Instrukcja montażu Napęd skrzydłowy SPIN

Instrukcja montażu
Napęd skrzydłowy SPIN
GRUPA TOUSEK AUSTRIA
Ogólne wskazówki bezpieczeństwa i zachowania ostrożności
• Poniższa instrukcja montażu i obsługi jest nieodłączną częścią produktu “Napęd do bramy”; skierowana jest wyłącznie
do wykwalifikowanego personelu i powinna być rzetelnie i całkowicie przeczytana przed przystąpieniem do montażu.
Instrukcja ta dotyczy tylko napędu do bramy a nie całego urządzenia jakim jest “brama automatyczna”. Po zamontowaniu
napędu, instrukcja musi zostać przekazana użytkownikowi napędu.
• Montaż,podłączenie,uruchomienie i konserwacja mogą zostać przeprowadzone jedynie przez wykwalifikowany personel
z jednoczesnym przestrzeganiem instrukcji montażu.
• Przed rozpoczęciem prac montażowych należy wyłączyć zasilanie.
• Przepisy dotyczące urządzeń mechanicznych,przepisy BHP oraz normy obowiązujące w Unii Europejskiej jak również
normy danego kraju muszą bezwzględnie byś przestrzegane i zastosowane.
• TOUSEK Ges.m.b.H. oraz jej Oddział w Polsce: TOUSEK Sp. z o.o. nie może zostać pociągnięta do odpowiedzialności
za szkody powstałe w wyniku nie przestrzegania obowiązujących norm podczas montażu.
• Opakowania (tworzywo sztuczne,styropian itd.) należy pozbyć się zgodnie z przepisami. Stanowią one żródło
niebezpieczeństwa dla dzieci i dlatego materiały te należy składować poza ich zasięgiem.
• Produkt nie może być używany w terenie zagrożonym eksplozją.
• Produktu wolno używać wyłącznie w celu zgodnym z przeznaczeniem. Został on stworzony jedynie w tym celu,który
przedstawiony jest w poniższej instrukcji. TOUSEK Ges.m.b.H. (TOUSEK Sp. z o.o.) odrzuca wszelką odpowiedzialność
przy użytkowaniu produktu niezgodnie z przeznaczeniem.
• Przed rozpoczęciem instalacji należy sprawdzić, czy elementy mechaniczne bramy,jak skrzydło bramy,prowadniki itd.
są wystarczająco stabilne.
• Strona elektryczna musi zostać wykonana według obowiązujących przepisów z zachowaniem takich elementów jak:
bezpiecznik przeciwporażeniowy (różnicowy), uziemienie itd.
• Należy zastosować wyłącznik główny rozdzielający wszstkie fazy zasilania z odstępem kontaktów min. 3 mm.
• Silnik elektryczny podczas pracy wytwarza ciepło. Z tego względu można go dotknąć dopiero wtedy, gdy ostygnął.
• TOUSEK Ges.m.b.H (Sp. z o.o.) odrzuca wszelką odpowiedzialność w przypadku użycia podczas montażu komponentów,
które nie odpowiadają wymogom bezpieczeństwa.
• W przypadku ewentualnej naprawy wolno używać wyłącznie oryginalnych części zapasowych.
• Firma montująca musi przekazać użytkownikowi wszelkie informacje dotyczące całego urządzenia jakim jest automatyczna brama, jak również użytkowania w trybie awaryjnym (np.brak prądu). Użytkownikowi muszą zostać przekazane
także wszystkie wskazówki odnośnie zachowania środków bezpieczeństwa w trakcie użytkowania bramy automatycznej.
Instrukcja montażu i obsługi musi zostać także przekazana użytkownikowi..
• Należy zwrócić uwagę, aby tabliczka znamionowa z numerem silnika nie została usunięta lub uszkodzona, co
grozi utratą gwarancji!
Serwis / Przeglądy
• Prace konserwacyjne mogą być przeprowadzone wyłącznie przez wykwalifikowany personel.
• Ustawienie siły kontrolować co miesiąc pod względem poprawności działania.
• Kontrolować poprawność działania odryglowania awaryjnego.
• Kontrolować wszelkie śruby mocujące.
• Niedopuszczać do dużych zanieczyszczeń napędu.
