstw odbywali karę pobawienia wolności w „normalnych” zakładach karnych, gdzie poddawani byli skrajnie opresyjnemu traktowaniu przez współwięźniów, a długotrwała
izolacja nie tylko nie redukowała popędu seksualnego dotkniętego parafilią, lecz
go potęgowała, co po opuszczeniu zakładu karnego owocowało poważną recydywą, czyniąc z takich osób jednostki wyjątkowo niebezpieczne (Filar, 2008,
s. 493–496).
Nowelizacja kodeksu karnego z 27 lipca 2005 roku wprowadziła daleko idące
zmiany – dwa nowe środki karne: 1) zakaz prowadzenia działalności związanej
z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub opieką nad nimi (art. 39
p. 2a i art. 41 § 1a); 2) obowiązek powstrzymywania się od przebywania w określonych miejscach, zakaz kontaktowania się określonymi osobami lub zakaz
opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (art. 39 p. 2b i art. 41a).
Nastąpiły też zmiany przepisów dotyczące środków probacyjnych, do wspomnianego wyżej obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu lub rehabilitacyjnemu dodano bowiem obowiązek poddania się oddziaływaniom terapeutycznym
(art. 72 p. 6 kk). Kolejno dopuszcza się dozór kuratora wobec sprawcy, który po-
2011-08-26 13:49:42
103
pełnia przestępstwo w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych i zostaje
skazany na karę pozbawienia wolności z jej warunkowym zawieszeniem (art. 73
§ 2 kk). Nowelizacja kodeksu karnego z 27 lipca 2005 roku zawiera nowy artykuł
95a kk, w którym stwierdza się, że po wykonaniu kary pozbawienia wolności wobec sprawcy skazanego za przestępstwo seksualne popełnione w związku z zakłóceniem jego czynności psychicznych o podłożu seksualnym innym niż choroba
psychiczna, sąd może orzec umieszczenie sprawcy w zakładzie zamkniętym lub
leczenie ambulatoryjne. W nowych przepisach ustawodawca dodaje art. 106a kk,
na mocy którego nie podlega zatarciu skazanie na karę pozbawienia wolności,
bez jej warunkowego zawieszenia, za przestępstwo seksualne, o ile pokrzywdzonym była osoba małoletnia poniżej 15. roku życia (Filar, 2008, s. 494).
Należyty podkreślić, że art. 199 § 1 kk penalizuje zachowania polegające na
doprowadzeniu innej osoby do obcowania płciowego lub innej czynności seksualnej albo do wykonania takiej czynności w wyniku nadużycia stosunku zależności lub wykorzystania krytycznego położenia osoby. Rozszerzenie penalizacji
kodeksu karnego z 27 lipca 2005 roku (Dz.U. z 2005 r. Nr 168, poz. 1363) polega na tym, że dwa nowe przepisy (§ 2 i § 3) dotyczą nadużycia seksualnego, którego ofiarą jest małoletni. W przypadku pierwszym znamieniem kwalifikującym
dany czyn jako przestępstwo z art. 199 § 1 kk jest wiek pokrzywdzonego. Drugi
przypadek obejmuje zachowania polegające na doprowadzeniu małoletniego do
obcowania płciowego lub poddania się czynności seksualnej albo wykonania tej
czynności przez nadużycie zaufania lub w zamian za udzielenie albo obietnicę korzyści majątkowej. „Przepis ten ma na celu zwalczanie zjawiska prostytucji
osób poniżej 18 r.ż.” (Grzegorz Wrona, Podsekretarz Stanu Ministerstwa Sprawiedliwości, odpowiedź na interpelację w sprawie handlu ludźmi i wykorzystywaniem seksualnym, nr 4922 z dnia 7 października 2008).
Kolejny, ostatni projekt ustawy (z 5 listopada 2009 roku) o zmianie ustawy dotyczył zmiany Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny, Ustawy
Kodeks postępowania karnego, Ustawy Kodeks karny wykonawczy oraz Ustawy
o Policji (druk sejmowy nr 1276) zawiera podstawowe cele:
– zaostrzenie odpowiedzialności karnej za przestępstwa przeciwko wolności
seksualnej popełnione wobec osób poniżej 15. roku życia (gwałt pedofilski)
oraz wobec członków najbliższej rodziny (gwałt kazirodczy);
– zwiększenie skuteczności działań podejmowanych wobec sprawców tego
typu przestępstw poprzez przymusowe poddanie ich terapii obniżającej popęd seksualny.
Ponadto, ustawa objęła także swym zakresem trzy projekty poselskie ustaw
(druki nr 1288, 1289, 1465). W ustawie po nowelizacji znalazły się rozwiązania,
które dotyczą m.in. wprowadzenia kryminalizacji propagandy tzw. pozytywnej
pedofilii, a zatem, jak określa ustawodawca, „pochwalanie pedofilii”, czyli czynów polegających na publicznym propagowaniu lub chwaleniu zachowań o charakterze pedofilskim (art. 200b kk).
2011-08-26 13:49:42
104
Kodeks karny po nowelizacji (od 8 czerwca 2010 roku) wprowadza nowe typy
przestępstw, kryminalizujących coraz częściej występujące zachowania godzące
w sferę wolności seksualnej oraz obyczajowości – nieobjęte penalizacją na mocy
obowiązującego stanu prawnego (Informacja Prasowa Biura Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 7 czerwca 2010 roku). W tym miejscu należy poddać analizie pojęcie molestowania seksualnego oraz pojęcie wykorzystywania seksualnego
dziecka, w ostatnich latach w Polsce zmieniło się bowiem np. rozumienie pojęcia
molestowania. Językoznawcy podają dwa różne znaczenia: 1) naprzykrzanie się
i, natrętnymi prośbami, molestowanie, 2) nakłanianie kogoś do kontaktów seksualnych, przy wykorzystaniu swojej przewagi nad nim. Pojęcie wykorzystywane w publicystyce uzyskało status terminu prawniczego oznaczającego przejaw
dyskryminacji płciowej i oznacza każde niepożądane zachowanie, którego celem jest naruszenie godności pracownika i stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery (kodeks pracy
art. 183a § 5). Cytowany artykuł zawiera już zwrot „molestowanie seksualne”,
które w rozumieniu kodeksu pracy określone zostało jako
[...] każde niepożądane zachowanie o charakterze seksualnym lub odnoszące się
do pracownika, którego celem lub skutkiem jest naruszenie godności pracownika,
w szczególności stworzenie wobec niego zastraszającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery; składające się z elementów werbalnych, jak
i pozawerbalnych (Internetowy Serwis Informacyjny Prokuratury Okręgu Zielonogórskiego, 25 marca 2010).
W naukach społecznych, w prawie, w dokumentach urzędowych coraz częściej
pojawiają zapisy urzędowe – określenia „molestowanie seksualne” i „wykorzystywanie seksualne” stosowane w stosunku do dziecka łącznie (por. Rozporządzenie
Ministra Zdrowia z dnia 29 października 2003, Dz.U. z dnia 21 listopada 2003 r.
Nr. 197, poz. 1922 z późn. zm.). Przepis art. 199 kk (Ustawa z dnia 6 czerwca
1997 r. Kodeks karny) ustala zasady odpowiedzialności karnej za „[...] doprowadzenie małoletniego do obcowania płciowego lub poddania się innej czynności
seksualnej albo do wykonania takiej czynności [...]”. Marc J. Ackerman przytacza
definicję molestowania seksualnego opracowaną przez Amerykański Departament Zdrowia i Opieki (1992). Molestowanie seksualne zostało określone jako
„bawienie się genitaliami dziecka, stosunek płciowy, kazirodztwo, gwałt, sodomia, ekshibicjonizm” (Ackerman, 2005, s. 214).
Kodeks karny po nowelizacji zawiera przepis (art. 197 § 3) o następującej
treści:
[...] jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia: 1) wspólnie z inną osobą, 2) wobec małoletniego poniżej lat 15, 3) wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, brata
lub siostry, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat.
2011-08-26 13:49:42
105
W tym przypadku ustawodawca zakłada, że gwałt zbiorowy, gwałt na osobie
poniżej lat 15 oraz zgwałcenie innego członka rodziny stają się zbrodnią i nie
można orzec za nie kary mniejszej niż trzy lata pozbawienia wolności (zob. Śpiewak, 2010). „Obcowanie płciowe” i inne czynności seksualne z dzieckiem wymienia art. 200 kk, którego przepisy po nowelizacji podwyższają wymiar kary
i precyzują czynności zabronione:
[...] § 1 Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec
takiej osoby innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim
czynnościom lub ich wykonania, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12
[...] § 2 Tej samej karze podlega, kto w celu zaspokojenia seksualnego prezentuje
małoletnim poniżej lat 15 wykonanie czynności seksualnej [...].
W rozumieniu ustawodawcy „obcowanie płciowe” należy traktować jako stosunek waginalny, oralny i analny, „inne czynności seksualne” zaś to wszelkie formy aktywności o charakterze seksualnym, w których następuje kontakt fizyczny
sprawcy z ciałem ofiary, takie jak obmacywanie, stymulacja narządów płciowych
ręką czy stosunek międzyudowy (Śpiewak, 2010).
Kodeks karny z 6 czerwca 2010 roku zawiera nowy typ przestępstwa – „uwodzenie dzieci – kryminalizacja dwóch postaci tzw. groomingu”2, czyli nawiązywania przez Internet (lub inną sieć) kontaktu z dzieckiem w celu jego seksualnego wykorzystania – art. 200a kk zawiera dwa nowe typy przestępstw: pierwsze
popełnia osoba, która w wyniku dopuszczenia się czynu określonego w art. 197
§ 3 p. 2 (zgwałcenie pedofilskie) lub art. 200 kk (obcowanie płciowe z małoletnim poniżej lat 15) zagrożona jest następującą karą pozbawienia wolności:
[...] § 1. Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego w art. 197 § 3 pkt 2 art. 200,
jak również z produkowania lub utrwalania treści pornograficznych, za pośrednictwem systemu teleinformatycznego nawiązuje kontakt z małoletnim poniżej lat 15,
zmierzając, za pomocą wprowadzenia w błąd, wyzyskania błędu lub niezdolności do
należytego pojmowania sytuacji albo przy użyciu groźby bezprawnej, do spotkania
z nim podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (art. 200a § 1 k.k.) (Ustawa z dnia
5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego,
Kodeks skarbowy i innych ustaw, Dz.U. z 2009 r. Nr 206, poz. 1589).
Odpowiedzialności za drugi typ przestępstwa podlegać będzie sprawca, który:
[...] § 2. [...] za pośrednictwem systemu teleinformacyjnego lub sieci telekomunikacyjnej – małoletniemu poniżej lat 15 składa propozycję obcowania płciowego,
2
Grooming – działania podejmowane w celu zaprzyjaźnienia się z dzieckiem, zmierzające do
tego, by zmniejszyć opory dziecka i później wykorzystać je seksualnie. Jest to mechanizm
używany po to, by nakłonić dziecko do prostytucji czy udziału w pornografii dziecięcej. Potocznie przez grooming rozumie się uwodzenie dzieci przez Internet, http://pl.wikipedia.
org/wiki/Grooming, data dostępu: 28 lipca 2010).
2011-08-26 13:49:43
106
poddania się lub wykonania innej czynności seksualnej lub udziału w produkowaniu
lub utrwalaniu treści pornograficznych, i zmierza do jej realizacji, podlega grzywnie,
karze pozbawienia wolności do lat 2 (art. 200a § 2 k.k.) (Ustawa z dnia 5 listopada
2009 r. o zmianie ustawy...).
Należy podkreślić, że wprowadzenie kryminalizacji groomingu pozwoliło
dostosować prawo polskie w tym zakresie do postanowień Konwencji z Lanzarote (Konwencji Rady Europy o ochronie dzieci przed seksualnym wykorzystywaniem i niegodziwym traktowaniu w celach seksualnych) przyjętej przez
Polskę 25 października (dotychczas nieratyfikowanej). Efektywność zwalczania
groomingu zostanie zaś wzmocniona możliwością stosowania w odniesieniu do
takich czynów kontroli operacyjnej (nowelizacja art. 19a Ustawy o Policji). Państwo chroni dziecko wprowadzając zasadę, że karze będzie podlegać osoba, która
nawiąże kontakt z dzieckiem poniżej lat 15, za pośrednictwem Internetu lub
telefonu komórkowego, działając w celu popełnienia przestępstwa zgwałcenia,
molestowania bądź utrwalania pornografii. Łącząc art. 200a kk z Ustawą o Policji, tak przyjęta nowelizacja mieści się w katalogu przestępstw umożliwiających
organom policji stosowanie technik operacyjnych, tzn. techniki prowokacji, którą policja podejmuje w przypadku nawiązania kontaktu sprawcy z dzieckiem,
przyszłą ofiarą. Warunkiem interwencji jest nawiązanie kontaktu z dzieckiem
i złożenie propozycji oraz podjęcie działań zmierzających do spotkania. Ważne
jest, aby interwencja policji nastąpiła przed spotkaniem z dzieckiem (www.policja.pl/palm/pol/42/9457).
Trzeci kolejny, nowy typ przestępstwa według znowelizowanego kodeksu
karnego dotyczy kryminalizacji publicznego propagowania lub pochwalania zachowań o charakterze pedofilskim i pedofilii – art. 200b kk.
Kto publicznie propaguje lub pochwala zachowania o charakterze pedofilskim podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2 [...]
(Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy...).
W praktyce oznacza to na przykład, że wszelkie strony WWW, na których
pojawiają się wypowiedzi sugerujące, że obcowanie płciowe z dziećmi ma wymiar
pozytywny, stają się nielegalne, a ich twórcy mogą zostać oskarżeni i ukarani.
Powyższy zapis to propozycja pochodząca z projektów poselskich (druk nr 1289
oraz nr 1465), która już w trakcie prac w Sejmie zyskała poparcie rządu. W myśl
znowelizowanych ustaw wprowadza się obligatoryjną terapię sprawców zgwałcenia pedofilskiego oraz zgwałcenia kazirodczego – art. 95a kk: sprawca takiego
czynu, popełnionego w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, po odbyciu kary pozbawienia wolności, będzie obowiązkowo kierowany na ambulatoryjną terapię albo umieszczany w zakładzie zamkniętym w celu przeprowadzenia
takiej terapii. Ustawodawca przyjął, że:
2011-08-26 13:49:43
107
– środek będzie stosowany bezterminowo (od momentu uchylenia lub istotnego zmniejszenia ryzyka powrotu skazanego do tego rodzaju przestępstwa);
– terapia będzie miała charakter farmakologiczny (leki obniżające popęd
seksualny), będzie też mogła być wzmocniona psychoterapią;
– terapia farmakologiczna nie będzie stosowana w przypadku, gdy jej przeprowadzenie spowodowałoby poważne niebezpieczeństwo dla życia lub
zdrowia skazanego;
– jeżeli skazany, wobec którego orzeczono środek w postaci leczenia ambulatoryjnego będzie uchylał się od tego leczenia, niezwłocznie zostanie
zatrzymany i osadzony w zakładzie zamkniętym (Informacja Prasowa
Biura Ministerstwa Sprawiedliwości, Duża nowelizacja kodeksów karnych
z dnia 7 czerwca 2010). O potrzebie leczenia pedofila zadecyduje zaś sąd
na sześć miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub
przed wykonywaniem kary.
W przypadku gwałtu na osobie poniżej 15. roku życia lub na osobie najbliższej umieszczenie w zakładzie zamkniętym lub skierowanie na leczenie ambulatoryjne będzie obowiązkowe. Problem realizacji wymogów znowelizowanych
ustaw dotyczy braku przygotowania odpowiedniej bazy leczniczej, odpowiedniej
(ilościowo) kadry medyczno-terapeutycznej. Wskazanie i przygotowanie zakładów leczenia ambulatoryjnego oraz zamkniętego, które będą prowadziły terapię
farmakologiczną obniżającą popęd seksualny skazanych, musi przebiegać w trybie przepisów o zamówieniach publicznych. Ministerstwo Sprawiedliwości jednocześnie informuje, że zakłady lecznicze zostaną wskazane odpowiednim aktem
wykonawczym i nie musi to nastąpić wraz z wejściem w życie nowelizacji, ponieważ środki zabezpieczające (tzn. przymusowa terapia farmakologiczna) będą
mogły być stosowane wobec tych sprawców, którzy popełnią czyn pod rządami
nowej ustawy od 8 czerwca 2010 roku, a więc po skazaniu sprawcy i odbyciu
przez niego kary pozbawienia wolności (Duża nowelizacja..., 2010).
Ministerstwo Sprawiedliwości informuje jednocześnie, że skazani za pedofilię
przestępcy będą objęci dozorem elektronicznym od stycznia 2012 roku. Z uwagi
na to, że duża grupa pedofilów wraca na drogę przestępstwa, zostały wypracowane rozwiązania, dzięki którym po odbyciu kary pozbawienia wolności sprawcy ci
zostaną objęci dozorem elektronicznym opartym na systemie monitoringu GPS
wykorzystywanym w telefonii komórkowej, który pozwala nieustannie kontrolować. Ilustrację braku ochrony małoletnich przez pedofilami może stanowić przypadek Józefa S. z Brudzowic k. Siewierza na Śląsku (Kacprzak, 2009). Józef S.
odbywał karę pozbawienia wolności 25 lat za zabójstwo dziewczynki z Piwonii,
którą uprowadził pod most, zgwałcił i udusił nigdy nie przyznał się do zbrodni.
Zakład Karny w Wołowie poinformował Policję w Siewierzu o tym, iż Józef S.
odbył karę i wraca na wolność do miejscowości Brudzowice. Policja jednak nie
mogła zapewnić całodobowej kontroli Józefa S., bowiem w Polsce brak jest systemu postępowania i kontroli nad takimi ludźmi po wyjściu na wolność. Józef S.
2011-08-26 13:49:43
108
pozbawiony kontroli w 25 dniu wolności wykorzystał 11-latka i został ponownie
aresztowany w październiku 2009 roku. Józef S. 23 razy w trakcie odbywania kary
składał prośbę o przedterminowe zwolnienie i nie uzyskał zgody Sądu.
W przypadku dopuszczenia się przez skazanego ponownego przestępstwa system monitoringu elektronicznego znacznie ułatwi ustalenie miejsca pobytu skazanego. Monitoring elektroniczny, jak informuje Ministerstwo Sprawiedliwości,
pozwoli także na kontrolę i weryfikację spełnienia przez skazanego obowiązku
poddania się leczeniu ambulatoryjnemu. Stały monitoring oraz świadomość
sprawcy, że jest kontrolowany, będą wpływały, jak zakładają twórcy projektu,
na jego postępowanie oraz zapobiegały ponownemu popełnieniu przestępstwa. O sposobie monitoringu przestępców seksualnych będzie decydował sąd,
uwzględniając dane dotyczące konkretnego sprawcy i jego diagnozy zaburzeń
preferencji seksualnych oraz prognozy penitencjarnej opracowanej przez zespół
specjalistów (Wróblewska, 2010).
Kazirodztwo –
psychologiczna konceptualizacja zjawiska
W „Rzeczpospolitej” z 2 października 2009 roku zamieszczono obszerną informację na temat dochodzenia Prokuratury Rejonowej w Sławnie, a więc
śledztwa w sprawie 71-letniego rolnika Jana Sz. z Warszkówka pod Sławnem,
wszczętego z powodu kazirodczych stosunków mężczyzny z córką. Po śmierci żony (zmarła przy porodzie 14. dziecka) Jan Sz. zaczął współżyć z córkami.
Dwie najstarsze szybko wyprowadziły się z domu, wówczas ich miejsce zajęła
Brygida, ociężała umysłowo, która nie ukończyła szkoły podstawowej. Pierwsze dziecko córka urodziła w wieku 19 lat, w 1986 roku, a potem następnych
sześcioro – kolejno w latach: 1988, 1989, 1990, 1992, 1994, 1996. Ostatnie,
ósme dziecko urodziło się w 1999 roku. Formalne zawiadomienie o przestępstwie złożyli pracownicy Gminnego Ośrodka Pomocy Społecznej, kiedy Brygida odmówiła wystąpienia o alimenty na siódme dziecko. Kobieta milczała,
a ojciec – Jan Sz. – reagował agresją, pytany o ojcostwo dzieci córki. Ani mężczyzna, ani jego córka Brygida nie przyznawali się do stosunków kazirodczych,
prokuratura jednak oskarżyła oboje o przestępstwo, a następnie Sąd Rejonowy
w Sławnie skazał Jana Sz. na jeden rok i dwa miesiące więzienia, natomiast Brygidę uniewinnił z powodu upośledzenia umysłowego. Dowodem w sprawie były
badania genetyczne, które wykazały, że czworo z ośmiorga dzieci urodzonych
prze Brygidę spłodził jej ojciec. Po ośmiu latach do prokuratury wpłynął anonim zawierający informację, że Jan Sz. jest ojcem kolejnego dziecka. Tym razem
dziecko zostało spłodzone z najstarszą wnuczką. Podjęte w tej sprawie śledztwo
umorzono, ponieważ chłopak wnuczki przyznał się do ojcostwa, badań gene-
2011-08-26 13:49:43
109
tycznych zaniechano. W 2009 roku do Ministerstwa Sprawiedliwości wpłynął
kolejny anonim, który uruchomił ponownie śledztwo w sprawie domniemanego
kazirodztwa w rodzinie Jana Sz. (Kobalczyk, 2009). Ten klasyczny układ mechanizmu kazirodztwa w rodzinie można poddać analizie z punktu widzenia
psychologii klinicznej i konceptualizacji zjawiska zaproponowanych przez Marię
Beisert (2004). Autorka, wyjaśniając genezę i mechanizmy kazirodztwa na metapoziomie, wyodrębniła trzy różne sposoby konceptualizacji zjawiska. Przyczyny
i uwarunkowania kazirodztwa mieszczą się w następujących modelach: podmiotowym, zintegrowanym oraz społecznym. Każdy z modeli w ocenie autorki pozwala na odrębny sposób definiowania przyczyn zjawiska, inaczej określa role
osób uczestniczących w kazirodczej relacji, inaczej też klasyfikuje i ocenia jego
konsekwencje i wreszcie poleca odmienne sposoby interwencji (Beisert, 2004,
s. 61–94).
I tak model podmiotowy (określany także jako rozwojowy i medyczny) według Marii Beisert grupuje teorie, które genezę zjawiska upatrują w zaburzeniach
rozwoju sprawcy. Teorie zaliczane do tego modelu,
[...] koncentrują się tylko na podmiocie i tych elementach jego rozwoju, które odpowiedzialne są za dokonanie czynu. Poszukiwania sprowadzają się do wyodrębnienia określonych czynników (osobowościowych, biologicznych i społecznych), które
łącząc się (lub nie) w związki przyczynowo-skutkowe, doprowadzają do powstania
zaburzonych zachowań seksualnych sprawcy. [...] Zawsze w tym modelu – zdaniem
autorki – ostateczna konkluzja sprowadza się do sentencji, że umysł ludzki (we wcześniejszej wersji – męski) zaburzony seksualizm jest odpowiedzialny za zaistnienie czynu. To w specyfice szeroko rozumianego rozwoju seksualnego sprawcy zamknięta jest
geneza kazirodztwa [...] (Beisert, 2004, s. 61).
Tak rozumiany seksualizm, interpretuje Maria Beisert, powoduje, że wina
i odpowiedzialność za zachowanie seksualne między dzieckiem a dorosłym
obciąża wyłącznie dorosłego sprawcę, wszelka interwencja, wszelkie leczenie
i karanie powinny zaś dotyczyć wyłącznie osoby sprawcy (Beisert, 2004, s. 62).
Model społeczny – koncentruje swe zainteresowanie na środowisku, otoczeniu,
przyjmując, że jest ono stymulatorem kazirodztwa i odpowiada, zdaniem Marii
Biesert, za jego utrzymywanie, ponieważ społeczność w specyficznych warunkach – mimo obowiązującego zakazu – daje przyzwolenie na kontakty seksualne
między krewnymi. Racje wyższego rzędu mają na względzie podtrzymanie przez
kazirodztwo patriarchalnych struktur społecznych, przetrwanie grupy, misji religijnej, wartości materialnych. Autorka przywołuje w tym miejscu społeczności
szwedzkich rodzin żyjących w izolacji i w trudnych warunkach (Riemer, 1940),
japońskich rodzin wykorzystujących związki kazirodcze w celu zatrzymania
majątku (Bagley, 1969) oraz zwyczaje XIX-wiecznych mormonów. Mężczyzna zawierający związek z wdową, mógł się jednocześnie ożenić z jej córką, jak
2011-08-26 13:49:43
110
informuje Haugaard Reppucci (1988). Funkcjonalne wyjaśnianie kazirodztwa,
podkreśla Maria Beisert,
[...] akceptuje społeczne i pragmatyczne aspekty zjawiska. Zezwolenie na przekraczanie tabu zostaje udzielone wyłącznie wtedy, gdy wymagają tego interesy wyizolowanych grup (rodziny, społeczności lokalnej, grupy religijnej) i gdy innymi, łatwiej
dostępnymi sposobami nie można tych interesów zrealizować. [...] porządek prawny, ochrona dziecka i względy eugeniczne schodzą na dalszy plan (Beisert, 2004,
s. 78–80).
W modelu zintegrowanym przyjmuje się, że kazirodztwo jest zjawiskiem
złożonym, rezultatem zintegrowanego działania wielu czynników podmiotowych, systemowych i kulturowych znacznie wykraczających poza uwarunkowania związane z osobą sprawcy. W konsekwencji mamy zatem do czynienia,
stwierdza Maria Beisert, z odpowiedzialnością za czyn kazirodczy ulegającą rozproszeniu, z powodu udziału w ocenie czynu, w powstaniu i utrzymywaniu relacji
kazirodczej innych osób (grup, instytucji, systemów):
Wina i sankcje karne dotyczą wyłącznie konkretnych osób, a nie bezpostaciowego
systemu. Interwencja natomiast powinna obejmować i oddziaływania indywidualne
(związane ze sprawcą i ofiarą), i szersze zmiany systemowe. Zintegrowany sposób wyjaśniania zjawiska kazirodztwa nie jest zależy od płci sprawcy. [...] Analiza najnowszej
literatury pozwala wyraźnie obserwować wzrastającą rangę czynników podmiotowych
i systemowych w wyjaśnianiu zjawiska kazirodztwa mężczyzn i kobiet oraz odchodzenie od klasycznego wyjaśniania indywidualistycznego (modelu medycznego) [...]
(Beisert, 2004, s. 81–82; por. Beisert, 2000, 2001; Faller, 1987; Mathews, 1991).
Znany badacz problematyki wykorzystywania seksualnego dzieci w rodzinie,
T. Furniss (1973, 1984, 1991) podkreśla, że podstawę teoretyczną wyjaśniającą
kazirodztwo może stanowić teoria systemów rodzinnych. T. Furniss zakłada, że
korzenie związków kazirodczych typu ojciec – córka tkwią w dysfunkcjonalnej rodzinie, a osią tych zaburzeń są problemy emocjonalno-seksualne rodziców, prowadzące w efekcie do zakłóceń w całym systemie rodzinnym (Glaser, Frosth, 1995,
s. 55–56). Podobne stanowisko w wyjaśnianiu kazirodztwa zajmuje Maria Beisert, według której doniosłą rolę odegrały tu twierdzenia zaczerpnięte z systemowej teorii rodziny. Do nurtów badań popularnych i najstarszych oraz skoncentrowanych na sprawcy przestępstwa, jak pisze Maria Beisert [autorka wymienia
publikację V. Satira (1983)], należy nurt, który wyjaśnienia czynów poszukuje
w przyczynach biograficznych sprawcy. Badaczka wskazuje także na te elementy
rozwoju, które wiążą się z kazirodztwem. Wina i odpowiedzialność za zachowania seksualne między dorosłym sprawcą a dzieckiem obciąża wyłącznie dorosłego, a dziecko postrzegane jest jako ofiara (Beisert, 2002, s. 1–2). Drugi nurt
analiz i wyjaśniania kazirodztwa wykorzystuje koncepcje dualistyczne,
2011-08-26 13:49:44
111
[...] traktując parę pozostającą w związku patologicznym jako pewien zamknięty byt
na tle kontekstu, w jakim przyszło mu funkcjonować. Dla niektórych badaczy przy
tego rodzaju wyjaśnieniach istnieje niebezpieczeństwo rozmycia odpowiedzialności
sprawcy i obarczenia nią dziecka [...] (Beisert, 2002, s. 2).
Istotnym założeniem teorii systemowych jest uznanie, że sprawca czynu jest
uczestnikiem
[...] pewnego systemu /rodziny, który zawiera w sobie elementy prowadzące do podjęcia przez jednego z uczestników kazirodczych działań. Prawdopodobieństwo uruchomienia mechanizmów prowadzących do kazirodztwa tkwi w systemie od początku jego istnienia. Specyficzna relacja między jego członkami prowadzi do stworzenia
warunków, by diada sprawca – dziecko mogła powstać, rozwijać się i pozostać pod
ochroną reszty rodziny [...] (Beisert, 2004, s. 89).
Teorie systemowe, jak utrzymuje Maria Beisert, odchodzą
[...] od linearnego ujęcia kazirodztwa, mimo że etiopatogenezę tego zjawiska wiążą
z treścią i formą pierwotnej relacji małżeńskiej. Oferują model cyrkularny, w którym
poszczególne elementy systemu i relacje między nimi tworzą związki przyczynowo-skutkowe, wzajemnie się wzmacniające [...] (Beisert, 2004, s. 88).
Takie elementy systemu rodziny kazirodczej, jak przewaga reguł homeostazy
i niezmienności nad regułami zmienności gwarantuje jej trwanie i zachowanie
układu. Przeciwnicy tej perspektywy teoretycznej wyjaśniania kazirodztwa zarzucają jej zwolennikom przerzucanie odpowiedzialności za czyn sprawcy na pozostałych członków rodziny (Beisert, 2002, s. 2–3). Wyraźnie też wyartykułował
swe stanowisko na temat kazirodztwa wybitny kryminolog Brunon Hołyst, który
podkreśla, że jest to układ,
[...] w którym sprawca jest osobą znaczącą dla dziecka(rodzic, krewny, znajomy).
Wtedy nakładają się na siebie bezwzględne zaufanie wynikające z miłości do rodzica lub z relacji dziecko – dorosły, poczucie nienormalności sytuacji, czasem strach
o utratę miłości, o siebie, ból, poczucie osamotnienia i porzucenia, wreszcie długo
trwająca niepewność przyszłości i bolesne poczucie winy za to, co się wydarzyło. Wielokrotnie dziecko dodatkowo jest obciążane winą przez sprawcę, który szantażuje je
miłością lub utratą rodziny w razie ujawnienia tajemnicy. Najtrudniejsza do zniesienia jest sytuacja, kiedy zrobi to ktoś związany najgłębszymi uczuciami dziecka. Wtedy bowiem ambiwalencja doznań tej więzi staje się wysoce traumatyzująca... (Hołyst,
2004, s. 476).
Autor cytowanego wyżej znakomitego dzieła Psychologia kryminalistyczna
dodaje, że w przypadku nadużyć seksualnych wobec dziecka w rodzinie destrukcji ulega także relacja z osobą niebędącą sprawcą. Najczęściej jest nią matka, która nie uświadamia sobie sytuacji bądź godzi się na nią, udając nieświadomość
(Hołyst, 2004, s. 477).
2011-08-26 13:49:44
112
W literaturze poświęconej sprawcom kazirodztwa Danya Glaser i Stephen
Frosh (1995) przyjęli klasyfikację Weinberga (1955, 1974) wyodrębniającego
trzy typy sprawców: 1) sprawcę „endogamicznego”, 2) sprawcę psychopatycznego, 3) sprawcę pedofilijnego. Danya Glaser i Stephen Frosh dostrzegają jednakże
w tej klasyfikacji pewne mankamenty, mianowicie kwestionują założenie, jakoby
dzieci były wykorzystywane przez specyficzną grupę nienormalnych mężczyzn
różniących się od pozostałych ludzi. Ważny i istotny jest fakt, że sprawcy są
zorientowani heterogenicznie. W badaniach pojawia się wiele innych istotnych
czynników, takich jak motywy pragnień seksualnych, potrzeba więzi, agresji
(Finkelhor, 1979), sentymentalne wyobrażenia na temat dzieci (Weeks, 1985)
czy też strach przed seksualnym kontaktem z osobami dorosłymi (Howells i in.,
1979). Sprawcy mogą być brutali lub też nieśmiali, jak zauważają autorzy Danya
Glaser i Stephen Frosh (1995, s. 40). Istotną analizę zjawiska kazirodztwa przeprowadziła także Irena Pospiszyl (2008), która wymienia cztery nurty poglądów
dotyczących uwarunkowań zjawiska:
[...] 1) kazirodztwo pojawia się w wyniku osobowościowych zaburzeń jego sprawcy;
2) źródeł kazirodztwa należy szukać w istocie męskiego seksualizmu; 3) wzrost ryzyka kazirodztwa jest skutkiem specyficznej socjalizacji mężczyzn; 4) kazirodztwo jest
jednym ze skutków specyficznego zaburzonego systemu rodzinnego [...] (Pospiszyl,
2008, s. 264).
I tak pierwszy z nurtów według autorki jest uwarunkowany stereotypowymi
poglądami na temat kazirodztwa, upatruje się tu przyczyn „zboczenia seksualnego” w nieprawidłowej osobowości sprawcy, braku dojrzałości emocjonalnej, obniżonym ilorazie inteligencji, skłonnościach do agresji, słabych mechanizmach
kontroli, cechach apodyktycznych oraz w lęku przed związkiem z dojrzałą kobietą i związkiem partnerskim. Irena Pospiszyl cytuje w tym nurcie typologię
sprawców stworzoną przez Weinberga i Williamsa (1974), którzy podają rozwiniętą typologię sprawców nadużyć wobec dzieci, tj. sprawców: 1) endogamicznych – skoncentrowanych na rodzinie i traktujących rodzinę jako swą własność;
2) psychopatycznych – postrzegających innych przez pryzmat użyteczności dla
własnych celów; 3) niedojrzałych, infantylnych – zorientowanych na świat dziecka, pedofilijnych. Ten nurt autorka ocenia krytycznie, podkreślając jednocześnie
złożoność zjawiska kazirodztwa, które
[...] nie dokonuje się w próżni społecznej. Powstaje w rodzinie i najczęściej związane
jest z wciągnięciem w nie innych członków rodziny [...] (Pospiszyl, 2008, s. 265).
Drugi nurt badań i analiz koncentruje się na problematyce męskiego seksualizmu, ponieważ to w istocie męskiego seksualizmu tkwi podatność na podejmowanie kontaktów seksualnych w sposób mało selektywny. Irena Pospiszyl
wymienia kilka cech charakterystycznych dla męskiego seksualizmu:
2011-08-26 13:49:44
113
–
–
–
–
jest on biologicznie uwarunkowany,
służy przetrwaniu gatunku,
jest nieukierunkowany, niespecyficzny,
będąc biologicznie uwarunkowany, wyłamuje się spod świadomej kontroli
popędu (Pospiszyl, 2008, s. 266).
W trzecim nurcie współczesnych analiz naukowych uwarunkowań kazirodztwa upatruje się w teoriach feministycznych i, jak zauważa Irena Pospiszyl, nadreprezentatywność mężczyzn wśród sprawców kazirodztwa tłumaczy
się wadliwą socjalizacją chłopców. Wady tej socjalizacji tkwią w orientowaniu
chłopców na świat aktywny i niekonsekwencji postępowania wychowawczego,
W rezultacie zabiegi socjalizacyjne koncentrują się na kształceniu takich cech,
jak dominacja, ekspansja, pewność siebie, rywalizacja, panowanie nad emocjami
(Pospiszyl, 2008). Potęga seksu kształtowana i gloryfikowana łącznie z siłą może
być przyczyną budowania emocjonalności, która stanie się dla mężczyzny zagrożeniem i symbolem męskiej dzielności pozbawionej uczuć i emocji oraz intymności (Glaser, Frosh, 1995, s. 59). Ostatni, czwarty z nurtów, źródeł kazirodztwa upatruje w systemie rodzinnym i wyjaśnia je, wykorzystując systemowe teorie
rodziny. Irena Pospiszyl dostrzega powiązanie zaburzonych relacji w rodzinie ze
zjawiskiem nadużyć seksualnych wobec dziecka. Wymienia 12 czynników ryzyka
(za: Salter, 1988) odnoszących się bezpośrednio do współmałżonków:
– [...] niesatysfakcjonujące relacje seksualne w małżeństwie,
– niezgodność małżeńska,
– odwrócenie roli (najczęściej pragnienie, aby dziewczynka podjęła rolę dorosłej kobiety),
– pasywność żony lub jej bezsilność,
– uzależnienie psychiczne żony od męża,
– choroba psychiczna żony,
– choroba somatyczna i psychosomatyczna żony,
– punitywność seksualna żony,
– nieobecność żony (Pospiszyl, 2008, s. 268).
Skoncentrowanie się na relacjach, w rodzinie/strukturze rodziny „tu i teraz”
przesuwa też punkt ciężkości ze sprawcy i jego zaburzonej osobowości w kierunku analizy stosunków rodzinnych, które doprowadziły do kazirodztwa i jego
trwania. Glaser i Frosh generalnie skłaniają się bardziej w stronę stanowiska,
[...] że zarówno matki, jak i ojcowie, a być może i inne osoby w rodzinie w równym
stopniu przyczyniają się do zaistnienia zjawiska seksualnego wykorzystania dziecka,
ponieważ jest ono produktem raczej określonych relacji rodzinnych niż czymś, co
wynika z cech indywidualnych jednostki. [...] A przecież [...] mężczyzna seksualnie
wykorzystujący dziecko wydaje się w ten ekstremalny sposób demonstrować pragnienia i zachowania właściwe każdemu mężczyźnie, jak i rodzinie, w której dzieci są
2011-08-26 13:49:44
114
wykorzystywane, być może w ten dramatyczny sposób stara się ocalić swoją strukturę
w jej konwencjonalnej formie (Glaser, Frosh, 1995, s. 23)3.
