Zrozumieć tekst - Sklep WSiP - Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

LICEUM
TECHNIKUM
zakres podstawowy
i rozszerzony
Zrozumieć tekst
zrozumieć człowieka
Język polski
Podręcznik
Język
w ćwic polski
zen
on iach
line
O erta
sklepf.w
:
sip.pl
Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk
Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania
i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego,
na podstawie opinii rzeczoznawców: dr Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy
Zawiszy-Chlebowskiej.
Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony.
Etap edukacyjny: IV.
Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne.
Rok dopuszczenia: 2012.
Numer ewidencyjny w wykazie dla wersji elektronicznej podręcznika: 463/1e/2012
© Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o.
Warszawa 2013
Wydanie I
ISBN 978-83-02-12923-0 (całość)
ISBN 978-83-02-12859-2 (część I)
Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Małgorzata Magenta-Siemiaszko (redaktor cyklu, redaktor
merytoryczny), Anna Rogowska (współpraca redakcyjna)
Redakcja językowa: Renata Bronikowska
Redakcja techniczna: Iwona Białkowska
Projekt okładki: Paweł Rafa
Projekt graficzny: Katarzyna Trzeszczkowska
Projekt infografik i wykonanie: Katarzyna Trzeszczkowska
Opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska
Fotoedycja: Natalia Marszałek
Skład i łamanie: Iwona Białkowska
Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe
Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga
zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na
tabletach i telefonach z systemem Apple iOS wymaga zainstalowania bezpłatnego programu iBooks
(do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga
zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play).
Pomoc techniczna: [email protected]
Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być
przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody.
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością
00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96
Tel.: 22 576 25 00
Infolinia: 801 220 555
www.wsip.pl
Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.
Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.
Szanujmy cudzą własność i prawo.
Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki
SPIS TREŚCI
1 Zrozumieć kulturę – zrozumieć człowieka ..................................................................... 10
2 W świecie znaków J ...................................................................................................... 15
3 Literatura i jej klasyfikacje .............................................................................................. 20
• Homer Odyseja
• Safona [Wierz mi, że chciałabym umrzeć...]
4 Wiesz i nie powiesz? Mowa zamiast milczenia – wypowiedź językowa jako akt komunikacji J 27
TABLICA CHRONOLOGICZNA – starożytność ...................................................................... 30
BIBLIA W LITER ATURZE
I KULTURZE
5 U źródeł kultury: Biblia .................................................................................................. 34
6 Oto jestem. Człowiek i Bóg w Biblii – historia Abrahama ................................................ 37
• Księga Rodzaju
7 Strach, niepowstrzymany strach. Świat ludzkich uczuć wobec próby wiary ...................... 41
• Gustaw Herling-Grudziński Ofiarowanie
8 W boleści mej duszy... Obraz ludzkiego cierpienia w Biblii ............................................... 46
• Księga Hioba
9 Gdyby przeżyła, miałaby dzisiaj siwe włosy... Opowieść o współczesnym Hiobie R ......... 50
• Hanna Krall Czerwiec 1996, Florencja
INFOGRAFIKA: Miejsca biblijne ........................................................................................ 54
10 Marność nad marnościami... Biblijna wizja losu ludzkiego R ........................................... 56
• Księga Eklezjasty
• Konstandinos Kawafis Monotonia
11 Jak śmierć potężna jest miłość... Biblijna poezja miłosnego wyznania .............................. 62
• Pieśń nad Pieśniami
• Edward Stachura Pejzaż
• 1 List świętego Pawła do Koryntian
12 Psalm będę śpiewać... W świecie poezji biblijnej .............................................................. 68
• Psalm 23
• Jan Kochanowski Psalm 91 [Qui habitat in adiutorio Altissimi...]
