Nowe stwierdzenia łątki zielonej Coenagrion arma

Odonatrixo7(2)
41
Nowe stwierdzenia łątki zielonej Coenagrion armatum (Charpentier, 1840) (Odonata: Coenagrionidae)
na południowo-zachodnim skraju jej zasięgu (Polska
Środkowa i Wschodnia)
New records of Norfolk Damselfly Coenagrion armatum (Charpentier, 1840) (Odonata: Coenagrionidae) on the south-western edge of
its distribution area (Central and Eastern Poland)
Paweł Buczyński1, Piotr Mikołajczuk2, Grzegorz Tończyk3
Zakład Zoologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, ul. Akademicka 19, 20-033 Lublin;
e-mail: [email protected]
2
ul. Partyzantów 59c/26, 21-560 Międzyrzec Podlaski; e-mail: [email protected]
3
Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii, Uniwersytet Łódzki, ul. Banacha 12/16, 90-237 Łódź;
e-mail: [email protected]
1
Wstęp
Łątka zielona Coenagrion armatum
(Charpentier, 1840) należy do ważek krytycznie zagrożonych w Polsce. Jest znana
z ograniczonego, wyraźnie zmniejszającego
się obszaru. Gatunek zanikł w części zachodniej i centralnej kraju, stwierdzano go
ostatnio tylko na nielicznych stanowiskach
w regionach wschodnich (Bernard i in.
2002a, 2009). Przypuszczalna współczesna
granica południowo-zachodnia areału, biegnąca przez Polskę, rozciąga się od Pojezierza Litewskiego do Roztocza i części północnej Kotliny Sandomierskiej (Bernard
i in. 2009). W ostatnich dwóch latach nie
ukazały się już w Polsce żadne dane o C.
armatum – a i wcześniej były one bardzo
skąpe. Z omówionych powodów, istotne są
wszelkie informacje o występowaniu łątki
zielonej: zarówno o nowych stanowiskach,
jak i o sytuacji panującej na stanowiskach
już znanych. W naszej pracy podajemy pięć
nowych stanowisk leżących poza obszarem
uznawanym za zwarty zasięg gatunku lub
na jego skraju.
Metody i materiał
Prezentowane dane zebrano wiosną
roku 2011, w toku trzech projektów entomologicznych prowadzonych w różnych
regionach Polski. Obserwowano imagines
ważek, notując: liczebność, obecność osobników teneralnych i juwenilnych, występowanie zachowań rozrodczych. Łowiono też
larwy i sporadycznie zbierano wylinki.
Za kryteria pewnego rozwoju gatunków wykazanych na stanowiskach przyjęto stwierdzenie: larw, wylinek, osobników
teneralnych, osobników juwenilnych i/lub
intensywnego behawioru rozrodczego. Za
gatunki o rozwoju prawdopodobnym uznano te, u których stwierdzono sporadyczny
behawior rozrodczy i/lub bardzo liczne
występowanie w środowisku odpowiednim
do rozrodu.
Pomiary własności wody na stanowisku
w Puławach wykonano 6 V 2011 r.: termometrem Slandi TM204, pehametrem Slandi
PH204 i konduktometrem Slandi CM204.
Lokalizację stanowisk określono przyrządem Garmin GPSMap 60CS i z użyciem
programu Google Maps.
42
Odonatrixo7(2)
Rys. 1. Nowe dane na tle obszaru występowania Coenagrion armatum w Polsce (Bernard i in. 2009).
A – przypuszczalny obecny zasięg; B – hipotetyczny zasięg historyczny; C – nowe stanowiska.
Fig. 1. New data against the distribution area of Coenagrion armatum in Poland (Bernard et al. 2009).
A – possible current extent; B – hypothetic historical extent; C – new records.
Wyniki
Coenagrion armatum stwierdzono na 5
stanowiskach (Rys. 1). Poniżej omówiono
te stwierdzenia, dla uzupełnienia obrazu
podając też inne gatunki notowane na tych
stanowiskach (*gatunki o rozwoju pewnym,
#gatunki o rozwoju prawdopodobnym).