• Konserwację/przeglądy całej bramy należy przeprowadzać zgodnie z zaleceniami jej producenta
Powyższa instrukcja jest naszą własnością i nie może być udostępniana firmom konkurencyjnym. Drukowanie, kopiowanie, także fragmentów, bez uprzedniej naszej zgody jest zabronione.
Za ewentualne błędy w druku, pomyłki nie ponosimy odpowiedzialności. Wraz z pojawieniem się tego wydania, wszystkie poprzednie wersje tracą ważność.
- 2 -
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
1.
Dane ogólne Napęd do bram skrzydłowych SPIN
Elektromechaniczny napęd
do bram skrzydłowych
• zasilanie 230V
• max. ciężar jednego skrzydła 200 kg
• również dla bram już istniejących
• zawiera materiał montażowy
• do użytku prywatnego, do ok. 20 cykli/
dzień
Cechy ogólne
Za pomocą napędu TOUSEK SPIN można w prosty i szybki sposób zautomatyzować nowomontowane jak również już
istniejące bramy.
Napęd TOUSEK SPIN jest napędem elektromechanicznym napędzanym mocnym silnikiem prądu 1-fazowego, z wbudowanymi wyłącznikami krańcowymi oraz z ramieniem-wysięgnikiem.
Napędy SPIN zapewniają blokadę skrzydła w położeniu zamkniętym i otwartym poprzez samohamowną przekładnię w ten
sposób, że nie potrzebne jest stosowanie elektrycznego zamka.
Specjalny klucz umożliwia ręczne otwarcie bramy w przypadku braku zasilania.
W celu osiagnięcia pewnego zamknięcia bramy w położeniu końcowym, może okazać się konieczne, również przy napędzie
samoblokującym, zastosowanie dodatkowego zamka elektrycznego.
Zawartość zestawu
- napęd SPIN
- uchwyt montażowy
- ramię silnika, ramię pociągowe i uchwyt bramy
- klucz odryglowania awaryjnego
- pozostały osprzęt silnika
Dane techniczne
napęd SPIN
szer.skrzydła max.
2,5m
max. kąt otwarcia
120°
ciężar skrzydła max.
200kg
kondensator
8µF
230Va.c., ±10%,50Hz
cykle/dzień
20
zasilanie silnika
max. pobór prądu
1,7A
max.moment obrotow.
400Nm
max. prędkość obrotowa
inny
9°/s
nr art.
lewy:
11260290
prawy:
11260300
blokada dla OTWARTE • blokada dla ZAMKNIęTE • mechaniczny • regulacja siły poprzez centralkę •
wbudowane wyłączniki krańcowe • odryglowanie awaryjne
Wskazówka: Max.szerokości skrzydeł podane są dla wypełnień wiatroprzepuszczalnych i bram wypoziomowanych!
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
-3-
2.
Montaż Napęd do bram skrzydłowych SPIN
UWAGA
X
Przed rozpoczęciem montażu należy
skontrolować, czy brama jest wyposażona
w odbojnik dla pozycji zamknięte. Odbojnik
ten jest zalecany, pomimo wyłączników
krańcowych, które napęd posiada.
!
4
B
1a
A
3
Napęd (1) zostanie przymocowany do słupka za pomocą
uchwytu (1a) , przy zachowaniu wymiarów montażowych
A i B, podanych poniżej. Za pomocą ramienia silnika (2),
ramienia pociągowego (3) oraz uchwytu (4), napęd zostanie
przymocowany do skrzydła. (X) = oś obrotu skrzydła
2
1
Uwaga: lewy napęd różni się od prawego!
Przy montażu należy zwrócić uwagę, na to, że wyprowadzenie wałka
obrotowego silnika poprzez otwór w uchwycie montażowym (1a),
następuje zawsze poprzez ten otwór (1b), który znajduje się najbliżej
skrzydła.
1a
lewy napęd
prawy napęd
1a
1b
1b
WEWNąTRZ
lewy napęd
prawy napęd
Rodzaje montażu
Skrzydło otwierające się o 90° do wewnątrz :
90°
B min.
30mm
Skrzydło otwierające się o 120° do wewnątrz :
B
A max.