Strategie przeciwdziałania
wykorzystywaniu seksualnemu dzieci
Duże znaczenie w uświadomieniu zagrożenia wykorzystaniem seksualnym dziecka na świecie miało nagłośnienie gwałtów i morderstw dokonanych
na dziewczynkach w USA. W 1994 roku w Hamilton Township w stanie New
Jersey 33-letni Jessi Timmendequas zwabił do domu 7-letnią Megan Kankę
zamieszkałą po drugiej stronie ulicy, którą brutalnie zgwałcił i z zimną krwią
zamordował. Dziewczynkę znaleziono w pobliskim parku. Wkrótce gwałciciel
przyznał się do zbrodni i postawionych mu zarzutów. Rodzice i mieszkańcy
oskarżyli wymiar sprawiedliwości i policji, ponieważ nie poinformowały one społeczności o powrocie z zakładu karnego osoby dwukrotnie skazanej za przestępstwa seksualne dokonane na dzieciach. Proces sprawcy „dewianta” zakończył się
wyrokiem śmierci w1997 roku. W wyniku aktywności i solidarności społeczeństwa w stanie New Jersey (1994), do których dołączył się prezydent Bill Clinton,
we wszystkich pozostałych stanach uchwalono ustawę o rejestracji przestępców
seksualnych i informowaniu o nich społeczeństwa. Ustawom tym nadano nazwę
„prawo Megan” w celu upamiętnienia ofiary (Motyka, 2002; zob. także: Megan
California’s Law – Departament Sprawiedliwości – Biuro Prokuratora, http://
www.klaskind.org./pg.-Legmeg2.htm).
W cytowanym opracowaniu K. Motyka, wyjaśnia, że prawo Megan odnosi
się także do stanowych unormowań (w 2000 roku w USA było 325 tysięcy przestępców seksualnych), które pod groźbą kary nakazują przestępcom seksualnym,
by zmieniając miejsce zamieszkania, każdorazowo zgłaszali ten fakt policji, która
prowadzi ich rejestr oraz informuje o tym grupy sąsiedzkie oraz szkoły. Jednak3
Maria Beisert uzasadnia genezę zjawiska w modelu społecznym przykładami badań empirycznych innych autorów: Riemera i Bagleya, zamieszczonych w książce pt. Kazirodztwo.
Rodzice w roli sprawców (2004). Autorka dowodzi, że w teoriach funkcjonalnych istnienie
kazirodztwa umotywowane było ważnymi celami społecznymi. I tak Riemer (1940) opisał
grupę szwedzkich rodzin żyjących w izolacji w trudnych warunkach ekonomicznych. Przypadki tego zjawiska nie spotykały się z odrzuceniem moralnym. Polegało ono na relacji
ojciec – córka, matka nie mogła bowiem realizować funkcji seksualnej z powodu choroby,
kalectwa itp. Stosunki kazirodcze traktowano jako działanie na rzecz trwałości rodziny,
zapobiegające rozkładowi [...]. W rodzinach japońskich (badanych przez Bagleya, 1969)
funkcjonował podobny mechanizm przyzwolenia na kazirodztwo, którego celem było poszukiwanie partnerów małżeńskich wśród osób wchodzących w skład rodziny poszerzonej. W rezultacie sprawą nadrzędną było niedopuszczenie do rodziny obcych i zatrzymanie
majątku wśród grupy rodzinnej. Powstawały zatem nawet związki bardzo zróżnicowane
wiekowo, ponieważ wartości i potrzeby jednostki były bez znaczenia (Beisert, 2004, s. 77).
2011-08-26 13:49:44
115
że uchwalone prawo budziło pewne wątpliwości wśród psychiatrów i kryminologów. Psychiatrzy twierdzili, że ujawnianie przeszłości kryminalnej powoduje
trudności w znalezieniu pracy, obniża samoocenę sprawców i może warunkować
powrót do przestępstwa. Kryminologowie podważali wyniki badań (Motyka,
2002), wskazując na wysoki współczynnik powrotu pedofilów do przestępstwa
(15 – 3% ). W ocenie specjalistów „prawo Megan” może skłaniać niektórych
do ukrywania się, a obniża tym samym możliwość monitorowania pedofilów na
wolności.
W Wielkiej Brytanii w 2000 roku tygodnik „News of the World” prowadził
kampanię w celu uchwalenia „prawa Sary”, odpowiednika „prawa Megan”, po
uprowadzeniu i zamordowaniu w lipcu 2000 roku ośmioletniej Sary Payne. Tygodnik publikował zdjęcia najbardziej niebezpiecznych przestępców seksualnych
w kraju. Celem kampanii było uzyskanie prawa do powiadamiania lokalnych
społeczności o miejscach pobytu pedofilów wracających na wolność po odbyciu
kary pozbawienia wolności.
Od połowy lat dziewięćdziesiątych nasila się w USA nurt oparty na inicjatywach społecznych koncentrujący się na edukacji. Dawid Finkelhor (2009)
podkreśla, że duże znaczenie w przeciwdziałaniu seksualnemu wykorzystywaniu dzieci mają programy edukacyjne skierowane do dzieci, rodzin, nauczycieli
i organizacji pracujących z młodzieżą, uczące jak przeciwdziałać przestępstwom
seksualnym i jak na nie reagować. Działania w tym zakresie są poddawane badaniom i ocenom, i autor stawia tezę, że nie wypracowano żadnych programów
i polityki działania, które byłyby oparte na rzetelnej wiedzy i dowodach naukowych (Finkelhor, 2009). Największe inicjatywy wymiaru sprawiedliwości w USA
w ocenie Dawida Finkelhora odnoszą się do tworzenia systemów rejestracji osób
skazanych za przestępstwa seksualne wobec dzieci, powiadamiania społeczności
lokalnych o ich obecności na danym terenie, kontroli zatrudnienia i wykonywanej pracy czy wolontariatu, kontroli adresu zamieszkania i nakładania dłuższych
kar więzienia. Natomiast działania dotyczące wykrywalności przestępstw tego
typu i aresztowań, jak też terapii psychologicznej dla sprawców oraz zwiększenia
ich integracji społecznej pozbawione są pełnej i formalnej oceny naukowców.
Dawid Finkelhor w strategiach przeciwdziałania wykorzystaniu seksualnemu
dzieci wymienia kilka kategorii stosowanych w USA:
1. Strategie wymiaru sprawiedliwości:
– rejestr osób skazanych za przestępstwa seksualne wobec dzieci,
– powiadamianie społeczności lokalnej,
– obowiązkowa weryfikacja (mająca na celu odseparowanie osób stanowiących zagrożenie od środowiska pracy z dziećmi i młodzieżą),
– obostrzenia dotyczące miejsca pobytu (informacja o zmianach),
– dłuższe wyroki i leczenie przymusowe,
– większa wykrywalność i częstsze aresztowanie,
– leczenie psychologiczne i psychiatryczne, reintegracja społeczna i nadzór.
2011-08-26 13:49:44
116
2. Inicjatywy edukacyjne:
– programy edukacyjne prewencyjne dla dzieci (wiedza dotycząca rozpoznawania niebezpiecznych sytuacji i przeciwdziałania krzywdzeniu, realizowane w szkołach),
– programy edukacyjne dla rodziców.
3. D
ziałania społeczne w zakresie przeciwdziałania przestępstwom seksualnym:
– podejmowanie działań społecznych skierowanych do potencjalnych sprawców
(ogłoszenia publiczne oferujące pomoc, telefon zaufania itp.),
– podejmowanie działań skierowanych do osób postronnych: rodzin,
przyjaciół, znajomych – sprawcy i ofiary w celu reagowania i ujawniania
(Finkelhor, 2009, s. 12) potencjalnego lub faktycznego zagrożenia i konieczności podjęcia ochrony dziecka,
– strategie prewencyjne (mające na celu przeciwdziałanie krzywdzeniu
dziecka na tle seksualnym, minimalizujące wyrządzone krzywdy, oraz
ograniczenie powtórnego skrzywdzenia).
4. Inne strategie:
– strategia „prewencji rozwoju” (Smallbone, Marshal, Wortlag, 2008),
która miała na celu niedopuszczania do ubytków w rozwoju, stwarzających ryzyko popełnienia przestępstwa seksualnego, podjęcie prac w celu
przygotowania odpowiedniego narzędzia badawczego do zastosowania
w badaniach przesiewowych, umożliwiających identyfikację potencjalnych sprawców.
W ocenie cytowanego Dawida Finkelhora ważne jest tworzenie polityki
i strategii postępowania ze sprawcami przestępstw seksualnych opartych na przesłankach naukowych. Zdaniem autora szkolne programy edukacyjne stanowią
najlepiej zbadaną i sprawdzoną strategię prewencyjną (z wyjątkiem psychoterapii sprawcy i ofiary). Poszerzają wiedzę bez piętnowania konkretnych osób,
wspomagają różne cele prewencyjne dotyczące zagrożenia – szkoła sprawdza się
najlepiej, jeśli chodzi o dostęp do dzieci i ich rodzin (Finkelhor, 2009, s. 10–28).
Praca socjalna asystenta rodziny a ochrona dziecka
przed traumą przemocy seksualnej w środowisku
rodzinnym
Po omówieniu stanu prawnego dotyczącego ochrony nieletnich i zaostrzenia sankcji karnych w stosunku do osób dopuszczających się przestępstw
seksualnych wobec dziecka w rodzinie można podjąć próbę dyskusji na temat
możliwości ochrony dziecka przez pracownika socjalnego – asystenta rodziny
przed traumą brutalnego podejmowania czynności seksualnych z małoletnim po-
2011-08-26 13:49:44
117
niżej lat 15. Przyjęta w Sejmie dnia 29 kwietnia 2011 roku Ustawa o wspieraniu
rodziny i systemie pieczy zastępczej w art. 11 określa kwalifikacje asystenta rodziny, a w art. 14 zakres zadań, które w większości mieszczą się w czynnościach
polegających na wsparciu, udzielaniu pomocy, rozwiązywaniu problemów życiowych, pomocy w poszukiwaniu pracy, motywowaniu do udziału dzieci w zajęciach psychoedukacyjnych, pomocy w przezwyciężaniu trudnych sytuacji życiowych itp. Realizacja wyżej wymienionych zakresów zadań odnosi się do rodzin
dysfunkcyjnych, jednak w niewielkim stopniu uwzględnia specyficzne potrzeby
rodzin patologicznych, stanowiąc podstawę do udzielania pomocy terapeutycznej ofiarom tego typu przestępstw. Nie zawiera także działań bezpośrednio skierowanych do rodzin ofiar przemocy seksualnej i sprawców, a więc resocjalizacji
oraz leczenia. Można zatem stwierdzić, że w tym przypadku zachodzi konieczność łączenia znowelizowanego kodeksu karnego (2010) z leczeniem farmakologicznym sprawców przestępstw seksualnych oraz z Ustawą o wspieraniu rodzin
i systemie pieczy zastępczej (2011). Można też postawić pytanie, czy pracownik
socjalny/asystent rodziny w realizacji interwencji kryzysowej i ochronie dziecka/
rodziny będzie skuteczny?
Raport z badań na temat zjawiska przemocy w rodzinie przeprowadzonych
przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w 2008 roku dowodzi, że większość badanych zetknęła się przypadkami przemocy seksualnej wobec dziecka
w rodzinie i podejmowała „jakieś” działania, aby jej przeciwdziałać. Badane
grupy zawodowe to osoby pierwszego kontaktu: pracownicy socjalni, policjanci, pracownicy służby zdrowia, kuratorzy sądowi i pedagodzy szkolni. Najwięcej interwencji i przeciwdziałania podejmowali policjanci (100% badanych),
kuratorzy sądowi (99%), pedagodzy szkolni (92%). Nieco niżej w tej kategorii
znajdują się pracownicy socjalni (88%) oraz pracownicy służby zdrowia (75%).
W przypadkach przemocy seksualnej wobec dziecka niezmiernie ważna jest także szybkość podejmowanych działań i przerwanie spirali krzywdy i traumy. I tak
na pierwsze podejrzenie przemocy seksualnej reagowali w pierwszej kolejności
kuratorzy sądowi (80% badanych), na drugim miejscu znajdowali się pracownicy służby zdrowia (77%), na trzecim – pedagodzy szkolni (64%) i policjanci
(62%). Pracownicy socjalni w ocenie szybkości reakcji w przypadkach przemocy
seksualnej wobec dziecka byli na ostatnim miejscu (48%) (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej..., 2008, s. 35). W zakresie szczegółowych
wskaźników najwyższą ocenę uzyskali pracownicy socjalni w kategorii „reakcji
i interwencji podejmowanych po upewnieniu się, iż przemoc seksualna wobec
dziecka miała miejsce w rodzinie” (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej..., 2008, s. 35). Raport zawiera także informacje dotyczące kategorii
działań w związku z przypadkami przemocy seksualnej wobec dziecka podejmowane przez „osoby pierwszego kontaktu z rodziną”. Analizując dane z raportu,
można wysnuć wniosek, że modele ról pełnionych przez badanych określają formy działań interwencyjnych. I tak pedagodzy szkolni koncentrują swe działa-
2011-08-26 13:49:45
118
nia na rozmowach z: rodzicami i opiekunami (50%), wychowawcą klasy (41%),
dzieckiem (60%), dyrektorem szkoły (37 %). Pomoc ze strony szkoły to opieka
psychologiczna (66%). Natomiast skierowanie spraw do policji lub prokuratury
pedagodzy szkolni podejmują tylko w 38%. Kontakt z pracownikami socjalnymi
to 24%.
Kuratorzy sądowi w przypadku przemocy seksualnej wobec dziecka podejmują współpracę z organami ścigania, policją i prokuraturą oraz z sądem w przedziale od 85% do 75%. Stosują także uznane formy działań, takie jak rozmowy
ze sprawcą przemocy seksualnej, współpraca ze szkołą, służbą zdrowia i „niespodziewana wizyta u podopiecznego” (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki
Społecznej..., 2008, s. 38–39). Pracownicy służby zdrowia zawiadamiają policję
w przypadkach przemocy seksualnej w 63%, natomiast wywiady z pacjentami/
ofiarami dotyczące doznanych obrażeń podejmują w przypadku 20% zdarzeń.
Wywiady z rodzicami i opiekunami – sprawcami przemocy przeprowadzają tylko
w stosunku do 3% zgłoszeń. Lekarze i pielęgniarki całkowicie pomijają szkołę
i nie informują nauczycieli o doznanych obrażeniach uczniów/ofiar przemocy
seksualnej. Policję i prokuraturę informują w 63% przypadków o stwierdzonych
obrażeniach (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej..., 2008,
s. 44).
Działania policji w zakresie kategorii podejmowanych form ochrony dziecka
w związku z przemocą seksualną znajdują się dość nisko. Czynności dochodzeniowo-śledcze i interwencje bezpośrednie w świetle danych raportu policja podejmuje na poziomie 41%, rozmowy z ofiarą i sprawcą przestępstwa na poziomie
45%. Rozmowy z ofiarami przemocy i sprawcami, udzielanie różnego rodzaju
pomocy, współpraca ze szkołą ofiar to działania w większości niewykorzystane
i realizowane w kategorii pomocy doraźnej udzielanej ofierze przemocy w granicach 24% (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej..., 2008, s. 44).
Pracownicy socjalni w cytowanym raporcie w kategorii częstotliwości podejmowanych działań znajdują się na drugim miejscu, tuż po grupie zawodowej
kuratorów sądowych. Pracownicy socjalni jako grupa zawodowa realizują różnorodne formy ochrony dziecka przed przemocą fizyczną (82–79%), psychiczną (69%), ekonomiczną (40%). W zakresie ochrony i interwencji dziecka przed
przemocą seksualną poziom ten oceniony został w raporcie prawie na 70% (68%).
Pracownicy socjalni podejmują współpracę z sądem i z kuratorami sądowymi,
nasilają częstotliwość wywiadów środowiskowych, udzielają wsparcia prawnego i psychologicznego, współpracują z policją, szkołami, rozmawiają z ofiarami i szczególnie ze sprawcami seksualnej przemocy, udzielają ofierze i rodzinie
informacji na temat innych form pomocy (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej..., 2008, s. 41). Należy podkreślić, że przypadki przemocy
seksualnej najczęściej diagnozują kuratorzy sądowi (70% badanych), pozostałe
grupy „pierwszego kontaktu”, w tym pracownicy socjalni, stykają się z tą kategorią przemocy rzadziej (od 23% do 33% badanych) – w środowiskach rodzinnych,
2011-08-26 13:49:45
119
przekraczając „granice prywatności rodzinnej (TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej..., 2008, s. 41).
Do największej liczby tego typu przestępstw dochodzi w środowisku rodzinnym. Dzieci są krzywdzone przez własnych ojców, wujków, konkubentów matek,
które nie chcą „wydawać sprawcy” w ręce wymiaru sprawiedliwości. Skala zjawiska
nie jest dobrze zdiagnozowana, ofiary ze wstydu i strachu ukrywają prawdę, boją
się odwetu ze strony sprawcy. Z danych policji wynika, że w latach 2007–2009
ofiarami przemocy o charakterze seksualnym padło prawie 25 tysięcy małoletnich.
Znowelizowany kodeks karny wprowadzający szereg przepisów umożliwiających
skuteczniejszą niż dotąd walkę z przestępczością seksualną, uznający pedofilię za
zbrodnię, oraz ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej stanowią
szansę na taką współpracę pracowników socjalnych, asystentów rodziny. Generalnie pracownicy „pierwszego kontaktu” nie pozostają obojętni na sytuację przemocy wobec dzieci w rodzinie. W opinii pracowników socjalnych, kuratorów,
pedagogów szkolnych przemocy seksualnej w rodzinie najczęściej ulegają dzieci
w wieku od 6 do 16 lat. Pracownicy służby zdrowia i policjanci takiej wiedzy
nie mają. W raporcie wszyscy badani stwierdzają, że o przemocy w rodzinie dowiadują się od samych ofiar lub zauważają takie objawy sami. Źródła informacji
o stosowaniu przemocy wobec dzieci zależą także od badanej grupy profesjonalistów oraz od rodzaju przemocy, relatywnie z największej liczby źródeł o sytuacjach przemocy w rodzinie wobec dzieci korzystają kuratorzy sądowi. W literaturze przedmiotu znajdujemy niewiele wyjaśnień na temat tego, jak pracownicy
socjalni rozpoznają zagrożenie i potrzeby dziecka, podejmując rozpoznanie sytuacji całej rodziny. Dorota Iwaniec podkreśla, że pracownikom socjalnym często
nie udaje się rozpoznać krzywdzenia dziecka w rodzinie. Popełniają oni błędy,
takie jak nieprzestrzeganie procedur, stwierdza się też ich nieskuteczność w porozumiewaniu się z rodziną dziecka czy innymi pracownikami służb opiekuńczych. Pomija się też szkoły w gromadzeniu informacji dotyczących poziomu
zagrożenia opieki nad dzieckiem. W ocenie praktyki pracy socjalnej w Irlandii
Północnej dokonanej przez T. Spratt i K. Higgins pracownicy socjalni krytykowani byli za zaniedbywania w wykonywaniu podstawowych obowiązków, takich jak częste odwiedzanie dziecka w domu. Również ten rodzaj zaniedbania
wynika z niezrozumienia istoty obowiązków i zadań związanych z przyjęciem
dziecka pod ustawową opiekę. Zatem nakaz regularnego wizytowania dziecka
w domu, ocena jego stanu zdrowia i rozwoju oraz autorytarne działania w imię
dobra dziecka to główne zalecenia dla pracowników socjalnych (Spratt, Higgins,
2002, s. 72–74). Badania jakościowe przestępstw seksualnych wobec dziecka na
terenie województwa kujawsko-pomorskiego wykazały (w latach 2004–2008),
że część rodzin, w których dochodziło do przemocy seksualnej, była objęta ustawową opieką pomocy społecznej. Zogniskowane interwencje wszystkich służb
są podejmowane w rodzinach wysokiego ryzyka w sytuacji, gdy dziecko zostaje
przyjęte do szpitala, ponieważ wymaga opieki medycznej, a także gdy mają miej-
2011-08-26 13:49:46
120
sce próby samobójcze w wyniku molestowania seksualnego przez ojca (Marzec-Holka, 2011).
Należy przyjąć, że Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej
z 28 kwietnia 2011 roku umożliwi pracownikowi socjalnemu występowanie do
kierownika ośrodka pomocy społecznej o przydzielenie rodzinie asystenta rodziny, który – pracując także z jednostkami administracji rządowej i samorządowej
oraz organizacjami pozarządowymi – podejmie działania interwencyjne i zaradcze w sytuacji zagrożenia bezpieczeństwa dzieci.
Bibliografia
Ackerman M.J., 2005, Podstawy psychologii sądowej, GWP, Gdańsk.
Bagley C., 1969, Incest Behavior and Incest Taboo, „Social Problems”, nr 16.
Beisert M., 2002, Rodzina jako system torujący powstanie kazirodztwa, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, nr 1.
Beisert M., 2004, Kazirodztwo. Rodzice w roli sprawców, Scholar, Warszawa.
Duża nowelizacja kodeksów wchodzi w życie: kary za pedofilię ostrzejsze, 3.06.2010, http://
prawo.gazetaprawna.pl/artykuly/426122,duza_nowelizacja_kodeksow_wchodzi_w_
zycie_kary_za_pedofilie_ostrzejsze.html,2, data dostępu: 28 lipca 2011.
Filar M., 2006, Druga nowelizacja kodeksu karnego dotycząca tzw. przestępstw seksualnych,
,,Państwo i Prawo”, nr 3.
Filar M., 2008, Postępowanie wobec sprawców przestępstw seksualnych po ostatniej nowelizacji [w:] W. Ambrozik, H. Machel, P. Stępniak, Misja służby więziennej a jej zadania wobec polityki karnej i oczekiwań społecznych, Centralny Ośrodek Szkolenia Służby
Więziennej, Poznań – Gdańsk – Warszawa.
Finkelhor D., 1979, Sexually Victimised Children, Free Press, New York.
Finkelhor D., 2009, Przeciwdziałanie wykorzystywaniu seksualnemu dzieci, „Dziecko
Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, nr 4(29).
Furniss T., 1984, Conflicting-avoiding and Conflict Regulation Patterns in Incest and Child
Sexual Abuse, „Acta Paediatrica Scandinavica”, nr 50.
Glaser D., Frosh S., 1995, Dziecko seksualnie wykorzystywane, PZWL, Warszawa.
Haugaard J., Reppucci N., 1988, The Sexual Abuse of Children: A Comprehensive Guide to
Current to Knowledge and Intervention Strategies, Josey-Bass Publishers, San Francisco.
Hołyst B., 2004, Psychologia kryminalistyczna, LexisNexis, Warszawa.
Howells K., 1979, Some Meanings of Children for Pedophiles [w:] M. Cook, G. Wilson
(red.), Love and Attraction, Pergamon Press, Oxford.
Informacja Prasowa Biura Ministerstwa Sprawiedliwości. Duża nowelizacja Kodeksów
Karnych z dnia 7 czerwca 2010.
Internetowy Serwis Informacyjny Prokuratury okręgu zielonogórskiego, 25 marca 2010.
Kacprzak I., 2009, 25 lat więzienia i 25 dni wolności Jozefa S., „Rzeczpospolita”, 17 października, www.rp.pl/artykul/378885.html, data dostępu: 17 października 2009.
Kobalczyk P., 2009, Kazirodztwo po raz drugi?, „Rzeczpospolita”, 2 października.
Kodeks karny z dnia 27 lipca 2005 r. (Dz.U. z 2005 r. Nr 168, poz. 1363).
2011-08-26 13:49:46
121
Kodeks karny z dnia 6 czerwca 2010 roku.
Kotlarska-Michalska A., 2005, Role pracowników socjalnych w nowych rolach [w:] Materiały XIV Ogólnopolskiej Konferencji Stowarzyszeń pozarządowych, MOPR, Poznań.
Kotlarska-Michalska A., 2010, O potrzebie poszerzania ról pracownika socjalnego [w:]
A. Żukiewicz (red.), Praca socjalna. Kształcenie – działanie – konteksty, Kraków.
Marzec-Holka K., 1999, Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno-kryminologiczne, Wyd. Uczelniane WSP, Bydgoszcz.
Marzec-Holka K., 2011, Przemoc seksualna wobec dziecka. Studium pedagogiczno-kryminologiczne, wyd. 2 rozszerz., Impuls, Kraków.
Megan California’s Law – Departament sprawiedliwości, Biuro Prokuratora Okręgowego, http://www.klaskind.org./pg.-Legmeg2.htm.
Motyka K., 2002, Prawo Megan, Prawo Sary, Prawo Lury, „Rzeczpospolita”, 8 maja.
Pospiszyl I., 2008, Patologie społeczne, WN PWN, Warszawa.
Riemer C.A., 1940, Research Note on Incest, „American Journal of Sociology”, nr 45.
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 października 2003 (Dz.U. z dnia 21 listopada 2003 r. Nr. 197, poz. 1922 z późn. zm.).
Salter A., 1988, Treating Child Sex Offenders and Victims. A Practical Guide, Sage, Newbury Park, CA.
Satir V., 1983, Conjoint Family Therapy, Science & Behaviour Books, Palo Alto.
Smallbone S.W., Marshall W.L., Wortlay R.K., 2008, Preventing Child Sexual Abuse.
Evidence, Policy and Practice, Willan, Portland, OR.
Spratt T., Higgins K., 2002, Prawne regulacje opieki nad dzieckiem i praktyka pracy socjalnej w Irlandii Północnej [w:] D. Iwaniec, J. Szmagalski (red.), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych emocjonalnie. Rozpoznanie i interwencja psychospołeczna
w doświadczeniach brytyjskich i polskich, Wyd. UW, Warszawa.
Szymańczak J., 2004, Polityka państwa wobec sprawców przestępstw seksualnego wykorzystywania dzieci w Polsce, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, Badania, Praktyka”, nr 7.
Śpiewak J., 2010, Wykorzystanie seksualne dziecka w kodeksie karnym od czerwca 2010 r.,
http://stoppedofilom.pl/2010/05/wykorzystanie-seksualne-dziecka-w-kodeksiekarnym-od-czerwca-2010-r, data dostępu: 28 lipca 2011.
TNS OBOP dla Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej. Raport z badań. Badanie dotyczące
zjawiska przemocy w rodzinie wobec dzieci, 2008, Warszawa.
z 2011 r. Nr 149, poz. 887).
Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553, Nr 128, poz. 840).
Ustawa z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, Kodeks postępowania karnego, Kodeks skarbowy i innych ustaw (Dz.U. z 2009 r. Nr 206, poz. 1589).
Weeks J., 1985, Sexuality and Its Discontents, Routledge & Kegan Paul, London.
Weinberg M., Williams C.J., 1974, Male Homosexuals, Oxford University Press, Oxford.
Wróblewski B., 2010, Pedofile w elektronicznej obroży, „Gazeta Wyborcza”, 16 września,
www.policja.pl/portal/pol/1/54700/Bezpieczniejsze_dziecko_wsieci, data dostępu:
8 czerwca 2010.
www.policja.pl/palm/pol/42/9457, data dostępu: 28 lipca 2011.
2011-08-26 13:49:46
2011-08-26 13:49:46
The trauma of sexual violence towards
a child and boundaries of interference
in the life of a family
T
he discussion concerning the dangers of sexual violence against
children can be conducted with emphasis on several dimensions. Firstly, the dimension of diagnosing sexually exploited children can be
highlighted for the full recognition of symptoms of sexual abuse through social
survey, pedagogical interview with the assessment of the child’s behaviour and
development, medical diagnosis, aetiology and characteristics of this category
of behaviours. Secondly, the causes of results can be considered in the context
of multiple possible variables that can be identified in a broader context – therefore, the state’s possible developmental trends that protect children from sexual
abuse. Thirdly, one can point at the necessity to extend the field of activity of
a social worker that creates the coalition of roles, e.g. a diagnostician who determines the causes of family dysfunction or threats of sexual violence against
a child or a controller of a child’s personal good in a family or in a substitute
care institution. Fourthly, the regulations of the Penal Code that enable fighting
against sexual violence and paedophilia can be aggravated and the local system
of helping the harmed children can be strengthened. The presented study does
not aspire to be a full demonstration of the problems mentioned above and it
is only an expression of reflections and a voice in the debate on the boundaries
of interference in the family environment of children being in danger of sexual
abuse or sexually exploited children from the perspective of criminal law and
social welfare institutions.
In Poland, particular attention was paid to the problem of sexual violence
only after the First Congress against Commercial Sexual Exploitation of Children that was held in 1996 in Stockholm. Sexual violence became a separate
topic of debate in the Polish Sejm (lower house of the Polish parliament) of the
2nd term of office (1993–1997) at the session on 7th February 1997. The interest
2011-08-26 13:49:46
124
of our government in these problems was conditioned by the initiatives of the international community (119 states including Poland). The First Congress against
Commercial Sexual Exploitation of Children with governmental delegations of
119 countries (including Poland) led to adopting commitments, Declarations
and Plan of Action concerning the prevention of sexual abuse of children and
conduct against perpetrators of sexual crimes (J. Szymańczak, 2004). The adoption of the commitments should affect the state’s policy towards the perpetrators of sexual offences, involving in particular such elements as mandatory penal
regulations (e.g. specification of deeds and penalties, rights of victims in the
criminal trial), jurisprudence, prevention (means of prevention taken in relation
to perpetrators, among other things), activity of law enforcement, therapy of
perpetrators (availability of therapy and its obligatory scope in case of perpetrators)”. However, despite the works of the Polish Sejm of the 2nd term of office
on preparing the draft bill concerning sexual exploitation of children, the bill
was not adopted due to the lack of time and the end of the Sejm’s term of office.
The works of the Sejm of the 3rd term of office can be assessed in a similar way.
During this term of office, the Family Commission adopted a few opinions and
desiderata concerning the prevention and elimination of sexual exploitation of
children, prevention of child pornography (1998), but the government failed to
take decisive steps or pass resolutions concerning this matter. The Sejm of the
4th term of office (2001–2004) showed interest in prosecution and judicial decisions against sexual crime offenders, which was evidenced in the works of the
Commission of Justice and Human Rights. The Commission emphasised that
for example the crimes of paedophilia constitute a serious threat to the youngest
citizens and determine the most important postulates of state authorities. They
also called for subjecting criminals convicted of paedophilia to obligatory therapy
(pharmacological, psychological) that would prevent the recurrence of crimes
and for creating a separate register of paedophilia convicts as well as imposing on
the institutions involved in child care an obligation to verify the criminal past of
the potential candidates. Other postulates of the Commission were as follows:
extending time frames for erasing entry of conviction or even eliminating this
institution in case of paedophilia-related crimes, introducing educational programmes involving the prevention of sexual exploitation into schools and kindergartens, training judges, prosecutors and police officers in the range of problems
with sexual violence towards children, introducing a prohibition for paedophilia
convicts to contact children and approach locations where children are staying,
such as a school, a kindergarten, etc., undertaking activities aimed at preventing
the acts of paedophilia.
The official expressions “sexual harassment and sexual exploitation” towards
a child appear more and more frequently in social sciences, in law, in formal
documents. Article 199 of the Criminal Code determines the rules of penal liability for “[...] forcing a minor into sexual intercourse or any other sexual ac-
2011-08-26 13:49:46
Krystyna Marzec-Holka • The trauma of sexual violence towards a child...
125
tivity or committing such an activity [...]” and presents all signs of harassment.
M.J. Ackerman quotes the definition of sexual harassment prepared by the U.S.
Department of Health and Human Services, according to which sexual harassment involves playing with the child’s genitals, sexual intercourse, incest, rape,
sodomy, exhibitionism.
The hype around rapes and murders of American girls was of great importance for the awareness of the danger of sexual exploitation of children. In 1994
in Hamilton Township, New Jersey, 33-year-old Jesse Timmendequas lured his
7-year-old neighbour, Megan Kanka, to come to his home and then he raped her
brutally and killed in cold blood. The girl’s body was found in the nearby park.
Soon, the rapist confessed the crime. The parents and the local community accused the law enforcement and police of not informing the society that a person
twice convicted of sexual crimes on children had been released from prison. The
trial of the pervert-murderer ended with a death penalty in 1997. In consequence
of the activity and solidarity of the society of New Jersey joined even by President Clinton, all other states adopted the bill on registering sexual offenders and
making information on them available to the society (1994). The act was called
Megan’s Law to commemorate the victim.
Among the strategies used to counteract sexual exploitation of children, the
following categories used in the USA are mentioned:
a) law enforcement strategies:
– register of sex offenders who committed sexual crimes against children,
– notifying the local community, obligatory verification (aimed at separating individuals who pose a threat to the environment of working with
children and teenagers), stricter regulations concerning the place of stay
(information on changes), longer sentences and compulsory therapy,
higher crime detection rate and more frequent arrests, psychological
and psychiatric treatment, social reintegration and supervision,
b) educational initiatives:
– preventive educational programmes for children (knowledge concerning the recognition of dangerous situations and preventing harm presented at schools),
– educational programmes for parents,
c) social actions in the range of preventing sexual crimes:
– undertaking social activities aimed at potential perpetrators (public announcements with assistance offers, helpline, etc.),
– undertaking activities aimed at third parties: families, friends, acquaintances of the offender and victim in order to react and disclose potential
or actual dangers as well as protect a child),
– preventive strategies (aimed at counteracting sexual harm to children
and minimising the harm already caused as well as preventing re-occurrence),
2011-08-26 13:49:46
126
d) other strategies:
– strategy of development prevention that is supposed to prevent developmental defects which can cause sexual offences; undertaking activities to prepare a suitable research tool to be used in screening tests to
enable the identification of potential perpetrators. It is also important
to create the policy and strategy of conduct with sex offenders on the
basis of scientific premises. According to the author, school educational programmes are the best examined and verified preventive strategy
(except for psychotherapy of an offender and victim). They make it possible to expand knowledge without stigmatising particular individuals,
support different preventive objectives concerning dangers; the school
proves best in the access to children and their families.
2011-08-26 13:49:46
Michał Falenta
Wyrównywanie szans życiowych
osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym objętych programem
asystenta rodziny
M
iejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie ma bez mała czteroletnie doświadczenie w pracy metodą asystentury rodzinnej.
Miałem przyjemność koordynować pracę asystentów od 2008 roku, kiedy to
dzięki projektom systemowym współfinansowanym ze środków Europejskiego
Funduszu Społecznego powstał pierwszy w lubelskim ośrodku Program Aktywności Lokalnej. Ponieważ moje rozważania mają charakter praktyczny, oparłem
je na konkretnych przykładach, oddając niejednokrotnie głos naszym asystentkom. Aby jednak wprowadzić Czytelników w pewien kontekst sytuacyjny, charakteryzuję również osiedle bloków socjalnych, na którym znajduje się Centrum
Aktywności Środowiskowej Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Lublinie,
w którym pracuję i z którego kierowane jest wsparcie. To jednak nie jedyne działanie zmierzające do upowszechnienia metody pracy asystenta rodzinnego podejmowane przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie. W 2009 roku został zrealizowany Program Aktywności Lokalnej współfinansowany ze środków
Europejskiego Funduszu Społecznego, mający na celu przygotowanie 10 bezrobotnych osób, klientów pomocy społecznej, do pracy w charakterze asystenta
rodzinnego jako nowoczesnej formy pracy z rodziną dysfunkcyjną (Poradnik dobrych praktyk, 2009). Program był realizowany w okresie od kwietnia do grudnia
2009 roku. Obejmował swoim zakresem wykłady, warsztaty, jak również zajęcia
praktyczne, m.in. w Centrum Aktywności Środowiskowej. Po ukończeniu szkoleń trzy osoby znalazły zatrudnienie jako asystentki rodzinne w ramach Programów Aktywności Lokalnej.
Ulica Antoniny Grygowej w Lublinie to typowo przemysłowe tereny północno-wschodniego Lublina. Mieściły się tam zakłady metalurgiczne „Ursus”
niegdyś chluba i miejsce pracy wielu lublinian. Po okresie transformacji lat dzie-
2011-08-26 13:49:46
128
więćdziesiątych ubiegłego wieku rozpoczęła się stopniowa degradacja dzielnicy.
Pierwsi mieszkańcy osiedla pojawili się w 1999 roku, głównie były to osoby wyeksmitowane, zalegające z czynszami, jak również oczekujące na jakiekolwiek
mieszkanie. Osiedle tworzy 8 bloków socjalnych zaadaptowanych po byłym hotelu robotniczym odlewni. Na osiedlu znajduje się 200 mieszkań, w których jest
zameldowanych ponad 800 osób, jednak rzeczywista liczebność mieszkańców
jest trudna do określenia, gdyż wiele osób nie dopełnia obowiązku meldunkowego. Bloki są jednopiętrowymi konstrukcjami w ścisłej szeregowej zabudowie
o powierzchni wahającej się między 25 a 55 metrów kwadratowych. Do osiedla
dojeżdżają dwa autobusy komunikacji miejskiej: nr 11 kursujący co godzinę oraz
nr 36 kursujący w godzinach szczytu (w praktyce są to cztery kursy dziennie). Na
osiedlu działa jeden sklep spożywczo-przemysłowy. Podstawowym mankamentem osiedla jest brak sieci gazowej, co znacznie podwyższa i tak wysokie w stosunku do standardowych koszty utrzymania mieszkań. Dodatkowo mieszkańcy
borykają się z nagminnym procederem kradzieży prądu.
Dominującym problemem osiedla jest wysoki wskaźnik bezrobocia wśród
młodych ludzi w wieku 26–45 lat. W szczególnie trudnej sytuacji znajdują się
kobiety samotnie wychowujące dzieci. Problemem są również niski poziom wykształcenia (najczęściej zawodowy lub podstawowy) oraz brak doświadczenia zawodowego. Zagrożenie stanowią nałogi, do których szerzenia przyczyniają się
łatwy dostęp do substancji odurzających oraz presja środowiskowa i rówieśnicza.
Na osiedlu utrzymuje się wysoki poziom przestępczości – są to z reguły drobne wykroczenia, jednak o wysokim stopniu oddziaływania społecznego: pobicia,
wymuszenia, zastraszanie, nękanie. Teren okalający osiedle sprzyja działalności przestępczej z uwagi na liczne pustostany. Wykluczenie terytorialne osiedla
przyczyniło się do stygmatyzacji jego mieszkańców postrzeganych jako zbiorowość patologiczna, niepotrzebna, szkodliwa.