1. Wygnanka (FC15; 51°55’27’ N,
22°44’08” E). Bagno śródpolne w terenie
otwartym, porośnięte przez szuwar Glyceria maxima (Hartm.)Holmb. z niewielką
domieszką Juncus sp. Liczne, duże odstępy
między roślinnością. Stanowisko mezotroficzne. W suche lata prawdopodobnie częściowo wysycha.
Obserwacja C. armatum: 12 V 2011, kilkadziesiąt osobników (obs. Piotr Mikołajczuk).
W roku 2011 wykazano również: Coenagrion hastulatum (Charp.)*, C. puella
(L.), C, pulchellum (Vander L.)*, Libellula
quadrimaculata L.*, Leucorrhinia pectora-
Odonatrixo7(2)
lis (Charp.)*, L. rubicunda (Vander L.)*.
2. Misie (FC15; 51°57’32’ N, 22°41’37”
E). Bagno śródpolne, otoczone z kilku stron
licznymi drzewami. Powierzchnię porasta
wysoki szuwar Carex sp., w większości
miejsc o strukturze kępkowo-dolinkowej.
W zachodniej części nielicznie Sphagnum
sp. Średnia głębokość 50-60 cm. W niektórych miejscach duże przestrzenie pomiędzy
roślinnością wypełnione Utricularia vulgaris L. Stanowisko mezotroficzne. W suche
lata prawdopodobnie częściowo wysycha.
Obserwacja C. armatum: 14 V 2011, kilkadziesiąt osobników (głównie ♀♀) (obs.
Piotr Mikołajczuk).
W roku 2011 wykazano również: Calopteryx splendens (Harr.) – zalatujący, Lestes dryas Kirby*, L. sponsa (Hansem.)*, L.
virens (Charp.)*, Coenagrion hastulatum*,
C. puella*, C. pulchellum*, Somatochlora
flavomaculata (Vander L.)#, Libellula quadrimaculata*, Sympetrum danae (Sulz.)*,
Leucorrhinia pectoralis*, L. rubicunda*.
3. Przychody (FC15; 51°57’32’ N,
22°41’37” E). Bagno w otoczeniu niewielkiego obszaru leśnego, pól i łąk. Roślinność
to w znacznej przewadze luźno stojące Carex sp. nietworzące kęp. Rzadko Juncus sp.
oraz kępkowe Carex sp. Przestrzenie pomiędzy roślinnością wypełnione Utricularia sp. i w niektórych miejscach Polygonum
amphibium L. Stanowisko mezotroficzne.
W suche lata prawdopodobnie częściowo
wysycha.
Obserwacja C. armatum: 19 V 2011, 2
exx. (obs. Piotr Mikołajczuk).
W roku 2011 wykazano również: Coenagrion hastulatum*, C. puella*, C. pulchellum*, Libellula quadrimaculata*, Leucorrhinia pectoralis*, L. rubicunda#.
4. Puławy (EB69; 51°26’34” N,
21°58’41” E). Rzeka Kurówka powyżej Al.
Tysiąclecia Państwa Polskiego. Meandrująca rzeka nizinna o szerokości około 10 m,
43
płytka, z dnem piaszczystym i piaszczystomulistym, z wodą przezroczystą, żółtawą.
W korycie pnie i gałęzie. Skarpy porośnięte roślinnością zielną. Otoczona lasem
grądowym, miejscami trzebionym – tam
niewielkie przestrzenie otwarte. Wybrane
własności wody w dniu obserwacji: temperatura 8.6°C, pH 8.25, przewodnictwo
elektrolityczne 461 µS·cm-1, prędkość nurtu 0.68 m·s-1.
Obserwacja C. armatum: 6 V 2011, 1♀
żerująca na skarpie w roślinności zielnej
(młoda ale w pełni wybarwiona i schitynizowana) (obs. Paweł Buczyński).
W roku 2011 wykazano również: Calopteryx splendens*, Platycnemis pennipes (Pall.)*, Gomphus vulgatissimus (L.)*
i Ophiogomphus cecilia (Fourcr.)*.