300mm
A
120°
wewnątrz
!
wewnątrz
Ważne
Wymiar montażowy A określa odstęp pomiędzy brzegiem słupka a osią obrotu skrzydła.
Dla bezawaryjnej pracy napędu wymiar A nie może być większy niż 300 mm.
Wymiar montażowy B określa odstęp pomiędzy brzegiem uchwytu montażowego a brzegiem słupka i musi wynosić nie
mniej niż (minimum) = 30mm. Wymiar ten (B) nie może być większy niż potrzeba, czyli tyle aby uzyskać maksymalny
wychył skrzydła.
W celu uzyskania kąta otwarcia większego niż 90°, należy oś obrotu skrzydła przesunąć do wewnątrz posesji (jednak
wymiar A powinien pozostać tak duży, żeby nie wyłamać (wykruszyć) brzegu słupka) natomiast wymiar B należy tak
powiększyć, żeby wykluczyć kolizję bramy z napędem (patrz rys. “...otwieranie o 120°”).
- 4 -
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
Przymocowanie uchwytu montażowego
v
X
• Pozycję uchwytu montażowego dla silnika ustalamy na
podstawie wcześniej opisanych przypadków zastosowań.
Wysokość montażu: silnik powinno się zamontować w połowie
wysokości skrzydła, o ile konstrukcja skrzydła na to pozwala
(wzmocnienie)
Uchwyt montażowy montowany jest do słupka na jeden z
dwóch opisanych sposobów (patrz rys.) za pomocą śrub.
B
Ważne
!
Linia pionowa uchwytu (v) musi przebiegać
równolegle do osi obrotu skrzydła (X).
Zachować wymiar B !
Przymocowanie uchwytu skrzydła
• bramę całkowicie zamknąć
d
• pozycja uchwytu (4), do którego następnie przymocowane
zostanie ramię (3), wynika ze spełnienia warunku, iż ramię
silnika i ramię pociągowe, muszą znajdować się w odpowiedniej pozycji względem siebie - przy zamkniętej bramie patrz rysunek (podłożyć np.listwę drewnianą). W ten sposób
odstęp d jest ściśle określony (odległość pomiędzy wałem
obrotowym silnika a osią obrotu w uchwycie przy skrzydle).
d= ca.
710
mm
3
• wysokość montażu uchwytu skrzydła wynika z pozycji
montażu silnika (1).
Uchwyt na skrzydle należy zamontować w taki sposób,
żeby ramiona (2) i (3) przebiegały pod kątem prostym do
osi bramy (X). (patrz rysunek)
2
•uchwyt skrzydła, po wyznaczeniu jego pozycji, zamontować
do skrzydła za pomocą śrub.
90°
1
Ważne
!
4
3
2
X
Przy bramach cienkościennych lub drewnianych, uchwyt nie może zostać przymocowany
bezpośrednio do skrzydła, lecz należy skrzydło
w tym miejscu wzmocnić np. za pomocą dodatkowego płaskownika.
Montaż napędu
• napęd (1) nasadzić na zamontowany uchwyt (1a)
(przestrzegając różnicy prawy napęd / lewy napęd).
• zdjąć pokrywę obudowy.
• 4 śruby sześciokątne (2 krótsze, 2 dłuższe) wprowadzić
od dołu poprzez 4 otwory mocujące i przymocować za
pomocą nakrętek od góry.
1
1a
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
-5-
Montaż ramion
• napęd odryglować (patrz odryglowanie awaryjne).
• ramię silnika (2) nasadzić na oś napędową silnika i
przymocować podkładką i śrubą.
4
• na ramię silnika nasadzić ramię (3) przymocować śrubą,
podkładką i nakrętką.
3
• następnie ramię (3) połączyć z uchwytem (4) za pomocą
śruby, podkładki i nakrętki.
!
1
2
Ważne
Punkty obrotu napędu i ramion należy nieco
nasmarować.
Podłączenia elektryczne i regulacja siły
• napęd podłączyć wg. Instrukcji centralki sterującej.
W tym celu zaślepkę (1c) otworzyć i wkręcić w otwór dławik
(1d). Kabel zasilający silnik poprowadzić przez dławik (1d)
do listwy zaciskowej (1e) i podłączyć wg.poniższej ilustracji.
