Kartografia w działalności i dorobku Profesora Jana Andrzeja

Jacek Kozak, Małgorzata Luc (red.)
Geograf u progu ery kosmicznej
Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej
Uniwersytet Jagielloński
Kraków 2009, s. 65–69
Jerzy Ostrowski
Kartografia w działalności i dorobku
Profesora Jana Andrzeja Ciołkosza
W okolicznościowym podsumowaniu dorobku i zasług Prof. dr hab. Jana
Andrzeja Ciołkosza nie można pominąć Jego istotnego wkładu do dziedziny bardzo bliskiej głównemu nurtowi zainteresowań Jubilata, mianowicie kartografii.
W tym kartograficznym nurcie aktywności Profesora, mającym swoje początki
już w sześćdziesiątych latach ubiegłego wieku, można wydzielić trzy główne pola
działań, związane instytucjonalnie przede wszystkim z macierzystym Instytutem
Geodezji i Kartografii, następnie z Radą Redakcyjną kwartalnika „Polski Przegląd
Kartograficzny”, wreszcie, co zasługuje na szczególne podkreślenie, z Międzynarodową Asocjacją Kartograficzną (MAK) – ang. International Cartographic Association (ICA). Należy również przypomnieć wieloletnią współpracę prof. Ciołkosza z Uniwersytetem Warszawskim.
To właśnie prawie pół wieku temu w Instytucie Geograficznym Uniwersytetu Warszawskiego ówczesny mgr Andrzej Ciołkosz zdobywał ostrogi w jakże
przyszłościowej, jak miało się okazać, dziedzinie teledetekcji, ograniczonej początkowo do geograficznej interpretacji zdjęć lotniczych, a dopiero nieco później
także obrazów satelitarnych. Jak zaś wiadomo, wynikiem owej interpretacji są często mapy o bardzo różnej tematyce, głównie dotyczące pokrycia terenu i użytkowania ziemi, przeto właśnie kartografia tematyczna bazująca na teledetekcyjnym
pozyskiwaniu informacji stała się jedną z głównych dziedzin zainteresowań badawczych Jubilata, kontynuowaną od 1971 roku po dzień dzisiejszy w Instytucie
Geodezji i Kartografii. Pokłosiem licznych prac z tego zakresu, zarówno indywidualnych, wykonanych pod Jego kierunkiem lub przy współudziale, są liczne
Jerzy Ostrowski
wartościowe publikacje, przede wszystkim mapy użytkowania ziemi Polski: ścienna w skali 1:500 000 (1982), czteroarkuszowa atlasowa w skali 1:750 000 (1987)
i również atlasowa w skali 1:1 500 000 (1996). Ta ostatnia, wraz z mapą satelitarną
Polska z kosmosu w tejże skali oraz dziewięcioma zbliżeniami regionalnymi w skali 1:200 000 należy do bardziej interesujących, a przede wszystkim wyróżniających
się aktualnością, przeglądowych prezentacji naszego kraju w wielkim narodowym
Atlasie Rzeczypospolitej Polskiej. Wreszcie ostatnią w tej kategorii jest mapa pokrycia terenu w skali 1:1 000 000 (2004), opracowana jako wynik wizualizacji bazy
danych CLC2000 w ramach realizacji polskiej części programu CORINE Land
Cover. Problematyka zastosowania zdjęć lotniczych i satelitarnych różnych generacji w kartowaniu tematycznym jest także tematem kilkunastu artykułów Jego
autorstwa lub współautorstwa Profesora Ciołkosza, opublikowanych w różnych
czasopismach fachowych zarówno w kraju, m.in. w „Polskim Przeglądzie Kartograficznym” (1977, 1981, 1984, 1999, 2004), „Pracach IGiK” (1982, 1997, 2006)
i „Geodezji i Kartografii” (2008), jak i za granicą, np. w prestiżowym „Petermanns
Geographische Mitteilungen” (1983) oraz w materiałach krajowych i międzynarodowych sympozjów i konferencji kartograficznych.