5. Jabłonów (DC14; 51°51’44” N,
19°44’44” E). Okresowy zbiornik śródpolny, o zmiennym poziomie lustra wody,
a w konsekwencji zmiennej powierzchni; trwała część zbiornika zajmuje około
500 m2. Strefa brzegowa podsychająca
zwłaszcza w części południowo-wschodniej. Zbiornik porośnięty głównie turzycami Carex spp., miejscami pałką szerokolistną (Typha latifolia L.) i krzaczastymi
wierzbami (Salix spp.).
Obserwacja C. armatum: 20 V 2011, 1♀
i 1♂ (leg. Przemysław Antos, det. Grzegorz
Tończyk) latające wśród turzyc w części
centralnej zbiornika.
Poza tym w latach 2004–05 (Tończyk,
Stankiewicz 2008) i 2010–11 (Tończyk,
dane niepubl.) stwierdzono: Sympecma fusca (Vander L.)*, Lestes barbarus (Fabr.)*,
L. dryas#, L. virens*, Ischnura pumilio
(Charp.)*, Coenagrion puella*, Erythromma najas (Hansem.)*, Aeshna cyanea (O.F.
Müll.)*, A. grandis (L.)*, Cordulia aenea
(L.)*, Libellula depressa L.#, L. quadrimaculata*, Sympetrum flaveolum (L.)*, S. sanguineum (O.F. Müll.)*, S. vulgatum (L.)*.
44
Dyskusja
C. armatum zasiedla w Polsce mezotroficzne i umiarkowanie eutroficzne wody
stojące z obfitą ale umiarkowanie rozproszoną roślinnością (Bernard i in. 2009). Do
tego obrazu pasują stanowiska nr 1–3, gdzie
prawdopodobnie istnieją trwałe populacje
gatunku. Może o tym świadczyć duża liczba
osobników na dwóch stanowiskach. Przyczyną małej liczby osobników obserwowanych na stanowisku nr 3 był prawdopodobnie koniec okresu pojawu imagines. Okres
ich lotu na danym stanowisku trwa 2–3
tygodnie (Buczyński 2004, dane niepubl.),
więc skoro 12 V notowano liczne osobniki,
wylęg miał miejsce prawdopodobnie w 1.
tygodniu maja.
Łątka zielona nie rozwija się w wodach
bieżących. Niekorzystne są też dla niej
zbiorniki okresowe, w których gatunek nie
kończy rozwoju (Buczyński 2004). W tym
kontekście należy rozpatrywać pozostałe
dwa stanowiska. Stanowisko nr 5 jest mało
korzystne ze względu na astatyczność zbiornika, choć gatunek może rozwijać się w jego
części najgłębszej, która nie wysycha. Natomiast ewidentnie miejscem rozwoju C. armatum nie jest rzeka Kurówka. Tę rolę pełni
zapewne jakiś zbiornik albo w jej dolinie,
albo w pobliskiej dolinie Wisły (odległej
o około 1 km).
W świetle danych zasięgowych przedstawionych w „Atlasie rozmieszczenia
ważek (Odonata) w Polsce” (Bernard i in.
2009), poszczególne stwierdzenia mają
różną rangę.
Zasięg C. armatum nigdy nie obejmował całej Polski. W okresie historycznym
(przed 1990 r.) jego granicę zachodnią wyznaczała linia przechodząca przez: Pomorze
środkowe, Wielkopolską centralną i Górny
Śląsk (Bernard i in. 2009). Polska część
areału nie miała kontaktu z obszarem zasiedlonym przez gatunek w Niemczech pół-
Odonatrixo7(2)
nocnych (w Szlezwiku-Holsztynie), który
miał powiązania ze skandynawską częścią
zasięgu: dysjunkcja względem stanowisk
polskich wynosiła około 300 km (Buczyński 2004). Po 1990 r., na zachód od 22°E
C. armatum wykazano tylko dwukrotnie:
w Puszczy Kampinoskiej (Tończyk i in.