Wprowadzony kabel zabezpieczyć przed wyciągnięciem
poprzez dokręcenie dławika (1d).
Uwaga
!
Przy pracach podłączeniowych
bezwzględnie wyłączyć zasilanie.
dół napędu
• podłączenie różnych elementów bezpieczeństwa, nadajników
impulsów i innych akcesorii patrz odpowiednia instrukcja
(patrz również plan na str.9).
• regulacja siły napędu przeprowadza się w centralce sterującej
(patrz instrukcja centralki).
1c
1d
UWAGA
kondensator
niebieski (szary)
(wspólny)
żółto/ziel
(uziemienie)
czarny
(otwieranie)
brązowy
(zamykanie)
kondensator
1e (lewy)
- 6 -
(podłączony fabrycznie)
prawy napęd
kondensator
brązowy
(otwieranie)
czarny
(zamykanie)
żółto/ziel
(uziemienie)
niebieski (szary)
(wspólny)
lewy napęd
(podłączony fabrycznie)
Przy regulacji siły należy dostosować się do
obowiązujących przepisów bezpieczeństwa.
1e (prawy)
kondensator
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
ODRYGLOWANIE AWARYJNE przy braku prądu
• zdjąć zaślepkę.
• obrócić klucz odryglowania awaryjnego
zgodnie ze wskazówkami zegara, do wyczuwalnego
oporu.
(dotyczy zarówno prawego jak i lewego napędu)
• poruszać ręcznie bramą, powoli (nie szybciej, niż przy
napędzie elektrycznym).
• w celu ponownego zaryglowania bramy, obrócić klucz
w przeciwną stronę (przeciwnie do ruchu wskazówek
zegara).
• założyć zaślepkę.
Ustawienie wyłączników krańcowych
• odłączyć zasilanie.
• napęd odryglować
(patrz odryglowanie awaryjne).
Ustawienie dla pozycji ZAMKNIęTE:
• skrzydło całkowicie zamknąć.
• krzywkę wyłącznika odpowiedzialną
za pozycję ZAMKNIęTE (NG) o tyle
obrócić (w kierunku czarnej strzałki),
żeby aktywowała wyłącznik krańcowy
dla pozycji ZAMKNIęTE (ESG) .
Krzywkę w tej pozycji unieruchomić za
pomocą imbusowej śruby.
Ustawienie dla pozycji OTWARTE:
• skrzydło całkowicie otworzyć.
Uwaga
!
Przeprowadzając regulację wyłączników krańcowych, należy
całe urządzenie wyłączyć z zasilania .
lewy napęd
prawy napęd
NO
NG
NG
ESG
NO
ESO
ESO
ESG
• krzywkę wyłącznika odpowiedzialną
za pozycję OTWARTE (NO) o tyle
obrócić (w kierunku białej strzałki),
żeby aktywowała wyłącznik krańcowy
dla pozycji OTWARTE (ESO) .
Krzywkę w tej pozycji unieruchomić za
pomocą imbusowej śruby.
• napęd zaryglować
(patrz odryglowanie awaryjne).
• wykonać “jazdę testową” i ewentualnie doregulować ustawienie
wyłączników.
LEWY
NAPĘD
PRAWY
NAPĘD
ZAMKNIĘTE (ESG)
u góry
na dole
OTWARTE (ESO)
na dole
u góry
wyłącznik dla pozycji
Demontaż
Demontaż napędu odbywa się w kolejności odwrotnej do montażu.
Przed demontażem napędu koniecznie wyłączyć zasilanie !
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
-7-
3.
Szkic wymiarowy Tousek SPIN (prawy napęd)
Napęd do bram skrzydłowych SPIN
wymiary w mm
80
17
110
Ø12,5
70
8
8
30
195
80
48
A (= max. 300)
50
ca. 7
B (= min.30)
170
155
77,5
10
200
230
lewy napęd
prawy napęd
Zastrzegamy sobie prawo do zmian
technicznych i zmian wymiarów !