Odpowiedzią na postulaty mieszkańców była oddolna inicjatywa pracowników
socjalnych Fili nr 2 MOPR, w wyniku której w 2007 roku rozpoczęło działalność
Centrum Aktywności Środowiskowej (CAŚ). W obecnej chwili CAŚ oferuje szeroką gamę wsparcia mieszkańcom osiedla, jest to oferta skierowana zarówno do
dzieci, jak i młodzieży oraz osób dorosłych. W skład oferty Centrum wchodzą:
– grupa wsparcia nr 1 „Kącik Kubusia Puchatka” dla dzieci w wieku od 3 do
6 lat (w godzinach 10.00–14.00 i grupa starsza 14.00–18.00),
– grupa wsparcia nr 2 dla dzieci w wieku od 7 do 12 lat (w godzinach 15.00–
–19.00),
– grupa wsparcia nr 3 dla młodzieży w wieku od 13 do 17 lat (w godzinach
15.00–19.00),
– kafejka internetowa (7 stanowisk, czynna w godzinach 11.00–19.00, także
w soboty w godzinach 8.00–14.00),
– siłownia,
– zajęcia logopedyczne,
2011-08-26 13:49:47
Michał Falenta • Wyrównywanie szans życiowych...
129
– poradnictwo psychologiczne dla dzieci, młodzieży, osób dorosłych,
– doradztwo zawodowe i pedagogiczne,
– modelarnia i zajęcia tematyczne.
Ponadto Centrum podejmuje bardzo wiele inicjatyw mających charakter okolicznościowy. Są nimi udziały dzieci i młodzieży w przedstawieniach, konkursach, festiwalach i innych działaniach kulturalno-wychowawczych.
W skład oferty Centrum wchodzą również działania środowiskowe o charakterze cyklicznym – Festyn Rodzinny „Razem do Lata”, który odbywa się przed
budynkiem CAŚ w czerwcu oraz grudniowe Spotkanie Opłatkowe „Bądźmy Razem”. Na terenie Centrum mieści się Sekcja Pracy Socjalnej (SPS) nr 23 dysponująca dwoma pracownikami socjalnymi.
Od 2008 roku Centrum realizuje Program Aktywności Lokalnej prowadzony w ramach projektu systemowego „Człowiek inwestycją w społeczeństwo”.
W 2008 roku programem zostało objętych 70 osób zagrożonych wykluczeniem
społecznym, w następnych latach do programu przystępowało niezmiennie
30 osób. W ramach różnorakich zadań skierowanych do uczestników projektu
znajduje się również wsparcie asystenta rodziny zapoczątkowane w 2008 roku
(Program Aktywności Lokalnej w zakresie wykluczenia społecznego..., 2008/2010).
Jednym z działań podjętych w ramach Programu Aktywności Lokalnej było
wytypowanie sześciu rodzin borykających się z problemami wychowawczymi,
lub/i niewydolnością w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego do objęcia wsparciem przez asystenta rodzinnego. Do realizacji zadania wyznaczono
koordynatora programu. W skład zespołu weszli również pracownicy socjalni
SPS nr 23 oraz kierownik CAŚ. Do zadań zespołu należało opracowanie zakresu
obowiązków asystentów rodziny, nabór oraz określenie wymiaru czasu pracy asystentów. Jednocześnie podjęto działania przygotowujące rodziny do współpracy
z asystentami. Zdecydowano się na zatrudnienie dwóch asystentek pracujących
w wymiarze pół etatu. Dokument określający zasady realizacji Programu Aktywności Lokalnej w ten sposób określa wymagania formalne stawiane asystentowi
rodziny:
Asystent rodzinny [...] to nazwy funkcjonalne do realizacji działań w ramach
aktywnej integracji, które mogą być wykonywane przez osoby, których kwalifikacje
i doświadczenie zostały uznane za wystarczające przez beneficjenta (Zasady przygotowania..., 2008).
Przy wyborze kandydatów kierowano się przede wszystkim ich doświadczeniem życiowym. W przypadku asystenta rodzinnego wiek, bagaż doświadczeń
życiowych mają decydujący wpływ na jakość i efektywność pracy. Ustalono również harmonogram spotkań zespołu oceniającego sytuację rodziny, oprócz tego
asystent miał zapewniony codzienny kontakt z koordynatorem projektu. Na
stanowisko asystentów rodziny zostały przyjęte dwie panie: Bernarda – 40-letnia mama dwóch nastoletnich córek i 7-letniego chłopca oraz 43-letnia Joan-
2011-08-26 13:49:47
130
na – matka czworga dzieci. Obydwie panie mają długoletnie doświadczenie pedagogiczne i wykształcenie wyższe. Od razu po rozpoczęciu pracy asystentek
pojawiły się wątpliwości natury etycznej, tzn. w jakim zakresie asystent rodzinny
może przekazywać informacje pracownikowi socjalnemu. Kierowano się w tym
wypadku założeniami ustawy przygotowywanej przez Ministerstwo. W części
dotyczącej asystenta rodziny wyraźnie pojawia się rozgraniczenie między jego
obowiązkami a zadaniami pracownika socjalnego, głównie przez pewną zależność o charakterze finansowym – pracownik socjalny jest osobą opiniującą pomoc materialną, asystent rodzinny nie jest dysponentem żadnych środków.
Typując rodziny do objęcia wsparciem przez asystenta kierowano się trzema
podstawowymi kryteriami:
– możliwością wystąpienia bezpośredniego zagrożenia ze strony rodziców
wobec małoletnich dzieci lub ich rażących zaniedbań, występowaniem nałogów, zagrożeniem przemocą,
– stopniem wydolności rodziny w znaczeniu ekonomiczno-społecznym,
– historią kontaktów z pracownikami socjalnymi lub CAŚ, co przekłada się
bezpośrednio na otwartość rodziny wobec asystenta rodzinnego.
Proces rekrutacji zakończyło podpisanie deklaracji uczestnictwa w Programie
Aktywności Lokalnej od 1 kwietnia 2008 do 31 grudnia 2008 roku z możliwością
przedłużenia na następny roczny cykl programu.
Jedną z rodzin objętych wsparciem asystenta jest rodzina K. składająca się
z: matki – Eweliny, 28-letniej kobiety pozostającej w separacji z mężem (który odbywa karę pozbawienia wolności), czworga dzieci w wieku od 5 do 10 lat
oraz 18-letniego konkubenta Adama M., który zamieszkuje z rodziną K. Pani
Ewelina ma wykształcenie podstawowe (przerwała naukę w szkole zawodowej).
Pan Adam M. zakończył edukację na III klasie szkoły podstawowej. Najstarsze
dziecko – Mateusz, uczeń Szkoły Terapeutycznej nr 49 w Lublinie, ukończył
I klasę, przez dwa lata uczył się w klasie 0, jeden rok został niepromowany do
klasy II. Rozpoznano u niego zespół ADHD. W ciągu roku szkolnego przebywa
w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Pozostałe dzieci to: Anna, która ukończyła I klasę szkoły podstawowej, Magda, która rozpocznie naukę w zerówce,
i Dominika, która ma obecnie 5 lat.
Cele ogólne przejęte do pracy z rodziną przez asystenta, panią Joannę, to:
1. Sklasyfikowanie najważniejszych obszarów działania z punktu widzenia
rodziny i pracowników socjalnych.
2. Rehabilitacja społeczna i zawodowa Eweliny i Adama.
3. Pogłębienie umiejętności wychowawczych osób dorosłych.
4. Kompensowanie deficytów wychowania domowego oraz zaległości szkolnych przez zajęcia rozwijające, reedukacyjne dzieci Mateusza i Anny.
Najważniejszy cel asystenta w pierwszej fazie kontaktu to zbudowanie zaufania, co było bardzo trudne zważywszy na fakt, że wszyscy dobrze się znali.
Zapewnienia o dyskrecji w tak małym środowisku nie były przekonujące.
2011-08-26 13:49:47
131
Pani Ewelina jest osobą nieufną w stosunku do nowo poznanych osób, pierwsza
rozmowa z nią odbyła się przy okazji wizyty pracownika socjalnego. Udało mi się
z nią nawiązać kontakt dzięki temu, że zostałam zaakceptowana przez dzieci (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2008).
Joanna bardzo szybko zdobyła zaufanie rodziny, głównie dzięki bardzo dobremu kontaktowi z dziećmi. Dzieci coraz chętniej uczestniczyły w zabawach
edukacyjnych. Część zajęć reedukacyjnych z Anną odbywała się w budynku Centrum. Joanna poznała plany dorosłych członków rodziny zmierzające do podjęcia
aktywności na rynku pracy. Udało się znaleźć placówkę, która pozwoli ukończyć
szkołę podstawową w systemie zaocznym panu Adamowi. Pani Ewelina chce
podjąć pracę opiekunki PCK. Pojawiły się problemy natury formalnej, nie do
końca jest bowiem jasna rola asystenta w pośredniczeniu między rodziną a instytucjami (urzędami, sądami, kuratorami). Było to poważną przeszkodą w realizacji zadań w tym i innych przypadkach.
Rodzina K. dzięki akceptacji asystenta poczyniła znaczne postępy:
Uważam, że to lepszy czas w życiu rodziny. Mimo rozmaitych potknięć i niepowodzeń Pani Ewelina robi duże postępy. Przede wszystkim utrzymuje pracę i ma
w niej dobre notowania. Pan Adam szczęśliwie rozwiązał testy sprawdzające wiadomości z klasy IV. W chwili obecnej jako uczeń klasy V czeka na rozpoczęcie zajęć
w systemie zaocznym (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2008).
Pod koniec roku miał miejsce znaczący kryzys w życiu rodziny: pani Ewelina
straciła pracę, jej były mąż nagle umarł, a pan Adam trafił do aresztu śledczego.
Te wydarzenia wpłynęły destrukcyjnie na życie rodziny, co miało również wpływ
na pogorszenie zachowania dzieci, a zwłaszcza Anny. Pani Ewelina zamknęła
się w sobie, skupiła się na pomocy konkubentowi, który został współoskarżony
o kradzież, w opuszczeniu aresztu. Zastanawiała się nad zakończeniem współpracy z asystentem. Nie doszło jednak do tego i przez pierwszych kilka miesięcy
nowego roku praca Joanny skupiała się na dzieciach. Narastały problemy z Mateuszem, który trafił do szpitala psychiatrycznego, gdzie został poddany leczeniu mającemu na celu wyeliminowanie agresywnych zachowań. Bezradność pani
Eweliny w stosunku do Mateusza była także powodem niepokoju Joanny oraz
pracowników Centrum. Sytuację zmieniło opuszczenie zakładu karnego przez
pana Adama w czerwcu 2009 roku. Rodzina chciała zacząć wszystko od nowa,
niechętnie kontaktowała się z pracownikami Centrum. Sytuację skomplikowała
rezygnacja pana Adama z zajęć w CIS.
Próbowałam przekonać Adama do powrotu do CIS-u, ale moje argumenty nie
były przyjmowane, zaczęłam wyczuwać niechęć rodziny, więc sprawa została pozostawiona własnemu biegowi (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2008).
2011-08-26 13:49:47
132
W konsekwencji rodzina zrezygnowała ze wsparcia asystenta rodzinnego
wraz z końcem drugiego roku trwania projektu (31 grudnia 2009). Do takiej
decyzji na pewno przyczyniła się rezygnacja pani Joanny z funkcji asystenta, a co
za tym idzie, konieczność zatrudnienia nowej osoby.
Ponieważ kończę pracę jako asystent rodzinny Pani Eweliny, gorąco ją namawiam
do dalszej współpracy z osobą, która podejmie moje obowiązki w przyszłym roku.
Pani Ewelina jest jednak zdecydowana zrezygnować z tej formy wsparcia. [...] Mimo
stosukowo małej gotowości do pogłębionej współpracy sporo udało się osiągnąć, Pani
Ewelina stała się bardziej ufna, otwarta na niektóre formy pomocy. Szczególnie sporo
udało mi się zrobić w sprawie Anny i Magdy, dziewczynki zdecydowanie lepiej funkcjonują na poziomie poznawczym i społecznym (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2008).
Rodzina M., z którą Joanna współpracowała w tym samym czasie, składa
się z rodziców – Iwony i Stefana, dzieci – Grzegorza i Jana (pierwszy pracuje,
drugi się uczy), Stasi, uczennicy IV klasy Szkoły Podstawowej nr 49, trzyletniego
Michałka, dwóch córek: Małgosi zamieszkującej u matki pani Iwony, która do
niedawna stanowiła dla niej rodzinę zastępczą, oraz Marioli – wychowanki domu
dziecka przy ul. Pogodnej, uczennicy III klasy gimnazjum.
Cele ogólne do pracy z rodziną to:
1. Rehabilitacja społeczna rodziny, próba zmiany postawy życiowej z biernej,
roszczeniowej na aktywną.
2. Zmiana nadopiekuńczej postawy wobec najmłodszego syna Michałka.
3. Próba nakłonienia pani Iwony do podjęcia pracy dorywczej.
4. Zmiana postawy wobec szkoły młodszej córki Stasi przez stałe zajęcia
reedukacyjne.
W tym środowisku praca pani Joanny od początku układała się źle, głównie z powodu niechęci pana Stefana, który podczas wizyt asystentki opuszczał
mieszkanie, maskując tym samym problem alkoholowy. Pani Iwona, będąca pod
bardzo dużym wpływem męża, również nie kryła niechęci. W początkowej fazie
praca asystentki skupiła się na pracy z dziećmi: Stasią mającą bardzo duże deficyty oraz Michałkiem. Udało się uczynić znaczne postępy w socjalizacji chłopca
dzięki regularnej obecności w grupie wsparcia „Kącik Kubusia Puchatka”, podczas gdy jego mama miała zajęcia w ramach programu. Stopniowo udało się
również wywrzeć wpływ na rodzinę odnośnie do porządków domowych, ale, jak
zauważyła asystentka, raczej dla „świętego spokoju”. Również warsztaty, których
uczestniczką była pani Iwona, nie wydawały się zmienić jej postawy. Z początkiem sierpnia doszło do ostrego spięcia między asystentką a panem Stefanem
z użyciem wulgaryzmów. Był to krytyczny moment, koordynator rozważał możliwość wycofania asystenta ze środowiska z powodu braku współpracy. Jednak
rodzina zdecydowała się kontynuować współpracę ze względu na coraz bardziej
realną groźbę pozbawienia praw rodzicielskich wobec Michałka. Podczas wizyt
2011-08-26 13:49:47
133
asystentki nie było jednak pana Stefana. W listopadzie asystentka tak opisywała
sytuację rodziny: „Niestety kontakt z rodziną M. jest bardzo słaby. Rozmowy
z Panią Iwoną są powierzchowne, niewiele zmieniają w życiu rodziny” (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2008).
Pani Iwona nie współpracowała z asystentką w sprawie Stasi, która coraz bardziej opuszcza się w nauce, nie pomagały w tym wypadku próby indywidualnej
pracy. Rodzina jednak zdecydowała się na współpracę z asystentem w roku następnym.
Nowy rok nie przyniósł zasadniczych zmian:
W tej rodzinie nie odczuwa się żadnych skutków mojej pracy. Wbrew wcześniejszym umowom, Stasia nie zgłosiła się na regulowanie zaległości szkolnych [...].
Rodzice nieszczególnie przejmują się brakiem promocji i pogarszającym się zachowaniem córki. Stan zdrowia Pana M. nie jest dobry, noga jest spuchnięta, wymaga systematycznych wizyt u lekarza oraz zabiegów. Pan Stefan złożył odwołanie od decyzji
komisji odmawiającej mu prawa do renty chorobowej. Pani Iwona uczęszcza na zajęcia zawiązane z projektem PAL niezbyt regularnie, nie jest zbytnio zainteresowana
treścią szkoleń (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2009).
Do końca roku niewiele się zmienia, rodzina rezygnuje z tej formy pomocy.
Tak podsumowuje swoją pracę asystentka w sprawozdaniu:
W tej rodzinie osiągnięcia asystenta są naprawdę niewielkie. Państwo M. mają
utrwalony od lat wzorzec postępowania, z którego nie zrezygnują, bo przynosi im profity – przy stosunkowo niewielkim wysiłku mają sporą pomoc materialną
i MOPR-u. Pani Iwona wykazuje dużą zaradność w uzyskiwania wsparcia rzeczowego od organizacji pozarządowych. Pan Stefan mimo alkoholizmu i częściowej niepełnosprawności dba o finansowe zaplecze rodziny, także żona nie czuje się w obowiązku
podjąć pracę. Jej ulubioną formą aktywności jest wspomniana wcześniej działalność
polegająca na uzyskiwaniu sporej pomocy rzeczowej (odzież, ubrania). Wypracowany
od lat model funkcjonowania na poziomie koniecznego minimum akceptowanego
przez służby pomocowe powoduje, że nie ma podstaw do ostrych działań interwencyjnych, ale zaniedbania i dysfunkcje występują w całej krasie. [...] Ponieważ sposób
bycia obojga małżonków bywa dość zdecydowany, szczególnie gdy chodzi o domniemane zagrożenie swobody i suwerenności rodziny, trudno jest osobom, które usiłują
wspierać rodzinę i podejmują próbą wskazania i korygowania błędów, wypracować
jakieś większe efekty. W tej chwili ciężar odpowiedzialności za naukę i zachowanie
Stasi został przerzucony na placówkę opiekuńczą, a najmłodszy Michał jest oczkiem
w głowie rodziny, co daje szansę na to, że będzie bardziej zadbany niż jego starsze
rodzeństwo. Moim zdaniem w tej rodzinie nie ma przestrzeni na skuteczne działanie
asystenta rodzinnego (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2009).
Trzecim środowiskiem, z jakim pracowała pani Joanna, była rodzina S., składająca się z 19-letniej Marty, wychowanki domu dziecka, jej 3-miesięcznej córki
Oliwii, konkubenta – 20-letniego Marcina mającego konflikty z prawem, uzależ-
2011-08-26 13:49:48
134
nionego od alkoholu ojca dziecka. Sytuację dodatkowo komplikowała obecność
brata Marty, który po ukończeniu 18. roku życia opuścił dom dziecka. W mieszkaniu nagminnie przebywały dwie nastoletnie siostry Marty uciekające z domu
dziecka. Decyzja o objęciu Marty pomocą została podjęta w momencie realnego
zagrożenia odebrania dziecka ze względu na stwierdzone przez pracowników socjalnych zaniedbania. Asystent rodzinny miał za zadanie nauczyć prawidłowej
pielęgnacji dziecka, zaprowadzić porządek w domu i nakłonić konkubenta do
podjęcia leczenia. W celu lepszej współpracy z panią Martą został odwieszony
6-miesięczny wyrok pana Marcina. Na uwagę zasługuje przykładna współpraca
służb pomocowych i policji. Przez ten okres udało się zapoczątkować bardzo
pozytywne zmiany w funkcjonowaniu pani Marty i jej brata. Zaszczepiono pozytywne wzorce wychowawcze matce. Sytuacje radykalnie zmienił powrót Marcina
z zakładu karnego. Młoda matka stanęła przed dramatycznym wyborem: dobro
dziecka albo toksyczny związek z konkubentem. Do Centrum dochodziły coraz
bardziej niepokojące sygnały od sąsiadów rodziny o nocnych libacjach, wystawianiu śpiącego dziecka na korytarz. Sytuację dodatkowo utrudniał fakt, że coraz
więcej czasu pani Marta spędzała u babci konkubenta na innym osiedlu.
Kontakt z rodziną jest utrudniony, ponieważ z powodu dorywczej pracy oraz nieustannych braków finansowych młodzi wraz z dzieckiem przemieszkują u babki konkubenta. Wtedy kiedy młoda mama jest w swoim mieszkaniu, wizyty asystenta koncertują się na problematyce właściwej opieki nad dzieckiem, czynności porządkowych
i organizacyjnych dotyczących codziennego życia. Marta ma okresy, kiedy wydaje się
być świadoma swojej sytuacji, ewidentnego uzależnienia konkubenta i tego, że jest
osobą, która głównie ponosi odpowiedzialność za swoje dziecko. Z powodu niedojrzałości emocjonalnej jest pod dużym wpływem rodziny konkubenta, która także jest środowiskiem dysfunkcjonalnym (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2009).
Sytuacja zmusiła asystentkę do podjęcia radykalnych kroków po incydencie
ewidentnie wskazującym, że w mieszkaniu pali się marihuanę.
Na początku miesiąca (12.2009) podjęłam decyzję o powiadomieniu kuratora zawodowego o złej sytuacji dziecka Marty. Nie zdały egzaminu starania asystenta o poprawę
poziomu funkcjonowania rodziny ani korygowania ewidentnych dysfunkcji i rażących
błędów w postępowaniu (dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2009).
Konsekwencją postępowania rodziców było odebranie dziecka i przekazanie
rocznej Oliwii zawodowej rodzinie zastępczej. Obecnie pani Marta i jej konkubent zmienili miejsce zamieszkania.
Podsumowując trzyletnią pracę asystentek na osiedlu bloków socjalnych przy
ulicy A. Grygowej w Lublinie z uwzględnieniem pracy włożonej w przeszkolenie
i wypracowanie procedur, należy stwierdzić, że nie jest to czas stracony. Asystent
rodzinny jest bardzo skutecznym orężem w walce z wykluczeniem społecznym
zarówno w znaczeniu profilaktycznym, jak i w łagodzeniu jego następstw. Praca
2011-08-26 13:49:48
135
asystenta nie koliduje z działaniami podejmowanymi przez pracowników socjalnych, jest alternatywną formą wsparcia.
Być może przedstawione przykłady można interpretować w kontekście porażki, nie można jednak nie docenić faktów temu przeczących. Pani Ewelina
utrzymuje stały kontakt z pracownikami Centrum, widzi potrzebę uczęszczania
dzieci do placówki. Pani Iwona w 2010 roku na własną prośbę została objęta
kontraktem socjalnym, po którym nabyła uprawnienia czeladnicze. Mała Oliwka
ma szanse na prawidłowy rozwój w zawodowej rodzinie zastępczej. Być może
stanowcza i szybka interwencja asystenta rodzinnego uratowała jej życie.
W kontekście toczących się dyskusji o skutecznych formach przeciwdziałania
wykluczeniu społecznemu działania proponowane w ramach Programu Aktywności Lokalnej mogą wypełnić lukę w systemie pomocy społecznej. Intencją ustawodawców w początkowej fazie realizacji projektu systemowego było nastawienie
na rezultaty twarde, mierzalne, realizowane głównie przez znalezienie zatrudnienia (Zasady przygotowania..., 2008). Życie zweryfikowało te założenia. Obecnie
promuje się aktywną integrację wielowymiarowo: zarówno przez pracę, działania
na rzecz społeczności lokalnej, dzięki – przeżywającej w obecnej chwili rozkwit –
ekonomii społecznej, jak i indywidualną pomoc, także w wyniku działania asystenta rodziny.
Bibliografia
Dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2008.
Dokumentacja Programu Aktywności Lokalnej, 2009.
Poradnik dobrych praktyk, 2009, Lublin.
Program Aktywności Lokalnej w zakresie wykluczenia społecznego mieszkańców bloków socjalnych przy ul. A. Grygowej w Lublinie, 2008/2010, Lublin.
Zasady przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych Ośrodków Pomocy
Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki
Społecznej w ramach POKL 2007–2013, 2008, Warszawa.
2011-08-26 13:49:48
2011-08-26 13:49:48
Michał Falenta
Equalising the life chances of people
in risk of social exclusion participating
in the family assistant programme
T
he local Social Welfare Office in Lublin has almost four years
of work experience with the family assistant method. I have had
pleasure to coordinate the assistants’ work since 2008 when the fist Local Activity Programme was developed in Lublin’s office thanks to the Systemic Project
co-financed by the European Social Fund. At the beginning, 70 people in risk
of social exclusion were participating in the programme. In the following years
this number was invariably increased by the next 30 people. Within the scope
of various tasks aimed at project participants there is also the support of the
family assistant (Program aktywności lokalnej w zakresie wykluczenia społecznego...,
2008/2010). One of the activities undertaken within the Programme was the selection of 6 families struggling with educational problems and/or inability to run
households for the support of the family assistant. The Programme Coordinator
responsible for the realisation of the task was chosen. Moreover, social workers
from the social welfare office no. 23 as well as the director of CAŚ (Centre of
Community Activity) belonged to the team. The team’s activity involved determining the range of duties of the family assistant, staff recruitment as well as
specifying working time. At the same time, the activities preparing families for
cooperation with the assistants were undertaken. It was decided to employ two
female assistants part-time. The document that stipulates the principles behind
the realisation of the Local Activity Programme determines the formal requirements for the family assistant as follows:
Family assistant [...] is a functional name employed for the realisation of activities
within active integration which can be performed by people whose qualifications and
experience have been considered as sufficient to the beneficiary (Zasady przygotowania..., 2008).
2011-08-26 13:49:48
138
Selection of the candidates was primarily conducted on the basis of their life
experience. In the case of a family assistant, age and experience are the crucial
factors that influence the quality and efficiency of their work. Moreover, the
schedule of meetings of the team evaluating the families was also set. Apart from
that, the assistant had daily contact with the coordinator of the Project assured.
Two women were employed as assistants: Bernarda (40-year-old mother of two
teenage daughters and a 7-year-old boy) and Joanna (43-year-old mother of four
children). Both women have long-term pedagogical experience as well as higher
education. At the very beginning of their work, doubts of ethical nature emerged:
to what extent can the assistant convey information to the welfare worker?
In this case the postulates of the act drafted by the Ministry were employed.
In the fragment devoted to the family assistant there is a clear boundary determined between the duties of the assistant and the welfare officer. This boundary
is mainly of the financial nature – the social worker grants financial aid while the
assistant does not have a right to allocate any funds.
When selecting families for the assistant’s support, three basic criteria were
considered:
– the possibility of the direct danger caused by parents towards their minor
children or parents’ gross negligence, addictions and threat of violence,
– the economic and social efficiency of the family,
– the records describing contacts with social workers or CAŚ officers, which
are direct indicators of the family’s willingness to cooperate with the family assistant.
The recruitment process is finalised with signing the declaration of participation in the Local Activity Programme from 1st April to 31st December 2008,
with the possibility of prolongation for the next annual cycle of the Programme.
One of the families provided with the assistant’s support is the K. family
which consists of a mother, 28-year-old Ewelina, who is in separation with her
husband (the husband serves the prison sentence), four children aged 5 to 10
and 18 year-old cohabitant, Adam M. Ewelina has elementary education (she
did not finish vocational school). Adam M. finished his education with the 3rd
grade of primary school completed. The eldest child, Mateusz, the student of the
Therapeutic School no. 49 in Lublin, finished the 1st grade after staying in reception class and not being promoted to the 2nd grade once. He has been diagnosed
with ADHD and during the school year lives in the educational and care centre.
Other children are: Anna, who completed the 1st grade of primary school, Magda who is about to go to reception class and Dominika who is now 5 years old.
The general objectives set by Joana, the assistant, for the sake of working with
the family are the following:
1. Classifying the most important area of activity from the point of view of
the family and social workers.
2. Social and vocational rehabilitation for Ewelina and Adam.
2011-08-26 13:49:48
Michał Falenta • Equalising the life chances of people in risk of social exclusion...
139
3. Expanding the educational skills of adults.
4. Compensating deficits in home as well as backlogs at school thanks to reeducational classes for Mateusz and Anna’s children.
In 2009, the Social Welfare Office in Lublin executed the Local Activity
Programme co-financed by the European Social Fund, which was aimed at preparing 10 unemployed welfare office’s clients for working as family assistants. It
was meant to be a modern form of work with dysfunctional families (Poradnik
dobrych praktyk, 2009). The programme was realised from April to December
2009 and involved lectures, workshops and practical classes, e.g. in the Centre of
Community Activity. Having completed the training, three participants found
employment as family assistants within the Local Activity Programme executed
in Lublin. In 2010, the number of people provided with the support of the Centre increased to 15.
In the context of the held discussions about the effective forms of preventing social exclusion, the activities offered by the Local Activity Programme can
bridge the gaps in the social welfare system. In the first phase of the Systemic
Project the legislators were focused on hard and measurable results primarily
achieved by finding employment (Zasady przygotowania..., 2008). However, life
has verified these assumptions. Currently, the multi-dimensional active integration is promoted which can be realised through work, activities for the local
society as well as through social economy (that is currently in its prime) and
individual aid (also through the family assistant).
2011-08-26 13:49:48
2011-08-26 13:49:48
Anna Jaśkowska
Specyfika pracy asystenta rodzinnego
na przykładzie projektu systemowego
„Działanie szansą na przyszłość”
realizowanego przez MOPR w Kielcach
P
rojekt systemowy Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Kielcach „Działanie szansą na przyszłość” jest skierowany do korzystających ze świadczeń pomocy społecznej osób w wieku aktywności zawodowej od
15. do 64. roku życia, takich jak:
– bezrobotni, w tym z dominującą dysfunkcją: niewydolność w sprawach
opiekuńczo-wychowawczych;
– nieaktywni zawodowo, w tym: młodzież od 15. do 18. roku życia z rodzin
zastępczych oraz placówek opiekuńczo-wychowawczych, usamodzielniani
wychowankowie rodzin zastępczych i placówek opiekuńczo-wychowawczych;
– zatrudnieni.
Projekt jest realizowany od 2008 do 2013 roku, a do końca 2010 roku objęto
nim 681 osób (453 kobiety i 518 mężczyzn).
Celem podejmowanych działań wobec wyżej wymienionych grup jest zapobieganie ich społecznemu wykluczeniu rozumianemu jako niemożność zaspokajania
podstawowych potrzeb, czemu towarzyszy ograniczenie w realizacji praw społecznych, kulturowych, zawodowych, edukacyjnych czy zdrowotnych (por. http://
mfiles.pl/pl/index.php/Wykluczenie_społeczne). Ważnymi czynnikami decydującymi o wykluczeniu są czas, w którym podlega się wyżej wymienionym zjawiskom, oraz stosunek człowieka do własnej sytuacji. Im dłuższy okres, któremu
zaczyna towarzyszyć postawa bierności wobec pojawiających się problemów, tym
zagrożenie wykluczeniem jest większe, a praca nad przerwaniem procesu ekskluzji
społecznej trudniejsza i bardziej długotrwała. Projekt „Działanie szansą na przyszłość” oferuje różne sposoby służące poprawie sytuacji życiowej osób nim objętych. Do metod tych należą instrumenty aktywnej integracji obejmujące dzia-
2011-08-26 13:49:48
142
łania służące zwiększeniu możliwości podjęcia pracy (instrumenty aktywizacji
zawodowej), uzupełnienia wykształcenia (instrumenty aktywizacji edukacyjnej),
poprawy stanu zdrowia i jakości funkcjonowania w rodzinie i społeczności (instrumenty aktywizacji zdrowotnej), pomagające przezwyciężyć izolację społeczną
i wskazujące sposoby angażowania się na rzecz społeczeństwa (instrumenty aktywizacji społecznej).
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie specyfiki pracy asystentów rodzinnych podczas rozwiązywania problemów członków społeczeństwa znajdujących
się w systemie pomocy społecznej na przykładzie doświadczeń Sekcji projektu systemowego POKL Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Kielcach. W związku z powyższym zasadne jest krótkie scharakteryzowanie głównych problemów
odbiorców projektu i ich postaw wobec sytuacji życiowej, w której się znaleźli.
Następnie zostaną przedstawione sposoby działania asystentów rodzinnych obejmujące dobre praktyki oraz zagrożenia i trudności związane z asystenturą.
W 2011 roku w projekcie systemowym zatrudnionych jest 9 pracowników
socjalnych pracujących w charakterze asystentów rodzinnych oraz specjaliści:
konsultant – psycholog, doradca zawodowy, specjalista pracy z rodziną. Część
kontraktów socjalnych (50) prowadzą pracownicy socjalni zatrudnieni w rejonach opiekuńczych i innych działach MOPR, którzy mają rozszerzony zakres
obowiązków, a za podpisanie i realizację kontraktu pobierają zapłatę w formie
dodatku specjalnego. W niniejszej pracy skupiono się na analizie działań osób
zatrudnionych w projekcie. Liczba środowisk, z którymi asystenci współpracują,
zależy od dominującej dysfunkcji. Najmniej, bo 10 środowisk, mają pracownicy
pomagający rodzinom z niewydolnością opiekuńczo-wychowawczą. Pozostali
asystenci pracują z 17 lub 18 odbiorcami projektu. Podstawowym narzędziem
współpracy jest kontrakt socjalny oparty na diagnozie sytuacji każdej osoby. Zapisane w nim działania są wcześniej uzgodnione i zaakceptowane przez odbiorcę
projektu i uwzględniają wiek, stan rodzinny, zdrowotny, wykształcenie i zainteresowania osoby przystępującej do projektu. Oprócz rozmowy z zainteresowanym,
wiedzę tę uzyskuje się w rozmowie z osobami, które już współpracują z rodziną,
np. kuratorami, pedagogami, pracownikami socjalnymi rejonów opiekuńczych,
oraz na podstawie istniejących dokumentów. Co kwartał dokonuje się oceny realizacji kontraktu. Początkowa jakość relacji między asystentem a odbiorcą jest
podstawą kształtowania dalszej współpracy stron.
Istotnym elementem odróżniającym pracę asystenta rodzinnego od pracownika socjalnego jest świadczenie wyłącznie pracy socjalnej. Asystent rodzinny,
w zależności od potrzeb, może nawet kilka razy w tygodniu wejść w środowisko,
aby wspierać i monitorować realizację wcześniej ustalonych działań. Nie chodzi
tylko o „techniczne” wykonywanie zadań, udzielanie porad i wskazówek, co „tu
i teraz” należy zrobić, ale przede wszystkim o wpływanie na zmianę postawy
odbiorcy wobec zaistniałych trudności życiowych. Jest to cel długoterminowy,
2011-08-26 13:49:49
Anna Jaśkowska • Specyfika pracy asystenta rodzinnego...
143
jednak jego realizacja nadaje sens pracy asystenta i jest najskuteczniejszą formą
pomocy, wzmacniającą człowieka na trudy dalszego życia.
W 2011 roku asystenci rodzinni zatrudnieni w projekcie podpisali 135 kontraktów. Czterdzieści procent z tej liczby stanowią środowiska będące kolejnym „pokoleniem pomocy społecznej”. Z ogólnej liczby (135) 24,4% osób żyje
w związkach małżeńskich, a 5,2% w konkubinatach. Osoby samotnie wychowujące dzieci stanowią 20%, osoby samotne – 35,6% (np. młodzież od 15. roku
życia), inne (np. brak uregulowanych relacji małżeńskich) to 6,7%.
Poza kilkoma wyjątkami większość odbiorców projektu boryka się z wieloma
trudnościami, zatem asystenci rodzinni pracują ze środowiskami wieloproblemowymi. Najczęstszymi przyczynami niekorzystnej sytuacji społecznej jednostek
i ich rodzin są: brak pracy, uzależnienia, niskie kwalifikacje zawodowe, opieka
nad osobami zależnymi. Z ankiety przeprowadzonej wśród asystentów wynika,
że najczęściej należy rozwiązywać trudności takie, jak:
– uzależnienia (głównie od alkoholu, ale również od różnych substancji psychoaktywnych),
– brak zatrudnienia (pomoc w poszukiwaniu pracy, zachęcanie do prac społecznie użytecznych),
– problemy mieszkaniowe (pomoc w pisaniu wniosków o przydział mieszkania socjalnego),
– problemy zdrowotne,
– problemy związane z niepełnosprawnością,
– współuzależnienia,
– konflikty rodzinne,
– trudności edukacyjne dzieci,
– problemy z utrzymywaniem higieny osobistej i porządku mieszkania oraz
właściwego żywienia,
– bierność klientów wobec niekorzystnej sytuacji życiowej i wyuczona bezradność,
– uzależnienie od pomocy społecznej i innych instytucji pomocowych,
– niewystarczające umiejętności rodzicielskie i opiekuńcze.
Dodatkowe trudności w podejmowaniu skutecznej pracy z odbiorcami projektu stanowią: izolacja społeczna, negatywne myślenie o sobie i życiu rodziny,
roszczeniowość, brak świadomych wyborów, deprywacja potrzeb, brak wartości
wyższych, brak wzorów moralnie dobrego postępowania, niska samoocena, brak
poczucia sprawczości w życiu, ryzykowne zachowania (zmiana partnerów życiowych, co niekorzystnie wpływa na dzieci), brak konsekwencji w działaniu, przemoc, brak odpowiedzialności za siebie i rodzinę, brak wiedzy co do wychowania
i właściwej opieki nad dziećmi, powielanie negatywnych wzorów zachowań.
Wymienione problemy osób dorosłych negatywnie wpływają na życie i sposób zachowania dzieci, które ponoszą bezpośrednie konsekwencje sytuacji rodziców. Asystenci rodzinni zauważyli zespół problemów, które towarzyszą dzieciom
2011-08-26 13:49:49
144
i młodzieży wywodzącym się z rodzin zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Są to – na pierwszym miejscu niskie osiągnięcia w nauce szkolnej i lekceważenie
obowiązku szkolnego, następnie problemy zdrowotne (kłopoty z prawidłowym
funkcjonowaniem układu oddechowego, nerwowego, płodowy zespół alkoholowy, niska waga, problemy logopedyczne), zaburzenia emocjonalne, niskie aspiracje życiowe, niskie poczucie wartości, brak wzorów moralnie dobrego postępowania oraz powielanie zachowań negatywnych, zaburzone relacje z rodzicami,
niewłaściwe odżywianie, brak nawyków higienicznych, zachowania agresywne
i inne.
To szerokie spektrum problemów dzieci wymaga od asystenta rodzinnego
zwrócenia uwagi rodzicom czy opiekunom na potrzebę ich reakcji i uświadomienia, że to najbliżsi odpowiadają za opiekę nad dziećmi. Asystent może wskazywać specjalistów, instytucje, umawiać wizyty lekarskie, natomiast nie może
przejmować obowiązków rodzicielskich.
W projekcie systemowym „Działanie szansą na przyszłość” można wyróżnić
listę dobrych praktyk, które przyniosły już pozytywne rezultaty:
1. Na szczególną uwagę zasługuje wsparcie asystenta w postaci zespołów
interdyscyplinarnych, które powoływane są w ramach projektu, a także
w świetlicach środowiskowych i placówkach opiekuńczych. Zespoły te
składają się z przedstawicieli instytucji zaangażowanych w pomoc rodzinie. Skutkiem spotkania zespołu jest ustalenie planu pracy socjalnej, który
realizują członków zespołu w zależności od swoich możliwości oddziaływania na środowisko.
2. Ograniczona liczba środowisk wyznaczona przez wielość i rodzaj problemów. Im mniej kontraktów przypada na asystenta, tym więcej czasu można
poświęcić środowisku, bardziej wnikliwie analizować trudności i monitorować zmiany.