Wymieniony wyżej kwartalnik naukowy „Polski Przegląd Kartograficzny”,
wydawany jest w Warszawie od 1969 roku wspólnie przez Oddział Kartograficzny
(do 2000 r. Komisję Kartograficzną) Polskiego Towarzystwa Geograficznego oraz
Polskie (do 1990 r. Państwowe) Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych.
Od początku ukazywania się jego powojennej serii (wychodził bowiem również przed wojną we Lwowie) jest periodykiem, w którym znajdujemy najwięcej
publikacji prof. Andrzeja Ciołkosza, związanych z problematyką kartograficzną,
a także teledetekcyjną, lecz ujętą pod kątem zainteresowań kartografów. W dotychczasowych czterdziestu rocznikach „Przeglądu” zamieścił On w sumie (w tym
również jako współautor) 13 artykułów i notatek oraz 31 sprawozdań, począwszy
od „debiutanckiego” intrygującego porównania barw na mapach krajobrazowych
z barwami Ziemi na zdjęciach satelitarnych (tom 1, 1969), po opis próby uszczegółowienia wspomnianej bazy danych CORINE Land Cover (tom 38, 2006). Jest
ponadto nasz Jubilat od 1982 roku członkiem Rady Redakcyjnej „Polskiego Przeglądu Kartograficznego”, a od początku 2004 roku zastępcą jej przewodniczącego.
Przy tym, co należy podkreślić, jest jednym z najaktywniejszych uczestników posiedzeń Rady, wielokrotnie wypowiadającym się kompetentnie i krytycznie o poziomie niektórych materiałów w kwartalniku i zgłaszającym wartościowe postulaty.
Szczególne miejsce w karierze i dorobku Profesora Andrzeja Ciołkosza zajmuje Jego zaangażowany udział w pracach Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej. Do tej skupiającej dziś prawie 80 państw organizacji naukowej, której
półwiecze powołania właśnie obchodzimy, Polska została przyjęta w 1964 roku,
a jako reprezentująca nasz kraj instytucja zgłoszony został resortowy Instytut
66
Kartografia w działalności i dorobku Profesora Jana Andrzeja Ciołkosza
Geodezji i Kartografii. Polscy kartografowie od samego początku aktywnie włączyli się w różne formy działalności Asocjacji. Zasłużył się tu w szczególności
prof. Lech Ratajski, kierownik Zakładu Kartografii Uniwersytetu Warszawskiego,
organizator i wieloletni przewodniczący najpierw Grupy Roboczej, a następnie
Komisji Przekazu Kartograficznego MAK. Ta jego aktywność została nagrodzona wyborem w 1972 roku w Monteralu na wiceprezydenta MAK i tym samym
członka Komitetu Wykonawczego organizacji, a następnie ponownym wyborem
w Moskwie na kolejną kadencję 1976–1980.
Wydarzeniem tych lat, doniosłym z punktu widzenia polskiego uczestnictwa w pracach MAK, było powołanie zimą 1976 roku specjalnego stałego Komitetu Doradczego do spraw Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej przy
Instytucie Geodezji i Kartografii z prof. L. Ratajskim jako pierwszym przewodniczącym. To reprezentatywne gremium po pewnych perturbacjach funkcjonuje
po dzień dzisiejszy, od 1992 roku jako Komitet Narodowy do spraw Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej. Właśnie w tym Komitecie, bezpośrednio po moskiewskiej VIII Międzynarodowej Konferencji Kartograficznej, jesienią 1976 roku
powstała inicjatywa zorganizowania podobnej wielkiej międzynarodowej imprezy w Warszawie w 1982 roku. Zaproponowana data wynikała z faktu, że dwa
poprzedzające ją terminy tych odbywających się regularnie co dwa lata spotkań
społeczności kartograficznej były już „zajęte” przez USA (1978) i Japonię (1980).
Po uzyskaniu niezbędnej akceptacji Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii
(GUGiK), zgłosiliśmy naszą kandydaturę władzom MAK jesienią 1977 roku.
I właśnie wkrótce potem zdarzyło się nieszczęście: nasz przedstawiciel w tych władzach, będący w pełni sił twórczych 56-letni wówczas prof. Lech Ratajski zmarł
niespodziewanie w listopadzie tegoż roku.
