Socjologia sportu

Socjologia sportu
Socjologia sportu oraz kultury
fizycznej i historyczne warunki jej
powstania
/materiały dla słuchaczy/
Dr Michał Lenartowicz
Treści programowe
•
(2011)
Socjologia sportu oraz kultury fizycznej i historyczne warunki jej
powstania: Powstanie i rozwój socjologicznej refleksji nad kulturą fizyczną. Socjologia kultury fizycznej
w Polsce. Socjologia kultury fizycznej jako subdyscyplina socjologii. Socjologiczne rozumienie kultury
fizycznej.
•
Zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze fizycznej: Rozumienie zróżnicowania
uczestnictwa. Kultura fizyczna w środowisku wiejskim. Płed i wiek a kultura fizyczna. Społeczno-kulturowe
aspekty sportu kobiet. Społeczne bariery uczestnictwa w kulturze fizycznej.
•
Socjalizacja do sportu i kultury fizycznej: Rozumienie procesu socjalizacji. Trwanie i
zmiennośd kultury fizycznej. Sposoby wyjaśniania przyczyn uczestnictwa w kulturze fizycznej. Rola
osobowości w procesie nabywania kultury fizycznej. Rodzaje socjalizacji do kultury fizycznej.
•
Kariera sportowa i jej społeczne uwarunkowania: Zawód jako kategoria analizy
socjologicznej. Specyfika zawodu sportowca i kariery sportowej. Ruchliwośd społeczna i kariera sportowa.
Migracje zawodowe sportowców. Sportowa emerytura, czyli odchodzenie ze sportu.
Dewiacje w sporcie: socjologiczne rozumienie i funkcje dewiacji. Norma i dewiacja w sporcie .
Sport jako autonomiczna dziedzina kultury rządząca się własnymi prawami?
Dr Michał Lenartowicz
•
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Z. Dziubioski, Z. Krawczyk (2011) *red.+ Socjologia kultury fizycznej, Warszawa,
AWF.
Coakley, J. (1994) Sport in society: Issues and controversies, Toronto: Mosby,
5th edition.
Dziubioski Z. *red.+ (2007) Sport a agresja, Warszawa, AWF, SALOS RP.
Dziubioski Z., Jankowski K. *red.+ (2009) Kultura fizyczna w społeczeostwie
nowoczesnym, Warszawa, AWF/SALOS RP.
Giulianotti R. (2005), Sport: A Critical Sociology, Polity Press, Cambridge.
Heinemann K. (1998), Sport in Post-modern Society, (w:) Sport w procesie
integracji europejskiej, Z. Krawczyk, J. Kosiewicz, K. Piłat (red.), AWF, Warszawa, s.
27-38.
Hemphill D. (2005), Cybersport, “Journal of the Philosophy of Sport”, 2005, Vol.
32, s. 195-207.
Jarvie G. (2006), Sport, Culture and Society, Routledge, London and New York.
Kirk D. (2005), Sport, Physical Education and Schools, (in:) Sport and Society, B.
Houlihan (ed.), Sage Publications, London-Thousand Oaks-New Delhi, s. 141-162.
Literatura
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Kocemba W. (2011) Społeczne zróżnicowanie uczestnictwa w kulturze fizycznej.
W: Z. Dziubioski, Z. Krawczyk *red.+ Socjologia kultury fizycznej, Warszawa, AWF.
Krawczyk Z. [red.] (1995) Socjologia kultury fizycznej. Podręcznik dla studentów,
AWF Warszawa
Krawczyk Z. (2000) Sport w zmieniającym się społeczeostwie, Warszawa, AWF.
Lenartowicz M. (2011) Kultura fizyczna w rodzinie. Kariera sportowa i jej
społeczne uwarunkowania. W: Z. Dziubioski, Z. Krawczyk *red.+ Socjologia kultury
fizycznej, Warszawa, AWF.
McPherson, B. D., Curtis J. E. i Loy J. W. (1989) The Social Significance of Sport,
Human Kinetics Books, Champaign, Illinois, US.
Roberts K. (2006), Leisure in Contemporary Society, CABI, Wallingford, UK.
Rymarczyk P. (2011) Kultura masowa i kultura fizyczna. Wpływ globalizacji na
kulturę fizyczną. W: Z. Dziubioski, Z. Krawczyk *red.+ Socjologia kultury fizycznej,
Warszawa, AWF.
Sekuła-Kwaśniewicz H. (2011) Moralnośd a kultura fizyczna. W: Z. Dziubioski, Z.
Krawczyk [red.] Socjologia kultury fizycznej, Warszawa, AWF.
Veblen T. (1971) Teoria klasy próżniaczej. PWN, Warszawa.
Dlaczego socjologowie mieliby
zajmowad się sportem?
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Sport jest trwałym elementem kultury całych społeczeostw (nie tylko elit)
Sport jest ważny ze względów ekonomicznych (konsumpcja sportowa)
Jest jednym z najbardziej widocznych przejawów ekspresji tożsamości
religijnych, lokalnych, regionalnych, etnicznych, narodowych, paostwowych
(proste zasady i czytelne etykiety aktorów)
Jest wiązany z problematyką przestępczości (dzieci, młodzież), zdrowia,
nierówności społecznych (jedne z głównych przyczyn zainteresowania
administracji paostwowych sportem)
Bywa narzędziem propagandy ale także symbolem demokratycznych przemian
lub walki o równouprawnienie (osób o innym kolorze skóry, wyznaniu, kobiet)
Bywa wykorzystywany w polityce międzynarodowej (głównie za sprawą
bojkotów lub gróźb bojkotów największych imprez sportowych)
Siła zglobalizowanych organizacji sportowych (e.g. MKOL, FIFA) wykracza daleko
poza dziedzinę sportu.