- 8 -
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
-9-
9
12
4x0,75
mm2
8*)
7
2
5
2x0,75 mm2
4x1,5 mm2
6
10
6A
3x1,5 mm2
3x1 mm2
1
3E
Napęd TOUSEK SPIN
Elektroniczna centralka sterująca
Fotokomórka zewnętrzna
(S: nadajnik, E:odbiornik)
Fotokomórka wewnętrzna
(S: nadajnik, E:odbiornik)
Przycisk bezpieczeństwa STOP
Włącznik kluczykowy
Lampa ostrzegawcza
3x1mm2
1
2
3
4
5
6
7
11
13
2x0,75 mm2
Schemat podłączeń Legenda
4.
4S
13
3S
2x0,75 mm2
11
1
4x0,75 mm2
13
4x1,5 mm2
8 Odbiornik radiowy (w wesji ST już zintegrowany)
9 Antena zewnętrzna
10 Wyłącznik główny 6 A
Wskazówka:należy zastosować wyłącznik główny przerywający
obwód i fazy i zera z odstępem pomiędzy kontaktami min. 3 mm.
11 Listwy kontaktowe bezpieczeństwa
12 Sterownik listwy kontaktowej
13 Odbojniki ziemne
4E
OSTRZEżENIE
Liczbę żył w przewodach sterujących 0,75 mm2
(niskiego napięcia) podano bez uziemienia.
Aby ułatwić sobie podłączenia zaleca się stosowanie miękkich, elastycznych przewodów
sterujących.
Uwaga: przy tym rysunku rozchodzi się tylko i
wyłącznie o symboliczne przedstawienie poszczególnych elementów. Może się zdarzyć, że nie
wszystkie konieczne elementy bezpieczeństwa
zostały uwzględnione. Aby uzyskać optymalne
zabezpieczenie urządzenia należy bezwzględnie
zwrócić uwagę, aby zostały zastosowane wszystkie
elementy bezpieczeństwa , które dla danego typu
napędu są wymagane przez odpowiednie przepisy (np.
fotokomórki,pętle indukcyjne,listwy kontaktowe,lampy
ostrzegawcze,wyłączniki główne,wyłącz.awaryjne itp.).
W związku z tym odsyłamy Państwa do obowiązujących
norm, przepisów bezpieczeństwa obowiązujących w
danym państwie.
Tousek Sp. z o.o. nie może zostać pociągnięta do
odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku
nie przestrzegania obowiązujących norm w czasie instalacji lub w czasie obsługi urządzenia.
Jeżeli szczególne przepisy wymagają stosowania innego typu przewodów, należy się do nich
dostosować !
Wolno używać jedynie przewodów o podwójnej
izolacji, które dopuszczone są do stosowania w
ziemi np. E-YY-J.
Przewody 230V oraz przewody sterujące niskiego
napięcia należy prowadzić w osobnych peszlach !
Poprowadzenie przewodów elektrycznych
musi nastąpić w izolacji ochronnej (np.peszel),
która dopuszczona jest do stosowania w ziemi.
Osłony te należy wprowadzić do głowicy silnika
(patrz rys.).
WSKAZóWKA - prowadzenie kabli
Napęd do bram skrzydłowych SPIN
- 10 -
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
Deklaracja włączenia UE
Deklaracja zgodności UE
Niniejszym oświadczamy, że niżej wymieniony produkt
na podstawie jego projektu i budowy jak również wersji
wprowadzonej do obrotu spełnia wymagania zawarte w
Dyrektywie Maszynowej (2006/42/WE).
Jeżeli opisane tutaj napędy do bram połączone zostaną
z bramą powstanie maszyna zgodnie z Dyrektywą
Maszynową.
zgodnie z Dyrektywą Maszynową 2006/42/WE,
załącznik II B dotycząca wbudowania w maszynę nieukończoną.
Deklaracja ta traci ważność jeżeli produkt zmodyfikowano
bez naszej zgody.