1998) i na Pojezierzu Poznańskim (Samoląg 2002). Te dane pochodzą sprzed 11–14
lat i w międzyczasie obie populacje zanikły (Bernard i in. 2009). Oznaki regresu
znać też w Polsce wschodniej, np. gatunek wymarł w dolinie górnego Wieprza,
gdzie ostatni raz notowano go w roku 2000
(Buczyński 2001, dane niepubl.), i prawdopodobnie także w części południowowschodniej jeziora Łukie w Poleskim Parku Narodowym, gdzie jego populacja była
niegdyś bardzo duża (Buczyński 1997,
2009).
Stanowiska w Jabłonowie i Puławach
są pierwszymi od ponad 10 lat, które wykazano w Polsce środkowej. Potwierdzają
one tezę o istnieniu populacji reliktowych,
które przetrwały poza obecną granicą
mniej lub bardziej zwartego zasięgu (Bernard i in. 2009). Być może jest ich więcej:
C. armatum jest trudny do wykrycia i liczba jego stanowisk jest niedoszacowana.
Larwy są podobne do larw C. hastulatum
a okres lotu imagines jest krótki i wczesny
(Buczyński 2004). Skuteczna inwentaryzacja C. armatum wymaga częstej penetracji terenu. Nawet przy kontrolach co dwa
tygodnie można nie trafić na maksimum
pojawu imagines, zaś przy odstępach miesięcznych łatwo w ogóle przeoczyć fakt
występowania gatunku. Do tego poszukiwania należy prowadzić w dwóch pierwszych dekadach maja. W tym czasie badacze profesjonalni, zatrudnieni zwykle na
uczelniach wyższych, są mocno obciążeni
obowiązkami dydaktycznymi przed nadchodzącą sesją egzaminacyjną. Podobny
Odonatrixo7(2)
efekt „szkolny” da się zauważyć przy analizie piśmiennictwa z okresu historycznego,
zwłaszcza sprzed II wojny światowej, gdy
badaniami faunistyczni ważek zajmowali
się liczni nauczyciele gimnazjalni. Oni też
łowili C. armatum niezmiernie rzadko, nawet rzadziej, niż czyni się to obecnie.
Stanowiska nr 1–3, położone w okolicy
Międzyrzeca Podlaskiego, też są cenne dla
wiedzy o rozmieszczeniu gatunku w Polsce. Leżą one dokładnie na skraju „przypuszczalnego obecnego zasięgu”. Ów skraj
wyznaczono dość arbitralnie, bo w 2008 r.
brakowało danych z obszaru między Poleskim Parkiem Narodowym a Puszczą Białowieską (Bernard i in. 2009). Nowe stanowiska wypełniają tą lukę. Dają też nadzieję,
że omawiany gatunek przetrwał na większej
liczbie stanowisk nie tylko na południu Polesia Zachodniego.
Na Czerwonej liście ważek Polski C. armatum uznano za gatunek krytycznie zagrożony, nadając mu kategorię CR (Bernard
i in. 2009). Status gatunku nie zmienił się
od 10 lat, ponieważ na poprzedniej wersji
Czerwonej listy łątka zielona miała również
kategorię CR (Bernard i in. 2002b). Tak
wysoka kategoria zagrożenia była powodem
wprowadzenia tej ważki na listę gatunków
chronionych prawnie (Rozporządzenie…
2004).
Za główne przyczyny zaniku łątki zielonej, której obszar występowania w ostatnich
30–40 latach skurczył się ku wschodowi
o 300 km, uważa się: wysychanie siedlisk
o podłożu klimatycznym (obejmującym też
ekstremalne zjawiska pogodowe – długotrwałe susze) i antropogenicznym (melioracje) oraz eutrofizację wód pociągającą za
sobą zmiany w składzie gatunkowym i przede wszystkim w strukturze przestrzennej
roślinności (Bernard i in. 2009). Pierwszy
z tych procesów jest niezależny od lokalnych działań na rzecz ochrony gatunku, jed-
45
nak drugi można poddać kontroli. Na przeszkodzie stoi niedostatek danych. Dlatego
warto wdrożyć program badawczo-ochronny obejmujący systematyczne poszukiwania
nowych stanowisk i monitoring stanowisk
znanych z piśmiennictwa. Wody z dużymi
i trwałymi populacjami C. armatum należy
chronić przez kontrolowanie użytkowania
terenu w zlewni i zapobieganie eutrofizacji.