Sport jest jednym z najważniejszych produktów medialnych i ważnym
elementem kultury masowej.
Ludzie interesują się sportem i wywołuje on bardzo wiele emocji.
Rówieśnicy – nowożytny sport i
socjologia
Nowożytny sport
• 1860 - powstanie London Football
Association, przekształcone w 1863 roku w
ogólnoangielskie Football Association
• 1880 - założenie Amateur Swimming
Association of Great Britain
• 1880-1885 – powstanie pierwszych klubów
piłki nożnej w Holandii, Niemczech i Danii.
• 1896 - pierwsze nowożytne Igrzyska
Olimpijskie w Atenach
• 1903 – powstanie Lwowskiego Klubu Piłki
Nożnej „Sława” (później KS Czarni Lwów)
• 1904 - powstanie w Paryżu
Międzynarodowa Federacja Piłki Nożnej
(Federation Internationale de Football
Association – FIFA)
• 1906 – Cracovia i Wisła Kraków; 1908 –
Łódzki Klub Sportowy (ŁKS); 1911 –
utworzenie w Galicji Polskiego Związku Piłki
Nożnej – wówczas filii austiackiego Fussball
Verband)
Socjologia
• 1892 – pierwszy wydział
socjologii na Uniwersytecie w
Chicago, USA
• 1909 – powstanie
Amerykaoskeigo Stowarzyszenia
Socjologicznego (ASA)
• 1919 – powstanie katedry
socjologii na Uniwersytecie w
Monachium (kierownik Max
Weber)
• 1920 – Polska – pierwszy
uniwersytecki ośrodek
socjologiczny – Uniwersytet w
Poznaniu; Florian Znaniecki
Socjologia sportu
Subdyscyplina badająca systemy wartości, hierarchie,
role, normy społeczne i stosunki panujące w
organizacjach i instytucjach sportowych, wpływ
sportu, sportowców i organizacji sportowych na inne
sfery życia społecznego, a także jego oddziaływanie
na kształtowanie się opinii publicznej
Olechnicki K., Załęcki P. (1997) Słownik socjologiczny, Wydawnictwo Graffitti BC, Toruo.
Socjologia sportu
•
•
•
„Socjologia sportu – dział socjologii badający stosunki międzyludzkie
determinowane przez sport. Najistotniejszymi zagadnieniami badanymi
przez socjologię sportu są obecnie: widowisko sportowe i jego implikacje
(socjologia widowni, grupy zawodniczej, rola spektaklu sportowego w
procesach integracji i dezintegracji współczesnych społeczeostw, jego
funkcje kompensacyjne, symboliczne i komunikatywne w skalach lokalnych
i międzynarodowych), funkcje sportu wobec zagrożeo cywilizacyjnych, jego
rola związana ze wzrostem marginesu czasu wolnego w społeczeostwach
industrialnych i inne (…).
Nie istnieją wyodrębnione szkoły ani ogólne systemy socjologii sportu. Jak
dotąd brak również zwartej socjologicznej teorii sportu.
Aktualną cechą socjologii sportu jest rozproszenie i wielokierunkowośd
poczynao badawczych, czemu sprzyja ponadto wielodyscyplinowy i
wielonarodowy charakter samego sportu, stanowiącego zjawisko trudno
podatne do uogólnieo (…).”
Nb.: Brak pozycji „socjologia sportu” w „Słowniku socjologii i nauk społecznych” Wydawnictwo Naukowe PWN (2006);
W indeksie rzeczowym „Historii myśli socjologicznej”, Wydawnictwo Naukowe PWN (2002) J. Szackiego brak pozycji „sport”
Dr Michał Lenartowicz
Lipooski W. (1987) Humanistyczna encyklopedia sportu, Wydawnictwo Sport i Turystyka, Warszawa.
Problemy definicyjne i (potencjalne)
problemy z operacjonalizacją pojęd
Sport – zawsze rywalizacja
Sport dla wszystkich
W czasie wolnym,
dobrowolny, może byd bez
Sport w rodzinie
elementów rywalizacji
Sport rekreacyjny
Fitness
Typowe formy i zachowania
prozdrowotne w czasie wolnym
Wellness
Wychowanie fizyczne • Sport kwalifikowany
Konsumpcja sportowa • Sport wyczynowy
• Sport profesjonalny
Rekreacja ruchowa
Dr Michał Lenartowicz
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie
(Dz.U. z 2010 Nr 127, poz. 857)
•
•
•
•
Rozdział 1 Przepisy ogólne
Art. 1. Ustawa określa zasady uprawiania i organizowania sportu.
Art. 2. 1. Sportem są wszelkie formy aktywności fizycznej, które przez
uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub
poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków
społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich
poziomach.
2. Sport wraz z wychowaniem fizycznym i rehabilitacją ruchową
składają się na kulturę fizyczną.