3. Stosowanie kontraktów socjalnych jako narzędzi współpracy.
4. Towarzyszenie rodzinie i motywowanie do rozwiązywania problemów, co
wiąże się ze stymulacją odpowiedzialności za własne życie.
5. Wsparcie pracy asystentów spotkaniami superwizyjnymi.
6. Umiejętne połączenie indywidualizacji pracy socjalnej z podejściem do rodziny jako systemu.
7. Stałe podnoszenie poziomu wiedzy i umiejętności związanych ze specyfiką
problemów konkretnych odbiorców projektu, dzięki czemu asystent rodzinny może dostrzec elementy, które są istotne dla rozwiązania trudności
w rodzinie.
8. Wsparcie pracy asystenta dodatkowymi działaniami specjalistów (doradcy zawodowego, psychologa, specjalisty pracy z rodziną) oraz szkoleniami odbiorców projektu z zakresu umiejętności społeczno-zawodowych,
warsztatów umiejętności rodzicielskich, szkoleniami z zakresu profilaktyki
uzależnień, grup samopomocy.
2011-08-26 13:49:49
Anna Jaśkowska • Specyfika pracy asystenta rodzinnego...
145
Wielość problemów, z którymi musi się zmierzyć asystent i klient, wymaga od osoby pomagającej dużej wiedzy, umiejętności poruszania się po świecie
instytucji oraz determinacji w dążeniu do celów, ponieważ na drodze skutecznego działania występuje wiele przeszkód formalnych i nieformalnych. Trafnie
miejsce pracy socjalnej w społeczeństwie ujęła Kazimiera Wódz, wskazując na
pośredniczenie między instytucjami polityki społecznej państwa, społeczności
lokalnych, wspólnot naturalnych (głównie rodziny), stowarzyszeń i wymagań
rynku (por. Wódz, 1998, s. 96). Profesjonalizm i skuteczność asystenta wymagają od niego posiadania określonych wartości i zasad postępowania, które chronią
klienta przed przedmiotowym traktowaniem, stereotypizacją, uprzedzeniami.
Ważne jest też poznanie świata wartości klienta, ponieważ od jego moralności
zależą sposób traktowania swojego życia oraz motywacja do podjęcia lub zaniechania działań zmierzających do zmian1.
Kolejnym wymaganiem wobec asystenta rodzinnego jest spojrzenie na klienta
i rodzinę przez pryzmat ich mocnych stron, możliwości działania, a nie skupienie się na brakach, nieumiejętności radzenia sobie z różnymi sytuacjami. Należy
się starać wydobywać potencjał, który każdy człowiek ma i – bazując na nim –
współpracować z klientem w celu pokonywania przez niego problemów (wzmocnienie – empowerment) (por. DuBois, Krogsrud Miley, 1999, s. 141–146).
Metodyczne asystowanie rodzinie w pokonywaniu przez nią trudności jest
obarczone wieloma zagrożeniami. Wynikają one z niewłaściwego zaangażowania w problemy klientów oraz błędnego podejścia do odbiorcy projektu, polegającego na odebraniu mu podmiotowości w działaniu. Podstawowe zagrożenia
asystentury to:
1. Skłonność do wyręczania klienta w działaniu (nadopiekuńczość), co wpływa na wzmocnienie postawy bierności i bezradności w pokonywaniu trudności życiowych.
2. Skłonność asystenta do realizacji własnej wizji pomocy, bez odnoszenia
się do tego, co klient uważa dla siebie za dobre, czego on pragnie i co mu
najbardziej w życiu przeszkadza. Asystent w tym przypadku przedkłada
własne zdanie nad pragnienia osoby, której pomaga.
3. Przekraczanie granic wynikających z relacji pomagania, co może skutkować nadmiernym spoufaleniem, odebraniem intymności życia klientowi
i jego rodzinie (nadmierna ingerencja w sprawy klienta).
4. Przejmowanie nadmiernej odpowiedzialności za życie klienta, co prowadzi
do szybkiego wypalenia zawodowego.
1
Praca wymagająca bezpośredniego kontaktu z drugim człowiekiem opiera się zawsze na
decyzjach natury moralnej i na tej płaszczyźnie występują konflikty wartości, które mogą
nawet uniemożliwić dalszą współpracę. Rola i znaczenie wartości w pracy socjalnej zostały
wyczerpująco przedstawione przez B. DuBois, K. Krogsrud Miley, 1999, s. 97–131.
2011-08-26 13:49:49
146
Podsumowując, należy stwierdzić, że pracę asystenta rodzinnego trzeba
rozpatrywać jako zawód – powołanie. Osoby będące asystentami powinny odznaczać się szczególnie umiejętnością słuchania, być dobrymi obserwatorami,
a przede wszystkim darzyć szczególnym szacunkiem człowieka, który boryka się
z różnymi trudnościami. Oprócz wymienionych cech asystent potrzebuje interdyscyplinarnej wiedzy, by we właściwy sposób oddziaływać na jednostkę i grupę,
jaką stanowi rodzina. Asystenci rodzinni projektu „Działanie szansą na przyszłość” dla dobra klientów podejmują współpracę z wieloma instytucjami i specjalistami. Najczęściej są to: prawnicy, psychiatrzy, psychologowie dziecięcy, terapeuci uzależnień, logopedzi. Na podstawie działań asystenta rodzinnego należy
stwierdzić, że stanowi on brakujące ogniwo w pomocy społecznej, a w obecnej
strukturze pomocowej pełni nieocenioną rolę w przeciwdziałaniu wykluczeniu
społecznemu rodzin.
Bibliografia
DuBois B., Krogsrud Miley K., 1999, Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, Śląsk, Katowice.
http://mfiles.pl/pl/index.php/Wykluczenie_społeczne, data dostępu: 18 maja 2011.
Krasiejko I., 2010, Metodyka działania asystenta rodziny. Podejście Skoncentrowane na
Rozwiązaniach w pracy socjalnej, Śląsk, Katowice.
Nocuń A.W., Szmagalski J., 1998, Podstawowe umiejętności w pracy socjalnej i ich kształcenie, Śląsk, Katowice.
Szpunar M. (red.), 2010, Asystentura rodziny – nowatorska metoda pomocy społecznej
w Polsce, MOPS Gdynia.
Wódz K., 1998, Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Śląsk, Katowice.
2011-08-26 13:49:49
Anna Jaśkowska
The distinctiveness of the family
assistant profession – the case study
of the systemic project entitled
“Activity as a future prospect” carried
within the framework of the local
Family Support Centre in Kielce
T
he systemic project of the local Family Support Centre in Kielce
entitled “Activity as a future prospect” is addressed to persons belonging to the economic activity age group 15–64 who take advantage of social
security benefits (unemployed individuals, including those with parental care incapability as a primal dysfunction, individuals who are economically inactive,
including youth in the age range of 15–18 years old, affiliates of the surrogate
families and educational and care centres, wards of the surrogate families and
educational and care centres who are predisposed to become independent, employed individuals). The project has been carried out from 2008 till 2013, and by
the end of 2010 it included 681 persons. The main purpose of the activity undertaken towards the above referred groups is to counteract their social exclusion
understood in terms of incapability to satisfy their basic needs. Such incapability
is accompanied by the limited ability to exercise principal social, cultural, professional, educational as well as health care rights. The family assistant is a major
person to provide joint cooperation between the social unit and its environment
(that is, a family). This party is supported by the team of professionals such as
psychologist, vocational counsellor and family counselling specialist. Apart from
that, the assistants cooperate with lawyers, psychiatrists, child psychologists, addiction psychotherapists, speech therapists and physiotherapists. The “Activity
as a future prospect” systemic project takes account of the following list of so far
beneficial good practices:
2011-08-26 13:49:49
148
1.What deserves to be emphasised is the support provided for the assistant
by the interdisciplinary teams that are appointed within the framework of
the project or that make part of various community centres or child care
centres. These teams consist of the representatives of the institutions involved in providing help for families. As a consequence of the team meetings,
the social work plan is being scheduled, that is later on completed by different participants of the team depending on their potential to influence the
social environment.
2.The limited number of the social environments is designated in terms of
the type and amount of the problems involved. The fewer assistance contracts there are to be hel, the more time can be dedicated tothe working
environment and the greater is the potential to monitor the changes and to
pursue the in-depth analysis of the difficulties encountered.
3.The contracts for social services are applied as cooperation tools.
4.The family assistance and the problem-solving motivational work are
associated with an attempt to stimulate the increased responsibility for
individual’s own life choices.
5.The assistant’s work is supported during the supervision meetings.
6.The social work individuation is well balanced with family system approach
7.The constant knowledge and capabilities development is well suited with
particular problems on the side of the project beneficiaries. As a result, the
family assistant is capable of distinguishing the elements that are vital in
terms of the family difficulties.
8.The assistant is provided with additional professional support (of a psychologist, vocational counsellor and family counselling specialist) and can
make use of the developmental training addressed to beneficiaries of the
project that covers such subject fields as social and professional capabilities
improvement, parental care workshops, addiction prevention programmes,
as well as mutual support groups support.
The variety of problems that are to be faced by an assistant and their clients
must be well grounded on the broad knowledge. It also requires good skills in
dealing with a varied range of institutions involved as well as determination in
pursuing one’s goals. This is due to the fact that when attempting to act efficiently one encounters several formal and informal hindrances. The major threats
associated with assistant’s work might include: instrumental approach towards
one’s clients, providing relief for someone in handling their own actions, being
unable to determine the client’s own resources, overly intimating the client and
surpassing the limits of the family’s privacy.
2011-08-26 13:49:49
Kilka refleksji po lekturze Ustawy
o wspieraniu rodziny i systemie
pieczy zastępczej1
Istota społeczna w systemie welfare state
P
olitycy często odwołują się do tzw. europejskiego modelu społeczeństwa i dyskutują na temat jego konkurencyjności w odniesieniu do
innych modeli społecznych na poziomie globalnym. Nikt jednak nie proponuje
jasnych definicji ani jednoznacznych interpretacji tego pojęcia (Jarre, 2007). Powszechnie jednak wiadomo, że obejmuje ono określoną kombinację m.in. silnych
instytucji i procedur demokratycznych, wysoce efektywnej gospodarki, dialogu
społecznego, solidarności społecznej, równych szans dla wszystkich, wysokiego
poziomu ochrony socjalnej i ochrony zdrowia (Jarre, 2007). Mimo istniejących
różnic w państwach członkowskich uznaje się za cechę wspólną system welfare
state oparty na zapisach Strategii Lizbońskiej i innych dokumentach, tzw. Kartach (Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, Karta Praw Podstawowych i inne),
mających zaowocować większą liczbą lepszych miejsc pracy i większą spójnością
społeczną, tworzeniem szans wszystkim obywatelom niezależnie od zajmowanego przez nich miejsca w przestrzeni społecznej do wypełniania odpowiedniej dla
nich roli. Kwestie te stanowią, jak się wydaje, rzetelny paradygmat dla określania
imperatywów kategorycznych na gruncie szeroko rozumianej wolności, ponieważ
model ten (upraszczając) łączy różne role głównych podmiotów: państwa, rynku,
instytucji, organizacji i obywateli. Państwa dlatego, że jedynie ono ma możli1
z 2011 r. Nr 149, poz. 887). Temat ten jest także omawiany w opracowaniu Nowe wymiary
i nowe perspektywy pracy socjalnej w kontekście Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki pod red.
Z. Markiewicza (Markiewicz, b.d).
2011-08-26 13:49:49
150
wość zagwarantowania obywatelom podstawowych praw, działań użyteczności
publicznej, kreowania zintegrowanego społecznie środowiska i określenia zasad
solidaryzmu. Rynku, ponieważ jest on utworzony jako efektywny dostawca dóbr
i pracy, a społeczeństwo obywatelskie ze swoimi instytucjami powołane jest do
artykułowania potrzeb ludzi, ich obrony oraz wspierania samoorganizacji. Europejski model społeczny zapewnia też, że praca jednostki przestaje być własnością
wolnego rynku, podlegając prawnej ochronie i specjalnym regulacjom. Idea leżąca u podstaw tego modelu zakłada również, że jednostka nie będzie pozostawiona sama sobie, zdana jedynie na siły rynku w zaspokajaniu swoich potrzeb, nie
będzie doświadczała deprywacji czy marginalizacji z powodu niemożności podjęcia pracy wywołanej niepełnosprawnością, chorobą czy niezaradnością życiową.
Dużą wagę przywiązuje się do roli trzeciego sektora, który z jednej strony stanowi miejsce dla aktywności obywatelskiej wolontariuszy i pracowników, z drugiej
zaś dostarcza usług (i towarów) odbiorcom, wobec których państwo przyjęło na
siebie określone zobowiązania. Jest to swoiste połączenie zasobów aktywności
społecznej z potrzebami, w funkcji zasady subsydiarności.
Oznacza to, że uwikłanie w relacje społeczne nie stanowi cechy przygodnej,
lecz jest trwale wpisane w naturę ludzką. Między innymi dlatego filozofowie
scholastyczni nazywali człowieka animal sociale (http://fides-et-ratio.pl/index.
php/2011/05/prof-dr-hab-henryk-kieres-u-podstaw-zycia-spolecznego-personalizm-czy-socjalizm/) – istotą społeczną.
W pierwszym rzędzie stanowi ona skutek złożoności natury ludzkiej i skłonności do ciągłego rozwoju – poszerzania kręgu oddziaływania na elementy
duchowe i materialne, a w ślad za tym świadome odkrywanie coraz lepszych
możliwości rozwoju i zaspokajania potrzeb. Następnym elementem jest umiejętność kształtowania przez człowieka stosunków społecznych przez pryzmat
swego wnętrza oraz warunków środowiska zewnętrznego, co oznacza, że ma
umiejętność powoływania do istnienia szeregu interakcji, które przekształcone
z czasem w instytucje, z ich dorobkiem indywidualnym i zbiorowym, tworzą
zasoby określane kulturą danej społeczności. Można więc śmiało stwierdzić,
że przyczyny społecznego charakteru natury ludzkiej leżą w tęsknocie za obecnością drugiego człowieka, jak również są wynikiem braku samowystarczalności, słabości i ograniczoności. Potrzeba życia społecznego występuje nie tylko
w odniesieniu do potrzeb fizycznych, ale i emocjonalnych przez tęsknotę za doświadczaniem obecności innych ludzi. Doświadczanie to należałoby rozumieć
jako efektywną interakcję, a nie tylko samo przebywanie wśród ludzi.
Ksiądz Heinrich Pesch z tego wywodzi ideę solidaryzmu społecznego, pisząc:
[...] solidaryzm jest tym systemem społecznym, który wychodząc z założeń moralnych ograniczeń struktury życia społecznego, domaga się budowy społeczeństwa
na zasadach wzajemnej solidarności i współodpowiedzialności członków danego
społeczeństwa. Solidarność to dążenie całej społeczności do wspólnego celu, jakim
2011-08-26 13:49:49
Zdzisław Markiewicz • Kilka refleksji po lekturze ustawy...
151
jest realizacja idei sprawiedliwości społecznej. Jej warunkiem jest budowa organiczna społeczeństwa na gruncie więzi zawodowej z uwzględnieniem czasu i miejsca.
W społeczeństwie zbudowanym na zasadach organicznych musi być zagwarantowana autonomia, to jest zróżnicowanie celów, swoboda działania i wyodrębnienie odpowiedzialności jednostek, gospodarstw jednostkowych i zrzeszeń (za: Strzeszewski,
1985, s. 234–235).
Dalej określa ksiądz Pesch warunki solidarności jako:
– istnienie wspólnego dobra (miłość ludzi, gotowość niesienia pomocy, życzliwość,
gotowość do uznania dobra innych ludzi),
– poznanie wspólnego dobra przez wszystkich członków społeczności,
– zgodność wszystkich w dążeniu do wspólnego dobra,
– zgoda na ustalony porządek w tym dążeniu (Strzeszewski, 1985, s. 517).
Poszerzając rozumienie przedstawionej idei solidaryzmu, trzeba zaznaczyć
również to, że chociaż każdy człowiek ma własne, różne od innych, specyficzne
życie wewnętrzne, za każdym razem jednak tęskni za wolnością. I to niezależnie
od społeczności, do której należy, różnie też tę swoją wolność pojmuje. Różnorodne (również patologiczne) przejawy wolnego życia tworzą odbicia i refleksy w przestrzeni człowieka, a zdarzające się przypadki marginalizowania przez
władzę pojawiających się w ten sposób obrazów problemów społecznych, muszą
wywołać w perspektywie zniszczenie jednostki, chyba że nauczy się ona alokować
w inne bezpieczniejsze struktury. I z tych miejsc, źle pojmując swoje swobody,
nie odróżniając wolności od swawoli, może wyrządzić wiele szkód w otaczającej
ją społeczności, pogrążając zarówno siebie, jak i otoczenie.
Nie wystarczy powiedzieć, że wolność jest warunkiem rozwoju człowieka,
jego dostojeństwem i siłą twórczą – wolność jest czymś więcej, jest warunkiem
istnienia osobowości ludzkiej. Wolność więc nie polega tylko na jej ekspresji
w przestrzeni pozbawionej przeszkód. Jest również możliwością modelowania tej
przestrzeni w celu stworzenia obszarów samorealizacji innym członkom społeczności i dlatego przeszkody w działaniu ludzkim należy traktować jako ograniczenia wolności. Papież Jan Paweł II opisuje wolność jako istotę i źródło człowieczeństwa, wskazując, że jej źródłem jest sama natura człowieka.
Istota wolności tkwi we wnętrzu człowieka, należy do natury osoby ludzkiej i jest
jej znakiem rozpoznawczym. [...] Być wolnym to móc chcieć i wybierać [...] (Jan Paweł II, Orędzie na XIV Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 1981, za: http://religia.tv/
index.php?typ=news&id=422).
Sens tych kilku prostych słów można przyrównać do znaczenia, jakie miało
ogłoszenie kartezjańskiej zasady „myślę, więc jestem”. Łącząc je ze sobą, można
powiedzieć, że człowiek dopiero wtedy uzyskuje pełnię swojego człowieczeństwa, gdy doświadcza świadomości swego istnienia w przestrzeni pozwalającej na
dokonywanie wolnych i świadomych wyborów.
2011-08-26 13:49:50
152
Człowiek jest istotą społeczną. Stąd szczególnego znaczenia nabiera stopień
jego równowagi pomiędzy indywidualizmem a uspołecznieniem. „Dobro jest celem życia indywidualnego i jednostkowego, niemniej dobro wspólne ma prymat
nad jednostkowym” (M. Warecki, W. Warecki, 2008), z zachowaniem jednak
pewnych granic, nie burzących wspomnianej równowagi, której obraz zmieniał
się na przestrzeni dziejów. Argumentując tę tezę, można przywołać Alexisa de
Tocqueville’a, który przestrzegał władzę przed wytworzeniem zjawiska tzw. indywidualizmu demokratycznego porównywalnego z izolacją, podając taką jego
definicję:
[...] uczucie spokojne i umiarkowane, które sprawia, że każdy obywatel izoluje się od
zbiorowości i trzyma się na uboczu wraz ze swą rodziną i przyjaciółmi. Stwarzając
sobie w ten sposób, na własny użytek swoje własne społeczeństwo, pozostawia wielkie
społeczeństwo swoim własnych losom. Jednostki odosobnione w wąskim spektrum
własnej prywatności w wyniku rozwoju takiego modelu społecznego postępowania,
mogą w pewnym momencie przestać dostrzegać innych współobywateli (Demokracja
w Ameryce, 2006).
Żyjący obok ocierają się o nich, ale tego nie czują.
Jednostka w poczuciu osamotnienia w ostateczności zatraca wolną wolę ludzką.
Ponad wszystkim panuje na wyżynach potężna i opiekuńcza władza, które chce sama
zaspokoić ludzkie potrzeby i czuwać nad losem obywateli (Demokracja w Ameryce,
2006).
Władza to nie tylko instytucja, a instytucja to nie tylko mury.
Jakkolwiek by definiować rządzenie i zarządzanie, w pedagogii instytucjonalnej egzemplifikuje się ono przez system instytucji. Instytucja nie istnieje jedynie
w sensie realnym, lecz może być również stanem wyobrażonym i symbolicznym.
Tworzy się w organizmie, w placówce, w zakładzie, w obiektach publicznych.
W organizmie, który fizycznie istnieje, instytucja materializuje się jako zestaw
norm, reguł, przepisów odpowiednich dla instytucji społecznej. Instytucja rozumiana jako zestaw norm może być narzucona z zewnątrz i wówczas mówi się
o instytucji zewnętrznej. Może być również elementem umowy, aktu woli jednostek tworzących, konstytuujących określone stosunki między sobą, wówczas
mówi się o instytucji wewnętrznej (Marynowicz-Hetka, 2007). Dlatego zawsze
będzie ona związana ze swoim głównym zadaniem: możliwością wywierania
wpływu oraz z zagospodarowywaniem przestrzeni społecznej. Ze swej natury zagospodarowywanie pozostaje w trwałych relacjach z działaniami polegającymi na
tworzeniu równowagi bądź zmierzającymi do jej burzenia. W sytuacji tworzenia
się nowej współczesnej polskiej rzeczywistości społecznej twórcy tego dzieła muszą sprostać zadaniu przywracania równowagi. I paradoksalnie tworzeniu równowagi powinno towarzyszyć burzenie – stanu przewagi instytucji zewnętrznych
nad wewnętrznymi.
2011-08-26 13:49:50
153
Jak skutecznie realizować
Ustawę o wspieraniu rodziny i pieczy zastępczej?
W myśl założeń reformy opieka zastępcza powinna stanowić istotny
element szerszego systemu pomocy dziecku i rodzinie na poziomie lokalnym.
Zgodnie z zamysłem projektodawców większe znaczenie miały mieć działania
profilaktyczne skierowane na udzielanie wsparcia rodzinie naturalnej dziecka
przed wystąpieniem sytuacji kryzysowej zmuszającej do zabrania potomka z domu
i umieszczenia go w rodzinie zastępczej lub placówce socjalizacyjnej. Pobyt dziecka w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej z założenia
miał być krótkotrwały – trwać do czasu, gdy będzie mogło powrócić do rodziców naturalnych. Większą rolę pełnić miały rodziny zastępcze niespokrewnione
z dzieckiem, w tym także rodziny zastępcze zawodowe, o czym szeroko pisano
w literaturze fachowej w latach 2004–2005 (zob. Kolankiewicz, 2005; Kaczmarek, 2004; Wyrwicka, 2004; Wesołowska, 2004; Wszołek, 2004; Kozicka, 2006).
Projektuje się rewolucyjną reformę systemu. Wprowadza się nowe sposoby
i nowe podmioty świadczące usługi społeczne, takie jak asystent rodziny, rodzina
pomocowa czy koordynator, nowe struktury instytucjonalne, nowe jakościowo
obciążenia organizacyjne i finansowe w gminach. Niepokój może jednak budzić
kwestia ustalania standardów usług, egzekwowania ich jakości, kwestie superwizji, i – co kluczowe – sposób pozyskania w tak krótkim czasie odpowiednio
wykwalifikowanych i przygotowanych zasobów ludzkich, które będą tworzyć ten
nowy system i realizować usługi.
Nie mam pewności, czy ze zatomizowanych lokalnych społeczności w wyniku zapisów ustawowych uda się stworzyć w najbliższej przyszłości solidarne,
wzajemnie wspierające się i szanujące swoje odrębności wspólnoty, skoro doświadczenia 20 lat nowego ładu demokratycznego przynoszą stale wzrastającą
liczbą osób defaworyzowanych z powodu swojej inności czy słabości społecznej.
Czy nie lepiej byłoby najpierw zadbać o odpowiednio uformowane kadry, a dopiero potem wprowadzać nowy system? System, dodajmy, żywo przypominający standardy organizacyjne istniejące w USA przed stu laty2. Obawiam się, czy
w małych miejscowościach, w których panuje stereotypowe postrzeganie ludzi
biednych, w ogóle uda się wprowadzić system wsparcia w tym kształcie. Często
przecież słyszę, że ludzie sami są winni, że są biedni, a jak w rodzinie pojawia
się alkohol czy bezradność, to najlepiej dzieci przenieść do placówki. Oczywiście
można ten stereotyp zmienić, ale jest to proces, którego nie da się wywołać nawet najlepszą ustawą. Zadaję sobie pytanie, jak zachowa się lokalna władza, jak
2
Które szeroko opisywała np. Mary E. Richmond (1922).
2011-08-26 13:49:50
154
poradzi sobie z realizacją ustawy, skoro czasami nie potrafi zorganizować nawet
prostego systemu wsparcia osób bezrobotnych na gruncie POKL3.
Celowo wcześniej wspomniałem o indywidualizmie demokratycznym, by
unaocznić ryzyko alienacji, zagrażającej zarówno rodzinom, którym odebrano
dzieci i które to może spotkać, jak i – może przede wszystkim – władzy. Obawiam się dodatkowych podziałów w społecznościach lokalnych, dla których tematem do dyskusji i pożywką dla plotek stanie się kolejna ocena często zagubionych, zdezorientowanych rodziców i zawsze nieszczęśliwych dzieci. Chciałbym
chronić te rodziny przed misjonarskimi zapędami sąsiadów i włażeniem z butami
w ich intymne sprawy stanowiące o źródłach rodzinnych problemów. Chcę bronić przed bezradną lub akceptującą takie i podobne nękania postawą przedstawicieli władzy, którzy będą twierdzić, że w zasadzie tylko wykonują zapisy ustawy. Kto stanie się arbitrem w sytuacjach nieuchronnych konfliktów? Kto stanie
na straży standardów operacyjnych i prawa do świadomych i wolnych wyborów
wszystkich osób zaangażowanych w sprawę? Sąsiad, rodzina, asystent, koordynator, wójt, ksiądz czy miejscowy sklepikarz? A kto naprawi szkody?
By wywołać zmiany, nie wystarczy samo otwarcie przestrzeni działania administracyjnego drogą ustawową. Pozostaje cała sfera zwana instytucją wewnętrzną,
rozumienie teorii empowerment, zrozumienie i zakceptowanie zasady subsydiarności, umiejętność przekształcania zasobów w kapitał, akceptacja dla formuły
społeczeństwa solidarnego, obywatelskiego i wiele, wiele innych obszarów, które
do tej pory nie zostały jeszcze odpowiednio uformowane.
Obecny stan pędu ku zmianom postrzegam z perspektywy imperatywu hipotetycznego, rozumianego jako nakaz podjęcia określonych działań, by osiągnąć
pożądany cel. I tu się zgadzam. Trzeba działać. Ale Immanuel Kant określił jeszcze drugą zasadę, zwaną imperatywem kategorycznym, rozumianym jako nakaz
bezwzględny, który brzmi:
„Postępuj zawsze wedle takich zasad, co do których możesz jednocześnie
chcieć, żeby się stały prawem powszechnym” (http://pl.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Kant). I tu mam spore wątpliwości, czy cały projekt związany z ustawą –
od pomysłu, poprzez konsultacje, procedury legislacyjne aż po niepewne skutki
na poziomie wdrażania – spełnia postulat imperatywu kategorycznego.
3
POKL – Program Operacyjny Kapitał Ludzki; choć w ponad 90% jest finansowany ze
środków UE, to w 2011 roku do programu nie przystąpiło około 50% gmin województwa
opolskiego, głównie małych i średnich.
2011-08-26 13:49:50
155
Bibliografia
Demokracja w Ameryce, 2006, cz. 1, http://pl.shvoong.com/social-sciences/political-science/250102-demokracja-ameryce-cz, data dostępu: marzec 2011.
http://fides-et-ratio.pl/index.php/2011/05/prof-dr-hab-henryk-kieres-u-podstaw-zycia
-spolecznego-personalizm-czy-socjalizm, data dostępu: marzec 2011.
http://pl.wikipedia.org/wiki/Immanuel_Kant, data dostępu: marzec 2011.
Jan Paweł II, Orędzie na XIV Światowy Dzień Pokoju, 1 stycznia 1981, za: http://religia.
tv/index.php?typ=news&id=422, data dostępu: marzec 2011.
Jarre D., 2007, Europejski model społeczny i uslugi socjalne użyteczności publicznej [w:]
E. Leś, M. Ołdak (red.), Przedsiębiorstwo społeczne w rozwoju lokalnym, Collegium
Civitas, Warszawa.
Kaczmarek M., 2004, Stan opieki zastępczej nad dzieckiem „na półmetku” reformy. Z perspektywy standardów prawa, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 3.
Kolankiewicz M., 2005, Małe dzieci w zmieniającym się systemie opieki, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 2.
Kozicka I., 2006, Nowe trendy w opiece nad dzieckiem, http://www.dommieszko.pl/startowa/Opracowania/15/index.htm, data dostępu: marzec 2011.
Markiewicz Z. (red.) (b.d.), Nowe wymiary i nowe perspektywy pracy socjalnej w kontekście
Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, http://www.mopr.opole.pl/pokl/images/stories/dokumenty/tre%C5%9B%C4%87.pdf, data dostępu: sierpień 2011.
Marynowicz-Hetka E., 2007, Pedagogika społeczna, PWN, Warszawa.
Richmond M.E., 1922, What Is Social Case Work? An Introductory Description, Russell
Sage Foundation, New York.
Strzeszewski C., 1985, Katolicka nauka społeczna, Ośrodek Dokumentacji i Studiów Społecznych, Warszawa.
z 2011 r. Nr 149, poz. 887).
Warecki M., Warecki W., 2008, Czy człowiek jest istotą społeczną?, http://www.psychologia-spoleczna.pl/felietony-czytelnia-108/68-kronika-zdarzen-psychologicznych/
312-czy-czlowiek-jest-istota-spoleczna.html, data dostępu: marzec 2011.
Wesołowska Z., 2004, Przekształcenie domu dziecka w placówkę wielofunkcyjną, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 6.
Wszołek J., 2004, Wspierać czy zastępować rodzinę?, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 4.
Wyrwicka K., 2004, Zmiany i nowe rozwiązania w ustawie o pomocy społecznej, „Problemy
Opiekuńczo-Wychowawcze”, nr 5.
2011-08-26 13:49:50
2011-08-26 13:49:50
A few reflections after reading
the Family Support and Substitute
Care Act
P
oliticians frequently refer to the European model of society and
discuss its competitiveness at the global level as compared to other
social models. However, no clear definitions or unequivocal interpretations of
this term are offered. It is commonly known that the model involves a specific
combination of, among others, powerful institutions and democratic procedures,
highly effective economy, social dialogue, social solidarity, equal opportunities
for all, social protection and health protection. Despite the differences existing
between the member states, they all share a common Welfare State System of,
based on the Lisbon Strategy and other documents whose aim is to provide more
and better workplaces as well as better social cohesion, and to create opportunities for all citizens, regardless of their position in the public sphere in order that
they fulfil the role which suits them best. These matters constitute, as it seems,
a reliable paradigm for determining categorical imperatives on the basis of broadly
understood freedom as the model (to put it simply) links different roles of main
subjects: the state, the market, institutions, organisations and citizens. Only the
state can guarantee basic human rights, actions of public interest, the creation
of a socially integrated environment and specification of the rules of solidarity.
The market, on the other hand, is called to be an efficient provider of goods and
work; and civil society, together with its institutions, is called to articulate human
needs, to protect them and to support self-organisation. A great deal of emphasis is put on the role of community sector which on the one hand provides room
for civic engagement of volunteers and workers, and on the other hand provides
services (and goods) to the recipients who are the liability of the state. This creates a specific combination of the resources of social activity with the needs,
along with the rules of subsidiarity. In the idea of subsidiarity, however, this
quality of interweaving social relations is not a flaw, but is a backbone permeat-
2011-08-26 13:49:50
158
ing human nature. It is one of the reasons why scholastic philosophers who call
a human being an animal sociale – a social creature – place him in a social space
as a free individual with both the longing and the need to create and enter into
various social relations. Such experience of the presence of the others fits neatly
into the idea of social solidarity which on the assumption of moral restrictions
on the structure of social life urges the emergence of society built on the basis of
mutual solidarity and co-responsibility of its members. Solidarity means that the
whole society strives to achieve a common objective of the fulfilment of the idea
of social justice. It can be attained by creating organic society on the grounds of
occupational bonds with special consideration given to time and place. Organic
society must have autonomy, i.e. the diversity of goals, the freedom of action and
the differentiation between the responsibilities of individuals, households and
associations.
While broadening the understanding of the idea of solidarity presented, one
also needs to stress that although every individual has their own unique interior
filled with his or her specific inner life, we all long for freedom. The understanding of what this freedom is differs and is not dependent on the community to
which one belongs. Various (also dysfunctional) manifestations of free life create reflections and reflexes in the space of a human. There are cases when the
reflections that demonstrate social problems are marginalised by those in power,
which in the end leads to the destruction of an individual, unless he learns to
invest in other safer structures. Also from these places, if one understands their
freedoms wrongly and is unable to differentiate between freedom and wantonness, a great deal of damage can be caused to the community, dooming both an
individual and their environment. Since a human being is a social creature, the
equilibrium between his individualism and socialisation becomes vital. Doing
good is the objective of individual life; however, the common good has primacy
over the individual one, with the preservation of some limits that do not breach
the idea of the aforementioned equilibrium which has evolved throughout the
times. In order to support the argument about the need for balance, one can
invoke Alexis de Tocqueville warning the state against the emergence of the
phenomenon of the so-called democratic individualism comparable to isolation.
He defines it as follows: the tranquil and moderate feeling that causes every citizen to separate from the collective and keep to themselves together with their
family and friends. Creating their own society to their own purposes in this way,
a citizen leaves a greater society to its fate. As a result of the development of such
a model of social behaviour, the individuals become detached in the narrow spectre of their privacy and may at some point cease to notice other citizens. The ones
living beside brush against them, but they will not feel it. The sense of loneliness
leads an individual to eventually lose the free will; henceforth, the mighty and
caring state takes over the power and it alone strives to fulfil human needs and
watch over the fate of the citizens.
2011-08-26 13:49:51
Zdzisław Markiewicz • A few reflections after reading the Family Support...
159
According to the premises of the reform, substitute care should constitute
a significant element of the broader system of the child and family support at the
local level. A revolutionary reform of the system is being drafted. It has a similar
organisational construction to the system of the 1920’s in the USA. It introduces
new methods of providing social services, and new subjects, such as a family assistant, an auxiliary Family or a coordinator; new institutional structures, and
qualitatively different organisational and financial liabilities of communes. There
is still some anxiety connected with how the standards of services are established,
the execution of the quality of the services, the matters of supervision and the
crucial matter of how to obtain in such a short period of time the properly qualified and prepared human resources that will create the new system and provide
the services.
I am asking myself how local government will deal with the implementation
of the Act, taken that sometimes it cannot even organise a simple support system
for the unemployed in the framework of the Operational Programme Human
Capital. I am afraid that local communities will become even more divided, filled
with gossip and comments on the assessment of frequently lost and disoriented
parents and always unhappy children. Also, I have no idea who will ensure operational standards and the right to conscious and free choices of all the people
involved in these immensely difficult human matters. I view the present state of
the rush towards change as a hypothetical imperative, understood as a requirement to take actions to achieve the desired result. At this point, I agree. Action
is necessary. However, Kant specified also the second rule, called a categorical
imperative, understood as an unconditional requirement, which goes as follows:
act only according to that maxim whereby you can, at the same time, will that it
should become a universal law. It is here that I am highly doubtful whether the
whole project connected with the bill – from the idea, through the consultations,
legislative procedures to unsure results on the level of implementation – fulfils
the postulate of the categorical imperative.
2011-08-26 13:49:51
2011-08-26 13:49:51
Marek Lasota
Asystent rodziny w Miejskim Ośrodku
Pomocy Rodzinie w Poznaniu
Wstęp
W
Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie w Poznaniu asystenci
rodziny zatrudnieni są od 2009 roku w ramach realizowanego
projektu systemowego: „Pomoc – aktywizacja – wsparcie” (PAW)1 współfinansowanego przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Możliwość zatrudnienia ich w projekcie wynika z Zasad przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych Ośrodków Pomocy Społecznej,
Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013
(2010, s. 23). Zgodnie z zapisami w tym dokumencie organizacja i finansowanie
usług wsparcia i aktywizacji rodzin marginalizowanych, w tym kosztów zatrudnienia asystenta rodzinnego, stanowią jeden z instrumentów aktywnej integracji (dokładnie instrument aktywizacji społecznej) możliwych do sfinansowania
w ramach projektu. Obecnie na stanowisku asystenta rodziny zatrudnionych jest
siedmiu pracowników w pełnym wymiarze czasu pracy. Są to osoby pracujące
wcześniej w MOPR (co najmniej dwa lata) na stanowisku pracownika socjalnego, a więc mające uprawnienia do wykonywania tego zawodu.
1
Zgodnie z Regulaminem organizacyjnym Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu do
realizacji projektu systemowego „Pomoc – aktywizacja – wsparcie” utworzono zespół projektowy, którego kierownik podlega służbowo kierownikowi działu metodycznego, a w dalszej kolejności zastępcy dyrektora ds. środowiskowej pomocy społecznej. Asystenci rodziny
podlegają służbowo kierownikowi zespołu projektowego przez koordynatora ds. aktywnej
integracji.
2011-08-26 13:49:51
162
Miejsce asystenta rodziny w systemie wsparcia
Projekt systemowy „Pomoc – aktywizacja – wsparcie” jest kierowany
do osób zagrożonych wykluczeniem społecznym i korzystających ze świadczeń
pomocy społecznej. Z usług asystenta rodziny (jako instrumentu aktywizacji
społecznej) korzystają klienci MOPR po zawarciu z pracownikiem socjalnym
kontraktu socjalnego w ramach wyżej wymienionego projektu. Elementami planu wsparcia zawartego w tym dokumencie, oprócz usług asystenta, są też inne
instrumenty aktywizacji społecznej, edukacyjnej, zawodowej i zdrowotnej. Najczęściej występujące z nich to zajęcia w Klubie Integracji Społecznej i pomoc
psychologiczna (psychoterapia). Uczestnicy projektu są więc poddawani oddziaływaniu przez różne metody pracy. Widoczne są przejawy współpracy interdyscyplinarnej, szczególnie pracownika socjalnego – asystenta rodziny – psychologa
KIS. Skutkuje to wspólnym ustalaniem planu działania. Jeśli chodzi o instytucje
zewnętrzne, to współpracę najczęściej nawiązuje się ze szkołami (w ich strukturach – z pedagogami szkolnymi) i sądami rejonowymi (kuratorami sądowymi).