Śmierć prof. L. Ratajskiego miała okazać się brzemienna w skutkach zarówno dla polskiej kartografii, jak i przede wszystkim dla naszego Jubilata. Statut
MAK przewidywał bowiem, że w wypadku śmierci albo rezygnacji prezydenta
lub któregoś z wiceprezydentów tej organizacji, jego następcę na resztę kadencji
wyznacza kraj, którego przedstawiciel zajmował dotychczas wakujące stanowisko.
Po konsultacjach, prezes Głównego Urzędu Geodezji i Kartografii wyznaczył na
kontynuowanie pełnionej dotychczas przez prof. L. Ratajskiego funkcji wiceprezydenta MAK właśnie Andrzeja Ciołkosza, wówczas jeszcze docenta i kierownika
Ośrodka Przetwarzania Obrazów Lotniczych i Satelitarnych IGiK. Mimo, że nie
był ani z wykształcenia, ani z tytułu pełnionej funkcji kartografem, podjął się On
tej odpowiedzialnej i dość dla Niego egzotycznej roli z dużym zaangażowaniem.
Już kilka miesięcy po nominacji, na przełomie lipca i sierpnia 1978 roku wziął
udział w IX Międzynarodowej Konferencji Kartograficznej w College Park pod
Waszyngtonem, wygłaszając na niej referat o zastosowaniu teledetekcji do kartowania środowiska w Polsce, przy tej okazji uczestniczył w dwóch posiedzeniach
67
Jerzy Ostrowski
Komitetu Wykonawczego MAK, który potwierdził wcześniejszą akceptację propozycji Polski zwołania XI Konferencji w Warszawie w 1982 roku.
W czasie kolejnej X Międzynarodowej Konferencji Kartograficznej w Tokio
w sierpniu 1980 roku, towarzyszące jej IV Zgromadzenie Ogólne MAK oficjalnie przyjęło zaproszenie Polski do odbycia konferencji w Warszawie. W wyniku
tajnego głosowania doc. Andrzej Ciołkosz został wybrany tam jednym z siedmiu
wiceprezydentów MAK na pełną już kadencję 1980–1984, a ponadto przewodniczącym nowo powołanej Komisji Kartowania Tematycznego za Pomocą Teledetekcji (Commission on Thematic Mapping by the Aid of Remote Sensing). Od
tej pory, mianowany w 1982 roku profesorem, nasz Jubilat aktywnie uczestniczył
we wszystkich posiedzeniach Komitetu Wykonawczego MAK – ostatni raz
w 1984 roku w Perth (Australia), z każdego składając szczegółowe sprawozdania
w „Polskim Przeglądzie Kartograficznym”.
Na okres pełnienia przez Andrzeja Ciołkosza funkcji wiceprezydenta MAK
przypadło naszemu krajowi zorganizowanie wspomnianej już warszawskiej konferencji w 1982 roku. Do jej przygotowania przystąpiono jeszcze przed konferencją w Tokio, a w miejsce Komitetu Doradczego ds. MAK prezes GUGiK powołał
Komitet Organizacyjny XI Konferencji MAK z prof. B. Winidem, a po jego wyjeździe za granicę, z prof. B. Neyem, ówczesnym dyrektorem IGiK, jako przewodniczącym i docentem A. Ciołkoszem jako wiceprzewodniczącym. To właśnie głównie dzięki Jego determinacji i dobrej współpracy z prezydium Komitetu
Wykonawczego MAK oraz zaangażowaniu kilkuosobowej grupy warszawskich
kartografów XI Konferencja w Warszawie zakończyła się sukcesem, mimo nieoczekiwanych utrudnień, spowodowanych wprowadzeniem stanu wojennego
w grudniu 1981 roku. W czasie konferencji prof. A. Ciołkosz wygłosił inauguracyjny referat (przygotowany z J. Ostrowskim) o tradycjach i współczesnym stanie
kartografii w Polsce, opublikowany w tym samym roku w „Biuletynie Informacyjnym Branżowego Ośrodka Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej
IGiK” (1982), razem z obszernym sprawozdaniem z warszawskich obrad.
Mimo zaangażowania w przygotowania i przebieg XI Konferencji, prof.