Socjologiczna definicja kultury
fizycznej
• „Względnie zintegrowany i utrwalony system w
dziedzinie dbałości o rozwój fizyczny, sprawnośd
ruchową, zdrowie, urodę, cielesną doskonałośd i
ekspresję człowieka, przebiegających według
przyjętych w danej zbiorowości wzorów, a także
rezultaty owych zachowao”
Krawczyk Z. (1995) Teoretyczne orientacje w socjologii kultury fizycznej, W: Z.
Krawczyk [red.] Socjologia kultury fizycznej, Warszawa, AWF, s. 28.
Kultura fizyczna w
definicji GUS
Kultura fizyczna stanowi częśd składową kultury
narodowej obejmującą wszystkie wartości i działania
podejmowane dla zapewnienia prawidłowego
rozwoju psychofizycznego, wychowania,
doskonalenia uzdolnieo i sprawności fizycznej
człowieka, a także dla zachowania oraz przywrócenia
jego zdrowia (GUS 2009 s. 17).
GUS (2009) Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2008r, Warszawa.
Rekreacja ruchowa
(fizyczna)
• „To różnego rodzaju zajęcia podejmowane w czasie
wolnym, dla przyjemności, autoekspresji, formacji
własnej
osobowości
i
pomnażania
sił
psychofizycznych. Nie rodzaj zajęd decyduje o tym, czy
jest to aktywnośd rekreacyjna, ale kontekst psychospołeczny, a więc, czy są to zajęcia dobrowolne, czy
sprawiają przyjemnośd (...), jakie są motywy
podejmowania danej czynności.”
Wolaoska T. (1997) Leksykon. Sport dla wszystkich – rekreacja ruchowa, Wyd. Dydaktyczne AWF Warszawa.
Socjologia sportu
Zróżnicowanie uczestnictwa w
kulturze fizycznej
/materiały dla słuchaczy/
Dr Michał Lenartowicz
W tym wykładzie:
Uczestnictwo w kulturze i uczestnictwo w kulturze fizycznej
Uczestnictwo Polaków w sporcie i rekreacji w porównaniu do innych
krajów UE
Czas wolny Polaków, ich aktywny wypoczynek, uprawiane dyscypliny
sportu i umiejętności sportowe
Główne bariery uczestnictwa w sporcie i rekreacji ruchowej
Sport w „Diagnozie społecznej 2009”
Europejskie tendencje dotyczące uczestnictwa w sporcie i rekreacji
ruchowej
Uczestnictwo w kulturze
Uczestnictwo w kulturze - wszelki kontakt człowieka z
wytworami kultury oraz zachowaniami kulturowymi, a
tym samym bezpośredni bądź pośredni kontakt z
innymi ludźmi. Kontakt ten polega na używaniu
wytworów kultury, na przyswajaniu, przetwarzaniu i
odtwarzaniu tkwiących w nich wartości, na podleganiu
obowiązującym w kulturze wzorom, ale także na
tworzeniu nowych jej wytworów i wartości oraz
zachowao.
Golka M (2007) Socjologia kultury, Warszawa, Wyd. Scholar, ss. 120-143.
Najważniejsze wskaźniki uczestnictwa w kulturze
wg Andrzeja Tyszki
• wielośd układów, w których jednostka uczestniczy
• wielokierunkowośd zainteresowao
• częstotliwośd i intensywnośd kontaktów
• codziennośd czy odświętnośd
• planowośd i systematycznośd
• stopieo aktywności i inicjatywy
• stopieo zorientowania i umiejętności selekcji
•
•
•
•
stopieo wyrafinowania
stopieo autonomii przypisywanej kulturze
stopieo samodzielności lub naśladownictwa
obecnośd lub brak twórczej postawy
Tyszka A. (1971) Uczestnictwo w kulturze, Warszawa, PWN.
Uczestnictwo w kulturze fizycznej
• W zawężonym ujęciu, kategoria uczestnictwa
określa udział w zorganizowanych zajęciach
wychowania fizycznego, uprawianie sportu i
rekreacji fizycznej, i traktowana jest jako
suma różnych form aktywności ruchowej
praktykowanych przez poszczególne grupy,
podgrupy czy zbiorowości społeczne
Uczestnictwo w kulturze
fizycznej
• bezpośrednie (uprawianie dyscyplin sportu, dwiczenia
fizyczne)
• pośrednie, w tym konsumpcja sportowa (kibicowanie,
organizowanie zawodów i zajęd sportowych,
prowadzenie działalności popularyzatorskiej i
pedagogicznej)
• konsumpcja sportowa – bezpośrednia (np. na widowni
stadionu; zjawisko turystyki sportowej) i pośrednia
(telewizja, Internet, radio, prasa)
• indywidualne i zorganizowane
• autoteliczne i instrumentalne
• systematyczne i niesystematyczne
Zróżnicowanie uczestnictwa
w kulturze fizycznej
• Uczestnictwo w kulturze fizycznej jest procesem warunkowanym
społecznie i w określonych warunkach społecznych może byd
pełniejsze, bogatsze, obejmujące liczne formy (od sportu
wyczynowego do najprostszych form rekreacji i pielęgnacji ciała),
w innych natomiast – ubogie i jednostronne.