Zadania asystenta rodziny
Podstawowe zadania asystenta rodziny zatrudnionego w Miejskim
Ośrodku Pomocy Rodzinie w Poznaniu to2:
1. Diagnozowanie i analizowanie potrzeb osób i rodzin.
2. Współpraca z pracownikami socjalnymi w zakresie planowania i realizacji
kontraktów socjalnych.
3. Prowadzenie pracy socjalnej z osobami i rodzinami w celu rozwinięcia
i wzmacniania ich aktywności i samodzielności, w tym:
– pomoc w rozwiązywaniu podstawowych problemów socjalnych, psychologicznych oraz wychowawczych rodziny,
– wspieranie aktywności społecznej,
– motywowanie do podnoszenia kwalifikacji zawodowych,
– pomoc w poszukiwaniu, podejmowaniu i utrzymaniu pracy zarobkowej,
– profilaktyka – edukowanie i wczesne interweniowanie w rodzinach zagrożonych różnymi dysfunkcjami.
4. Bieżąca współpraca z instytucjami i podmiotami realizującymi instrumenty aktywnej integracji: zawodowej, edukacyjnej, zdrowotnej i społecznej.
5. Współpraca z psychologami, konsultantami ds. kontraktów socjalnych,
pracownikami socjalnymi, osobami ds. koordynacji instrumentów aktyw2
Na podstawie Regulaminu organizacyjnego Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu
i Karty stanowiska pracy asystenta rodzinnego.
2011-08-26 13:49:51
Marek Lasota • Asystent rodziny w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie w Poznaniu
163
nej integracji, kierownikami i zastępcami kierownika projektu w zakresie
planowania i realizacji działań uczestników realizowanych w ramach kontraktów socjalnych.
Podstawowe grupy klientów asystenta to rodziny:
– zamknięte, z dużym stopniem nieufności wobec osób z zewnątrz, często
z osobą mającą zaburzenia psychiczne,
– będące w kryzysie, po interwencjach instytucjonalnych ingerujących w rodzinę,
– doświadczające przemocy ze strony jednego z członków,
– z problemami opiekuńczo-wychowawczymi.
Etapy pracy z rodziną podejmowane przez asystenta można sprowadzić do:
1. Poznawania rodziny, na którym następuje ujawnienie problemów do rozwiązania.
2. Pracy nad zmianą, gdzie podejmowane są wspólne działania w celu poprawy sytuacji.
3. Domykania współpracy, ze stopniowym wycofywaniem się z niej.
Przewidywany rezultat pracy asystenta z daną rodziną jest wysoce zindywidualizowany i zależy od problemów wyjściowych, z jakimi spotyka się on po raz
pierwszy.
Asystenci rodziny w podejmowanych działaniach w rodzinie koncentrują się
w szczególności na:
– wspieraniu (empatycznym zrozumieniu, towarzyszeniu rodzinie w jej trudnościach),
– wspomaganiu (np. instruowaniu, trenowaniu umiejętności życiowych),
– motywowaniu do zmiany (rozumianej jako podjęcie własnej aktywności
w celu rozwiązania problemu).
Poza metodyką pracy socjalnej asystenci stosują elementy innej struktury:
metody krótkoterminowej skoncentrowanej na rozwiązaniu – BSFT. Asystenci
objęci są comiesięczną superwizją grupową.
W 2009 roku wsparciem objęto w sumie 58 rodzin (zatrudnionych było wówczas 5 asystentów), a w 2010 roku – 85 rodzin (7 asystentów). Obecnie jeden
asystent pracuje z około 10 rodzinami.
Praca asystenta rodziny
a praca pracownika socjalnego
W związku z wykonywaniem przez asystentów swoich zadań zmienia
się w systemie wsparcia rodziny rola pracownika socjalnego. Asystenci rodziny przez częstszy kontakt z rodziną łatwiej zdobywają zaufanie jej członków,
2011-08-26 13:49:51
164
przez co z czasem mają więcej informacji diagnostycznych. To z kolei ułatwia im
udzielanie rodzinie wsparcia w zapewnieniu i zachowaniu jej funkcji.
Pracownicy socjalni zajmują się z kolei udzielaniem wsparcia materialnego.
Częściej też kojarzeni są przez klientów z kontrolą, co ogranicza zaufanie do
nich. Uznawani są za mniej empatycznych i mniej zainteresowani problemami
podopiecznych.
Jednak w opinii asystentów i pracowników socjalnych ich prace wzajemnie
się uzupełniają.
Tabela 1. W
skazania klientów odnoszące się do pracy asystenta rodziny i pracownika
socjalnego
Pracownik socjalny
Asystent rodzinny
stosunki są sformalizowane
stosunki mają charakter nieformalny, osobisty
wizyta w domu jest dla badanych obciążeniem, wizyta w domu jest dla badanych przyjemstresem
nością
jest urzędnikiem
jest przyjacielem
ma wydzielony czas dla interesantów
zawsze ma czas dla badanych
mniejsze zainteresowanie problemami rodziny
pomaga finansowo
duże zainteresowanie problemami rodziny
brak otwartości w kontaktach
ograniczone zaufanie
wspiera psychicznie, mobilizuje do działania,
doradza, pomaga w sprawach życiowych
pełna szczerość ze strony badanych
pełne zaufanie
mniej cierpliwości dla badanych
dużo cierpliwości dla badanych
niski poziom empatii
niekomfortowe warunki rozmowy (w obecności osób trzecich)
bardzo zróżnicowany poziom obsługi badanych
wysoki poziom empatii
komfortowe warunki rozmowy (bez obecności
obcych)
jednolicie wysoki standard usług
Źródło: Raport z badania..., 2010, s. 105–1063.
3
Powyższe badanie polegało na przeprowadzeniu indywidualnych wywiadów pogłębionych
z 30 klientami, którzy korzystali z usług asystentów (z czego 7 zakończyło udział w projekcie, a 23 uczestniczyło w projekcie podczas badania), 2 zogniskowanych wywiadów grupowych z klientami oraz 7 wywiadów pogłębionych z asystentami rodzinnymi.
2011-08-26 13:49:51
Marek Lasota • Asystent rodziny w Miejskim Ośrodku Pomocy Rodzinie w Poznaniu
165
Rola asystenta w rozwiązywaniu
problemów rodziny
Klienci zapytani podczas badania case study o pracę asystentów rodziny
stwierdzali, że (Raport z badania..., 2010, s. 98–104):
1. Asystenci pomagają zaradzić nie tylko w problemie, który jest główny
w rodzinie, ale także we wszystkich sprawach problemowych.
2. Dla asystenta nie ma problemów mniej ważnych i bardziej ważnych,
wszystkie traktuje równie poważnie.
3. Bez pomocy asystenta klienci nie poradziliby sobie z tymi problemami.
4. Działania asystenta, który patrzy na rodzinę całościowo, stara się pomóc
rozwiązywać problemy na bieżąco, powodują, że ilość nowych problemów
w rodzinie się zmniejsza, a te które się pojawiają, nie urastają do rangi dużych.
5. Działanie asystenta rodzin polega na tym, że:
– motywuje,
– daje energię do działania,
– przełamuje poczucie osamotnienia,
– przełamuje poczucie bezradności wobec najtrudniejszych problemów,
– silnie wzmacnia pozytywne, konstruktywne postawy klientów.
Zmiany, które klienci zauważyli na skutek współpracy z asystentami, to:
– zaprzestanie unikania kontaktu z ludźmi,
– większa pewność siebie,
– normalizacja życia rodzinnego,
– uzyskanie wiary we własne siły,
– zmniejszenie liczby konfliktów w rodzinie,
– polepszenie komunikacji pomiędzy członkami rodziny,
– zwiększenie umiejętności wychowywania dzieci,
– większa konsekwencja w wychowaniu dzieci,
– zwiększenie samodzielności w kontaktach ze światem zewnętrznym,
– zwiększenie samodzielności w kontaktach z członkami rodziny,
– wyciszenie się wewnętrzne.
Opinie asystentów odnośnie ich pracy przedstawiają się następująco:
1. Satysfakcja z wykonywanej pracy wynika głównie z postrzegania tej roli jako bardziej skutecznej w procesie wspierania klienta niż w przypadku roli
pracownika socjalnego.
2. Efekty w podejmowanej pracy zależą od stopnia zaangażowania klienta we
współpracę z asystentem oraz – w dalszej kolejności – od uświadomienia
sobie, że w rodzinie występują określone problemy.
3. Stopień osiągnięcia celów w pracy z klientem jest skorelowany z ilością
czasu poświęconego danej rodzinie.
2011-08-26 13:49:51
166
4. Ważnym zadaniem asystenta (nieodzownym w dalszej pracy z rodziną)
jest zdobycie zaufania klienta.
5. Ustalenie zasad współpracy z klientem jest warunkiem pomyślnej współpracy pozbawionej niejasności i konfliktów.
6. Zasadą przestrzeganą podczas pracy jest nieingerowanie w życie rodziny
bez jej wyraźnego przyzwolenia.
Podsumowanie
Asystenci rodziny to osoby z wykształceniem pracownika socjalnego
i wcześniej wykonujące ten zawód w tej samej instytucji. W dużej mierze w podejmowanych działaniach asystenci korzystają z metodologii pracy socjalnej,
więc ich sposób oddziaływania jest podobny jak pracowników socjalnych. Zatem
postrzeganie ich przez klientów, jak również przez nich samych wynika z inaczej
zdefiniowanej roli, którą pełnią, a w której dochodzi do bliższej, partnerskiej,
opartej na zaufaniu relacji. Skłania to do wniosku, że duża część usług aktualnie
wykonywanych przez asystentów rodziny z tym samym rezultatem mogłaby być
realizowana przez pracowników socjalnych, którzy byliby zwolnieni z wykonywania zadań administracyjnych związanych ze świadczeniami.
Bibliografia
MOPR w Poznaniu, Karta stanowiska pracy asystenta rodzinnego.
Raport z badania case study realizowanego w ramach projektu „Pomoc – aktywizacja – wsparcie (PAW)”, 2010, Ośrodek Badań Społecznych Indeks, na zlecenie MOPR w Poznaniu.
Regulamin organizacyjny Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Poznaniu, grudzień 2010.
Zasady przygotowania, realizacji i rozliczania projektów systemowych Ośrodków Pomocy
Społecznej, Powiatowych Centrów Pomocy Rodzinie oraz Regionalnego Ośrodka Polityki
Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007–2013, 2010, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa.
2011-08-26 13:49:51
Marek Lasota
Family assistant in the Family Support
Centre in Poznań
F
amily assistants have been employed in the Family Support Centre
in Poznań since 2009 within the systemic project “Aid – Activation – Support” (PAW) co-financed by the European Social Fund.
Currently, seven employees are working full-time on the position of family
assistant. They are the former social workers of the Family Support Centre, so
they have the licences to practice this profession.
The clients of the Family Support Centre are provided with the family assistant services (as an instrument of social activation) after concluding the contract for social services with the social worker within the aforementioned project.
The elements of the support plan included in this document postulate not only
the assistant’s services but also other instruments. The most common of them
are classes organised in the Social Integration Club (KIS) and psychological aid
(psychotherapy). Thus, the participants are subjected to the impact of various
methods of work. Interdisciplinary cooperation can be observed, particularly between social workers, family assistants and psychologists from the Social Integration Club.
Tasks of the family assistant
The main tasks of the family assistant employed in the Family Support
Centre in Poznań include:
– diagnosing and analysing the needs of individuals and families,
– cooperating with social workers in the range of planning and executing
contracts for social services,
– delivering welfare services to individuals and families in order to develop
and reinforce their activity and independence.
2011-08-26 13:49:51
168
The stages of work with the family undertaken by the assistant can be described as follows:
– getting to know the family better in order to discover the problems that are
to be solved,
– joint action which is to bring changes and improve the situation,
– finalising the cooperation with the gradual retreat of the assistant.
The anticipated effect of the family assistant’s work with a given family is
highly individualised and depends on the initial problems which the assistant has
to face at the very beginning. When undertaking actions, the family assistants
concentrate mainly on:
– supporting (empathetic understanding, accompanying the family in their
problems),
– assisting (e.g. instructing, training life skills) and
– motivating to changes (understood as undertaking own activity in order to
solve the problem).
Apart from the social work methods, the assistants use the elements of another structure: brief strategic family therapy focused on solution - BSFT. The
assistants are subjected to monthly group supervision.
In 2009, the total of 58 families were provided with the support (5 assistants
were employed at that time) and in 2010 – 85 families (with 7 assistants). Currently, one assistant provides service to 10 families.
Work of family assistant vs. work of social worker
Because of the work performed by family assistants, the role of the social worker in the system of family support is changing. Due to the more frequent
contact with the family, it is easier for the family assistants to win the trust of
family members, thus they often have more diagnostic information. This, in turn,
enables them to provide the necessary support to the family in order to ensure and
maintain its function.
Social workers, on the other hand, provide financial aid. They are more often
associated by the clients with control which, in turn, leads to losing trust in them.
They are also considered less empathetic and less interested in the problems of
the families.
However, in the opinion of assistants and social workers their work is complementary.
2011-08-26 13:49:51
Marek Lasota • Family assistant in the Family Support Centre in Poznań
169
The role of the family assistant in solving the problems
of the family
When asked in the case study about the work of the family assistants,
the clients observed primarily their supportive function.
The basic changes noticed by the clients in consequence of work with assistants:
– greater self-confidence,
– improved communication between members of the family,
– development of child upbringing skills,
– reinforcement of independence in contacts with the outside world.
Assistants’ opinions concerning their work indicate mainly their satisfaction
with the performed work, since they perceive their role as more effective than
the role of social workers in the whole process of providing support to the client.
Summary
Family assistants were educated to work as social workers and used to
work as social workers in the same institution. When undertaking activities, assistants largely use the methodology of social work, so their impact on the families
is similar. Therefore, the clients’ perception as well as their own perception result
from the differently defined role of the assistant where the relation is closer and
based on trust and partnership.
This brings about the conclusion that a great part of services currently performed by family assistants could be performed with the same results by social
workers who would be deprived of the administrative tasks connected with benefits.
2011-08-26 13:49:51
2011-08-26 13:49:51
Andrzej Górak
Od projektu do realizacji –
doświadczenia z wdrażania usługi
asystenta rodziny w Miejskim
Ośrodku Pomocy Społecznej
w Katowicach
Wstęp
C
hciałbym serdecznie podziękować realizatorom projektu „Pora
na aktywność” za zaproszenie do podzielnia się doświadczeniami
z realizacji usługi asystenta rodziny skierowane do reprezentantów Miejskiego
Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach.
Pragnę również podziękować Dyrekcji oraz Pracownikom ośrodka w Katowicach za wsparcie w zbieraniu ważnych informacji, dzielenie się własnymi spostrzeżeniami i cenne sugestie.
Materiał nie byłby kompletny, gdyby nie wskazówki/pomysły, jak można
realizować usługę asystenta rodziny, zdobyte w trakcie wizyt studyjnych w ośrodkach w Częstochowie, Rudzie Śląskiej i Bytomiu. Za przychylność, wsparcie,
gotowość do dzielenia się wiedzą i otwartość na wymianę doświadczeń dziękuję
także Dyrekcji i Pracownikom wymienionych ośrodków.
W artykule skupiłem się na opisaniu cennych doświadczeń realizatorów projektu oraz informacji praktycznych uzyskanych w trakcie wykonywania usługi
asystenta rodziny. Na ostateczny kształt opracowania miało wpływ wiele czynników. Wśród nich warto wymienić zbierane do ostatniej chwili informacje od
asystentów rodziny, rodzin objętych usługą, specjalistów wspierających asystentów rodziny w realizacji zadań.
2011-08-26 13:49:51
172
Przygotowując opracowanie, przeprowadziłem analizę regulacji prawnych
w obszarze usług asystenckich (zmian w znowelizowanej ustawie o pomocy społecznej, prac nad projektem Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej), dostępnej literatury i opracowań poruszających opisywaną tematykę, co
pozwoliło na uwzględnienie w opracowaniu obecnych trendów, oczekiwań i wizji
funkcjonowania służb pomocy społecznej zarówno dziś, jak i w przyszłości.
Geneza wprowadzenia usługi asystenta rodziny
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach
Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Katowicach to jeden z prężniej
działających ośrodków w kraju. W placówce zatrudnionych jest niemal 500 pracowników (w tym ponad 100 pracowników socjalnych), wsparciem objętych jest
10 515 rodzin (dane za 2010 rok), w tym 3038 rodzin z trudnościami opiekuńczo-wychowawczymi. Od początku realizacji swej misji ośrodek tworzy i wdraża nowatorskie rozwiązania, programy i przedsięwzięcia. Jego pracownicy dbają o stałe
wzbogacenie/rozszerzenie oferty wsparcia skierowanej do mieszkańców Katowic – osób w trudnej sytuacji życiowej w odpowiedzi na ich rozpoznane potrzeby. Innowacyjne działania realizuje się we wszystkich obszarach pracy socjalnej
(indywidualnej – case work, grupowej – group work i środowiskowej – community
work).
W przypadku pierwszej z wymienionych metod ze względu na tematykę
opracowania najszerzej zostaną opisane realizowane w ośrodku usługi asystenckie – świadczone przez asystenta rodziny (warto w tym miejscu nadmienić, że
w ośrodku w Katowicach realizowane są też usługi trenera pracy, brokera edukacyjnego czy asystenta osoby niepełnosprawnej).
W obszarze pracy grupowej warto wymienić w szczególności programy grupowe,
które swe oddziaływanie skupiają na rodzinach z trudnościami opiekuńczo-wychowawczymi oraz na osobach w trudnej sytuacji na rynku pracy.
Obszar pracy środowiskowej nierozerwalnie wiąże się m.in. z formułą programów aktywności lokalnej (obecnie ośrodek realizuje pięć takich programów,
w ramach których wsparcie kieruje się do różnych grup odbiorców).
Rozbudowana oferta ośrodka jest konsekwencją intensywnego/skutecznego
pozyskiwania środków zewnętrznych, w tym współfinansowanych ze środków
unijnych projektów konkursowych i systemowych.
Ogromny potencjał placówki to wysoko wykwalifikowana, doświadczona kadra – w szczególności pracownicy socjalni, pedagodzy, psycholodzy czy doradcy
zawodowi.
2011-08-26 13:49:51
Andrzej Górak • Od projektu do realizacji – doświadczenia z wdrażania...
173
Skąd pomysł na uruchomienie usługi asystenta rodziny?
Wprowadzenie usługi asystenta rodziny było konsekwencją prowadzonej w ośrodku od lat coraz bardziej pogłębionej i zindywidualizowanej indywidualnej pracy socjalnej – nakierowanej na kompleksowe wspieranie osób i rodzin.
Aby docierać z ofertą wysokospecjalistycznego wsparcia do licznej grupy osób
potrzebujących, wykorzystano jeden z filarów projektów systemowych kierowanych do OPS/PCPR – instrumenty aktywnej integracji (obszar – instrumenty
aktywizacji społecznej). Przeprowadzone analizy własne, diagnozy i opracowania, a później doświadczenia własne oraz innych OPS pokazały, że kierunek ten
jest dobry i usługi asystenckie wpisano już na stałe do oferty ośrodka. Wśród
wniosków wskazano na rolę/znaczenie większego zaangażowania „pomagacza”
(asystenta, trenera, brokera), które często może być czynnikiem decydującym
o osiągnięcia sukcesu w pracy z rodziną. Zwrócono też uwagę na specyfikę pracy/zadań pracownika socjalnego, które nie zawsze dają możliwość wykorzystania
wszystkich dostępnych form, metod oddziaływania na rodzinę – na przeszkodzie
stoi m.in. konieczność realizacji przez pracownika wielu innych zadań i obowiązków oraz fakt, że świadczona przez niego praca socjalna często wiąże się ściśle
z przyznawaną (przez tego samego pracownika socjalnego) pomocą finansową.
Perspektywa oddzielenia pracy socjalnej od świadczeń otworzyła nowe możliwości oddziaływania, stworzenia/nawiązania innego rodzaju więzi, zmiany relacji
z osobami korzystającymi ze wsparcia asystenta.
Działania przygotowawcze
W tym miejscu warto podkreślić, że opisane w opracowaniu działania
przygotowawcze (przeprowadzone analizy dokumentów, wymiana doświadczeń
z innymi ośrodkami, a zwłaszcza informacje zebrane na podstawie przeprowadzonych konsultacji merytorycznych z pracownikami socjalnymi i innymi specjalistami, kierownikami oraz dyrekcją) pozwoliły na stworzenie jednego spójnego
modelu pracy z klientami w ramach usługi asystenta rodziny. Za stworzenie założeń usługi (obecnie w ośrodku przybrały one formę programu) odpowiedzialny
był zespół roboczy – grupa doświadczonych pracowników placówki mających
zróżnicowane kompetencje i kwalifikacje. Przygotowali oni szereg kluczowych
z punktu widzenia realizacji usługi materiałów, które pozwoliły m.in. na:
– sprecyzowanie zakresu zadań asystenta rodziny,
– doprecyzowanie grupy odbiorców usługi,
– określenie liczby środowisk,
– przedstawienie ram czasowych trwania usługi,
– wskazanie metod i narzędzi, które w swej pracy będzie wykorzystywał asystent rodziny,
2011-08-26 13:49:51
174
– określenie wymogów, jakie musi spełniać kandydat na asystenta rodziny,
– wypracowanie sposobu komunikacji asystenta z innymi specjalistami,
w szczególności z pracownikiem socjalnym.
Opisane wyżej elementy pozwoliły na stworzenie swoistego standardu usługi.
Praca nad ich przygotowaniem była bardzo złożonym procesem, rozciągniętym
w czasie i angażującym, na różnych etapach, wielu pracowników ośrodka. Czas
ten jednak w ocenie autora opracowania był niezbędny i pozwolił uniknąć pułapek i trudności w trakcie realizacji usługi. Oczywiście nie wszystkich – wypracowany model usługi jest w miarę możliwości na bieżąco i elastycznie dopasowywany do zmieniających się realiów funkcjonowania asystenta rodziny w Ośrodku
Pomocy Społecznej w Katowicach.
Opis działań przygotowawczych zmierzających do wprowadzenia usługi
byłby niekompletny, gdyby pominąć etap informowania o wypracowanych założeniach usługi grono osób najbardziej zainteresowanych – zarówno klientów
(mieszkańców miasta Katowice), jak i pracowników ośrodka (w szczególności
pracowników socjalnych). Skutecznemu upowszechnianiu informacji o usłudze
przysłużył się ponownie realizowany przez placówkę projekt systemowy – pozwolił on na dotarcie z informacją o usłudze do szerszej grupy osób. Spotkania
informacyjne, zebrania kadry pracowników oraz kierowników i dyrekcji ośrodka,
zespoły konsultacyjne oraz indywidualne konsultacje prowadzone w placówce
były jednym z podstawowych źródeł informacji pozwalających na szybkie, skuteczne i cykliczne docieranie z wiadomościami o tworzonej/realizowanej usłudze
do pracowników ośrodka i kadry zarządzającej. Działania te dawały możliwość,
w razie pojawienia się takiej potrzeby, wprowadzania korekt i modyfikacji ułatwiających realizację usługi. Informację o usłudze przekazywali wcześniej przygotowani, odpowiednio poinformowani pracownicy socjalni ośrodka jego klientom
(dla obu tych grup przygotowano specjalny informator zawierający najważniejsze
informacje o usłudze asystenta rodziny – narzędzie to znacznie ułatwiło rekrutację uczestników). Uzupełnieniem działań informacyjnych było zamieszczanie
(aktualizowanych) informacji na temat usługi na stronie internetowej ośrodka,
kampania medialna i promowanie oferty wśród podmiotów współpracujących
z placówką (instytucji, organizacji).
2011-08-26 13:49:52
175
Uruchomienie usługi i jej realizacja
Kim jest asystent rodziny?
W przypadku Ośrodka Pomocy Społecznej w Katowicach asystent rodziny to doświadczony pracownik socjalny, mający za sobą bogate i różnorodne
doświadczenia w pracy (w terenie) z rodzinami z problemami opiekuńczo-wychowawczymi. Cennym atutem kandydatów do pracy na stanowisku asystenta
rodziny były w szczególności umiejętności pracy z rodzinami, w których występuje problem przemocy, uzależnień czy niepełnosprawności (w tym upośledzenia).
Aby zostać asystentem, niezbędne było posiadanie odpowiednich predyspozycji,
na które składały się m.in.:
– wysoka kultura osobista,
– empatia,
– komunikatywność,
– cierpliwość.
– opanowanie,
– umiejętność organizowania pracy własnej,
– umiejętność budowania z rodziną współpracy opartej na szacunku a jednocześnie umiejętnym stawianiu wymagań i granic,
– odporność na stres,
– umiejętność pracy pod presją czasu,
– kreatywność.
Pożądane w przypadku kandydatów na stanowisko asystenta rodziny były też
takie zasoby, jak:
– doświadczenie w pracy z rodziną w ujęciu systemowym,
– umiejętność sporządzania oceny, diagnozy sytuacji rodziny,
– umiejętność tworzenia analizy SWOT i konstruowania planu pomocy
rodzinie,
– umiejętność organizowania i prowadzenia spotkań z rodziną,
– umiejętność organizowania i prowadzenia spotkań zespołu interdyscyplinarnego.
W trakcie procesu rekrutacji szczególną uwagę zwracano również na dyspozycyjność kandydatów – z założenia usługa asystenta rodziny miała być świadczona również w godzinach popołudniowych, wieczornych.
2011-08-26 13:49:52
176
Kogo obejmuje wsparciem asystent rodziny?
Stanowiąca element projektu systemowego realizowanego przez ośrodek usługa asystenta wprowadzona jest w Katowicach od 2008 roku. Od samego
początku przyjęto, że skierowana jest do rodzin korzystających ze wsparcia Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej. Rodziny typowane są do udziału w usłudze przez pracowników socjalnych Terenowych Punktów Pomocy Społecznej.
W pierwszej kolejności usługa (obecnie program) skierowana była/jest do rodzin:
1. Gotowych do rozwiązywania swojej trudnej sytuacji i współpracujących
z pracownikiem socjalnym (w przypadku występowania w rodzinie problemu uzależnień z usługi korzystać mogły/mogą osoby, które ukończyły podstawowy etap terapii lub osoby u których zdiagnozowano picie szkodliwe,
które utrzymują trzeźwy styl życia).
2. Mających zasoby pozwalające rozwiązać rozpoznane problemy przy wykorzystaniu posiadanych możliwości i zasobów.
3. Zagrożonych wykluczeniem społecznym, w szczególności do rodzin mających problemy w prawidłowym pełnieniu funkcji opiekuńczo-wychowawczych.
4. Zagrożonych umieszczeniem dzieci w placówce opiekuńczo-wychowawczej,
a także rodzin, w których dodatkowo mogą występować problemy bezrobocia, uzależnień (w tym od środków psychoaktywnych), ubóstwo.
Dookreślono też, że z usługi korzystać nie mogą:
1. Rodziny zastępcze – ponieważ dla tych osób przeznaczona jest inna oferta w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej (program dla rodzin zastępczych).
2. Rodziny, które potrafią samodzielnie rozwiązywać swoją trudną sytuację
życiową.
3. Rodziny, które nie współpracują z pracownikiem socjalnym i nie są gotowe
do rozwiązywania swojej trudnej sytuacji.
4. Rodziny, w przypadku których ze względu na stwierdzone deficyty, ograniczenia (np. wynikające ze stanu zdrowia) zastosowanie usługi asystenta
nie jest zasadne.
5. Rodziny znajdujące się w kryzysie (spowodowanym np. występowaniem
zjawiska przemocy, problemu alkoholowego, które wymagają podjęcia
działań interwencyjnych).
Przedstawione wyżej kryteria oraz przeprowadzona każdorazowo wnikliwa
ocena sytuacji rodziny i zasadności objęcia jej usługą pozwalają dotrzeć z ofertą
usług asystenckich do osób najbardziej potrzebujących, a zarazem do tych, które
ze wsparcia asystenta skorzystają najpełniej. W przypadku każdej z rodzin przyjęcie do programu poprzedzał etap rekrutacji, na który składają się obecnie:
2011-08-26 13:49:52
177
1. Wstępna analiza dokumentacji rodziny przez pracownika socjalnego (wstępne
określenie zasadności korzystania z usługi).
2. Poinformowanie rodziny o możliwości skorzystania z usługi przez pracownika socjalnego (przy wykorzystaniu informatora), zachęcenie do skorzystania z niej.
3. W sytuacji zainteresowania korzystaniem z usługi asystenta rodziny udzielone klientowi wsparcie przy wypełnieniu ankiety początkowej (stworzonej
specjalnie na potrzeby procesu rekrutacji i ewaluacji usługi, której wypełnienie ma na celu zbadanie potrzeb i oczekiwań rodzin co do oferowanej
formy wsparcia oraz sprecyzowanie problemów i trudności, z jakimi się
borykają).
4. Po wypełnieniu ankiety przez rodzinę uzupełnienie jej przez pracownika
socjalnego o własną opinię na temat rodziny. Opinia taka zawiera dodatkowe uwagi, wskazówki do pracy dla asystenta, określa oczekiwania, trudności i zasoby rodziny z punktu widzenia pracownika socjalnego oraz daje
informację zwrotną, w jakich obszarach funkcjonowania rodziny w ocenie
pracownika socjalnego należałoby uzyskać poprawę.
5. Poinformowanie przez pracownika socjalnego rodziny, jakie są dalsze etapy
procedury rekrutacyjnej, wskazanie miejsca i terminu rozmów kwalifikacyjnych oraz przesłanie przeprowadzającym rozmowę ankiety początkowej
wraz z opinią na temat rodziny.
Kolejny etap opisanego procesu rekrutacji wiąże się ze zgłoszeniem się rodziny na rozmowę kwalifikacyjną, którą przeprowadza komisja kwalifikacyjna.
W skład komisji wchodzą asystent rodziny i psycholog. Ciało to zostało powołane specjalnie na potrzeby wyłonienia uczestników usługi i pełni szereg ważnych
zadań:
1. Pozwala na zapoznanie się wstępne rodziny z asystentem (członek komisji), uzupełnienie informacji o usłudze przekazywanych wcześniej przez
pracownika socjalnego.
2. Umożliwia asystentowi i psychologowi rodziny zdobycie cennych informacji diagnostycznych/obserwacji dotyczących zachowania rodziny w trakcie
rozmów kwalifikacyjnych.
3. Odstęp pomiędzy złożeniem deklaracji uczestnictwa a terminem rozmów
kwalifikacyjnych umożliwia rodzinie przemyślenie ponowne wszystkich
argumentów za udziałem w usłudze (bądź podjęcie decyzji o rezygnacji).
4. Obiektywizuje proces wyboru kandydatów (o zakwalifikowaniu/odrzuceniu decyduje inne niż znane rodzinie grono pracowników ośrodka).
5. Eliminuje z grona kandydatów te rodziny, które nie są w stanie skorzystać
z usługi ze względu na np. ograniczenia związane ze sferą funkcjonowania
psychofizycznego (szczególną rolę przypisano na tym etapie psychologowi – członkowi komisji).
2011-08-26 13:49:52
178
Rozmowy kwalifikacyjne kończą się podjęciem przez komisję decyzji o:
– zakwalifikowaniu rodziny do usługi,
– zakwalifikowaniu rodziny do grupy rezerwowej,
– niezakwalifikowaniu do usługi.
Werdykt jest przedstawiany i uzasadniany pisemnie – informuje się o nim
rodzinę i niezwłocznie również pracownika socjalnego. W razie potrzeby decyzja
zawiera również wskazówki i sugestie do dalszej pracy z rodziną.
Może się wydawać , że opisane powyżej szczegółowo działania rekrutacyjne są
zbyt rozbudowane/skomplikowane. Jednak doświadczenia z wielu realizowanych
wcześniej w ośrodku projektów i programów pokazują, że błędy popełnione na
tym etapie pracy rzutować mogą na ogromne trudności w trakcie realizacji usługi. Problemy w pracy z rodzinami – zniechęcenie/brak gotowości do współpracy/
rezygnacja z usługi, małe rezultaty oddziaływań, brak niezbędnego „komfortu
pracy” pracowników socjalnych i frustracja samych asystentów to jedynie kilka
zagrożeń, które mogą się pojawić.
Warto podkreślić, że optymalnym rozwiązaniem w przypadku procesu rekrutacji jest zapewnienie pracownikowi socjalnemu niezbędnego wsparcia ze strony innych osób pomagających w wytypowaniu rodziny, wspierających w sytuacji
pojawienia się dylematów/trudności (np. motywowaniu do udziału w usłudze,
uzasadnianiu odrzucenia/zakwalifikowania do udziału w usłudze). Pracownika
mogą wspierać np. przełożeni (np. koordynator, kierownik), inni pracownicy socjalni, psycholodzy, pedagodzy, asystenci rodziny.
Realizacja usługi
Cele, jakie stawia sobie w pracy z rodziną asystent rodziny
Najważniejszym celem stawianym przed realizatorami usługi w katowickim ośrodku jest poprawa sytuacji życiowej rodzin objętych pomocą asystentów rodziny, w tym w szczególności stworzenie optymalnych warunków
służących wychowywaniu dzieci i pokonywaniu bieżących problemów, nabycie
i doskonalenie umiejętności społecznych rodziców oraz zwiększenie kompetencji
rodzicielskich. Integralną częścią zadań asystenta jest praca zarówno indywidualna z poszczególnymi członkami rodziny, jak i z całą rodziną nakierowana na grupowe wsparcie/oddziaływanie na jej członków (np. przy wykorzystaniu formuły
treningów, zajęć, gier dla całej rodziny).
Wyznacznikiem sukcesu pracy asystenta rodziny będzie zatem osiągnięcie
wybranych/wszystkich celów w pracy z rodziną, które tworzą poniższy katalog:
– zwiększenie sprawności funkcjonowania rodziny w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodarstwa domowego;
2011-08-26 13:49:52
179
– zdiagnozowanie problemów, zasobów, potrzeb występujących w rodzinie;
– wzrost kompetencji opiekuńczo-wychowawczych rodziny nakierowany na
budowanie prawidłowych więzi między jej członkami, rozwijanie umiejętności wychowawczych rodziców;
– zapobieganie oddzieleniu dzieci od rodziny;
– wzrost kompetencji społecznych rodziny;
– nabycie/zwiększenie umiejętności rodziny w zakresie prowadzenia gospodarstwa domowego (rozdzielenie obowiązków pomiędzy członków rodziny);
– rozwinięcie umiejętności rodziny w zakresie gospodarowania posiadanymi środkami finansowymi, w tym przez planowanie wydatków, oszczędne
gospodarowanie mediami;
– nabycie i rozwijanie przez członków rodziny umiejętności dbania o mieszkanie;
– poprawa świadomości członków rodziny w zakresie dbania o zdrowie, utrzymywania higieny (w tym właściwa pielęgnacja, odżywianie, rekreacja);
– poprawa relacji pomiędzy członkami rodziny, integracja rodziny;
– poprawa sytuacji szkolnej dzieci i ich funkcjonowania w środowisku szkolnym,
w tym przez aktywny udział rodziców w życiu szkolnym dziecka;
– nabycie przez rodzinę umiejętności załatwiania spraw urzędowych, współpracy z placówkami służby zdrowia, placówkami oświatowymi oraz innymi
instytucjami i organizacjami;
– zwiększenie integracji rodziny ze środowiskiem lokalnym;
– nabycie przez rodzinę umiejętności konstruktywnego organizowania i spędzania czasu wolnego;
– poprawa sytuacji członków rodziny na rynku pracy, m.in. przez wspieranie
ich w uzyskaniu zatrudnienia i w podniesieniu kwalifikacji zawodowych;
– wzrost wiedzy członków rodziny na temat zalet prowadzenia trzeźwego
stylu życia.
Przedstawiony katalog nie ma charakteru zamkniętego – poszczególne jego
elementy mogą być modyfikowane i uzupełniane przez asystenta rodziny oraz
dopasowywane do indywidualnej sytuacji rodziny. Równie elastycznie asystent
dobiera narzędzia i dopasowuje metody pracy – tu również decydujący wpływ
na ich dobór ma diagnoza sytuacji rodziny, możliwości/potrzeb, ale również
ograniczeń jej członków. Wsparcie asystenta, nakierowane na osiągnięcie wyznaczonych celów w pracy z rodziną, może być świadczone przy wykorzystaniu
odpowiednio m.in.:
– poradnictwa socjalnego i pedagogicznego,
– treningów umiejętności społecznych i wychowawczych (trening opiekuńczo-wychowawczy, trening budżetowy, trening gospodarowania czasem),
– konsultacji indywidualnych i grupowych,
2011-08-26 13:49:52
180
– organizowania usług na rzecz domu i rodziny (np. wykorzystanie darowizn,
umożliwienie i pozyskiwanie dostępu do usług naprawczych dotyczących
wyposażenia mieszkania, pomoc w dostępie do usług zdrowotnych),
– wykorzystania ofert pomocy świadczonej przez organizacje pozarządowe
na rzecz rodzin,
– metody warsztatowej i zadaniowej (np. odgrywanie scenek dotyczących
rozmowy kwalifikacyjnej, nauka sporządzania dokumentacji do urzędów
i instytucji).
Na różnych etapach pracy z rodziną, w zależności od stwierdzonych potrzeb,
powyższy katalog może ulec zmianie.
Działania, jakie wykonuje asystent
w trakcie pracy z rodziną
Bazując na różnorodnych oraz bogatych doświadczeniach w prowadzeniu indywidualnej i grupowej pracy socjalnej z rodzinami w Ośrodku Pomocy
Społecznej w Katowicach zdecydowano się przy realizacji usługi asystenta rodziny położyć akcent na działania wspierające i edukacyjne. Rodziny objęte usługą
dzięki wsparciu asystentów uzupełniają swą wiedzę i rozszerzają kompetencje
w zakresie m.in. organizowania czasu, gospodarowania budżetem domowym,
budowania relacji z innymi członkami rodziny, dbania o zdrowie czy załatwiania
spraw urzędowych. Praca asystenta prowadzona jest zarówno z całą rodziną, jak
i z poszczególnymi jej członkami. Warto zaznaczyć, że działania te są szczegółowo opisywane w dokumentacji, która została specjalnie opracowana na potrzeby
realizacji usługi.