W ostateczności, np. na stanowiskach silnie
zarastających, można też rozważać ochronę
czynną, np. przez częściowe usuwanie lub
przerzedzanie roślinności – w sposób analogiczny do modelu rotacyjnego stosowanego w ochronie Leucorrhinia pectoralis
(Wildermuth 2001). Takie działania nie są
kosztowne, może poza fazą inwentaryzacji,
która wymaga zapewnienia funduszy na penetrację dużych obszarów w poszukiwaniu
stanowisk gatunku. Jednak w przeciwnym
razie, bardzo prawdopodobny jest ostateczny zanik łątki zielonej w dużej części kraju (tzn. w regionach centralnych) a potem
stopniowe wycofywanie się gatunku poza
wschodnie granice Polski.
Znaczenie takich działań zwiększałby
fakt, że Polska jest ważną ostoją C. armatum
w Europie Środkowej. W Niemczech jest on
krytycznie zagrożony, utrzymując się tylko
na kilkunastu stanowiskach w SzlezwikuHolsztynie i będąc uznanym za gatunek wymarły w innych landach, w których kiedyś
występował (AL NRW 2010; Bouwman,
Ketelaar 2008; Brockhaus 2005; Ott,
Piper 1998; Röbbelen 2007; Winkler i in.
2009). W Czechach nie występuje w ogóle
(Dolný i in. 2007), na Słowacji stwierdzono
go tylko raz (David 2000). Ostatnio nie potwierdzono jego występowania na stanowiskach historycznych na Ukrainie (Khrokalo, Krylovskaya 2008). Sytuacja gatunku
jest lepsza dopiero na Białorusi (Buczyński
i in. 2006) oraz na Litwie – o czym świadczy fakt, że tworząc „Czerwoną księgę”,
Odonatrixo7(2)
46
nie nadano mu żadnej kategorii zagrożenia
(Rašomavičius 2007).
Piśmiennictwo
[AL NRW] Arbeitskreis Libellen NRW 2010.
Rote Liste und Artenverzeichnis der Libellen
– Odonata – in Nordrhein-Westfalen. Internet:
http://www.lanuv.nrw.de/natur/arten/rote_liste/pdf/rl-nw10-libellen/rl-nw10-kleinlibellen.pdf.
Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A. 2002a.
Present state, threats and conservation of dragonflies (Odonata) in Poland. Nat. Conserv.,
59(2): 53–71.
Bernard R., Buczyński P., Łabędzki A., Tończyk
G. 2002b. Ważki Odonata. [w:] Z. Głowaciński (red.), Czerwona lista zwierząt ginących i
zagrożonych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125–127.
Bernard R., Buczyński P., Tończyk G., Wendzonka J. 2009. Atlas rozmieszczenia ważek
(Odonata) w Polsce. Bogucki Wyd. Naukowe,
Poznań.
Bouwman J., Ketelaar R. 2008. New records
of Coenagrion armatum in Schleswig-Holstein (Odonata: Coenagrionidae). Libellula,
27(3/4): 185–190.
Brockhaus T. 2005. Hauben-Azurjungfer, Coenagrion armatum (Charpentier, 1840). [w:]
T. Brockhaus, U. Fischer (red.), Die Libellenfauna Sachsens. Natur & Text, Rangsdorf,
90–91.
Buczyński P. 1997. Ważki Odonata Poleskiego
Parku Narodowego. Parki nar. Rez. Przyr.,
16(2): 41–62.
Buczyński P. 2001. Pierwsze stwierdzenie Coenagrion armatum (Charpentier, 1840) na Roztoczu (Odonata: Coenagrionidae). Wiad. ent.,
20(1-2): 87–88.
Buczyński P. 2004. Coenagrion armatum (Charpentier, 1840), łątka zielona. [w:] Z. Głowaciński, J. Nowacki (red.), Polska czerwona
księga zwierząt, Bezkręgowce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Akademia Rolnicza im. A.
Cieszkowskiego, Kraków – Poznań: 52–54.
Buczyński P. 2009. Ocena efektów ochrony ważek (Odonata) i ich siedlisk w Poleskim Parku
Narodowym. Maszynopis, Lublin.