• Płed, wiek, sytuacja rodzinna, wykształcenie i przynależnośd
społeczno-zawodowa, wielkośd dochodów, miejsce zamieszkania
– to główne cechy wpływające na poziom i charakter uczestnictwa
w kulturze fizycznej, podobnie jak ma to miejsce w przypadku
partycypacji kulturalnej (ale także: kolor skóry, przynależnośd do
grupy etnicznej lub religijnej, narodowośd itd.)
Dr Michał Lenartowicz
Co dorośli Polacy robią w czasie wolnym?
• Najpopularniejszym sposobem spędzania wolnego czasu przez
dorosłych i przez dzieci było oglądanie telewizji, słuchanie radia i
muzyki, spotkania ze znajomymi.
• 30% dorosłych Polaków podjęło w ciągu ostatnich 12 miesięcy jakąś
formę aktywnego wypoczynku. Zaobserwowano bardzo silną tendencję
spadkową podejmowania się aktywnego wypoczynku wraz ze wzrostem
wieku osoby badanej.
• Aktywny wypoczynek/sport częściej wybierają mężczyźni niż kobiety,
osoby ze średnim i wyższym wykształceniem, mieszkające w średnich i
dużych miastach. Częściej są to również osoby, w których otoczeniu
znajdują się osoby wybierające również ten sposób spędzania wolnego
czasu.
PBS Spółka z o.o. (2006) Raport z badań społecznych dotyczących czasu wolnego, aktywności sportowo-rekreacyjnej Polaków oraz
opinii na temat wychowania fizycznego w szkole podstawowej; badania w ramach programu społecznego „Trampolina”
Aktywny wypoczynek dorosłych Polaków
Czy w ciągu ostatnich 12 miesięcy podejmował(a) Pan(i) jakieś formy aktywnego wypoczynku: jakąś
aktywnośd sportowo-rekreacyjną, np. uprawiając jakiś sport rekreacyjnie lub wykonując jakieś dwiczenia
fizyczne, ruchowe?
80
PŁEĆ
76
70
60
Na wykresie:
odsetek
osób
podejmując
ych
w ciągu
ostatnich 12
miesięcy
jakieś formy
aktywnego
wypoczynku
MIEJSCE
ZAMIESZKANIA
WYKSZTAŁCENI
E
WIEK
56
50
46
40
39
38
40
35
35
31
30
30
30
27
21
20
20
12
13
10
tys
tys
20
0
po
w
ias
to
m
m
ias
to
50
-
20
0
tys
.
ś
<5
0
wi
e
ias
to
m
m
og
ół
em
ęż
cz
yz
na
ko
bi
et
a
15
-1
7
lat
18
-2
4
lat
25
-3
9
lat
40
-5
9
lat
>5
9
po
la
t
ds
ta
wo
we
za
wo
do
we
śr
ed
nie
wy
żs
ze
0
Raport z badań społecznych dotyczących czasu wolnego, aktywności sportowo-rekreacyjnej Polaków oraz opinii na temat wychowania fizycznego
w szkole podstawowej; niepublikowane badania PBS Sopot z roku 2006w ramach programu społecznego „Trampolina”; wyniki udostępnione do
celów naukowych
Główne przyczyny niepodejmowania
aktywności ruchowych przez Polaków
• brak czasu
• brak chęci i ochoty
• wiek
• choroba bądź dysfunkcje ruchowe
Klasyczna triada barier uczestnictwa:
1.
nie mam gdzie dwiczyd,
2.
nie mam kiedy dwiczyd,
3.
nie mam pieniędzy na zajęcia sportowe.
Raport z badań społecznych dotyczących czasu wolnego, aktywności sportowo-rekreacyjnej Polaków oraz opinii na temat
wychowania fizycznego w szkole podstawowej; niepublikowane badania PBS Sopot z roku 2006w ramach programu
społecznego „Trampolina”; wyniki udostępnione do celów naukowych
Uczestnictwo w sporcie w Europie
Zachodniej
•
•
•
•
•
Zwrot w kierunku sportu rekreacyjnego (związany m.in. ze starzeniem się
społeczeostwa) i rodzący się kryzys tradycyjnej formy sportu klubowego;
Postępujący proces indywidualizacji i zapotrzebowanie na większą
elastycznośd dotyczącą czasu uprawiania sportu i dyscypliny sportowej
(„sport zapper”)
Zmniejszająca się liczba wolontariuszy pracujących na rzecz klubów (dotyczy
np. Holandii lub Niemiec);
Zwiększająca się popularnośd nowych sportów „alternatywnych”,
“przestrzennych” (spacial [outdoor] sports), sportów ekstremalnych.
Zmiany stopnia wykorzystania różnych obiektów sportowych i
zapotrzebowania społecznego na sportowe usługi
Socjologia sportu
Socjalizacja do sportu i kultury fizycznej
/materiały dla słuchaczy/
Dr Michał Lenartowicz
Socjalizacja
Socjalizacja jest skomplikowanym procesem uczenia się wiedzy,
umiejętności, wartości i norm najistotniejszych dla uczestnictwa w
życiu społecznym. Jest ona określana jako proces uspołeczniania,
polegający na przekształcaniu przez instytucje społeczne
indywiduum ludzkiego w jednostkę obdarzoną osobowością
społeczną. “Poprzez socjalizację uczymy się wszystkich typów ról
społecznych – ról seksualnych, pracowniczych, ról uczestników
czasu wolnego itd. – oraz rozwijamy poczucie własnego ja”
[McPherson 1989, s. 37].