Zgodnie z założeniami programu na różnych etapach jego realizacji do pracownika socjalnego prowadzącego rodzinę asystent przesyła informację o przebiegu pracy z rodziną. Sytuacja ta ma miejsce już od fazy rekrutacji rodzin, poprzez objęcie usługą i jej realizację aż do etapu zakończenia pracy z rodziną przez
asystenta. Poza opisem sytuacji rodziny, postępów oraz przedstawienia zmian,
jakie w niej zaszły, akcent kładzie się na przygotowywanie wskazówek i zaleceń
do dalszej pracy – sygnalizowanie obszarów wymagających bardziej intensywnej
pracy socjalnej czy podjęcia dodatkowych działań. Bieżąca komunikacja z pracownikiem socjalnym ma w wielu wypadkach kluczowe znaczenie – pozwala
spójnie oddziaływać na rodzinę, silniej motywować do działań i jeszcze bardziej
adekwatnie do zidentyfikowanych potrzeb projektować/planować dalszą pracę.
Również duży nacisk jest położony na wymianę informacji z osobami w otoczeniu rodziny korzystającej z usługi asystenta rodziny. Wymiana informacji
w przypadku tej grupy osób to m.in. wspólne konsultacje, spotkania robocze
czy zespoły (interdyscyplinarne), w których skład mogą wchodzić inni specjaliści pracujący z rodziną (np. pracownik socjalny, kurator, pedagog, dzielnicowy).
2011-08-26 13:49:52
181
Często uczestnicy takiego zespołu mają fragmentaryczną/cząstkową wiedzę na
temat rodziny i dopiero wymiana informacji pozwala stworzyć pełniejszy obraz
jej sytuacji – w szczególności przyczyn trudności, z którymi się boryka, adekwatnych działań zaradczych (ze szczególnym uwzględnieniem zasobów i mocnych
stron stanowiących czasem nierozpoznany zasób rodziny), które warto zastosować w celu uzyskania rezultatu w postaci poprawy sytuacji rodziny.
Organizacja usługi, wsparcie dla asystentów
Rozwiązania wprowadzane w tym obszarze mają bezpośrednie przełożenie na warunki pracy, komfort i skuteczność pracowników pełniących funkcję
asystentów rodziny. W tym wypadku rozwiązania logistyczne, techniczne mają
ścisły związek ze stroną merytoryczną programu. W ośrodku w Katowicach przyjęto zasadę rozdziału pracy socjalnej od świadczeń. Asystent rodziny m.in. nie
wypełnia druku wywiadu środowiskowego, nie zajmuje się przyznawaniem pomocy finansowej czy określaniem zasad współpracy na podstawie kontraktu socjalnego (na potrzeby realizacji usługi opracowano specjalny regulamin udziału
w programie i osobne uzgodnienia określające ramy współpracy asystenta z rodziną). Kompetencje pracownika socjalnego i asystenta rodziny zostały w tym
modelu wyraźnie wyodrębnione, co zrodziło szereg różnorodnych konsekwencji
(w tym takich jak utrata uprawnień przez pracowników socjalnych pełniących
funkcje asystentów rodziny do dodatku dla pracowników socjalnych za pracę
w terenie czy utrata uprawnień do urlopu zdrowotnego). Kolejnym ważnym elementem było dopasowanie liczby rodzin do osoby pełniącej funkcję asystenta
rodziny. Zastosowano rozwiązanie, w którym jeden asystent świadczy usługę
maksymalnie dla 10 rodzin. Punktem wyjścia do wyskalowania takiej wartości
było oczekiwanie, aby praca z rodzinami miała charakter pogłębiony. Zarazem
uwzględniono konieczność sporządzania dokumentacji z realizowania zadań
i konieczność dojazdu do klientów. Warto podkreślić, że w odpowiedzi na potrzebę elastycznego dopasowania godzin pracy asystentów rodziny do specyfiki
realizowanych przez nich zadań wprowadzono w przypadku tej grupy pracowników zadaniowy czas pracy. Na potrzeby realizacji usługi asystenta rodziny pracownicy pracujący na tym stanowisku zatrudnieni są w jednym dziale, podlegają
temu samemu przełożonemu. Wśród form wsparcia, z jakich mogą korzystać,
warto wymienić superwizje, konsultacje psychologiczne, zespoły konsultacyjne i interdyscyplinarne. Doświadczenia z realizacji usługi wskazują na ogromną
rolę spotkań roboczych, w trakcie których są przepracowywane bieżące trudności,
wypracowywane rozwiązania. Innym ważnym elementem, który w szczególności
pozwala na doskonalenie pracy własnej na podstawie doświadczenia asystentów
z innych ośrodków, są wizyty studyjne, konferencje, szkolenia i inne formy kontaktów roboczych. Pozwalają one pogłębić wiedzę własną, zweryfikować własne
2011-08-26 13:49:52
182
opinie i poglądy, poszerzyć kompetencje i wzbogacić warsztat pracy. W przypadku ośrodka w Katowicach kolejnym cennym elementem wsparcia jest możliwość
korzystania z zasobów biblioteki zakładowej. Pozycje książkowe, artykuły w prasie
branżowej i inne opracowania pozwalają na szeroko rozumiany rozwój zawodowy.
Podsumowanie
W ocenie autora artykułu szeroko rozumiane usługi asystenckie (takie jak asystent rodziny czy trener pracy) stanowią przyszłość pomocy społecznej w Polsce. Stworzą podwaliny pod nowy model wspierania klienta/rodziny
w trudnej sytuacji, pozwolą określić wysoki poziom usługi z korzyścią dla obu
stron – zarówno samych pomagających (otwierając przed nimi nowe możliwości i perspektywy, pozwalając na wykonywanie pracy w niezbędnym komforcie/
warunkach adekwatnych do potrzeb), jak i osób korzystających ze wsparcia służb
społecznych (często wymagających/potrzebujących zintensyfikowanego, zindywidualizowanego i czasochłonnego wsparcia). Powinny umożliwić zburzenie
stereotypu pracownika socjalnego postrzeganego jako przede wszystkim urzędnik, a dopiero w drugiej kolejności osoba skupiająca swą uwagę na świadczeniu
pracy socjalnej, tworzeniu specyficznej relacji z osobą/rodziną, która trafia do
systemu pomocy społecznej. Życzę sobie, aby rozwiązania ustawowe, jak również praktyka życia codziennego pokazały, że w tym kierunku zmierza pomoc
społeczna w Polsce.
2011-08-26 13:49:52
Andrzej Górak
From proposal to implementation –
experiences from the implementation
of the family assistant service
in the local Social Welfare Office
in Katowice
Who is a family assistant?
I
n the case of the Office in Katowice, a family assistant is an experienced social worker who had in the past rich and varied experience
of working (within community) with families experiencing care and educational
problems. An important strength of any family assistant is especially the ability
to work with families experiencing violence, addiction or disability (including
learning difficulties). Certain predisposing characteristics and personality traits
are necessary in order to become a family assistant. One asset of family assistants operating in Katowice is their flexibility – family assistant service is per se
provided also in the afternoons and evenings.
Who benefits from the support of the family assistant?
The family assistant service, a part of a systemic project implemented
by the Office, has been provided in Katowice since 2008. From the beginning
the assumption was that the service would target the families supported by the
local Social Welfare Office. In particular the family assistant service is aimed at
families that:
2011-08-26 13:49:52
184
– are ready to work on their difficulties and cooperate with their social worker;
– have resources that allow them to solve the problems identified, using their
own abilities and resources;
– are in danger of social exclusion, especially the families that struggle to
appropriately fulfil their care and educational role;
– are in danger of children being removed into care, where additionally there
may be unemployment, addiction or similar problems.
Family assistant’s goals when working with the family
The most important goal of service providers in the Katowice’s office is
to improve the life situation of the families supported by family assistants, most
importantly by creating optimal conditions for bringing up children and solving
daily problems, gaining and improving parents’ social skills and increasing parenting competence. Integral to the role of the family assistant is to work with
each family member individually as well as with the family as a whole, aiming for
group support/influence on family members (e.g. using training, tasks, games for
the whole family).
Family assistant’s tasks when working with the family
On the basis of rich and varied experience of individual and group social
work with families in the local Social Welfare Office in Katowice, it was decided
to emphasise support and educational activities when providing the family assistant service. The families supported by family assistants improve their knowledge and increase competence in such areas as time management, household
budgeting, building relationships with other family members, healthy living or
dealing with official matters. Family assistants work both with the whole family
and its individual members.
Service organisation, support for family assistants
The solutions implemented in this area directly translate into work conditions, comfort and ergonomics for the employees working as family assistants.
In this case, logistic and technical solutions are closely linked with the merits.
The Katowice Office decided to separate social work from benefits. Amongst
other things, family assistants do not complete background forms, decide on
financial help or specify terms of cooperation based on social contracts (there are
specific programme participation regulations prepared for the purposes of the
2011-08-26 13:49:52
Andrzej Górak • From proposal to implementation...
185
service as well as separate requirements establishing the framework for the cooperation between family assistants and families). The model clearly distinguishes
between the area of competence of social workers and family assistants. This had
a range of various consequences (including the fact that social workers employed
as family assistants lose the out-of-office work allowance or the right to medical
leave that social workers are entitled to). Another important element was to adjust
the number of families allocated to one family assistant. In the implemented solution, each family assistant supports up to 10 families. When setting the number,
the starting point was the expectation that work with families should be in depth.
At the same time, the need to document activities performed and travel to service
users were taken into account. It is worth emphasising that as a result of the need
to flexibly adjust family assistants’ working hours to their specific tasks, task-based
working time was introduced. In order to provide the family assistant service, the
employees employed on this position work for the same department and under
the same manager. Other types of support available to them include supervision,
psychological consultation, consultation teams and inter-disciplinary teams. Experiences from service provision point to the huge importance of working meetings, during which current difficulties are worked through and solutions formed.
Assistantship – the future of social welfare?
According to the author, broadly defined assistantship (including family assistants or employment coaches) is the future of social welfare in Poland.
It will create the foundations for the new model of support for clients/families experiencing difficulties. It will allow for setting a high standard of service
which will bring benefits to both parties – the ‘helpers’, for whom it will open
new options and opportunities and enable to work in the necessary comfort/
conditions adequate to needs, as well as for persons supported by social services
(who frequently require/need intense, individual and time-consuming support).
It should make it possible to destroy the stereotype of a social worker seen firstly
as an officer and only secondly as a person concentrated on providing social work
and creating specific relationships with people/families who find themselves within the social welfare system. I hope that statutory solutions as well as everyday
practices will indicate that social welfare in Poland is going in that direction.
2011-08-26 13:49:52
2011-08-26 13:49:52
Dobre praktyki w pracy z rodziną
w Miejskim Ośrodku Pomocy
Społecznej w Gdyni na przykładzie
asystentury rodzin1
P
roblem wykluczenia społecznego oraz ograniczeń w dostępności do
usług społecznych w szczególny sposób dotyczy klientów ośrodków pomocy społecznej. Znajdują się oni w bardzo trudnej sytuacji nie tylko
materialnej, lecz także życiowej, często spowodowanej niezależnymi od siebie
okolicznościami. Liczba klientów pomocy społecznej stale rośnie. Rośnie też
liczba problemów, z którymi zgłaszają się oni do ośrodków pomocy społecznej.
Z powodu zbyt dużej ilości klientów pracownicy socjalni nie są w stanie wnikliwie się przyjrzeć ani tym problemom, ani powodom, dla których klienci pomocy
społecznej znajdują się w tak trudnym położeniu. W gdyńskim MOPS podjęto
próbę odkrycia powodu, który nie pozwala pracownikom socjalnym skutecznie
im pomóc. Osoby te korzystają z pomocy często przez wiele lat. Sytuacja w tych
środowiskach nie ulega mimo tego pozytywnym zmianom. Ustalono, że kłopot
stanowi zbyt duża liczba środowisk o bardzo dużej rozbieżności problemów, którymi musi zajmować się każdy pracownik socjalny. Pracownicy socjalni zatrudnieni na pełnym etacie prowadzą pracę z minimum 60 środowiskami. Ponadto
stale zwiększający się zakres oczekiwań, z którymi muszą sobie radzić, np. prowadzenie różnych działań środowiskowych, projektów itp., prowadzi do sytuacji,
w której pracownik socjalny staje się omnibusem zajmującym się wieloma problemami, mającym tak dużo zadań i obowiązków, że brak mu czasu, by skupić
się na tym, co w jego pracy powinno być najważniejsze – czyli na skutecznym
pomaganiu osobom znajdującym się w trudnej sytuacji życiowej. Pomaganiu to
wcale nie znaczy, że na przyznawaniu zasiłków, do czego często sprowadza się
1
W artykule wykorzystano teksty autorki zamieszczone na stronie http://www.rodzinablizejsiebie.pl, data dostępu: sierpień 2011.
2011-08-26 13:49:53
188
faktycznie rola pracownika socjalnego. Większość pracowników socjalnych to
osoby w pełni oddane swojej pracy, które działają z pełnym poświęceniem, wręcz
z poczuciem misji. Niestety rezultaty ich pracy w stosunku do indywidualnych
klientów są znikome. Owszem, czasem zdarza się, że dzięki działaniom pracowników socjalnych ich klienci podejmują pracę i że w wyniku tego przez jakiś czas
nie muszą korzystać z pomocy. Zdarza się, że samotne matki otrzymują alimenty
czy zasiłek rodzinny, a ktoś podejmuje leczenie uzależnienia od alkoholu, ale
w istocie znikoma część klientów OPS naprawdę się usamodzielnia.
Określono też następujące bariery systemowe w zakresie wsparcia dziecka
i rodziny:
– brak możliwości umieszczenia w całodobowej placówce opiekuńczo-wychowawczej wszystkich dzieci kierowanych do niej decyzją sądu z powodu
zbyt małej w stosunku do potrzeb liczby miejsc;
– niewielki odsetek dzieci z powodzeniem powracających z placówek opiekuńczo-wychowawczych pod opiekę biologicznych rodziców;
– brak adekwatnej oferty dedykowanego wsparcia dla rodzin wieloproblemowych;
– narażenie na nieuchronne antagonizowanie stanowisk służb działających
w tym samym obszarze problemowym;
– z powodu braku systemu powstrzymującego pogłębiający się proces degradacji środowiska rodziny, prowadzenia działań na poziomie skutków, a nie
profilaktyki – rozpad rodzin i konieczność umieszczania dzieci w placówkach opieki całodobowej;
– z powodu ciągłego działania na poziomie interwencji brak szansy na skierowanie zasobów ośrodka niezbędnych do przeprowadzenia zmiany systemu
wsparcia;
– ponoszenie niewspółmiernie wysokich kosztów ze strony gminy w odniesieniu do uzyskiwania połowicznych rezultatów, w tym: konieczność zapewnienia miejsc opieki całkowitej dzieciom, udzielanie wsparcia, w tym
materialnego, rodzinom, w długiej perspektywie czasowej;
– z powodu biernych form wsparcia pogłębianie się w rodzinach zjawiska
wielopokoleniowego uzależnienia od świadczeń pomocy społecznej;
– dziedziczenie syndromu „wyuczonej bezradności” przez kolejne pokolenia
osób korzystających z biernych form pomocy;
– nikłe przygotowanie do samodzielnego życia dzieci z powodu wychowywania ich w placówce całodobowej aż do usamodzielnienia.
Na skutek tych ustaleń w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Gdyni
podjęto działania, które stanowiły próbę rozwiązania wskazanych problemów.
Założono, że główne kryterium skutecznego oddziaływania na klienta pomocy
społecznej stanowi czas, który pracownik socjalny może poświęcić na pracę z jednym środowiskiem. Czas ten ma służyć nawiązaniu bliskiej, profesjonalnej relacji
z klientem i pozwolić na znaczne zintensyfikowanie pracy socjalnej. Działanie to
2011-08-26 13:49:53
Katarzyna Łangowska • Dobre praktyki w pracy z rodziną...
189
powinno zaowocować zdobyciem dużego zaufania klienta, a co za tym idzie –
pomóc w dotarciu do przyczyn jego obecnej, bardzo trudnej sytuacji życiowej
i podjęciu próby pokonania tych problemów.
W 2008 roku, przyjmując powyższe założenia, podjęto realizację projektu systemowego „Rodzina bliżej siebie”. Na grupę beneficjentów ostatecznych projektu wybrano 30 rodzin, w których liczba i stopień zaawansowania występujących
problemów były bardzo wysokie. W rodzinach tych zostały naderwane lub zerwane więzi, a patologia w nich występująca stwarzała bardzo realne zagrożenie
odebrania dzieci.
W ramach projektu systemowego zatrudniono sześciu pracowników socjalnych, którzy pełnili rolę asystentów rodziny. Każdy asystent miał pod opieką
pięć rodzin. Do zadań asystentów należało przeprowadzenie dogłębnej analizy
problemów występujących w rodzinie oraz stworzenie tzw. łańcucha przyczynowo-skutkowego tych problemów. Następnym zadaniem było przedstawienie ich
klientom i wspólne ustalenie kolejności oraz sposobu rozwiązania problemów.
Z każdym z beneficjentów ostatecznych projektu podpisano kontrakty socjalne.
Określono w nich dokładną diagnozę występujących problemów, zasoby i możliwości klienta, cele, do których chce dążyć, oraz działania, które powinien on
podjąć, aby te cele osiągnąć. Beneficjenci mieli możliwość skorzystania z różnorodnych instrumentów aktywnej integracji: m.in. szkoły dla rodziny, terapii
przeciwalkoholowej przeprowadzanej w ich miejscu zamieszkania, porad psychologicznych i terapii psychologicznej, doradztwa zawodowego, a także kursów i szkoleń zawodowych, opieki nad dziećmi w czasie korzystania z zajęć2. Ze
względu na konieczność pokonania oporu większości klientów i ich braku aktywności wiele działań o charakterze motywacyjnym w miarę możliwości prowadzi
się w domach uczestników projektu. Przykładem może być tu wsparcie klientów
w terapii przeciwalkoholowej. Działanie to prowadzą osoby z wieloletnim doświadczeniem w pracy terapeutycznej, lecz nie jest ono terapią. Polega na tym, że
osoba udzielająca wsparcia w tym zakresie ma za zadanie przeprowadzić wstępną
diagnozę potwierdzającą uzależnienie oraz zmotywować uczestnika do podjęcia
terapii w ośrodku terapeutycznym, a także wspierać go w czasie jej trwania oraz
motywować do utrzymywania abstynencji.
Przede wszystkim jednak rodziny te korzystały z bardzo intensywnego wsparcia
pracowników socjalnych – asystentów rodziny. Charakterystyczne cechy asystentury to:
– nastawienie na szukanie przyczyn trudnej sytuacji, a nie na doraźne „leczenie” skutków (dogłębna diagnoza);
– maksymalnie duża ilość czasu efektywnie poświęconego jednej rodzinie;
2
Pełny wykaz instrumentów aktywnej integracji znajduje się na końcu niniejszego opracowania.
2011-08-26 13:49:53
190
– stopniowe przygotowanie do zmiany postaw życiowych wszystkich członków rodziny;
– odmienna postawa profesjonalisty wobec klienta – przejście z funkcji
urzędnika do roli przyjaciela;
– praca na zasobach (nie deficytach) każdego członka rodziny, zauważanie
najmniejszych sukcesów każdego członka rodziny;
– wzmacnianie samostanowienia i upodmiotowienia rodziny i jej członków;
– praca z każdym z członków rodziny;
– praca małymi krokami, bez pośpiechu;
– wspieranie, ukierunkowywanie rodziny w podejmowaniu decyzji (Materiały pokonferencyjne RBS3, grudzień 2009).
Skutek tych działań przerósł założenia projektu. Głównym celem projektu
„Rodzina bliżej siebie” było: „dążenie do pozostania w naturalnych środowiskach
dzieci z 30 rodzin, korzystających ze świadczeń MOPS w Gdyni”. Założeniem
było, że spośród 84 dzieci, których rodzice rozpoczną udział w projekcie, około
35 znajdzie się mimo wszystko w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Natomiast przez cały czas trwania projektu tylko 3 dzieci trafiło do domów dziecka
z winy rodziców. Mimo odebrania dzieci praca z rodziną trwała nadal i 2 z nich
powróciło do domów przed końcem roku. Rezultaty miękkie projektu to: zwiększenie poczucia kompetencji wychowawczych rodziców, podniesienie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach problemowych, lepsze funkcjonowanie dzieci
w systemie szkolnym, zwiększenie motywacji do zmiany.
Po raz pierwszy od wielu lat, po kilku miesiącach funkcjonowania projektu,
w gdyńskim domu dziecka były wolne miejsca, znikła kolejka dzieci oczekujących na przyjęcie do placówki. Sprawdziła się zatem forma profilaktyki środowiskowej. Okazało się, że w wyniku przeznaczenia większej ilości czasu na
oddziaływanie na każdego klienta możliwy był wzrost intensywności pracy socjalnej. Dzięki temu, że asystent rodziny mógł poświęcić odpowiednią ilość czasu
na opracowanie szczegółowej diagnozy każdej rodziny, możliwe było wskazanie
beneficjentom powodów, z których znaleźli się w tak trudnej sytuacji. Czas pozwolił także na odpowiednie zmotywowanie klientów oraz zaangażowanie ich do
wypracowania realnej drogi wyjścia z problemów oraz na wspieranie i motywowanie ich w dążeniu do zrealizowania założonych celów. Działania te pozwoliły
na wyhamowanie procesu stałego napływu dzieci do placówek opiekuńczo-wychowawczych.
W związku z tym, że projekt się sprawdził, podjęto decyzję o kontynuowaniu go w 2009 roku w rozszerzonej formule. Przyjęto także możliwość kontynuowania przez rodziny udziału w projekcie. Założono, że pełne rozwiązanie
3
Konferencja „Asystentura – impuls do samozmiany. Innowacyjne formy działań stanowiące
fundamenty pod nową politykę społeczną w Polsce” zorganizowana przez MOPS w Gdyni,
Gdynia 30.11–1.12.2009.
2011-08-26 13:49:53
191
istniejących w tych rodzinach problemów musi potrwać nieco dłużej, ponieważ
wiele z tych rodzin od pokoleń znajduje się w kręgach zagrożonych wykluczeniem społecznym, więc zmiana dotychczasowego trybu życia, życiowych postaw
i przyzwyczajeń wszystkich członków rodzin wymaga czasu. Dalsza współpraca
z asystentem oraz możliwość korzystania z szerokiej gamy instrumentów aktywnej integracji powinny zaowocować w przyszłości pełną reintegracją społeczną
tych osób i rodzin oraz usamodzielnieniem ich od struktur pomocy społecznej.
Projekt zakłada intensywną i metodyczną pracę socjalną z uczestnikami, rozłożoną na około trzy lata:
– pierwszy rok – czas przeznaczony na porządkowanie spraw z przeszłości,
działanie interwencyjne, podstawy terapii;
– drugi rok – wypracowanie planu zmian, nakreślenie horyzontu celów, początek stopniowej reintegracji społecznej;
– trzeci rok – wejście w pełne uczestnictwo w życiu społecznym, utrwalenie
nabytych umiejętności, krzepnięcie dokonanych zmian.
W 2009 roku zatrudniono 17 asystentów rodzin i 2 asystentów osób usamodzielnianych. Pomocą asystentów objęto 102 rodziny oraz 20 usamodzielnianych
wychowanków opuszczających placówki opiekuńczo-wychowawcze i rodziny
zastępcze. Celem głównym projektu w 2009 roku było zwiększenie społecznie
akceptowanej aktywności życiowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym.
Osiągnięto następujące rezultaty:
– podniesienie umiejętności opiekuńczo-wychowawczych u rodziców,
– umocnienie więzi w rodzinach, co umożliwia pozostanie dzieci w ich naturalnych środowiskach i zapobiega umieszczaniu ich w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych,
– ograniczone spożywanie alkoholu w rodzinach, w których występuje uzależnienie,
– zwiększenie szans na zatrudnienie u osób pozostających bez pracy,
– lepsze współdziałanie ze współpracownikami na rzecz poprawy sytuacji
rodziny,
– podniesienie jakości usług świadczonych przez MOPS, rozszerzenie oferty pomocowej, specjalizacja i podniesienie kompetencji zawodowych pracowników.
Najważniejsze jednak z osiągniętych rezultatów jest to, że 261 (spośród 270 dzieci
objętych projektem) pozostało w domach rodzinnych.
Ponieważ metody stosowane w projekcie oraz formuła oddziaływania na rodziny okazały się niezwykle skuteczne, w kolejnym roku (2010) projekt „Rodzina
bliżej siebie” znacznie rozszerzył swoje wielopłaszczyznowe oddziaływanie wobec
kolejnych grup ludzi zagrożonych wykluczeniem społecznym. Na tę grupę beneficjentów składały się osoby i rodziny mające złożone problemy, które doprowadzają do bardzo poważnych skutków, takich jak trwały rozpad rodziny, realne
zagrożenie bezdomnością czy wykluczenie na całe życie z rynku pracy i pełnego
2011-08-26 13:49:53
192
uczestnictwa w życiu społecznym w przypadku osób niepełnosprawnych. Do
projektu kierowano środowiska, w których regularna praca socjalna prowadzona
od wielu lat nie przyniosła pożądanego rezultatu. Były to środowiska zniechęcone do aktywności, często bierne, w których wzbudzenie odpowiedniej motywacji
do zmian trwa dłużej niż zwykle.
W trzeciej edycji (2010 rok) projekt został podzielony na trzy panele:
– asystentura rodzin zagrożonych dezintegracją i osób usamodzielnianych,
– doradztwo osób niepełnosprawnych,
– asystentura rodzin zagrożonych bezdomnością.
Największą część projektu stanowił panel asystentury rodzin zagrożonych
dezintegracją. W panelu tym asystenturą objęto 105 rodzin, w których podpisano
170 kontraktów socjalnych. Ponadto 2 asystentów rodziny pracowało z 12 rodzinami, które były zagrożone utratą mieszkania z powodu istniejącego zadłużenia
czynszowego w wysokości do 4000 zł.
Łącznie działaniami projektu w latach 2008–2011 objęto 647 osób ze 185 rodzin. W rodzinach tych było 439 dzieci. Spośród nich 40 trafiło do placówek
opiekuńczo-wychowawczych i rodzin zastępczych mimo prowadzonej z ich rodzinami bardzo intensywnej pracy.
Udział w projekcie zakończyło 338 osób. Z danych opracowanych w maju
2011 roku wynika, że ponad połowa osób spośród klientów, którzy w momencie
przystąpienia do projektu korzystali ze wsparcia MOPS, obecnie z niego nie korzysta. Wśród osób nadal będących klientami pomocy społecznej najpowszechniejszą formą pomocy pozostają pomoc pieniężna (głównie w formie zasiłków
celowych) oraz dożywianie (obiady).
Wzrosła też liczba osób, które podjęły zatrudnienie: 88 osób pracuje na umowy o pracę bądź umowy cywilnoprawne, 62 pracują dorywczo, a 73 są nieaktywne zawodowo z powodu kontynuacji lub rozpoczęcia nauki.
U prawie 63% osób, które zakończyły udział w projekcie, nastąpił wzrost
kompetencji społecznych w szczególności w zakresach takich, jak:
1. Nabycie i rozwój umiejętności społecznych. W tym: podniesienie samooceny, wzrost poczucia własnej wartości, poprawa relacji społecznych, rodzinnych bądź ich odbudowanie, wzrost samodzielności życiowej, podejmowanie działań ukierunkowanych na zmianę sytuacji życiowej, bytowej,
powstrzymywanie się od zachowań społecznie nieaprobowanych.
2. Wzrost umiejętności skutecznego działania w trudnych sytuacjach społecznych. W tym: zmiana biernej postawy wobec narastających problemów na
bardziej aktywną, uświadomienie problemów społecznych występujących
w otoczeniu beneficjentów i własnych oraz podjęcie prób ich przezwyciężenia, np. przez szukanie pomocy w instytucjach pomocowych, podjęcie
terapii, leczenia uzależnień, zdobycie/rozwój kompetencji opiekuńczo-wychowawczych, wzrost odpowiedzialności za rodzinę, spłatę zadłużeń
komorniczych.
2011-08-26 13:49:53
193
3. Wzrost umiejętności określania własnych celów życiowych i zawodowych.
W tym: podniesienie motywacji do zmiany sytuacji życiowej, świadomość
praw i uprawnień, umiejętność poruszania się po instytucjach publicznych,
pomocowych, angażowanie się w życie sąsiedzkie, osiedlowe, nawiązanie współpracy z kuratorami, zwiększenie kwalifikacji zawodowych przez
ukończenie kursów zawodowych, zdobycie, uzupełnienie kwalifikacji zawodowych i/lub doświadczenia zawodowego, podjęcie aktywności zawodowej, aktywne poszukiwanie pracy.
Poza rezultatami założonymi w projekcie nastąpiły:
– podwyższenie poziomu adekwatności i skuteczności oddziaływań systemu
wsparcia,
– podwyższenie poziomu celowości wydawanych środków w obszarze wsparcia społecznego,
– podwyższenie poziomu partnerstwa i zaufania podmiotów działających
w obszarze wsparcia społecznego,
– upowszechnianie metodyki pracy asystenta wśród pracowników ośrodka
pomocy (Materiały pokonferencyjne RBS, grudzień 2010).
Projekt „Rodzina bliżej siebie” w znaczny sposób przyczynia się do rozwinięcia
innych inicjatyw z zakresu profilaktyki i zmian systemu wsparcia w Gdyni.
Wykaz instrumentów aktywnej integracji
realizowanych w projekcie „Rodzina bliżej siebie”
1. Szkoła dla rodziny I, II i III stopnia – celem Szkoły I stopnia, jest podniesienie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych rodziców, uświadomienie
właściwych postaw rodzicielskich, uświadomienie potrzeb dziecka, wykształcenie umiejętności stosowania kar i nagród oraz odpowiedniej komunikacji
z dzieckiem w rodzinie. W Szkole dla rodziny II stopnia celem będzie podniesienie umiejętności wychowawczych rodziców, podniesienie kompetencji
osobistych i społecznych w pełnieniu roli wychowawczej w rodzinie, podniesienie poczucia własnej wartości rodziców. Celem Szkoły III stopnia jest trening intrapersonalny o charakterze naprawczym w obszarze wychowawczym,
polegającym na podnoszeniu umiejętności rodziców w zakresie relacji z dzieckiem w obszarach: skuteczności kar i nagród, pracy na zasobach własnych
dziecka i rodzica, umiejętności wyjścia z narzuconych ról.
2. Szkoła dla ojców ma za zadanie wzmacnianie roli ojca w relacjach z dzieckiem w rodzinie pełnej, niepełnej i rekonstruowanej, rozwój świadomości
emocjonalnej oraz podnoszenie ogólnych kompetencji opiekuńczo-wychowawczych.
2011-08-26 13:49:53
194
3. Dla BO i dzieci BO w wieku 12–17 lat grupa socjoterapeutyczna z elementami żagloterapii, która ma na celu m.in. wzmocnienie w uczestnikach
poczucia własnej wartości w kontaktach interpersonalnych, akceptacji i tolerancji dla innych, pokonywania agresji i stresu.
4. Na czas trwania zajęć dla rodziców zabezpieczona jest opieka dla dzieci.
Zajęcia będą obejmować elementy socjoedukacji, tj. przekazanie dzieciom
wiedzy dotyczącej zasad bezpieczeństwa oraz właściwych postaw społecznych.
5. Obóz letni dla dzieci uczestników połączony z zajęciami o charakterze terapeutycznym. Tematyka zajęć na obozie jest spójna z ofertą tematyczną przekazywaną dzieciom podczas zajęć socjoterapeutycznych i opieki
w czasie uczęszczania rodziców do „Szkoły dla rodziców”.
6. Warsztaty psychologiczne o charakterze integracyjnym dla rodzin beneficjentów. Założeniem warsztatów jest integracja rodzin, wspólne spędzanie czasu, wykorzystanie wiedzy nabytej w zajęciach szkoleniowo-edukacyjnych dla rodziców i dzieci. Warsztat ten ma charakter wspólnego, grupowego, weekendowego wyjazdu rodzinnego.
7. Wsparcie psychologiczne o charakterze przygotowania do terapii dla osób
uzależnionych i ich rodzin – działanie realizowane jest w miejscu zamieszkania beneficjentów. Objęte nim są osoby wskazane przez asystentów,
u których podejrzewany jest problem uzależnienia i współuzależnienia.
Nowi uczestnicy i członkowie ich rodzin są diagnozowani. Terapeuci po
przeprowadzeniu diagnozy kierują osoby uzależnione na dzienną terapię do
Ośrodka Profilaktyki i Terapii Uzależnień Terapii lub na leczenie zamknięte. Jednocześnie podejmują pracę w miejscu zamieszkania rodzin osób uzależnionych. Praca ta polega na monitorowaniu postępów i motywowaniu
do kontynuowania terapii. Liczba godzin poświęconych jednej rodzinie jest
ustalana indywidualnie w zależności od potrzeb.
8. Diagnoza i terapia dla DDA – prowadzona jest wśród dorosłych beneficjentów projektu. Zakłada się, że duży odsetek klientów naszego ośrodka
pochodzi ze środowisk, w których występuje problem alkoholowy. Dlatego
przewiduje się takie działanie, które powinno pomóc dorosłym osobom
uporać się z problemami z dzieciństwa.
9. Doradztwo zawodowe – wszystkie osoby objęte kontraktem zostają skierowane do doradcy zawodowego. Po rozmowach z doradcą zawodowym
przewiduje się skierowanie beneficjentów m.in. na badanie predyspozycji
zawodowych i ustalanie ścieżki zawodowej. Ponadto przewiduje się skierowanie ich na kursy i szkolenia zawodowe, mające na celu podniesienie
kwalifikacji i umiejętności zawodowych, a także sfinansowanie badań profilaktycznych podnoszących możliwości zatrudnienia.
2011-08-26 13:49:53
195
10. Warsztaty autoprezentacji i poprawy wizerunku. Część beneficjentów
ostatecznych ma duże problemy z poszukiwaniem pracy, ponieważ nie
umieją odpowiednio zaprezentować się u potencjalnego pracodawcy.
11. Ważnym elementem pracy z rodzinami jest wsparcie psychologiczne dla
uczestników i członków ich rodzin, które umożliwia uporanie się przez
nich z wieloma problemami, stanowiącymi barierę w podejmowaniu
przez nich aktywności życiowej zgodnej z obowiązującymi normami społecznymi. Działanie to prowadzone jest również w środowisku zamieszkania beneficjentów.
12. Pogotowie lekcyjne – pomoc w nauce dzieciom beneficjentów – udzielana jest przez wolontariuszy współpracujących z MOPS. Zajęcia odbywają się na terenie różnych szkół podstawowych, co zapewnia dogodny
dostęp do zajęć dzieciom uczestników.
13. Treningi kompetencji osobistych i społecznych, w tym m.in.: wybór
partnera życiowego, planowanie rodziny, wychodzenie z wyuczonej bezradności, gospodarowanie środkami finansowymi, wychodzenie ze złych
kredytów – skierowane do dorosłych uczestników projektu. Trening
ten powinien pomóc klientom ustalić swoje życiowe priorytety, krótkoi długofalowe, powinien też pozytywnie wspomóc ich poczucie własnej
wartości.
14. Wyjścia uspołeczniające – odbywają się w małych grupach beneficjentów
z rodzinami. Są to wycieczki, wyjścia do kina, teatrów, restauracji i muzeów.
Dostosowane do potrzeb i możliwości klientów. Mają na celu pokazanie beneficjentom aktywnych form spędzania wolnego czasu z rodziną.
Bibliografia
http://www.rodzinablizejsiebie.pl, data dostępu: sierpień 2011.
Łangowska K., 2010, Sprawozdanie z działalności RBS, materiały wewnętrzne MOPS
w Gdyni.
Materiały pokonferencyjne RBS, grudzień 2009.
2011-08-26 13:49:53
2011-08-26 13:49:53
Family assistantship as an example
of good practice of working
with family at the local Social Welfare
Office in Gdynia
T
he problem of social exclusion and social service access limits concerns particularly the clients of social welfare offices. Not only is
their financial situation very difficult but also their living conditions are bad due
to circumstances they do not control. The number of social welfare office clients
increases all the time. The amount of problems they report to social welfare offices also grows. Because of the high number of clients, social workers (at least
60 environments) are able to observe accurately neither the problems nor the
reasons of social welfare office clients being in such a difficult situation.
At the local Social Welfare Office in Gdynia the following system barriers
were described concerning supporting child and family:
– lack of possibilities to institutionalise all the children with court’s decisions
because of too little room,
– small percentage of children successfully leaving social institutions for
birth parents’ care,
– lack of adequate offer of dedicated support for multi-problem families,
– incommensurably high municipal costs comparing to incomplete results,
including the necessity of providing total care for children and give families support, also financial one, in a long term,
– passive forms of support intensify the phenomenon of multi-generational
dependence on social welfare in families,
– educating children in 24-hour institution so that they can become selfdependent make them ready for independent life to a very small extent.
As a result of those findings, actions were taken to help solve the problems
indicated above. The main criteria of efficient influence of the social welfare office on a client was assumed to be the time a social worker can spend on one
2011-08-26 13:49:54
198
environment. The time should be invested in establishing a close, professional
relationship with the client and should allow for intensifying the social work
considerably.
The systemic project “Family closer to itself” was started in the year of 2008
with the above assumptions. The final beneficiary group was chosen to be
30 families, in which the number of problems and their complexity were very
high. In those families relations were broken and there was a very real risk of taking children from parents because of the level of pathology among those families.
Six social workers were hired as family assistants. Every assistant took care
of five families. Assistants’ task was to analyse deeply the problems in the family
and to create a cause-effect chain for those problems. The next task was to sign
contracts on social services. The clients were presented a detailed diagnosis of
the problems as well as their resources and possibilities. On this basis, the clients
determined the goals they wanted to achieve and, together with the assistant, the
actions they should take to accomplish those goals. The beneficiaries were able
to use various tools of active integration to raise their social, professional, educational and health competence. First of all, the families gained very intensive support from social workers – family assistants. The following are the characteristic
features of assistantship:
– the attitude of looking for the causes of a difficult situation rather than
short-term “therapy” of the effects (deep diagnosis),
– maximum time effectively devoted to one family,
– gradually preparing all the family members for changing life attitudes,
working with every member of the family,
– different attitude of a professional to a client – changing the role from an
„officer” to a „friend”,
– working with resources (not with deficits) of every member of the family,
– strengthening self-determination and objectiveness of the family and its
members,
– working one step at a time, with no hurry,
– supporting and directing the family in the decision-making process,
The project turned out to be very effective. Only three children out of 84 were
transferred to an orphanage. The result of the project was increasing the sense
of educational competence of the parents, raising the ability to cope with problematic situations, better functioning of the children in the school system and
increasing motivation to change.
