Rozwój gospodarczy ziem polskich w XII-XIII w.

Rozwój gospodarczy ziem polskich w
XII-XIII w.
1. Przyczyny ożywienia gospodarczego







Stopniowa stabilizacja osadnictwa
Wzrost zaludnienia
Początek wymiany pieniężnej
Przekształcanie podgrodzi w osady typu miejskiego
Pojawianie się targów, na którymi kontrolę mieli
książęta
Upowszechnienie trójpolówki, żelaznych narzędzi
rolniczych, zwiększenie liczby zwierząt
hodowlanych
Więcej jedzenia = więcej ludzi = więcej terenów
potrzebnych do uprawy



Mimo tego w Polsce nadal słaby przyrost naturalny
Właściciele ziemscy, by zachęcić do osiedlania się na ich
terenach, zaczęli obniżać powinności
Pojawia się grupa tzw. wolnych gości; osadnicyzbiegli z
dotychczas uprawianych ziem
Immunitety

1.
2.
Upowszechnienie się immunitetów; możnowładcy
otrzymywali je w zamian za poparcie konkretnego
księcia
Immunitety ekonomiczne – zwalniały częściowo lub
całkowicie dobra możnych z ciężarów
Immunitety prawne – wyłączały spod jurysdykcji
władcy mieszkańców danych posiadłości
2. Kolonizacja na prawie niemieckim


Sprowadzanie osadników z Europy Zachodniej
(głównie Niemiec)
Umowy wzorowane na prawie niemieckim

Początek tego procesu za panowania książąt
dzielnicowych

Nowoczesne narzędzia i metody uprawy
Upieniężnienie gospodarki,
Rozwój miast, rzemiosła, handlu, prawa
osadniczego



Henryk Brodaty (dzielnica śląska) zapoczątkował akcję
kolonizacyjną; nad Kaczawą i Bobrem () odkryto
złoto; zaczęto sprowadzać tam saksońskich
górników, którzy założyli Złotoryję i Lwówek
Śląski

W XIV, XV wieku kolonizacja na prawie
niemieckim objęła inne dzielnice

Zmiana organizacji życia gospodarczego; rozwój
gospodarki towarowo-pieniężnej, rozwój
społeczeństwa stanowego



Głównie osiedlano się na terenie Śląska i Pomorze
(bo dobre kontakty z książętami z Rzeszy)
Osady wiejskie lokowano w pobliżu lokowanych
miast i lokalnych centrów handlu, administracji,
sądownictwa
Umowa lokacyjna; w niej określano szczegółowe
obowiązki osadników i panów feudalnych
1. Uzyskiwanie immunitetu przez
właściciela ziemi na której miała
zostać lokowana wieś
2. Wystawienie dokumentu
pozwalającego na lokację wsi
Tym zajmował się zasadźca; sprowadzał osadników, umieszczał
ich w odpowiednich miejscach
3. Spisywanie umowy lokacyjnej
Określało liczbę chłopów we wsi oraz wielkość ich działek
Chłopi/osadnicy






Rodzina otrzymywała łan ziemi (17-25 ha)
Pastwiska, lasy, łąki były do wspólnego użytkowania
Osadnicy mięli wolniznę; od 2 do 24 lat byli zwolnieni ze
świadczeń feudalnych
Po okresie wolnizny płacą czynsze pieniężne, składać
daniny w naturze, wykonywanie prac, płacą dziesięcinę
na rzecz Kościoła, podatki nieobjęte immunitetem
Można było odejść z ziem, ale po przepracowaniu okresu
wolnizny, zrealizowaniu robocizny oraz przekazalniu
daniny za dany rok
Nie można ich było usunąć z ziemi bez powodu
Zasadźca/sołtys







Zasadźca po przeprowadzeniu lokacji stawał się
sołtysem
Miał największe gospodarstwo
Był zwolniony z płacenia danin
Miał wyłączne prawa (np. do posiadania stawu,
karczmy…)
Zbierał podatki i część z nich mógł sobie
zatrzymać
Przewodniczył samorządowi oraz sądowi – ławie
wiejskiej
Miał obowiązek służby wojskowej
4. Powstanie miast




Wcześniej brak miast
„miasta” polegały na ufortyfikowanych wsiach; kupcy i
rzemieślnicy mieszkali na terenach podgrodzi
Mała wymiana handlowa, wiele rzeczy wyrabiano na
własny użytek
Ludzie mają nadwyżki żywności – mogą pozwolić
sobie na zakup wyrobów rzemieślniczych gospodarka towarowo-pieniężna;
Napływ osadników z zachodu doprowadza do
powstawania miast
1. Zebranie osadników
2. Otrzymanie od księcia terenu do lokacji (często
wcześniej podzielone między kościół i możnych; dlatego
lepiej było lokować na nieużytkach)



1211 Złotoryja, 1217 Lwówek Śląski, 1242
Wrocław, 1253 Poznań, 1257 Kraków
Najwięcej lokacji na Śląsku (128), Wielkopolsce (38),
Małopolsce (29)
Prawo lokacyjne
Zbiór przywilejów, które lokujący nadawał przyszłym
mieszkańcom oraz statutów regulujących
funkcjonowanie ośrodków
 Prawo magdeburskie; najczęściej wykorzystywane prawo
lokacyjne
 miasta posiadały prostokątny rynek, w centrum ratusz,
 ulce przecinały się pod kątem prostym tworząc regularną
siatkę
 Prawo lubeckie; głównie dla miast portowych
 brak rynku
 funkcje rynku spełniała szeroka, główna ulica
 Tworzono też lokalne prawa (np. prawo chełmińskie od
Chełmna)





Zasadźca w miastach to wójt; reprezentował pana
feudalnego
Mieszczanie mieli działki pod zabudowę, okres wolnizny,
czynsze
Z czasem konflikty między właścicielem a
mieszczanami
Jeśli udało się wykupić miasto od właściciela ziemskiego
likwidowano urząd wójta i zamiast niego
powoływano radę miejską z burmistrzem na czele
5. Początki społeczeństwa stanowego

Prawo niemieckie oraz upowszechnienie się
immunitetów z czasem zastępowało prawo
książęce
Stan duchowny




rywalizacja między książętami dzielnicowymi
wykorzystują duchowni domagając się praw i
przywilejów
1180 r. przywilej w Łęczycy
1210 r. arcybiskup Gniezna Henryk Kietlicz na
zjeździe w Borzykowej przywilej gwarantujący
immunitet dla dóbr kościelnych, zwalniając poddanych
żyjących na tych terenach od podatków i sądów
książęcych
XIII w. duchowieństwo miało swoje sądownictwo
Szlachta





Coraz mniejsza zależność rycerstwa od prawa
książęcego
Ziemie rycerstwa stawały się alodiami (ziemiami
niezależnymi od książąt)
Brak podziału na stan wyższy i niższy
Przywileje generalne z XIV i XV w. obejmowały całość
szlachty
Ważna rola rodów posiadających ten sam herb
Mieszczaństwo



Ukształtował się dzięki lokacjom na prawie
niemieckim
Mają własne sądownictwo, wolność osobistą,
Brak przywilejów generalnych spowodował, że
polityczna rola miast i mieszczan była nikła
Chłopi






80 % ludności
Prawo niemieckie ujednolica status społeczny;
Mają swobodę osobistą
Mają dziedziczność ziemi
Mają stały wymiar czynszu
Mają samorząd wiejski