Socjalizacja jest procesem trwającym całe życie, ale “krytyczny jego
etap przypada na okres dzieciostwa, kiedy to dziecko internalizuje
wartości, postawy, umiejętności i role, które kształtują jego
osobowośd i przynoszą rezultat w postaci integracji ze
środowiskiem społecznym” [Theodorson & Theodorson 1969].
Socjalizacja
Proces zachodzący w
jednostce
•nabywanie dyspozycji do
funkcjonowania w
społeczeństwie lub określonej
grupie
•przygotowanie do pełnienia ról
społecznych (F. Powers)
•kształtowanie osobowości
społecznej (W. P. Ogburn)
•akulturacja (F. Znaniecki)
Proces oddziaływania
grupy na jednostkę
•socjalizacja jako proces mający
źródło poza jednostką
•„Socjalizacja to ta część
całkowitego wpływu
środowiska, która wprowadza
jednostkę do udziału w życiu
społecznym, uczy ją zachowania
kultury (...) i wykonywania
określonych ról społecznych” (J.
Szczepański)
•bezwarunkowy lub warunkowy
wpływ czynników zewnętrznych
Trzy etapy sportowej
socjalizacji
Socjalizacja do sportu: wprowadzenia i inicjacja do
sportu,
Socjalizacja w sporcie: kontynuacja zaangażowania w
sport,
Dr Michał Lenartowicz
„Desocjalizacja sportowa”: wycofywanie się z ról
sportowych
Model procesu socjalizacji do sportu Sewell [1963]
CECHY OSOBOWE
(fizyczna, psychologiczna i
społeczna struktura
jednostki)
ZNACZENIE INNYCH
(wpływ osób znaczących dla
jednostki)
ROZPOCZĘCIE
UPRAWIANIA
SPORTU
SYTUACJE SOCJALIZUJĄCE
(czynniki społeczne, okoliczności i
miejsca, w których
uspołecznienie się odbywa)
Sewell W. H. (1963) Some recent development in socialization theory and research, Annals of the American Academy of Political and
Social Science, Vol. 349.
Socjalizacja w sporcie:
blaski i cienie
•
•
•
•
•
„Sport kształtuje charakter”
„Sport uczy wytrwałości”
„Sport uczy współpracy w grupie”
„W zdrowym ciele zdrowy duch”
„Sport wychowuje”
Socjalizacja w sporcie: przyczyny
ewentualnych problemów
•
•
•
•
•
•
•
•
Bezwzględny nacisk na rywalizację i skutecznośd: presja wyniku (problem wielu
nauczycieli wychowania fizycznego, którzy nie wychowują, a trenują)
Promowanie męskiej dominującej kultury: brak akceptacji słabości, ignorowanie
bólu i kontuzji itp.
W większości dyscyplin: odseparowanie chłopców od dziewcząt tworzące
specyficzne środowisko socjalizacyjne
Ograniczenie swobody działalności dziecka: najważniejsze są zasady gry
Wczesna specjalizacja quasi-zawodowa często nienadążająca za rozwojem
intelektualnym i moralnym dzieci
Koniecznośd bezkrytycznego podporządkowywania się decyzjom trenerów
Dominujące znaczenie kompetencji fizycznych w sporcie przy kluczowym
znaczeniu kompetencji interpersonalnych i intelektualnych poza sportem
W skomercjalizowanych dyscyplinach sportu: wczesne uzawodowienie (np. w
piłce nożnej już około 15 roku życia) i wysokie wynagrodzenie
Dr Michał Lenartowicz
Czy sport rzeczywiście kształtuje charakter
i przygotowuje do normalnego życia? (1-2)
•
•
•
Oglądając sportowców wysokiego wyczynu wiele osób wnioskuje, że ich
sukcesy mają związek z jakimiś szczególnymi cechami charakteru i
moralną szlachetnością („halo efekt”): zwycięski sportowiec to bohater
Sport wyczynowy zorganizowany jest w taki sposób, aby promowad
osoby o dużej pewności siebie, skłonności do rywalizacji i powiadające
cechy pożądane przez trenerów określonych dyscyplin sportu; ktoś, kto
nie posiada wymaganych cech nie awansuje na najwyższy poziom
rywalizacji sportowej (posiadane przez nich cechy nie wynikają de facto z
uprawiania sportu); selekcja
Sportowcy, którzy osiągnęli w sporcie sukces, nie są reprezentatywną
próbą na podstawie cech której można wnioskowad o cechach całej
populacji teoretycznej lub można poszukiwad związków przyczynowoskutkowych; w społecznych badaniach sportowców uwaga skupiona jest
na tych, którzy sukces osiągnęli (historie byłych olimpijczyków, mistrzów
świata itp.), ci, którzy go nie osiągnęli nie są ciekawym przedmiotem
badao
Coakley J. (1994) Sport in Society. Issues and Controversies, rozdz. „Competition in sports: does it prepare people for
life?, s. 93-94 i 98.