For the first time in many years, after a few months of the project going on,
there was free room at the orphanage in Gdynia, the queue of children to be
transferred to the institution disappeared. The form of environment prevention
proved true. It turned out that the intensity growth of social work was possible
by increasing the time of influencing every single client. Because of the assistant being able to spend the proper amount of time on working with one family,
2011-08-26 13:49:54
Katarzyna Łangowska • Family assistantship as an example of good practice of working...
199
constant supporting and motivating the clients to aim at realising the assumed
goals, it was possible to slow down the process of constant flow of children to
social institutions.
Because the project proved correct, a decision was made to continue it in the
next years in an extended formula. The possibility of continuing participation in
project by families was also accepted. It was assumed that the complete solution
of the problems existing in those families must last a bit longer because many
of those families exist in circles threatened by social exclusion for generations so
the change of previous life style, attitude to life and life habits of all the family
members requires time. Further cooperation with the assistant and the ability
to use a wide scope of active integration instruments should bear fruits in future of full social integration of those people and their families and emancipate
them from structures of social welfare office aid. The project “Family closer to
itself” significantly broadens its multi-dimensional influence on the next groups
threatened with social exclusion. This group of beneficiaries consists of, besides
previous ones, persons really threatened by homelessness and persons with disabilities. Environments in which regular social work, conducted for years, had
no effect were directed to the project. Those environments are discouraged from
activity and often passive. It takes longer than usual to motivate them properly
to change.
Altogether the project activities in the years of 2008–2011 comprised 647 persons of 185 families. In those families there were 439 children. Despite intensive
work with their families, 40 from among them were transferred to social institutions and foster families.
338 persons participated in the project up to May 2011. As a result, from the
data elaborated in May 2011 it appears that over half of the persons, who took
advantage of the support of the local Social Welfare Office at the moment of
joining the project, do not use any more. The number of people who got a job
has also increased: 88 persons work on the basis of employment contracts or civil
law agreements, 62 work occasionally and 73 people are not professionally active
because of starting or continuing studying. For almost 63% of the persons, who
completed participation in the project an increase of social competence can be
noted.
2011-08-26 13:49:54
2011-08-26 13:49:54
Praca z rodziną – dobre praktyki
Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie
w Szczecinie
M
iejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Szczecinie – ta nazwa zobowiązuje – do podejmowania działań na rzecz całej rodziny,
w tym przez pryzmat potrzeb poszczególnych jej członków – dzieci i dorosłych.
Co oznacza ta nazwa?
Słowo „miejski” oznacza, że terenem działania ośrodka jest całe miasto Szczecin, które liczy około 400 tysięcy mieszkańców. W celu zwiększenia dostępu dla
osób potrzebujących wsparcia działalność jednostki skupia się w czterech rejonach Szczecina, takich jak: Śródmieście, Północ, Zachód i Prawobrzeże, w których funkcjonują cztery Rejonowe Ośrodki Pomocy Rodzinie.
Słowo „ośrodek” wskazuje na centrum, miejsce, do którego każdy może się
zwrócić i w którym otrzyma profesjonalną pomoc. Oznacza punkt udzielania
i koordynacji działań na rzecz osób i rodzin wymagających wsparcia. To tu,
w ramach niesienia pomocy człowiekowi w potrzebie, spotykają się instytucje
i organizacje świadczące usługi z zakresu ustawy o pomocy społecznej i innych
okołopomocowych ustaw.
Słowo „pomocy” zobowiązuje do kompleksowego rozwoju usług i świadczeń
odpowiadających na potrzeby zgłaszane przez osoby i rodziny objęte wsparciem ośrodka. Różnorodne formy pomocy realizowane są przez: cztery Rejonowe Ośrodki Pomocy Rodzinie, Dział Pomocy Osobom Bezdomnym, Dział
Interwencji Kryzysowej, Samodzielną Sekcję ds. Domów Pomocy Społecznej
i Ośrodków Wsparcia, Dział Wsparcia Dziennego, Dział Opieki Zastępczej
i Dział Pomocy Osobom Niepełnosprawnym.
Słowo „rodzinie” świadczy o tym, że właśnie rodzina jest najważniejsza, że to
rodzinę należy wzmacniać, tak aby mogła dalej prawidłowo wypełniać swoje funkcje wobec wszystkich członków, dzieci i dorosłych, jak również wobec okolicznych
2011-08-26 13:49:54
202
mieszkańców, czy też w szerokim ujęciu – wobec miasta Szczecin. Miasta, którego
rozwój w dużej mierze zależy od siły i zasobów jego mieszkańców, w tym każdej rodziny, również pokonującej własne trudności, borykającej się z problemami
spowodowanymi bezrobociem, ubóstwem, niepełnosprawnością, niewydolnością
opiekuńczo-wychowawczą czy też chorobą któregoś ze swoich członków.
W celu wsparcia osób i rodzin w ich codziennym funkcjonowaniu w Miejskim
Ośrodku Pomocy Rodzinie w Szczecinie powstało i wciąż rozwija się wiele inicjatyw. Jedną z nich jest utworzenie w sierpniu 2008 roku Działu Wsparcia Dziennego.
Dział ten powstał w odpowiedzi na potrzeby rodzin wychowujących dzieci, których
funkcjonowanie zagrożone było umieszczeniem małoletnich w opiece zastępczej,
zwłaszcza instytucjonalnej. Jego powstanie wynikło z przekonania, że udzielanie
pomocy nie powinno się ograniczać tylko do sytuacji kryzysowych i oddziaływań
interwencyjnych. W systemie opieki nad dzieckiem nie powinno chodzić o rozbudowę systemu rodzinnej opieki zastępczej jako wyrazu ochrony dziecka i jego praw.
To przede wszystkim obowiązek podejmowania działań o charakterze prewencyjnym, profilaktycznym. Stąd wymóg pomocy rodzinie i pracy z rodziną w jej najbliższym otoczeniu i w różnorodnych formach środowiskowych bez potrzeby odrywania
dziecka od rodziny. Głównym zadaniem i istotą działań pomocowych powinna być
ochrona dzieci przed wkraczaniem w zastępczy model opieki (http://www.mopr.
szczecin.pl/dokumenty/lokalny_system_sparcia_dziecka_i_rodziny.pdf).
Do głównych zadań Działu Wsparcia Dziennego z siedzibą przy ul. Słowackiego 13 należą:
– współdziałanie z placówkami opiekuńczo-wychowawczymi wsparcia dziennego (tzw. świetlicami środowiskowymi) i Rejonowymi Ośrodkami Pomocy
Rodzinie w Szczecinie w zakresie uczestnictwa dzieci i młodzieży w zajęciach prowadzonych w tych placówkach i pracy z rodziną;
– udzielanie poradnictwa specjalistycznego, oddziaływań terapeutycznych
i wsparcia w rozwiązywaniu problemów, w celu poprawy funkcjonowania
rodzin i dzieci;
– przeprowadzanie badań pedagogicznych i psychologicznych mających na
celu sporządzenie diagnozy funkcjonowania dziecka i rodziny oraz wyznaczenia celów do dalszej pracy;
– udział w spotkaniach dotyczących okresowej oceny sytuacji dziecka w placówkach wsparcia dziennego oraz ocena zasadności ich pobytu w tych
placówkach;
– prowadzenie nadzoru, kontroli oraz koordynacji „działań placówek opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego, w tym promowanie i propagowanie innowacyjnych rozwiązań”,
– „współpraca z sądem i innymi instytucjami oraz organizacjami wspierającymi prawidłowe wypełnianie funkcji opiekuńczo-wychowawczych rodziny
2011-08-26 13:49:54
Katarzyna Falbogowska • Praca z rodziną – dobre praktyki...
203
w celu zapobiegania wykluczeniu dzieci z tych rodzin” (http://mopr.szczecin.pl/mopr/dzial_wsparcia_dziennego).
W 2010 roku w Dziale Wsparcia Dziennego zatrudnionych było 13 osób,
w tym kierownik Działu, kierownik Sekcji ds. Pracy z Dzieckiem i Rodziną,
6 specjalistów pracy z rodziną, psycholog, główny specjalista ds. młodzieży, pedagog, terapeuta i specjalista pracy socjalnej. Dla prawidłowej realizacji głównego
zadania, które stoi przed Działem Wsparcia Dziennego, polegającego na podjęciu wszelkich działań, które pozwolą na pozostawienie dziecka w jego rodzinie,
niezbędna jest ścisła współpraca pomiędzy osobami i instytucjami działającymi
w obszarze opieki nad dzieckiem i rodziną. Dział Wsparcia Dziennego zapewnia w swoim zakresie profesjonalną pomoc ze strony psychologa, terapeuty, pedagoga oraz specjalistów pracy z rodziną. Osoby te uczestniczą w opracowaniu
diagnozy funkcjonowania dziecka w rodzinie i razem z wychowawcami placówek
wsparcia dziennego, pracownikami socjalnymi i pedagogami rodzinnymi z Rejonowych Ośrodków Pomocy Rodzinie, pracownikami szkół i przedszkoli opracowują i realizują plany pracy z dziećmi i ich rodzinami. Niezbędne jest budowanie
wspólnej koalicji tych służb w celu udzielania wsparcia zmotywowanej do zmian
rodzinie. I to nad motywacją rodziców i ich dzieci, nad uświadomieniem im
i nazwaniem problemów występujących w rodzinie oraz nad pobudzeniem ich
do zdobywania wiedzy, co i jak należy zmienić bądź poprawić, trzeba pracować
z dużym natężeniem. Jest to możliwe jedynie przy spełnieniu założenia tzw. asystencji rodzinnej, a rolę asystentów wspierających pełnią właśnie specjaliści pracy
z rodziną zatrudnieni w Dziale Wsparcia Dziennego, z których każdy ma pod
swoją opieką do 30 rodzin, w zależności od stopnia trudności problemów do
pokonania. Do ich obowiązków należy gromadzenie i aktualizowanie informacji
o dziecku i jego rodzinie oraz współtworzenie i czuwanie nad realizacją indywidualnych planów pracy, które wraz z postępem czasu ulegają modyfikacji. Wiąże
się to z dokonywaniem okresowej oceny sytuacji dziecka, w trakcie której ocenie
podlega realizacja przez wszystkie zaangażowane osoby zadań ujętych w planie.
Najbardziej korzystne jest oczywiście zaangażowanie w realizację tych założeń
osób, których one dotyczą, czyli dzieci i ich rodziców. Ponadto do głównych
obowiązków specjalistów należy stały kontakt z rodziną, pomoc w pokonywaniu przeszkód życia codziennego i w rozwiązywaniu problemów, od tych najłatwiejszych do wymagających podjęcia długofalowych działań, np. trudu leczenia
bądź terapii i wytrwania w niej aż do osiągnięcia pożądanego skutku. Jest to
praca oparta na wzajemnym zaufaniu, na mocnych stronach tkwiących w każdym
człowieku i ich budowaniu, na relacjach, których podstawą są takie wartości, jak
szacunek, odpowiedzialność.
W 2010 roku Dział Wsparcia Dziennego współpracował z 33 placówkami opiekuńczo-wychowawczymi wsparcia dziennego prowadzonymi przez organizacje pozarządowe (28 placówek opiekuńczych i 5 specjalistycznych) oraz
z 2 wielofunkcyjnymi placówkami opiekuńczo-wychowawczymi funkcjonujący-
2011-08-26 13:49:55
204
mi na terenie miasta Szczecin (1 publiczną dysponującą 5 specjalistycznymi grupami wsparcia dziennego i 1 niepubliczną dysponującą 1 specjalistyczną grupą
wsparcia dziennego dla nastoletnich chłopców oraz 1 grupą wsparcia dziennego
o charakterze opiekuńczym). Z pomocy w formie opieki dziennej w 2010 roku
skorzystało 1480 dzieci na 1159 miejsc.
W 2010 roku z konsultacji kadry specjalistycznej zatrudnionej w Dziale
Wsparcia Dziennego skorzystało łącznie 321 osób (dorosłych i dzieci) w tym:
53 osoby z konsultacji z psychologiem, 164 osoby z konsultacji z pedagogiem,
104 osoby z konsultacji z terapeutą.
Tabela 1. W
ykaz działań przeprowadzonych przez specjalistów pracy z rodziną
w 2010 roku
Lp.
1
2
3
4
5
6
Rodzaj działania
Zmotywowanie do badań diagnostycznych (psychologiczno-pedagogicznych)
ekonomiczny
higieniczny
Treningi
umiejętności wychowawczych
Zmotywowa- rodzinnej
nie do podję- odwykowej
cia terapii
socjoterapeutycznej
Zmotywowanie do podjęcia leczenia
(nie dotyczy uzależnień)
Zmotywowanie do aktywnego poszukiwania pracy (osoby podjęły pracę lub
zarejestrowały się w PUP)
Pomoc w sporządzaniu pism
Liczba rodzin
Liczba dzieci
Liczba osób
w rodzinach
31
49
96
101
95
217
191
383
345
147
297
544
10
10
23
22
19
56
43
40
98
14
43
67
30
71
121
37
82
141
Źródło: Sprawozdanie z działalności MOPR w Szczecinie za 2010 rok, s. 79.
Dział Wsparcia Dziennego w 2010 roku podjął następujące rodzaje działań:
– udzielono 1884 porad telefonicznych,
– do sądu zwrócono się 36 razy w sprawach klientów lub ich dzieci, a z innymi pomiotami zewnętrznymi podjęto korespondencję 656 razy,
– wykonano 48 diagnoz pedagogicznych i psychologicznych, 53 działania
dotyczyły poradnictwa psychologicznego, a 1083 poradnictwa rodzinnego,
– opracowano i realizowano 298 indywidualnych planów pracy z dzieckiem
i rodziną,
– 377 razy wystąpiono do różnych instytucji z wnioskiem o udostępnienie
danych.
W 2010 roku specjaliści pracy z rodziną objęli współpracą o różnym charakterze 225 rodzin z dziećmi, w tym:
2011-08-26 13:49:55
205
– 155 rodzin objęto pełną i długotrwałą pomocą Działu Wsparcia Dziennego,
– 46 rodzinom udzielono krótkotrwałego wsparcia,
– w 24 przypadkach współpraca miała charakter interwencyjny.
Pomocą Działu zostało w ten sposób objętych 433 dzieci.
Diagnozę problemów występujących w rodzinach objętych działaniami Działu Wsparcia Dziennego w 2010 roku obrazuje poniższa tabela.
Tabela 2. P
roblemy występujące w rodzinach objętych działaniami Działu Wsparcia
Dziennego w 2010 roku
Lp.
Rodzaj problemu
1
2
3
4
5
6
7
Ubóstwo
Bezdomność
Problemy mieszkaniowe
Potrzeba ochrony macierzyństwa (ciąża)
Rodziny niepełne
Wielodzietność
Bezrobocie
rodzice
Niepełnosprawność
dziecko
Długotrwała lub ciężka choroba
Bezradność
Problemy wychowawcze
Przemoc w rodzinie
Problemy z nadużywaniem alkoholu
Problemy z narkotykami
Trudności z przystosowaniem się do życia
po zwolnieniu z zakładu karnego
Sytuacja kryzysowa
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Liczba rodzin Liczba dzieci
Liczba osób
w rodzinach
172
9
97
19
160
135
137
16
25
7
464
387
64
171
13
41
2
22
5
51
24
36
5
12
2
136
118
17
46
3
104
6
50
11
92
93
74
9
20
3
246
208
33
88
7
1
3
5
28
59
101
Źródło: Sprawozdanie z działalności MOPR w Szczecinie za 2010 rok, s. 80.
Ponadto w 2010 roku w ramach realizacji zadań Działu Wsparcia Dziennego
przeprowadzono:
1. Zajęcia korekcyjno-edukacyjne dla rodziców korzystających z pomocy
Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Szczecinie „Szkoła dla Rodziców” – były prowadzone cyklicznie w trzech edycjach. Do zajęć przystąpiło
ogółem 49 osób, a ukończyły je 24 osoby. Cel zajęć stanowiło budowanie
prawidłowych relacji dorosły – dziecko, w tym:
– rozpoznawanie, wyrażanie i akceptowanie uczuć;
– wyrażanie oczekiwań tak, aby były przez dziecko respektowane;
– aktywne, wspierające słuchanie, motywowanie dziecka do współdziałania;
– modyfikowanie niepożądanych lub nieodpowiednich zachowań dziecka;
– uwalnianie dziecka od grania narzuconych ról w domu i w szkole;
2011-08-26 13:49:55
206
– wspieranie procesu usamodzielniania się dziecka;
– konstruktywne rozwiązywanie konfliktów;
– zwiększenie świadomości rodziców/opiekunów na temat uzależnień;
– zwiększenie świadomości rodziców/opiekunów na temat przemocy (http://mopr.
szczecin.pl/aktualnosci/107/Zakonczenie_Warsztatow__Pt_szkola_Dla_Rodzicow.
html).
2. Zajęcia psychoedukacyjne dla dzieci w wieku 3–6 lat – były prowadzone
w trzech edycjach w grupach przedszkolnych w placówkach opiekuńczo-wychowawczych wsparcia dziennego. Do zajęć przystąpiło 46 dzieci i tyle
samo je ukończyło. Celem zajęć była nauka rozwijania umiejętności społecznych, takich jak:
– odkrywanie swoich mocnych stron;
– komunikowanie się z własnymi uczuciami;
– budowanie pozytywnego obrazu siebie;
– wyciszenie nadpobudliwości i zachowań agresywnych (http://mopr.szczecin.pl/aktualnosci/51/Zajecia_Psychoedukacyjne_Dla_Dzieci_W_Wieku_3_-_6_Lat.html).
3. Zajęcia psychoedukacyjne dla młodzieży w wieku 10–12 lat – były prowadzone cyklicznie z dziećmi z rodzin korzystających z pomocy Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Szczecinie. Do programu przystąpiło
19 dzieci, ukończyło go natomiast 7 dzieci. Celem zajęć były nauka rozwijania umiejętności społecznych przez odkrywanie swoich mocnych stron,
komunikowanie się z własnymi uczuciami, budowanie pozytywnego obrazu
siebie, wyciszenie nadpobudliwości i zachowań agresywnych (http://mopr.
szczecin.pl/aktualnosci/119/Zakonczenie_Zajec_Psychoedukacyjnych_
Dla_Dzieci_W_Wieku_10-12_Lat.html).
Powstanie Działu Wsparcia Dziennego było kolejnym etapem przekształceń dokonujących się w strukturach Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie
w Szczecinie, które wynikały z konieczności zmiany podejścia do rodziny i jej
problemów. Ośrodek przestał być tylko dystrybutorem środków przysługującym
klientom korzystającym z przynależnych im świadczeń pomocy społecznej – skupia się też na pracy z rodziną oraz na działaniach profilaktycznych i zapobiegających procesom wykluczenia społecznego. Temu celowi służy również zatrudnianie
w Rejonowych Ośrodkach Pomocy Rodzinie pedagogów rodzinnych, włączenie
w struktury MOPR Miejskiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej i przekształcenie
go w Dział Interwencji Kryzysowej, umożliwienie klientom korzystania z pomocy prawnej czy też uruchomienie całodobowego telefonu interwencyjnego.
Do głównych zadań Działu Interwencji Kryzysowej należą: udzielanie wsparcia osobom i rodzinom będącym ofiarami przemocy lub znajdującym się w innych sytuacjach kryzysowych, organizowanie systemu wsparcia i samopomocy
społecznej dla osób i rodzin dotkniętych kryzysem, współpraca z instytucjami
oraz organizacjami uczestniczącymi bezpośrednio w pomocy osobom dotknię-
2011-08-26 13:49:55
207
tym kryzysem, zapewnienie doraźnego całodobowego schronienia dla osób
doznających przemocy w rodzinie, organizowanie grup wsparcia, prowadzenie
krótkoterminowej terapii w kryzysie, prowadzenie specjalistycznego poradnictwa, inicjowanie i podejmowanie interwencji oraz koordynacja działań związanych z podjętą interwencją, udzielanie kompleksowych porad, m.in. w zakresie
wykluczenia społecznego, zwłaszcza uzależnień, przemocy w rodzinie, handlu
ludźmi i innych zadań wynikających z ustawy o pomocy społecznej.
W ramach Działu Interwencji Kryzysowej funkcjonują:
1. Sekcja Interwencji Kryzysowej, która mieści się przy ul. Sikorskiego 3
w Szczecinie. Do jej zadań należy: prowadzenie całodobowego punktu konsultacyjno-informacyjnego z telefonem interwencyjnym nr 19289,
udzielanie pomocy osobom i rodzinom doznającym przemocy lub będącym w kryzysie, inicjowanie i podejmowanie interwencji oraz koordynacja
działań z nią związanych, a także interwencja kryzysowa w traumatycznych sytuacjach.
2. Sekcja Terapii i Profilaktyki, która mieści się przy al. Papieża Jana Pawła II 42 w Szczecinie. Do jej głównych zadań należy: prowadzenie terapii
krótkoterminowej dla osób przechodzących kryzys psychiczny i doświadczających przemocy, prowadzenie działań korekcyjno-edukacyjnych dla
osób stosujących przemoc, organizowanie oraz prowadzenie grup psychoedukacyjnych i wsparcia.
W Dziale Interwencji Kryzysowej w 2010 roku było zatrudnionych 28 pracowników, w tym kierownik działu, kierownik Sekcji Interwencji Kryzysowej,
kierownik Sekcji Terapii i Profilaktyki, terapeuci, psycholodzy, pracownicy socjalni oraz 2 specjalistów pracy z rodziną. W 2010 roku w obu sekcjach Działu Interwencji Kryzysowej przyjęto łącznie 5560 klientów, w tym 3960 kobiet
i 1600 mężczyzn.
Sekcja Interwencji Kryzysowej pracuje w systemie całodobowym, natychmiastowo reagując na wszelkie zgłoszenia w sytuacjach kryzysowych. Zapewnia
możliwość skorzystania z pomocy 24 godziny na dobę przez 7 dni w tygodniu.
Koncentruje się na tym aspekcie interwencji kryzysowej, który obejmuje działania doraźne, krótkoterminowe, zmierzające do udzielenia natychmiastowej
pomocy osobom znajdującym się w trudnej sytuacji. We współpracy ze służbami interwencyjnymi (policją, strażą pożarną, pogotowiem ratunkowym) pracownicy Sekcji Interwencji Kryzysowej uczestniczą w niesieniu pomocy ofiarom
traumatycznych wydarzeń wymagającym udzielenia natychmiastowego wsparcia
psychologicznego. Poza działaniami związanymi ściśle z interwencją kryzysową
Sekcja wypełnia lukę w obszarze zabezpieczenia społecznego dla mieszkańców
Szczecina w godzinach popołudniowych i nocnych oraz w dni wolne od pracy,
również w dni świąteczne, kiedy inne instytucje są nieczynne. We współpracy
z policją pracownicy Sekcji Interwencji Kryzysowej uczestniczyli w interwencjach dotyczących ujawnienia opiekunów niezdolnych do sprawowania opieki
2011-08-26 13:49:55
208
nad małoletnimi dziećmi, przewożąc je do placówki i towarzysząc im w celu
zminimalizowania traumy. W okresie zimowym pracownicy sekcji uczestniczyli
w „Akcji zima” 2009/2010 i 2010/2011, przyjmując zgłoszenia dotyczące osób
bezdomnych, i we współpracy z Działem Pomocy Osobom Bezdomnym pośredniczyli w zapewnieniu im schronienia. Sekcja Interwencji Kryzysowej odnotowała 2323 osoby korzystające z pomocy. Wśród nich było 1548 kobiet i 775 mężczyzn.
Kategorie problemów zgłaszanych w Sekcji Interwencji Kryzysowej w 2010 roku
przedstawiają się następująco: 1368 zgłoszeń dotyczyło przemocy w rodzinie,
25 – przemocy poza rodziną, 665 – uzależnienia i współuzależnienia, 1016 – problemów socjalnych, 475 – kryzysów rodzinnych, a 121 – kryzysów partnerskich,
89 – problemów wychowawczych, a 495 – problemów zdrowotnych i emocjonalnych, innych kryzysów sytuacyjnych dotyczyło 97 zgłoszeń, katastrof i wypadków zaś 76; 694 zgłoszenia dotyczyły udzielenia informacji.
Pracownicy Sekcji Interwencji Kryzysowej w 2010 roku podejmowali następujące rodzaje działań na rzecz klientów: 1445 działań w ramach pomocy psychologicznej, 25 – w ramach pomocy pedagogicznej, 551 skierowań do ROPR
i 407 do Sekcji Terapii i Profilaktyki, do innych instytucji zaś 308, 71 działań
w zakresie skierowania do miejsca schronienia, 472 bezpośrednich interwencji w środowisku, w 195 przypadkach udzielono zaś podstawowych informacji
prawnych.
W odpowiedzi na otrzymane zgłoszenia z policji z prośbą o udzielenie wsparcia oraz pomocy psychologicznej, podjęto łącznie 268 interwencji we wskazanych środowiskach, w których dominowały następujące problemy: alkoholizm
i agresja, przemoc fizyczna, przemoc psychiczna, próby i myśli samobójcze, choroby psychiczne, niepełnosprawność.
W ramach współpracy z Rejonowymi Ośrodkami Pomocy Rodzinie oraz innymi Działami Miejskiego Ośrodka Pomocy Rodzinie w Szczecinie przekazano
łącznie 551 spraw, które wymagały niezwłocznej pomocy pracowników poszczególnych działów. Trzysta osiem spraw dotyczących problemów osób zgłaszających się przekazano do innych instytucji – m.in. Ośrodka Terapii Uzależnień,
Centrum Integracji Społecznej, Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych, szkół
i placówek służby zdrowia.
Sekcja Terapii i Profilaktyki działa od poniedziałku do piątku w godzinach
od 8.00 do 20.00. Zatrudnieni w niej psychologowie i terapeuci zapewniają
klientom profesjonalną pomoc psychologiczną w sytuacjach kryzysów losowych
i rozwojowych, problemów osobistych, partnerskich i rodzinnych oraz wydarzeń
traumatycznych. Czas trwania kontaktu terapeutycznego jest dostosowany do
indywidualnych potrzeb klientów. Celem pracy psychologicznej jest odzyskanie przez osobę w kryzysie zdolności samodzielnego radzenia sobie przez złagodzenie objawów reakcji kryzysowej, przywrócenie równowagi psychicznej oraz
uruchomienie zasobów. Pozwala to zapobiec przejściu kryzysu ostrego w stan
2011-08-26 13:49:56
209
chroniczny, który może powodować wiele negatywnych skutków emocjonalnych, zdrowotnych i społecznych.
Kategorie problemów zgłaszanych w Sekcji Terapii i Profilaktyki w 2010 roku
przedstawiają się następująco: 1398 zgłoszeń dotyczyło przemocy w rodzinie, 62 – przemocy poza rodziną, 409 – zakresu uzależnień i współuzależnień,
356 – problemów socjalnych, 1104 – kryzysów rodzinnych, a 493 – partnerskich,
425 – problemów wychowawczych, 685 – problemów zdrowotnych i emocjonalnych, 173 – innych kryzysów sytuacyjnych, 16 – katastrof i wypadków, 182 – poszukiwania informacji
W 2010 roku pracownicy Sekcji Terapii i Profilaktyki podejmowali następujące
działania na rzecz klientów: 3680 działań w ramach pomocy psychologicznej,
299 – w ramach poradnictwa rodzinnego, 100 – przez pomoc pedagogiczną,
85 kierowań do innych instytucji, 10 – do miejsca schronienia, a w 196 przypadkach udzielono podstawowych informacji prawnych.
Najczęściej podejmowanym przez pracowników obu sekcji Działu Interwencji
Kryzysowej działaniem było udzielanie pomocy psychologicznej. W 2010 roku
podjęto łącznie 5125 takich działań, w tym: indywidualna terapia krótkoterminowa – 2402, rozmowa wspierająca – 1563, konsultacje psychologiczne – 657,
rozmowa motywująca – 465, mediacje – 16 oraz inne działania – 22. Inną formą udzielanej pomocy jest poradnictwo rodzinne, w tym: konsultacje – 232,
mediacje – 7, systemowa terapia rodzin – 71. Ponadto pracownicy skierowali
363 osoby do prawnika na konsultację prawną. W 28 przypadkach pomagali
klientom w sporządzeniu pism sądowych. Brali również udział w 12 sprawach
sądowych. Udzielono schronienia w postaci noclegu w pokoju noclegowym
32 osobom. W ramach swoich zadań pracownicy Działu Interwencji Kryzysowej
udzielali pomocy psychologicznej w szkołach, zakładach pracy, w których doszło
do nagłej śmierci, organizując spotkania z osobami, które doświadczyły traumy
(śmierć dziecka w żłobku, śmierć samobójcza uczniów szkół, wypadek śmiertelny podczas pracy, morderstwo). Spotkania te służyły wyrażeniu trudnych emocji,
które towarzyszą takim wydarzeniom. Ich celem była pomoc w poradzeniu sobie
z objawami ostrego stresu i profilaktyka zespołu zaburzeń po stresie urazowym
(PTSD).
W sytuacji zagrożenia powodziowego, we współpracy z pracownikami Działu Pomocy Osobom Bezdomnym przeprowadzili identyfikację poszkodowanych
oraz diagnozę poniesionych strat i najpilniejszych potrzeb. Pomagali w organizacji transportu dla rodzin zamieszkujących zagrożone tereny. Przeprowadzali
rozmowy wspierające, normalizujące i informacyjne. Wydelegowany pracownik
Działu Interwencji Kryzysowej świadczył pomoc psychologiczną rodzinom ofiar
katastrofy samolotu rządowego w Smoleńsku oraz stewardesom i stewardom
obsługującym samoloty rządowe, prowadząc rozmowy normalizujące reakcje
posttraumatyczne. W związku z wypadkiem polskiego autokaru pod Berlinem
pracownicy Działu Interwencji Kryzysowej byli również zaangażowani w pomoc
2011-08-26 13:49:56
210
mieszkańcom Złocieńca. Psycholodzy i terapeuci udzielali wsparcia i pomocy
psychologicznej zarówno osobom poszkodowanym oraz ich rodzinom, jak i pracownikom wszystkich służb zaangażowanych w niesienie pomocy. Wspierali
rodziny również w miejscu ich zamieszkania oraz towarzyszyli im podczas wyjazdu do berlińskich szpitali. Pracownicy Działu Interwencji Kryzysowej udzielali pomocy psychologicznej osobom poszkodowanym podczas wybuchu gazu
w budynku przy ul. Matejki 16 w Szczecinie. Przeprowadzono rozmowy wspierające z mieszkańcami narażonymi na stres pourazowy oraz towarzyszono ewakuowanym w miejscu tymczasowego schronienia. Ponadto przeprowadzono trzy
edycje zajęć psychoedukacyjnych dla osób doznających przemocy w rodzinie, po
8 spotkań każda. Grupy miały charakter zamknięty. Celem spotkań było zwiększenie świadomości skutków przemocy wśród jej ofiar, przywrócenie poczucia
sprawstwa, nauka sposobów radzenia sobie w sytuacji krzywdzenia.
W ramach Działu Interwencji Kryzysowej został opracowany i jest realizowany program korekcyjno-edukacyjny dla osób stosujących przemoc w rodzinie.
Głównym założeniem programu jest pomoc sprawcom przemocy w zaprzestaniu
jej stosowania w wyniku edukacji sprawcy.
Zajęcia indywidualne i grupowe w ramach programu miały na celu: uświadomienie, czym jest przemoc, uzyskanie świadomości własnych zachowań przemocowych wobec bliskich, rozpoznanie sygnałów ostrzegawczych zapowiadających zachowania przemocowe, opracowanie „planu bezpieczeństwa” zapobiegającemu użyciu
siły i przemocy, nabycie nowych umiejętności służących rozwiązywaniu konfliktów,
sporów w rodzinie bez użycia agresji, naukę umiejętności partnerskiego układania
stosunków w rodzinie, uczenie się korzystania z pomocy innych, naukę umiejętności
konstruktywnego wyrażania uczuć (Sprawozdanie z działalności MOPR w Szczecinie
za rok 2010, s. 60).
W dniu 21 listopada 2010 roku z okazji Dnia Pracownika Socjalnego Marszałek Województwa Zachodniopomorskiego oraz Wojewoda Zachodniopomorski przekazali pracownikom Działu Interwencji Kryzysowej Miejskiego
Ośrodka Pomocy Rodzinie w Szczecinie wyrazy uznania i podziękowania za trud
i zaangażowanie w realizację zadań pomocy i integracji społecznej. Gratulując
uzyskanych rezultatów, złożyli życzenia wielu dalszych sukcesów oraz wytrwałości i skuteczności w działaniach podejmowanych na rzecz drugiego człowieka.
Ze względu na ograniczenia projektowe mogłam przedstawić Czytelnikom
tylko dwa przykłady działań podejmowanych przez Miejski Ośrodek Pomocy
Rodzinie w Szczecinie na rzecz potrzebujących wsparcia rodzin i ich członków.
To zaledwie niewielka część działań w naszym ośrodku nacechowanych tak indywidualnym i kompleksowym podejściem.
2011-08-26 13:49:56
211
Bibliografia
http://mopr.szczecin.pl/aktualnosci/107/Zakonczenie_Warsztatow__Pt_szkola_Dla_
Rodzicow.html, data dostępu: 4 sierpnia 2011.
http://mopr.szczecin.pl/aktualnosci/119/Zakonczenie_Zajec_Psychoedukacyjnych_
Dla_Dzieci_W_Wieku_10-12_Lat.html, data dostępu: 4 sierpnia 2011.
http://mopr.szczecin.pl/aktualnosci/51/Zajecia_Psychoedukacyjne_Dla_Dzieci_W_
Wieku_3_-_6_Lat.html, data dostępu: 4 sierpnia 2011.
http://mopr.szczecin.pl/mopr/dzial_wsparcia_dziennego, data dostępu: 4 sierpnia 2011.
http://www.mopr.szczecin.pl/dokumenty/lokalny_system_sparcia_dziecka_i_rodziny.
pdf, data dostępu: 4 sierpnia 2011.
Sprawozdanie z działalności MOPR w Szczecinie za 2010 rok.
2011-08-26 13:49:56
2011-08-26 13:49:56
Working with a family – good
practices of the Municipal Family
Support Centre in Szczecin
I
n order to support individuals and families in their everyday functioning, there have been numerous initiatives developed in the Municipal Family Support Centre in Szczecin. One of them involved the establishment of the Day Care Support Department in August 2008 in response to
the needs of families whose children were in danger of getting substitute care,
especially institutional care, due to the family’s deficiencies.
The main responsibilities of the Day Care Support Department, with the
office at 13 Słowackiego Street are: cooperation with other day care and educational centres (community centres) and District Family Support Centres in
Szczecin on participation of children and teenagers in programmes prepared by
the institutions; the duties also include working with families, professional counselling, therapeutic activities and support in solving problems which are offered
in order to improve the functioning of families and children. It also means carrying out pedagogical and psychological tests which are supposed to diagnose
the functioning of children and families as well as determining the objectives of
further work. Moreover, there are also meetings concerning periodic assessment
of the children’s situation in day support institutions and assessing the validity of
their stay at such an institution. Besides, the duties include supervising, controlling and coordinating activities of day care and educational centres, for example
promoting and propagating innovative solutions, cooperating with the Court as
well as other institutions and organisations which support proper care and educational functioning of families, all of which are conducted in order to prevent
exclusion of the children from these families.
The Day Care Support Department provides professional help of psychologists, therapists, counsellors, other family specialists and also the main teenager
specialist. They all contribute to creating a diagnosis of a child’s functioning in the
2011-08-26 13:49:56
214
family and together with day support centre carers, social workers, school counsellors from District Family Support Centres, teachers and pre-school workers
they create and implement the plans of work with children and their families,
which is possible only with the use of family assistance. The role of supporting
assistants is taken over by family specialists employed in the Day Care Support
Department. Each of the specialists takes care of up to 30 families, depending on
the range of difficulties to overcome. Their duties include gathering and updating information on children and their families as well as creating and controlling
individual plans of work which are subject to modification after some time. The
main responsibilities of the specialists are regular contacts with families, helping
in overcoming everyday obstacles and solving different problems.
In 2010 diverse types of interaction were offered by family specialists to
225 families and help was given to 433 children. Moreover, in the same year
one of the tasks of the Day Care Support Department was offering remedial and
educational classes for parents who take advantage of the help of the Municipal
Family Support Centre in Szczecin – “School for Parents”, “Psychological and
educational classes for three- to six-year-olds” and “Psychological and-educational classes for ten- to twelve-year-olds”.
The establishment of the Day Care Support Department was the next stage
of transformations in the structures of the Municipal Family Support Centre in
Szczecin resulting from the necessity to alter the attitude towards families and
their problems. The centre stopped being only the distributor of resource benefits among clients who were entitled to various welfare services, but it began to
concentrate on working with families – prophylactic measures and prevention of
social exclusion processes.
This aim was achieved not only by incorporating the Municipal Crisis Intervention Centre into the structures of the Municipal Family Support Centre
(MOPR) and transforming it into the Crisis Intervention Department, but also
by employing family counsellors by District Family Support Centres, offering
legal help to clients and opening 24-hour crisis intervention help line.
The main tasks of the Crisis Intervention Department are: supporting victims of violence or people who are in other crisis situations, organising the support system and social self-help for individuals and families in crisis, cooperating
with institutions and organisations which help people in crisis in a direct way,
providing temporary shelter for victims of family violence, organising support
groups, conducting short-term therapies and specialist counselling as a part of
crisis intervention, initiating intervention and coordinating intervention activities, complex counselling on social exclusion, especially addictions, domestic violence, human trafficking, and other tasks resulting from the Social Welfare Act.
There are two sections within the Crisis Intervention Department. The duties of the first section, which has the office at 3 Sikorskiego Street in Szczecin
include: running a 24-hour advisory and information centre with a crisis inter-
2011-08-26 13:49:56
Katarzyna Falbogowska • Working with a family – good practices...
215
vention help line (tel. no. 19289), helping victims of violence or people and families in crisis, initiating and coordinating intervention activities, also in traumatic
situations.
This section of the Crisis Intervention Department works 24 hours seven
days a week, immediately reacting to every notification of a crisis situation and
offering proper help. The section concentrates on instant short-term temporary
activities which are aimed at people in a difficult situation. In cooperation with
emergency services (police, fire services, emergency ambulance services), the employees of the section offer help to people who have been through traumatic
events and need instant psychological support. This section fills the gap in the
social security for the citizens of Szczecin when other institutions are closed – in
the afternoon, at night or on holidays.