A. Ciołkosz skrupulatnie wywiązywał się z wziętego na siebie obowiązku kierowania wspomnianą Komisją Kartowania Tematycznego za Pomocą Teledetekcji.
W ramach realizacji zadań tej komisji opracował, wspólnie z dr Teresą Baranowską, adnotowaną bibliografię światowego piśmiennictwa poświęconego zastosowaniu zdjęć satelitarnych w kartografii tematycznej, opublikowaną w Kanadzie
w 1984 roku oraz rozpoczął zbieranie przykładów różnych technologii opracowywania map tematycznych z zastosowaniem teledetekcji, kontynuowane przez jego
następcę i zakończone obszerną publikacją w 1994 roku. W pracach tej komisji
prof. A. Ciołkosz uczestniczył jeszcze przez kilka kadencji, w latach 1984–1988
jako jej wiceprzewodniczący. Właśnie w 1988 roku VIII Zgromadzenie Ogólne
68
Kartografia w działalności i dorobku Profesora Jana Andrzeja Ciołkosza
MAK w Morelii (Meksyk) powołało naszego Jubilata na członka Komisji Rewizyjnej.
Ukoronowaniem tej trwającej ponad ćwierć stulecia aktywności na forum
MAK było nadanie profesorowi Andrzejowi Ciołkoszowi godności Członka Honorowego Międzynarodowej Asocjacji Kartograficznej (ICA Honorary Fellow)
przez XII Zgromadzenie Ogólne w Durbanie (RPA) w sierpniu 2003 roku. Dyplom i specjalny medal wręczył Mu osobiście na uroczystym posiedzeniu Komitetu Narodowego ds. MAK sam prezydent Asocjacji, czeski kartograf prof. Milan
Konečny. Tu podkreślmy, że prof. Ciołkosz jest drugim Polakiem, który otrzymał
to zaszczytne wyróżnienie; pierwszym był zmarły w 1986 roku prof. Stanisław
Pietkiewicz z Uniwersytetu Warszawskiego.
Zaangażowanie prof. Andrzeja Ciołkosza w naszą współpracę z Międzynarodową Asocjacją Kartograficzną to także aktywne uczestnictwo w pracach
reaktywowanego po warszawskiej konferencji Narodowego Komitetu ds. MAK,
a ostatnio pełnienie funkcji przewodniczącego tego 22-osobowego gremium.
Podsumowując aktywność Jubilata w dziedzinie kartografii należy jeszcze
koniecznie wymienić dwie jej formy. Pierwsza to podjęcie się opracowania syntetycznych ujęć dziejów polskiej kartografii i jej dzisiejszego stanu, na co mógł się
odważyć dzięki swojej erudycji i wieloletnim kontaktom ze środowiskiem kartografów. Jest bowiem współautorem dość obszernego opracowania poświęconego
historii kartografii od jej początków w XV wieku po czasy współczesne, opublikowanego w 2008 roku w ramach zbiorowego dzieła Historia geografii polskiej
oraz autorem krytycznego omówienia dzisiejszego stanu i perspektyw rozwoju
kartografii w Polsce, zamieszczonego w wydanym również w 2008 roku Raporcie Komitetu Nauk Geograficznych PAN. Druga, mniej znana, lecz jakże cenna
forma udzielania się prof. Ciołkosza w środowisku polskich kartografów to wnikliwe recenzje kilkunastu rozpraw kandydatów na stopnie doktora i doktora habilitowanego, w tym także dotyczących problemów dość odległych od głównych
zainteresowań Jubilata, np. z zakresu teorii kartografii. Dzięki swojej uczynności,
nie bacząc na wysiłek włożony w przyswojenie sobie specyficznej tematyki tych
rozpraw, wybawił już z kłopotu wielu naszych obiecujących pracowników naukowych. Za to zaangażowanie i w ogóle za całą godną uznania aktywność na polu
kartografii, wyrażoną choćby 105 publikacjami z tego zakresu, należą się Jubilatowi słowa uznania i wdzięczności wraz z życzeniami jeszcze wielu lat zdrowia
i kontynuowania tego nurtu zainteresowań.
Jerzy Ostrowski, mgr
Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
Redakcja „Polskiego Przeglądu Kartograficznego”
Warszawa
69