Czy sport rzeczywiście kształtuje charakter
i przygotowuje do normalnego życia? (2-2)
• Sport jest medialną dziedziną życia i mamy możliwośd oglądad
zmagania, sukcesy i porażki sportowców. Ich życie i historie są
obecne w „zbiorowej wyobraźni” (w przeciwieostwie np. do
historii większości muzyków, pisarzy, naukowców); także rodzice
rzadko obserwują zachowanie swojego dziecka (i zmiany tego
zachowania) w klasie szkolnej, a częściej na (zwykle
pozalekcyjnych) zajęciach sportowych – może to tworzyd
wrażenie, że to właśnie sport najlepiej przyczynia się do
pozytywnego kształtowania charakteru
• Medialna wiedza dotycząca życia sportowców ograniczona jest
zwykle do ich „działalności zawodowej”, do dziedziny sportu, w
której sportowcy są kompetentni. Ludzie często uznają błędnie
kompetencję w sporcie za właściwą także dla pozasportowego
życia zawodnika
Coakley J. (1994) Sport in Society. Issues and Controversies, rozdz. „Competition in sports: does it prepare people for
life?, s. 93-94 i 98.
Odchodzenie ze sportu
Główne przyczyny kooczenia intensywnego zaangażowania w sport:
• Zmniejszenie znaczenia przypisywanego sportowi w związku z
podejmowaniem innych właściwych dla danego wieku zajęd: większy
akcent na edukację, pracę, życie towarzyskie
• Potrzeba spędzania większej ilości czasu z przyjaciółmi spoza sportu
• Zatrzymanie procesu podnoszenia poziomu sportowego i brak nowych
sukcesów, które byłyby zgodne z oczekiwaniami sportowca
• Zachęty ze strony osób znaczących (np. rodziców) do zaangażowania w
inne niż sport, bardziej poważne i odpowiednie dla danego wieku
zajęcia („należy się w koocu ustatkowad i nie biegad już w krótkich
spodenkach”)
• Zmniejszająca się siła identyfikacji ze sportem i rolą sportowca
(tożsamośd sportowa)
• Kontuzje i problemy zdrowotne
Socjologia sportu
Dewiacje w sporcie wyczynowym
/materiały dla słuchaczy/
Dr Michał Lenartowicz
Dewiacja
• Dewiacje określa się najczęściej jako zachowania,
„które są niezgodne ze standardami
normatywnymi, składającymi się na wspólnotową,
podzielaną wizję ładu” (Frieske 1991, s. 155);
• Dewiacja jako naruszenie obowiązujących w danej
społeczności wzorów normatywnych
• Kto określa, co jest normą, a co zachowaniem
normę tę naruszającym?
• Czy są rożne normy dla różnych ról społecznych,
sytuacji, dziedzin życia?
Frieske K. (1991), Dewiacje społeczne, w: Zbigniew Krawczyk, Witold Morawski (red.), Socjologia.
Problemy podstawowe, PWN, Warszawa.
Aktorzy
•
•
•
•
Sportowcy
Trenerzy
Lekarze, fizjoterapeuci, psycholodzy
Przedstawiciele innych profesji związanych ze
sportem
• Działacze sportowi
• Właściciele klubów sportowych
• Widzowie
Dr Michał Lenartowicz
Dewiacje w sporcie –
wielośd płaszczyzn analizy
Dewiacyjne zachowania na sportowych arenach i poza nimi.
M. in. :
• Agresja i brutalne zachowania zawodników (agresja
dopuszczalna i niedozwolona): na boisku i poza nim
• Niszczenie własnego ciała i zdrowia przez zawodników dla
osiągnięcia sukcesu sportowego
• Doping w sporcie: sportowcy, działacze, lekarze, naukowcy i
politycy
• Akty wandalizmu i przestępstwa kibiców „sportowych”
• Handel sportowcami: nowe formy dominacji i neo-imperializm
• Nieetyczna produkcja towarów sportowych (e.g. firma Nike i
„No Logo” Naomi Klein)
Różne podejścia do
dewiacji w sporcie
• Etyczni puryści – sport jest taką samą dziedziną
rzeczywistości, jak każda inna – co jest niedopuszczalne
etycznie w życiu, jest także niedopuszczalne w sporcie:
złe są pojedyncze osoby
• Relatywiści – sport jest specyficzną dziedziną życia i
różne zasady kontroli społecznej mogą w nim ulec
zawieszeniu – sportowcy działają w systemie
stworzonym przez trzymających władzę (sponsorów,
media, właścicieli klubów) i muszą podporządkowywad
się systemowi; są ofiarami systemu
Różne podejścia do
dewiacji w sporcie
• złe są pojedyncze osoby: zawodnicy, trenerzy,
działacze (usuwając ich usuwamy problem – np.
korupcji w piłce nożnej)
• sportowcy działają w systemie stworzonym przez
trzymających władzę (sponsorów, media, właścicieli
klubów) i muszą podporządkowywad się systemowi są ofiarami systemu; bez zmiany systemu nie można
liczyd na zmianę sytuacji
Underconformity i overconformity:
dwie twarze dewiacji
Underconformity
• Dewiacja
negatywna
• Działanie wbrew
obowiązującym
regułom, lub ich nie
wypełnianie
• Skrajna forma (poza
sportem)- anarchia
Overconformity
• Dewiacja
„pozytywna”
(Coakley)
• Zachowania
dewiacyjnie
konformistyczne
• Skrajna forma
(poza sportem)-
„Dewiacyjny konformizm”
Obsesyjni, nałogowi, uzależnieni sportowcy:
• Nadmierna waga przypisywana sportowi (może
dotyczyd zarówno amatorów-hobbistów, jak i
wyczynowców; sport jest najważniejszy – inne sfery
życia muszą mu byd podporządkowane)
• Przypadki przetrenowania
• Lekceważenie chorób i kontuzji („Prawdziwy
sportowiec jest twardy!”, „No pain, no gain!”)