The Therapy and Prevention Section is located at 42 John Paul II Avenue in
Szczecin. Its main duties are: conducting short-term therapies for people in psychological crisis and for victims of violence, conducting remedial and educational classes for people who use violence, organising and conducting psychological
and educational as well as support groups. The section works from Monday to
Friday, from 8 a.m. to 8 p.m. The employed psychologists and therapists provide
professional psychological help in random incidents and developmental crisis,
personal problems, partner and family difficulties as well as traumatic events. The
duration of a therapeutic contact is adjusted to individual needs of a client, which
allows for preventing a serious crisis from transforming into a chronic state with
consequent various negative emotional, health and social conditions.
In 2010 both sections of the Crisis Intervention Department served 5560 clients – 3960 women and 1600 men. The most frequent activity was offering psychological help. In 2010 there were 5125 of such cases including: short-term
individual therapies (2402), empathic conversations (1563), psychological consultations (657), motivating conversations (465), mediations (16) and others
(22). Another type of help offered by the section is family counselling including:
consultations (232), mediations (7), systemic family therapies – 71. Moreover,
shelter in the form of night accommodation was offered to 32 people.
Due to some project limitations I have only been able to present two examples
of activities taken up by the Municipal Family Support Centre in Szczecin and
offered to families who need support. It is only a small portion of activities taken
up by our Centre which are characterised by individual and complex approach.
2011-08-26 13:49:57
2011-08-26 13:49:57
Asystent – szansa na reintegrację?
W
szyscy jesteśmy przekonani, że najlepszą formą opieki nad dzieckiem jest rodzina, jego własna rodzina. Gdy dziecko zostaje
umieszczone w placówce, jej pracownicy podejmują wysiłek, by wychowywało się
w rodzinie. Rokrocznie do domów rodzinnych z warszawskich placówek opiekuńczo-wychowawczych wraca ponad 200 dzieci. Takiej tendencji nie obserwuje
się, gdy małoletni jest umieszczony w rodzinie zastępczej czy placówce rodzinnej. Czy wynika to z faktu, że nie zmienia się nasze myślenie i nadal uważamy,
że rodzina zastępcza nie jest czasowym zastąpieniem rodzica w jego roli, lecz
jest już na zawsze? Czy też z tego, że służby społeczne po umieszczeniu dziecka
w rodzinnej formie pieczy zastępczej przestają się interesować jego rodziną, bo
uspokoiły swoje sumienie i wiedzą, że dziecku jest dobrze? I w końcu – kto powinien pracować z rodziną? Pracownik socjalny z ośrodka pomocy społecznej,
Warszawskiego Centrum Pomocy Rodzinie (WCPR), kurator sądu rodzinnego
czy może jeszcze ktoś inny? Czy asystent rodziny jest szansą na reintegrację?
WCPR podjęło wyzwanie wzięcia udziału w otwartym konkursie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej na finansowe wspieranie jednostek samorządu
terytorialnego w realizacji programów z zakresu opieki nad dzieckiem i rodziną,
by odpowiedzieć sobie na te pytania.
Wiedzieliśmy, że krótkotrwałość programu nie pozwoli nam na spektakularne efekty, czyli powrót dzieci do rodzin. Zależało nam na rozpoznaniu problemów rodzin, nawiązaniu z nimi kontaktu, wzmocnieniu więzi dzieci z rodzicami
i uzyskaniu odpowiedzi na pytanie: czy asystent jest szansą na reintegrację rodziny, a także w jaki sposób pracować z rodzinami w celu odzyskania przez nie
możliwości opieki nad własnymi dziećmi, jak do nich dotrzeć, zyskać zaufanie,
co jest w tej pracy bardziej, a co mniej ważne?
W grudniu 2008 roku utworzono w Warszawie na zlecenie miasta Ośrodek
Wsparcia Rodzinnej Opieki Zastępczej PORT Towarzystwa „Nasz Dom”, który tym samym stał się naszym naturalnym partnerem w tworzonym programie.
Program był realizowany od 1 czerwca do 31 grudnia 2009 roku. Cele programu
to przede wszystkim uzupełnienie warszawskiego systemu rodzinnej opieki za-
2011-08-26 13:49:57
218
stępczej o program intensywnej pracy z rodzinami naturalnymi oraz określenie
warunków, jakie muszą być spełnione, aby rodzinna opieka zastępcza wspierała
rodziny naturalne i aby można było mówić o skutecznych działaniach zmierzających do wzmocnienia trwałych więzi dzieci z rodzicami i innymi krewnymi oraz
o jej reintegracji.
Zakładane rezultaty realizacji programu to:
– stworzenie sieci instytucji i specjalistów tworzących zintegrowany system
wsparcia rodzin zagrożonych dezintegracją oraz tych znajdujących się
w kryzysie, których dzieci są w rodzinnych formach opieki;
– opracowanie i modelowe wdrożenie procedury pracy z rodzinami, których
dzieci zostały umieszczone w rodzinach zastępczych różnych typów oraz
w placówkach rodzinnych;
– poddanie specjalistycznej analizie rezultatów programu przez zorganizowanie seminariów i wydanie publikacji opisującej je;
– opracowanie szczegółowych planów reintegracji wybranych rodzin;
– doprowadzenie do reintegracji niektórych rodzin biorących udział w programie;
– wzmocnienie więzi w rodzinach jeszcze niezintegrowanych i uzyskanie
przez te rodziny większego wpływu na realizację planu pomocy rodzinie;
– propagowanie problematyki rodzinnej opieki zastępczej przez wykonanie
modelowego programu realizacji celu rodzinnej opieki zastępczej, jakim
jest próba reintegracji rodziny naturalnej;
– zbudowanie sieci kontaktów interpersonalnych między realizatorami programu, które przełożą się na skuteczniejsze działanie systemu pomocy rodzinie w Warszawie.
Wyzwaniem okazało się zrekrutowanie asystentów. Najpierw zatrudniliśmy
koordynatora programu – pedagoga, pracownika socjalnego WCPR. Rekrutacja asystentów odbyła się zgodnie z przepisami dotyczącymi pracowników samorządowych. Przeprowadzaliśmy ją kilkakrotnie. Mimo że ogłoszenie ukazało się
w Biuletynie Informacji Publicznej WCPR, prasie i na stronie internetowej organizacji pozarządowych nie spotkało się z dużym odzewem ze strony psychologów, pedagogów czy pracowników socjalnych, których chcieliśmy zatrudnić. To
że wymagaliśmy doświadczenia w pracy ze środowiskami wykazującymi trudności
w wypełnianiu ról społecznych oraz co najmniej pięcioletniego stażu pracy stanowiło dużą barierę w pozyskaniu pracowników. Do tego utrudnienie stanowiło zatrudnienie na krótki okres, w którym realizowany był program. Ostatecznie udało
się nam przyjąć czterech asystentów – trzech psychologów, jednego pedagoga.
W pełnym składzie zespół asystentów rozpoczął pracę 24 sierpnia 2009 roku.
Każdy z asystentów został zatrudniony w wymiarze pełnego etatu, w systemie
zadaniowego czasu pracy, otrzymał służbowy telefon komórkowy oraz częściową refundację za przejazdy komunikacją miejską. Każdemu zapewniliśmy dwa
rodzaje szkolenia – główne i kroczące. Podczas szkolenia głównego asystenci
2011-08-26 13:49:57
Agnieszka Patela-Owczarczyk • Asystent – szansa na reintegrację?
219
zapoznali się z takimi zagadnieniami, jak warsztat pracy asystenta z rodziną biologiczną, narzędzia pracy asystenta: genogram, ekomapa, plan pracy z rodziną,
czyli kwestionariusz mocnych stron i potrzeb rodziny, warunki reintegracji rodziny naturalnej, przygotowanie kontaktów dziecka umieszczonego w opiece zastępczej ze środowiskiem naturalnym, praca zespołu asystent rodzinny – koordynator
rodziny zastępczej. Kolejne szkolenie – kroczące było prowadzone przez koordynatora programu (dotyczyło tematyki rodzicielstwa zastępczego) oraz dyrektora Ośrodka PORT (poświęcone merytorycznym, bieżącym problemom pracy
z rodzinami biologicznymi). To, czego naszym asystentom mógłby pozazdrościć
każdy „pomagacz”, to nie tylko możliwość ciągłego podnoszenia kwalifikacji, lecz
także spotkań superwizyjnych raz na dwa tygodnie przez cztery godziny.
Asystenci rodzin pracowali pięć dni w tygodniu, od poniedziałku do piątku,
łącznie 40 godzin tygodniowo (miesięcznie średnio 172 godziny). Bezpośrednia
praca z rodziną biologiczną oraz pracownikami instytucji nie mogła wynosić mniej
niż 64 godziny miesięcznie. Reszta czasu była wykorzystana na przygotowanie
spotkań z klientami, organizację współpracy z instytucjami, udział w zebraniach
zespołu i superwizji, a także prowadzenie dokumentacji. Kwalifikację rodzin do
programu podzielono na dwa etapy. Pierwszy obejmował analizę dokumentacji
WCPR z punktu widzenia kontaktów dziecka z rodziną. Natomiast drugi zakładał zbieranie informacji o wytypowanych środowiskach wśród pracowników
ośrodków pomocy społecznej i kuratorów sądów rodzinnych i nieletnich.
Podczas pierwszego etapu kwalifikacji przeanalizowaliśmy akta niespokrewnionych z dzieckiem rodzin zastępczych oraz placówek rodzinnych, w których
przebywało łącznie 225 dzieci pochodzących ze 185 środowisk rodzin biologicznych. W pierwszym etapie kwalifikacji z powodu braku kontaktu z dziećmi, ich
pełnoletności, dalekiego miejsca zamieszkania rodziców odrzucono 145 rodzin.
Do dalszej kwalifikacji pozostało 40 środowisk naturalnych, tj. 23 dzieci przebywających w niespokrewnionych rodzinach zastępczych, 6 w zawodowych rodzinach zastępczych i 11 w placówkach rodzinnych. Spośród 40 zakwalifikowanych
w pierwszym etapie środowisk 6 nie mogło wziąć udziału w programie. Głównymi powodami odmowy były: udział w programie ośrodka pomocy społecznej,
rozpoczęty proces adopcyjny dziecka, prowadzenie przez dyrektora jednej z placówek rodzinnych samodzielnej pracy z rodzicami dzieci oraz zerwanie przez
2 rodziny biologiczne kontaktów z dziećmi. W celu uzupełnienia liczby rodzin
dokonano dodatkowej kwalifikacji 4 środowisk. Łącznie w programie wzięło
udział 29 rodzin biologicznych (na 40 zakładanych). Liczba rodzin przypadających na jednego asystenta wynosiła od 5 do 9.
Pierwszym etapem pracy asystenta było zbieranie informacji na temat rodzin
zakwalifikowanych do programu i współpraca w tym zakresie z różnymi instytucjami. Wyraźnie pojawiały się trudności wynikające z braku przepływu informacji wewnątrz instytucji o programie. Pojawiło się również pytanie – jakich
informacji mogę udzielić asystentowi, jak on jest umocowany w systemie? Naj-
2011-08-26 13:49:57
220
cenniejsze dla asystenta były informacje uzyskane od wieloletnich pracowników
socjalnych działających w ośrodkach pomocy społecznej – historia całej rodziny,
której nie da się wyczytać z akt.
Trudnością dla asystenta okazała się niepewność, jak traktować niespokrewnioną z dzieckiem rodzinę zastępczą – jak instytucję czy jak rodzinę? Pojawiło się
pytanie – kto ma się kontaktować z rodziną zastępczą – asystent czy koordynator,
czy nie ma tu konfliktu interesów? Zdaniem asystenta współpraca z koordynatorami była bardzo owocna, jednak doprecyzowania wymaga podział odpowiedzialności między koordynatorem i asystentem.
Rodzina zastępcza według asystenta była zainteresowana programem, ale
i zdystansowana wobec niego. Chętnie udzielała informacji, choć czas trwania
programu budził jej zastrzeżenia. Trudności występowały, gdy rodzeństwo zostało rozdzielone i przebywało w różnych rodzinach zastępczych. Rodziny te nie
były gotowe do współdziałania w celu nawiązania kontaktów między rodzeństwem. Współpraca ze służbami w trakcie trwania programu polegała na wymianie informacji, podziale zadań – ustaleniu kto co może zrobić. To, czego
zabrakło, to wspólne działania. W jednym przypadku powołano zespół interdyscyplinarny w wyniku kryzysu w rodzinie zastępczej. Powstało wówczas pytanie,
jaka jest rola asystenta w zespole, kto powinien być liderem zespołu i organizować pomoc rodzinie.
Współpraca z koordynatorami rodzin zastępczych polegała także, poza wymianą informacji, na dokonywaniu ustaleń dotyczących organizacji kontaktów
rodziców biologicznych lub krewnych z dziećmi. Była to również okazja do
konsultacji w sprawie planowanych do podjęcia działań z rodziną. Koordynator
stanowił często ogniwo pośredniczące między asystentem będącym rzecznikiem
rodziny biologicznej a opiekunami zastępczymi. Nie wykluczało to oczywiście
bezpośrednich kontaktów asystenta z rodzinami zastępczymi.
Współpraca z pracownikami ośrodków pomocy społecznej układała się dobrze. Asystenci bardzo pozytywnie ocenili swoją współpracę z pracownikami
ośrodków pomocy społecznej, którzy wykazywali duże zaangażowanie i stanowili
istotną pomoc w realizacji zadań asystenta rodziny. Pojawił się jednak pewien
problem. Programy asystenckie na terenie Warszawy nie są koordynowane, więc
nie mogliśmy wejść do rodzin, dla których ośrodek pomocy społecznej wyznaczył
już asystenta.
Wejście do rodziny za pośrednictwem kuratora, pracownika ośrodka pomocy
społecznej lub rodziny zastępczej pomagało asystentowi w pracy. Początkowo
asystent miał obawy dotyczące wprowadzenia przez pracownika socjalnego, którego rodzina kojarzy z nadzorem i kontrolą, jednak w praktyce okazało się, że
relacja między pracownikiem socjalnym a rodziną była dobra. Podobne obawy
miał asystent, przedstawiając się klientom jako pracownik WCPR. Instytucja ta
kojarzy się rodzinom z rozdzieleniem ich z dziećmi. Z czasem jednak podopieczni zapominali o tym, że asystent to pracownik Centrum.
2011-08-26 13:49:57
221
Wstępnym warunkiem podjęcia pracy ze środowiskiem było nawiązanie
bezpośredniego, osobistego i szczerego kontaktu z klientem oraz zainicjowanie
procesu pozyskiwania jego zaufania i przychylności. Asystenci starali się wspólnie ze swoimi klientami określić ich aktualne potrzeby, a także motywowali ich
do współpracy i działań mających na celu pokonanie piętrzących się przed nimi
trudności.
W trakcie pracy ze środowiskiem rolą asystenta było również sporządzenie
planu pracy z rodziną. Plan miał się opierać na analizie mocnych stron klienta,
jego potrzeb i wynikających z nich zadań. Jednocześnie założyliśmy, że rolą asystenta będzie także pomoc w poprawie sytuacji życiowej klienta, w tym pomoc
w problemach socjalnych, psychologicznych czy prawnych – takie działania mogły być podejmowane we współpracy z pracownikami innych instytucji. Ponadto
asystent, na miarę posiadanych kompetencji i umiejętności, miał prowadzić poradnictwo i edukację rodzin.
Zwracano szczególną uwagę na takie nawiązanie kontaktu z klientem, aby
mógł się on czuć komfortowo, obdarzyć asystenta rodzinnego zaufaniem i nawiązać z nim szczerą relację. Dbano o to, aby pomoc oraz ustalane wspólnie
zadania nie były kierowane do rodziny w sposób arbitralny i autorytarny.
Podczas pierwszego kontaktu z rodziną asystent nie informował o głównym
założeniu programu, jakim jest powrót dziecka do rodziny. Cel przedstawiał
ogólnie – jako poprawienie relacji z dzieckiem i zbliżenie się do celu głównego.
Rodziny nie wiedziały również, że asystent ma jakąkolwiek wiedzę na ich temat
uzyskaną od innych instytucji. Kolejnym pytaniem było więc – co powiedzieć na
początku, by nie zrazić rodzin, by zechciały rozpocząć współpracę z asystentem?
Trudnością we współpracy z klientami było też to, że rodzina nie do końca ufała
asystentowi, była to dla niej nowa rola, nie wiedziała, co pracownik może, jakie
ma kompetencje.
Jako trudność asystent wskazuje to, że do niego należało motywowanie rodzin do wzięcia udziału w programie. Pojawiał się też dylemat, z kim pracować
w przypadku konfliktu małżeńskiego lub rodziców żyjących osobno. Na ogół
asystent podejmował pracę z jednym z rodziców, jednak wybór był trudny. Pracownik uznał, że jego klientem jest rodzic, czyli najpierw pomaga rodzicowi,
a potem dziecku. Jednak czasem zdarzały się sytuacje oddalenia rodzica od dziecka, np. rozwód w rodzinie, i wówczas to stawało się priorytetem, a nie odzyskanie
dziecka – najpierw matka musi stworzyć warunki do powrotu dziecka. Każdy
miał inne oczekiwania wobec asystenta – opiekunowie zastępczy, pracownicy
socjalni, rodzina. Asystent podążał jednak za potrzebami rodziny i po zorganizowaniu pierwszej, pilnej pomocy zaczynały się rozmowy o dzieciach. Według
asystenta jest to moment realnego wpływu na zachowanie i decyzje rodziny.
W bezpośredniej pracy ze środowiskiem biologicznym dzieci asystenci służyli
pomocą w poprawie sytuacji bytowej klienta, odbywali wspólne wizyty w instytucjach służby zdrowia (leczenie uzależnień), urzędzie pracy, sądzie, ośrodkach
2011-08-26 13:49:58
222
pomocy społecznej, wydziałach lokalowych, administracji domów komunalnych,
zakładzie energetycznym, punkcie informacyjno-konsultacyjnym, u prawnika, w szkole itp. Asystenci organizowali wsparcie środowiskowe, zwłaszcza we
współpracy z pracownikami ośrodków pomocy społecznej. Prowadzili również
poradnictwo i edukację matek dotyczące możliwości rozwiązywania problemów,
z którymi się borykały. Razem z klientem tworzyli scenariusz wykonania poszczególnych zadań, np. tego, jak krok po kroku zmienić swoją sytuację mieszkaniową (jakie podania i gdzie złożyć, jak spłacać zadłużenie, jak planować budżet,
aby nie dopuszczać do ponownego zadłużenia itp.).
Istotną kwestią było działanie na rzecz poprawy istniejących kontaktów matki
z dzieckiem umieszczonym w opiece zastępczej, podejmowane we współpracy
z koordynatorami i opiekunami zastępczymi. Przede wszystkim jednak asystenci
starali się podążać za swoim klientem i odpowiadać na jego potrzeby, a często
potrzebą była chęć zwykłego „wygadania się”. Od chwili nawiązania kontaktu
z klientkami asystenci mieli na uwadze to, że życie kobiet, do których dotarli,
obfitowało w liczne straty, traumatyczne doświadczenia. Asystent nabrał przekonania, że udało się „odczarować” rolę „pomagacza”. Nie informował on o swoim
wykształceniu, bo już często na wstępie słyszał, że rodzina nie chce żadnego psychologa. W przypadku jednej z rodzin asystent na ostatnim spotkaniu przyznał
się, że jest psychologiem. Wzbudziło to zdziwienie rodziny, ale i zmieniło zdanie
o tym zawodzie i kontakcie z psychologiem.
Narzędzia asystent postrzega jako potrzebne, jednak trudność stanowiło nieinformowanie wstępne rodzin o nich, mimo że genogram i ekomapa są nie tylko
dla asystenta, ale i dla klientów. Więcej zastrzeżeń budzi tabela mocnych stron
i potrzeb, dotyczą one w szczególności rozbudowanej listy kryteriów. Trudno
zebrać tak dużo informacji w tak krótkim czasie oraz opracować plan pracy.
W przypadku tego narzędzia to asystent wskazuje potrzeby, a niekoniecznie są
to potrzeby odczuwane przez rodzinę.
Asystentowi utrudniały pracę duże wymagania – pełnienie kilku ról jednocześnie, brak standardów pracy asystenta, krótki czas trwania programu, duża
odpowiedzialność za rodzinę, brak motywacji klientów, zbyt długi czas pozostawania dziecka poza rodziną. Pozytywne w pracy asystenta było podążanie za
członkami rodziny (branie pod uwagę ich potrzeb, kompetencji i możliwości),
słuchanie ich, nieocenianie, traktowanie jak odpowiedzialnych, dorosłych osób,
obserwowanie rodziny w jej środowisku, elastyczny czas pracy. Rezultaty działań
asystentów rodzin pojawiły się we wszystkich obszarach ich działalności. W toku
realizacji programu asystenci zebrali obszerny materiał o rodzinach biologicznych. Informacje te w znaczny sposób poszerzyły wiedzę naszą oraz innych służb
społecznych o problemach rodzin, których dzieci zostały umieszczone w rodzinnej formie pieczy zastępczej. Ponadto na podstawie zebranego materiału możliwa była analiza problemów istniejących w poszczególnych rodzinach oraz ich
przyczyn. Pozwoliło to na sprawne podjęcie współpracy z rodzinami w obsza-
2011-08-26 13:49:58
223
rach, w których tego potrzebowały. Ważne było również opracowanie szczegółowych planów pracy z każdą rodziną. W wyniku stałego motywowania do
podjęcia przez klientów wysiłków dokonywania zmian w swoim życiu, niektórzy
z nich podjęli i zrealizowali zadania określone w tych planach. Były to konkretne
załatwione sprawy, ale również poprawa nastroju czy próby zadbania o wygląd
zewnętrzny. Członkowie rodziny korzystali także chętnie z poradnictwa i wsparcia, jakich udzielał asystent. Asystent, który pozyskał zaufanie swoich klientów,
stawał się osobą mającą wpływ na dokonywanie przez nich pozytywnych zmian
w życiu. Dodatkowo mimo krótkiego czasu realizacji programu w rodzinach nastąpiło wzmocnienie więzi pomiędzy jej członkami.
Sukcesem programu jest wsparcie dwóch rodzin, do których za zgodą sądu
były urlopowane dzieci. Już po okresie realizacji programu sąd podjął decyzje
o powrocie dzieci do domu. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że jedna
z tych rodzin podjęła ścisłą współpracę z asystentem i ma bardzo silną motywację
do odzyskania dziecka na stałe.
Równie ważne jest również to, że asystenci podjęli ścisłą współpracę z innymi
instytucjami działającymi w zakresie pomocy społecznej. Uzupełnia ona istniejący system wsparcia dla środowiska rodzinnego. Pracownicy różnych instytucji
podjęli wspólne działania na rzecz rodziny i jej środowiska. Ważnym rezultatem
realizacji programu jest również zbudowanie sieci kontaktów interpersonalnych
między realizatorami programu, które przełożyły się na skuteczniejsze działanie
systemu pomocy rodzinie w Warszawie.
Trudno wskazać wszystkie rezultaty realizacji programu, szczególnie że niektóre z nich będą widoczne dopiero jakiś czas po jego zakończeniu. Bez wątpienia jednak praca z rodziną nie może zostać przerwana wraz z umieszczeniem
dziecka poza rodziną. Właśnie w tym momencie powinna nastąpić jej intensyfikacja, co zwiększy szansę na powrót małoletniego do środowiska biologicznego.
W trakcie realizowania programu postawiliśmy na rozpoznanie sytuacji, jej
analizę i obnażenie słabych stron systemu, ponieważ niedługo wszyscy będziemy
musieli się z nim zmierzyć. Biorąc pod uwagę różne aspekty programu, stworzyliśmy listę 10 rekomendacji, którą przedstawiam poniżej:
1. Koordynacja na poziomie m.st. Warszawy wszystkich programów asystenckich. Rodziny biorą udział w różnych programach w mieście. Konieczna
jest ich koordynacja w zakresie ilościowym, ale przede wszystkim merytorycznym. Pozwoli to uniknąć sytuacji, która zdarzyła się w trakcie realizacji
programu, gdy asystent nie mógł wejść do rodziny, bo ośrodek pomocy
społecznej wprowadził do niej swojego asystenta, który z nią pracował,
m.in. w zakresie aktywizacji zawodowej.
2. Rozpoczęcie pracy ze środowiskiem rodzinnym nie później niż siedem dni
po umieszczeniu w pieczy zastępczej (WCPR). W naszej ocenie jest to
pilna sprawa, więc zgodnie z obowiązującymi przepisami powinniśmy ją
rozpoczynać w ciągu siedmiu dni. Podobne standardy pracy chcemy wpro-
2011-08-26 13:49:58
224
wadzić w całodobowych placówkach opiekuńczo-wychowawczych w zakresie pracy z rodziną. Ponadto widzimy, że gdy rodzina żyje bez dziecka
kilka lat, staje się to dla niej wygodne, szczególnie gdy nadal ma z nim
kontakt. Tak naprawdę każdy dzień pobytu dziecka poza rodziną utrudnia
powrót do niej.
3. Kontynuacja pracy z rodziną dziecka po umieszczeniu w pieczy zastępczej
(OPS, kurator). Zauważyliśmy, że gdy rodzina jest już bez dziecka, często
przestaje być istotna dla służb, a to właśnie wówczas należy zintensyfikować pracę z nią, bo tylko wtedy można skutecznie pomóc jej odzyskać
dziecko. Nie wolno zapominać, że dzieciom zależy głównie na tym, by być
z rodzicami – kochają ich i nie oceniają.
4. Każdorazowe wyznaczenie lidera pracy z rodziną dziecka. Uznaliśmy, że
lider pracy z rodziną powinien być wyznaczany każdorazowo, w zależności
od problemów rodziny, jej sytuacji. Nie może on być wyznaczony instytucjonalnie.
5. Ścisła współpraca wszystkich służb zaangażowanych w pomoc rodzinie
(zespół interdyscyplinarny). Oczywiste jest, że sam asystent nie jest w stanie pomóc skutecznie, dopiero pomoc interdyscyplinarna, współpraca różnych instytucji w tym zakresie może przynieść oczekiwane skutki.
6. Wyznaczenie granic czasowych pracy asystenta. Jak długo asystent powinien pracować z rodziną? W naszej ocenie konieczne jest wyznaczenie
granic czasowych. Nie chcemy jednoznacznie wskazywać okresu pracy
z rodziną, jednak nie możemy się zgodzić, by asystent pracował z nią nieskończenie długo. Z żadnego punktu widzenia nie byłoby to dobre – ani
dla rodziny, ani dla dziecka, ani dla organizatora tej usługi.
7. Uregulowanie współpracy instytucji w świetle obowiązujących przepisów
o ochronie danych osobowych. Doświadczenie pracy asystentów wskazuje
jednoznacznie, że konieczne jest uregulowanie tej kwestii, by pracownicy
instytucji mogli w sposób jawny, otwarty informować się nawzajem o sprawach dotyczących rodzin.
8. Uelastycznienie szkoleń dla rodzin zastępczych (podążanie za zmianą
przepisów i sposobem postrzegania rodzicielstwa zastępczego). Postrzeganie rodzicielstwa zastępczego zmieniło się, nie jest to już opieka na zawsze,
ale na czas odzyskania przez rodziców zdolności sprawowania opieki nad
dziećmi. Konieczne jest więc położenie większego nacisku podczas szkolenia kandydatów na te właśnie kwestie, w tym otwartość rodzin zastępczych
na współpracę służb.
9. Wypracowanie stanowiska środowiska zastępczego w sprawie zmiany
imienia i nazwiska dziecka umieszczonego w rodzinie zastępczej. W przypadku kilkunastu dzieci rodziny zastępcze zmieniły im nazwisko na swoje.
Trudno w takiej sytuacji mówić o powrocie dziecka do rodziny, której nazwiska dziecko już nie nosi. Jest to dla nas zdecydowanie nowy problem,
2011-08-26 13:49:58
225
z którym musimy się zmierzyć. Zmiana nazwiska jest bowiem możliwa do
przeprowadzenia formalno-prawnie, ale czy jest to etyczne i zgodne z ustawą o pomocy społecznej, która inaczej opisuje funkcję rodziny zastępczej?
10. Zapobieganie kryzysom, w wyniku których dziecko jest umieszczone poza
rodziną przez wzmocnienie środowiska naturalnego (asystent rodziny).
Jako ostatni punkt – to, co najważniejsze. Od tego należałoby zacząć. Od
profilaktyki, wzmocnienia rodzin, w których przebywają dzieci, a organizowaniem pieczy zastępczej powinniśmy się zajmować w ostateczności.
W toku realizacji projektu oraz po jego zakończeniu oprócz rekomendacji
pojawiło się wiele zagadnień, pytań, na które nie potrafiliśmy jednoznacznie odpowiedzieć, np. jakie powinno być miejsce asystenta w warszawskim systemie
pomocy społecznej; kto powinien być asystentem (wykształcenie, umiejętności,
staż pracy, doświadczenie życiowe); jakie powinny być jego rola i zadania (granice dostępności i odpowiedzialności), czas pracy z punktu widzenia organizacji
i norm oraz czas pozostawania w kontakcie z jedną rodziną; przy pomocy jakich
narzędzi asystent powinien wykonywać swoją pracę? I ostatnie pytanie, ale na
pewno nie najmniej ważne – czy z każdą rodziną (niezależnie od czasu pobytu
dziecka poza nią, jej motywacji i kontaktów z potomkiem) podejmować pracę
w zakresie reintegracji?
2011-08-26 13:49:58
2011-08-26 13:49:58
Assistant – a chance for
reintegration?
R
eintegration of a family... We all are convinced that the child’s
own family is the best form of care for a child. When a child is
placed in an institution, its workers take every effort to make it possible for the
child to be reared up in the family. Every year more than 200 children return to
their family homes from different Warsaw’s care and educational centres. This
tendency is not observed if a child is placed in a foster family or a family institution. Does this result from the fact that our way of thinking does not alter and we
still believe that the foster family is not a temporary substitute for a parent’s role,
but that it is for good? Is it due to the fact that after placing a child in a substitute
care institution the social services cease to show interest in the family as if they
have silenced their conscience and known that the child is fine? And finally –
who should work with the family? A social worker from the social welfare office,
a worker of the District Family Support Centre in Warsaw (WCPR), a courtappointed family guardian or maybe someone else? Is a family assistant a chance
for reintegration?
In order to answer the above questions we took a challenge and participated
in the open competition organised by the Ministry of Labour and Social Policy
concerning financial support for local government units in realising programmes
regarding child and family care. The programme was carried out from 1st June till
31st December 2009.
The objective of the programme was first of all to supplement the Warsaw’s
system of substitute care with a programme of intensive work with natural families and to determine the conditions to be satisfied if the substitute care is to
support natural families and if we are to be able to talk about efficient reinforcement of long-lasting ties between children, their parents and other relatives, and
consequently reintegrating the family.
The intended results of the programme were: creation of a network of institutions and specialists forming a part of an integrated system of support for fami-
2011-08-26 13:49:58
228
lies in danger of disintegration and families in crisis whose children are in substitute care institutions. It was also anticipated to create and implement procedures
regarding work with families whose children were placed in different types of
foster families and family institutions. Another assumed effect was a specialist
analysis of the programme results by means of organising seminars and publishing programme results. The next consequence was to be creation of detailed reintegration plans for selected families who took part in the programme, leading
to their reintegration and reinforcing bonds between members of families not
yet integrated as well as motivating them to realise the prepared plan in a wider
range. The idea was also to promote foster family care issues by implementing
a model programme which realised the following aims of the substitute care
system: trying to reintegrate the natural family and creating a network of interpersonal contacts between the programme executors, all of which would result in
greater efficiency of the family welfare system in Warsaw.
Families were classified for the programme in two stages. First, the documents of the District Family Support Centre in Warsaw (WCPR) were analysed
from the perspective of children’s contacts with their families. Second, information about the selected environments was gathered from social welfare workers,
court-appointed family guardians and juvenile guardians. Altogether the programme encompassed 29 biological families (out of 40 initially taken into consideration). The number of environments one assistant had to deal with ranged
from 5 to 9 families.
The preliminary condition for an assistant to start work with a particular environment was to establish direct, personal and sincere relations with the wouldbe client as well as to initiate the process of winning their trust and favour. The
needs of the families were determined both by the assistants and the families.
In addition, the assistants tried to establish cooperation and stimulate activities
aimed at surmounting obstacles piled up ahead of the family. The range of help
and the tasks determined together could not be channelled towards the client
in an arbitrary and authoritarian manner. The positive aspects of the assistants’
work involved not only following the family life and observing the family in the
society, but also listening to the members of the family without assessing them,
along with treating them like responsible grown-up people. Another asset was
also the assistants’ flexible working time.
Besides, the assistant’s role while working in the society was also to create
a plan of work with the family which was to be based on an analysis of the client’s
strengths, needs and resulting tasks. At the same time, it was assumed that the
main objective for the assistant should be providing the clients with help so that
they could improve their life situation, including social, psychological or legal issues, which could be achieved in cooperation with workers of other institutions.
Moreover, depending on competence and skills, the assistant was to offer family
counselling and family education services whenever possible.
2011-08-26 13:49:58
Agnieszka Patela-Owczarczyk • Assistant – a chance for reintegration?
229
The results of family assistant’s work appeared in every area of their activity.
During the whole programme the assistants gathered extensive materials about
biological families. The information considerably expanded our knowledge and
the knowledge of other social services about the problems of families whose children were placed in a substitute care institution. What is more, the collected data
made it possible to analyse the problems of particular families and their causes.
This allowed us to enter into effective cooperation with families in the required
areas. An important point was also creating a detailed plan of work with the
families. Motivating the clients constantly to put all their effort into changing
their life resulted in taking up and realizing some of the tasks included in the
work plans. These tasks included specific finalised issues, but also cheering up or
just trying to take care of their looks. Clients also took advantage of counselling
and support offered by the assistant. By winning the clients’ trust, the assistant was able to bring positive changes into their life. In addition, although the
programme was realised in a relatively short time, the reinforcement of bonds
between family members was observed.
The greatest success of the programme was supporting two families who, with
the court’s consent, were allowed to spend some holiday time with their children. Just after the programme the court allowed the children to return home. It
should also be underlined that one of the families entered into tight cooperation
with the assistant and they are strongly motivated to regain the custody of the
child permanently.
It is equally important that assistants were in tight cooperation with other social welfare institutions, which complemented the existing system of support for
the family environment. Employees of various institutions took steps for the sake
of families and their environment. Another significant effect of the programme
was creating a network of interpersonal contacts between the programme executors, which translated into higher efficiency of the social welfare system in
Warsaw.
It is hard to present all results of the programme, especially that some of
them can be visible only after some time. However, it is beyond any doubt that
work with families cannot be ceased at the moment of taking a child away from
the natural family. At this very moment this work should be even intensified;
and this will consequently lengthen a child’s odds on returning to the biological
environment.
During the programme and after its completion, many issues and questions
were raised and we were not able to answer them explicitly. For example: what
should be the place of an assistant in the Warsaw’s social welfare system? Who
should be an assistant (education, skills, work and life experience)? What should
be the role, tasks, availability, responsibilities and working time of the assistant
from the point of view of the organisation, norms and contacts with one particular family? What tools should be used by an assistant in this kind of work?
2011-08-26 13:49:59
230
And last but not least, should work be initiated with every family as far as reintegration is concerned, no matter how long a child is away from the family, how
strong the family’s motivation is and what contacts there are between the family
and the child?
2011-08-26 13:49:59
Nota o autorach
Katarzyna Falbogowska, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Szczecinie.
Michał Falenta, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Lublinie.
Andrzej Górak, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Katowicach.
Anna Jaśkowska, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Kielcach.
Anna Kotlarska-Michalska, prof. dr hab., Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Nauk Społecznych, Zakład Badań Problemów Społecznych i Pracy
Socjalnej przy Instytucie Socjologii.
Barbara Kowalczyk, dr, Uniwersytet Śląski w Katowicach, Instytut Socjologii, Studium
Pracy Socjalnej Katowice Rawka
Marek Lasota, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Poznaniu.
Katarzyna Łangowska, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni.
Jan Adam Malinowski, dr, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Wydział Nauk
Pedagogicznych, Katedra Socjologii Edukacji i Pedagogiki Społecznej.
Zdzisław Markiewicz, Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie w Opolu.
Krystyna Marzec-Holka, prof. zw. dr hab., Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Wydział Pedagogiki i Psychologii, Katedra Pedagogiki Społecznej.
Agnieszka Patela-Owczarczyk, Warszawskie Centrum Pomocy Rodzinie.
Arkadiusz Żukiewicz, dr hab., Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Krakowie.
2011-08-26 13:49:59
2011-08-26 13:49:59
About the authors
Katarzyna Falbogowska, District Family Support Centre in Szczecin.
Michał Falenta, District Family Support Centre in Lublin.
Andrzej Górak, District Family Support Centre in Katowice.
Anna Jaśkowska, District Family Support Centre in Kielce.
Prof. Anna Kotlarska-Michalska, PhD, Adam Mickiewicz University in Poznan, Faculty of Social Sciences, Department of Research on Social Problems and Social
Work at the Institute of Sociology.
Barbara Kowalczyk, PhD, University of Silesia in Katowice, Institute of Sociology, College of Social Work Katowice Rawka
Marek Lasota, District Family Support Centre in Poznan.
Katarzyna Łangowska, Local Social Welfare Office in Gdynia.
Jan Adam Malinowski, PhD, Nicolaus Copernicus University in Torun, Faculty of
Education Sciences, Department of Education Sociology and Social Pedagogy.
Zdzisław Markiewicz, District Family Support Centre in Opole.
Prof. Krystyna Marzec-Holka, PhD, Kazimierz Wielki University in Bydgoszcz, Faculty of Pedagogy and Psychology, Department of Social Pedagogy.
Agnieszka Patela-Owczarczyk, Family Assistance Centre in Warsaw.
Prof. Arkadiusz Żukiewicz, PhD, Pedagogical University of Krakow, Local Social
Welfare Office in Krakow.
2011-08-26 13:49:59
2011-08-26 13:49:59

Asystent rodzinny. Nowy zawód i nowa usługa

Transkrypt

Podobne dokumenty

Social banking - nieuchronna przyszłość?

Pobierz

dr Mateusz Hohol Wykład 1: Wprowadzenie

1923 2016 ST. STANISLAUS KOSTKA PARAFIA

pełny tekst - Psychologia Wychowawcza