Buczyński P., Dijkstra K.-D.B., Mauersberger
R., Moroz M.D. 2006. Review of the Odonata
of Belarus. Odonatologica, 35(1): 1–13.
David S. 2000. New records of dragonflies (Insecta, Odonata) from Slovakia. Biologia, 55(5):
444.
Dolný A., Bárta D., Waldhauser M., Holuša O.,
Hanel L. 2007. Vážky České republiky. Ekologie, ochrana a rozšiřeni. Český svaz ochránců přírody, Vlašim.
Khrokalo L., Krylovskaya S. 2008. Distribution
and current status of Coenagrion armatum
(Charpentier, 1840) in Ukraine. IDF-Report,
13: 1–16.
Ott J., Piper W. 1998. Rote Liste der Libellen
(Odonata). Schr.R. für Landschaftspflege u.
Naturschutz, 55: 260–261.
Rašomavičius V. (red.) 2007. Lietuvos raudoni
knyga. Aplinkos apsaugos ministerija, Vilnius.
Röbbelen F. 2007. Libellen in Hamburg. Rote
Liste und Artenverzeichnis, 2. Fassung. Freie
und Hansestadt Hamburg, Behörde für Stadtentwicklung und Umwelt, Hamburg.
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 28
września 2004 r w sprawie gatunków dziko
występujących zwierząt objętych ochroną. Dz.
U. nr 220, poz. 227.
Samoląg J. 2002. Nowe stwierdzenia Coenagrion
armatum (Charp.) i Sympetrum fonscolombii
(Sélys) (Odonata: Coenagrionidae, Libellulidae) w Wielkopolsce. Wiad. ent., 21(1):
51–52.
Tończyk G., Klukowska M., Gołdyn K. 1998.
Ważki (Odonata) drobnych zbiorników i kanałów południowo-zachodniej części Kampinoskiego. [w:] I Krajowe Seminarium Odonatologiczne, Bromierzyk, 17–19 kwietnia 1998.
Materiały zjazdowe: 19–21.
Tończyk G., Stankiewicz M. 2008. Ważki (Odonata) Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Odonatrix, 4(1): 1–11.
Wildermuth H. 2001. Das Rotationsmodell zur
Pflege kleiner Moorgewässer – Simulation naturgemäßer Dynamik. Naturschutz u. Landschaftsplan., 33(9): 269–273.
Winkler C., Neumann H., Drews A. 2009. Verbreitung und Ökologie von Coenagrion armatum
am südwestlichen Arealrand in SchleswigHolstein (Odonata: Coenagrionidae). Libellula, 28(1/2): 1–24.
Odonatrixo7(2)
Summary
Coenagrion armatum is a Siberian species whose south-western boundary of its
distribution area goes through Poland. Formerly, it passed through the western part
of the country. In the last 30–40 years it
moped back ca. 300 km due to climatic
and anthropogenic environmental changes.
Currently, it runs through eastern regions
– its putative form is shown on Fig. 1.
The authors give five new sites of the
species (Fig. 1). Breeding populations are
probably at sites 1–3 (good habitat conditions, usually the large numbers of imagines) and less likely at site 5 (a water
body partially dries out). In Puławy (site 4)
a single imago was recorded in an unusual
environment (a river slope), however, the
complexes of water bodies in the valleys of
the River Kurówka and Wisła are located
nearby.
47
The sites 4 and 5 are the first known
from over 10 years in Poland which are located to the west of 22°N. They confirm the
hypothesis of Bernard at al. (2009) about
the existence of scattered relict populations
outside this line. Probably there are more of
them but a short and early flight period of
C. armatum is the cause of its overlooking
in faunistic studies. Nevertheless, the sites
1–3 are important because they confirm
the form of the current species distribution
area which was determined approximately
due to the lack of precise data.
The authors suggest the evaluation program as well as passive and active protection of C. armatum. It would be particularly important due to the regress and strong
threats of the species in the neighbouring
countries of Poland from the west and south
– Poland is an important refugium of this
species in Central Europe.
Key Words. Odonata, dragonflies, Coenagrion armatum, Poland, records, geographical
distribution, conservation.