• Szkodliwe dla organizmu praktyki żywieniowe – np.
szybkie redukcje lub zwiększanie masy ciała
• Wyniki wielu badao, m.in. kulturystów, biegaczy
długodystansowych, kolarzy, triatlonistów
System i „kodeks sportowy”
Czy cel uświęca środki?
• Prawdziwy sportowiec poświęca się sportowi
bezgranicznie; nie stawia pytao i jest na każde
wezwanie
• Prawdziwy sportowiec nie wie, co to ból, strach i
niemoc
• Prawdziwy sportowiec walczy zawsze do kooca (z
„dziennikczków dziennikarskich”: „Kowalczyk nigdy
się nie poddaje. To urodzona fajterka [sic!]”; liczy się
tylko zwycięstwo i sukces
• Dla prawdziwego sportowca nie ma rzeczy
niemożliwych: „Impossible is nothing!”
Dewiacyjne zachowania
w sporcie?
•
•
•
•
•
•
•
Dr Michał Lenartowicz
•
•
Odmowa pełnego zaangażowania w sport („Trenerze, mam ważniejsze sprawy niż
sport …”)
Negowanie konieczności agresywnego zachowania wobec przeciwnika
Odmowa stosowania wspomagania farmakologicznego (legalnego, półlegalnego,
dwierdlegalnego, nielegalnego)
Odmowa faulowania z premedytacją; odmowa stosowania „fauli taktycznych”
(czyli pożytecznych dla drużyny)
Odmowa startu i gry z kontuzją, czy w trakcie choroby (i np. brak zgody na grę z
farmakologiczną blokadą uszkodzonego stawu lub innego miejsca lub mrożenia
uszkodzonego miejsca aby nie odczuwad bólu; „Mimo grypy Justyna
wystartowała i jak na razie biegnie nieźle …”
Zgłoszenie sędziemu własnego przewinienia lub innego faktu działającego na
niekorzyśd naszą lub naszej drużyny.
W sportach walki: nie atakowanie miejsc ciała przeciwnika, o których wiemy, że
są uszkodzone lub kontuzjowane
Podważanie autorytetu trenera lub jego zawodowych opinii
Odmowa uczestniczenia w manipulowaniu wynikiem sportowym
Socjologia sportu
Kariera sportowa
/materiały dla słuchaczy/
Dr Michał Lenartowicz
Specyfika zawodu sportowca i kariery
sportowej (1-3)
o
o
o
o
o
wymóg wczesnej socjalizacji do zawodu i specjalizacji
quasi-zawodowej
„skokowy” charakter kariery zawodowej,
funkcjonowanie w dziedzinie, w której zawodowstwo
stale styka się z amatorstwem
częsty brak uregulowanego statusu zawodu
sportowca profesjonalnego
częsta „nieetatowośd” i nacisk na wynik pracy oraz
ryzyko szybkiej jej utraty w przypadku kontuzji lub
problemów zdrowotnych
Dr Michał Lenartowicz
Specyfika zawodu sportowca i
kariery sportowej (2-3)
o
osiąganie dochodów z różnych źródeł w trakcie
zawodowej kariery sportowej
o
częste zmiany miejsca pracy (dotyczy to zarówno
zawodników, jak i trenerów) i związane z nimi
migracje
o
czasowe przesunięcie etapów kariery zawodowej w
sporcie w stosunku do normalnej kariery
zawodowej – szczyt kariery sportowej przypada
często na początek kariery zawodowej większości
osób
Specyfika zawodu sportowca i
kariery sportowej (3-3)
o
o
o
wczesne kooczenie sportowej zawodowej kariery i
koniecznośd podejmowania nowych wyzwao
zawodowych na rynku pracy,
wymóg pełnego zaangażowania w wykonywaną
pracę oraz decydujące znaczenie sprawności
fizycznej i zdrowia,
duże zróżnicowanie statusu sportowców
zawodowych w zależności od dyscypliny sportowej.
Obciążenia treningowe i wzrost
wymagao wobec sportowców
IO w Berlinie 1936 rok:
• Inge Sorensen z Danii, lat 12, pływanie (brązowy
medal na 200 m stylem klasycznym), o treningach w
trakcie samych igrzysk: „Pływałam tylko od czasu do
czasu (…). Nawet w domu pływałam tylko raz w
tygodniu przez godzinę – może więcej latem. Inni
zawodnicy trenowali więcej ode mnie. Nigdy nie
przyzwyczajano mnie do myśli, że mogłabym zrobid
karierę. Pojechałam na olimpiadę po prostu dlatego,
że lubiłam pływad”
Walters G. (2008) Igrzyska Olimpijskie w Berlinie, Rebis, Poznao, s. 314.