Produkt: Napęd skrzydłowy SPIN
został zaprojektowany, skonstruowany i wyprodukowany
zgodnie z następującymi dyrektywami:
Dyrektywa maszynowa 2006/42/WE
Dyrektywa niskiego napięcia 2006/95/WE
Dyrektywa kompatybilności elektromagnetycznej 2004/108/WE
Zastosowane normy i specyfikacje:
zgodnie z Dyrektywą Maszynową 2006/42/WE,
załącznik II, częśc 1 A
Właściwe Dyrektywy Unii Europejskiej:
Dyrektywa w spr.wyrobów budowlanych 89/106/WE
Dyrektywa maszynowa 2006/42/WE
Dyrektywa kompatybilności elektromagnetycznej
2004/108/WE
Dyrektywa niskiego napięcia 2006/95/WE
Niniejszym oświadczamy, że niżej opisany produkt na
podstawie jego projektu i budowy jak również wersji wprowadzonej do obrotu, odpowiada wyżej wymienionym
dyrektywom UE. Modyfikacja produktu bez naszej zgody
powoduje utratę ważności niniejszej deklaracji.
Produkt:
nazwa / opis bramy
EN ISO 13849-1, PL-„c“
EN 60335-1
EN 60335-2/95
EN 61000-6-3
EN 61000-6-2
nazwa napędu
Następujące wymagania załącznika I Dyrektywy UE
2006/42/WE zostały spełnione:
1.1.2, 1.1.3, 1.1.5, 1.2.1, 1.2.2, 1.2.3, 1.2.6, 1.3.2, 1.3.4,
1.3.7, 1.5.1, 1.5.4, 1.5.6, 1.5.8, 1.7
Specjalna dokumentacja techniczna została sporządzona
według wytycznych załącznika VII część B Dyrektywy UE
2006/42/WE.
Zoobowiązujemy się dokumentację tą udostępnić na
uzasadnione żądanie organów kontroli rynkowej w odpowiednim czasie w formie elektronicznej.
Do przygotowania dokumentacji technicznej upoważniona
jest:
Nieukończona maszyna może zostać oddana do użytku
dopiero wtedy jak zostanie ustalone, że maszyna finalna, w
którą ma zostać wbudowana maszyna nieukończona, odpowiada wymogom Dyrektywy Maszynowej 2006/42/WE.
wykonawca (firma montująca)
adres, kod pocztowy, miejscowość
data / podpis
TOUSEK Ges.m.b.H., A1230 Wiedeń, Zetschegasse 1,
Austria
Nieukończona maszyna może zostać oddana do użytku
dopiero wtedy jak zostanie ustalone, że maszyna finalna, w
którą ma zostać wbudowana maszyna nieukończona, odpowiada wymogom Dyrektywy Maszynowej 2006/42/WE.
Numer silnika (tabliczka znamionowa):
Dodatkowe komponenty:
Eduard Tousek, Prezes Zarządu
tousek / P_SPIN_42000802 / 03. 09. 2014
Wiedeń, 01.01.2013
- 11 -
PRODUKTY tousek
• automatyka bram przesuwnych
• systemy szyn samonośnych
• automatyka bram skrzydłowych
• automatyka bram garażowych
• automatyka bram składanych
• szlabany
• systemy parkingowe
• automatyka okienna
• automatyka świetlików
• automatyka drzwi
• centralki sterujące
• zdalne sterowanie
• włączniki kluczykowe
• kontrola dostępu
• elementy bezpieczeństwa
• akcesoria dodatkowe
Tousek Ges.m.b.H. Austria
A-1230 Wien
Zetschegasse 1
Tel. +43/1/667 36 01
Fax +43/1/667 89 23
[email protected]
Tousek GmbH Niemcy
D-83395 Freilassing
Traunsteiner Straße 12
Tel. +49/86 54/77 66-0
Fax +49/86 54/5 71 96
[email protected]
Tousek GmbH Szwajcaria
CH-6275 Ballwil
Bahnhofstraße 14
Tel. +41/0/41 448 2965
Fax +41/0/41 448 2966
[email protected]
Tousek Sp. z o.o. Polska
PL 43-190 Mikołów (k/Katowic)
Gliwicka 67
Tel. +48/32/738 53 65
Fax +48/32/738 53 66
[email protected]
Państwa partner serwisowy :
Tousek s.r.o. Czechy
CZ-130 00 Praha 3
Jagellonská 9
Tel. +420/2/2209 0980
Fax +420/2/2209 0989
[email protected]
tousek
P_SPIN_42000802
03. 09. 2014
Zastrzegamy sobie prawo do zmian technicznych, wersji, składu.
Za ewentualne błędy w druku nie ponosimy odpowiedzialności.