Migracje zawodowe
sportowców
Dr Michał Lenartowicz
Migracje zawodowe sportowców ułatwiają m.in.:
• Niezależne od lokalnego kontekstu kulturowego zasady
rywalizacji,
• Proste zasady rywalizacji sportowej (i zawodowej)
• Postępujący proces globalizacji
• Centralizacja rywalizacji sportowej i ścisła międzynarodowa, i
ponadnarodowa współpraca instytucji sportowych w skali
regionalnej lub globalnej
• Względna niezależnośd prawodawstwa (regulacji)
międzynarodowych organizacji
• Niewielkie wymagania dotyczące formalnych kwalifikacji do
wykonywania zawodu sportowca
• Otwartośd zawodu sportowca – mniejsze niż w przypadku
wielu innych zawodów wymogi dotyczące kapitału
kulturowego lub społecznego
Migracje sportowców
Typy migrantów sportowych (Agergaard 2008):
• migrant zarobkowy („the marcenary”) – głównie
zarobkowa motywacja wyjazdu,
• osiedleniec („the settler”) – pozostający wiele
sezonów w nowym kraju, czasem pozostający na
stałe,
• ambitny zawodowo („the ambitionists”) –
doskonalenie zawodowe, spełnianie dziecięcych
marzeo o grze w jakimś klubie na świecie,
• ruchliwy kosmopolita („the nomadic cosmopolitan”)
– poszukujący doświadczenia odmienności nowej
kultury i społeczeostwa,
Migracje sportowców
Typy migrantów sportowych (Agergaard 2008):
• wygnaniec („the exile”) – z powodów osobistych
lub politycznych opuszcza z własnej lub nie własnej
woli kraj pochodzenia; decyzja taka może byd np.
wynikiem blokowania rozwoju kariery zawodniczej
przez narodowy związek sportowy,
• celebryta („celebrity superstar”) – migrant
poszukujący głównie blasku sławy i pragnący skupid
na sobie uwagę mediów w nowym miejscu.
Sportowa emerytura, czyli
odchodzenie ze sportu
Dr Michał Lenartowicz
Większe prawdopodobieostwo traumatycznego
przebiegu procesu odchodzenia od sportu i
problemów adaptacyjnych może dotyczyd
szczególnie osób:
• którym zaangażowanie w sport utrudniało lub
uniemożliwiało zdobycie kompetencji edukacyjnych i
wiarygodności zawodowej, jakie posiadły inne osoby
o podobnym wieku i pochodzeniu, rozwijające
normalne kariery zawodowe,
• które ograniczyły kontakty społeczne tylko do grupy
innych zawodników i osób zaangażowanych w sport,
a ich relacje społeczne skupione były na
zagadnieniach i zajęciach związanych ze sportem.
Sportowa emerytura, czyli
odchodzenie ze sportu
• (cd) Większe prawdopodobieostwo traumatycznego
przebiegu procesu odchodzenia od sportu i
problemów adaptacyjnych może dotyczyd szczególnie
osób:
• których rodziny nie wspierały aktywności zawodników
poza sportem,
• których pochodzenie społeczne ograniczało
alternatywne do sportu kanały awansu społecznego i
możliwości osiągnięcia sukcesu zawodowego poza
sportem,
• nie posiadających bezpieczeostwa finansowego oraz
szerszych kontaktów towarzyskich, które umożliwiłyby
im wejście w pozasportowe role zawodowe.
Sportowa emerytura, czyli
odchodzenie ze sportu
Czynnikami, które mają także zasadniczy wpływ na proces
kooczenia kariery sportowej i odnajdywanie się sportowców po
jej zakooczeniu są także:
• osiągnięte sukcesy sportowe (w tym szczególnie osiągnięcie lub
nie statusu medalisty olimpijskiego),
• stan zdrowia w momencie kooczenia uprawiania sportu,
• poziom wykształcenia w momencie kooczenia uprawiania
sportu,
• to, czy decyzja o zakooczeniu kariery została wymuszona lub
podjęta samodzielnie,
• uprawiana dyscyplina sportowa i jej popularnośd w danym kraju,
• poziom rozpoznawalności społecznej i medialnej w momencie
zakooczenia kariery,
• dochody uzyskane w trakcie kariery sportowej.
Sportowa emerytura, czyli
odchodzenie ze sportu
•
•
•
•
•
W najlepszej sytuacji w momencie kooczenia kariery sportowej znajdą
się ci sportowcy, którzy:
osiągnęli najwyższe sukcesy sportowe,
zapewnili sobie w jej trakcie bezpieczeostwo finansowe i kapitał
ekonomiczny,
podjęli świadomie i dobrowolnie decyzję o zakooczeniu uprawiania
sportu, a także
uprawiali popularną, medialną dyscyplinę sportu oraz
posiadali dobry wizerunek społeczny.
Kapitał ekonomiczny i społeczny przy osobistej inwencji i zaangażowaniu
sportowca umożliwia wówczas na przykład zakooczone sukcesem kariery
w biznesie, czego w polskich realiach przykładem może byd
pozasportowa kariera Wojciecha Fibaka, Czesława Langa, Zbigniewa
Booka czy Jacka Wszoły.
Wsparcie państwa i
sporty olimpijskie
Stypendia dla medalistów igrzysk olimpijskich –
Ustawa o sporcie kwalifikowanym z dnia 29 lipca
2009, Dz. U. z 2005 r. nr 155, poz. 1298.