13 Skarb jest nieprzebrany... Parafrazy psalmów w poezji dawnej i współczesnej ................. 72
• Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX paraphrasis: „De profundis clamavi, ad Te, Domine”
• Czesław Miłosz Psalm 30
14 Człowiek z gnoju – Hiob... Biblia w świecie poetyckim Tadeusza Nowaka R .................. 76
• Psalm 51
• Tadeusz Nowak Psalm nad śnieg bielszy
• Tadeusz Nowak Psalm o chorych nogach
15 Twój brat był umarły, a znów ożył... Parabola i jej funkcja w Ewangeliach ...................... 80
• Przypowieść o synu marnotrawnym
16 Ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko... Ewangeliczne przesłanie miłości w obrazie
Rembrandta
........................................................................................................ 82
• Rembrandt van Rijn Powrót syna marnotrawnego
17 I piąty anioł zatrąbił... Biblijna wizja końca świata ......................................................... 85
• Apokalipsa świętego Jana
3
4
18 Nie możesz mnie teraz opuścić... Współczesna wizja Sądu Ostatecznego ......................... 89
• Zbigniew Herbert U wrót doliny
19 Z piekielnymi zmagam się widmami... Obraz biblijnych kobiet w wierszach poetek
XIX i XX wieku ............................................................................................................... 92
• Wisława Szymborska Żona Lota
• Ewangelia według świętego Marka
• Kazimiera Zawistowska Herodiada
20 Chrześcijańska Wenus... Kobieta w Nowym Testamencie M ............................................ 98
• Dariusz Trześniowski Maria Magdalena w sztuce i literaturze europejskiej
INFOGRAFIKA: Postacie biblijne .......................................................................................102
²¹ Między mitem a historią. Wiedza o przeszłości i świecie w Biblii M ................................104
• Anna Świderkówna Biblia między mitem a historią
22 Biblia – wędrówka przez motywy i symbole ..................................................................107
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE – POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU .................................. 112
BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE – WYPRACOWANIA KROK PO KROKU ............................... 113
23 Pięć kroków do sukcesu – jak napisać wypracowanie maturalne M .............................. 114
LITER ATUR A
GREKÓW I RZYMIAN
24. Literatura starożytnych Greków i Rzymian ................................................................... 118
• Safona *** [Wydaje mi się samym bogom równy...]
• Tyrtajos Rzecz to piękna...
25 Lekko trącam struny... Zabawa z tradycją antyczną R .....................................................125
• Anakreont Śniadanie
• Anakreont Bój z Erosem
• Anonim Eros w pułapce
• Konstanty Ildefons Gałczyński O wróbelku
26. Wiem, że nic nie wiem... Filozofia grecka ........................................................................128
• Platon Obrona Sokratesa
• Platon Państwo
27 Pieśń od Muz Helikońskich zacznijmy... Mitologiczna wizja świata .................................137
• Hezjod Teogonia
28 Klasyczne piękno. Apollo Sauroktonos Praksytelesa ...................................................142
• Praksyteles Apollo zabijający jaszczurkę
• Janusz Pasierb Sauroktonos R
29 Apollo między mrokiem a światłem. Wina i oczyszczenie w kulturze greckiej M ..............146
• Zygmunt Kubiak Apollo między mrokiem a światłem
30 Ponad wytrzymałość boga... Pojedynek boskości i człowieczeństwa.................................150
• Jan Parandowski Marsjasz
• Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz
INFOGRAFIKA: Postacie mitologii greckiej .......................................................................154
31 Tak wielki był jej smutek... Cierpienie w mitologii greckiej R ......................................... 156
• Do Demeter
zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści
SPIS TREŚCI
32 Na ścieżce do Hadesu... Miłość i śmierć w micie o Orfeuszu i w utworze
Jacka Kaczmarskiego R ................................................................................................160
• Jacek Kaczmarski Przechadzka z Orfeuszem
33 Swoje słowa układał przeciw śmierci... Reinterpretacja mitu orfickiego
w wierszu Czesława Miłosza ..........................................................................................163
• Czesław Miłosz Orfeusz i Eurydyka
34 Zaczadzona pięknem mojego ciała... Współczesne interpretacje mitu o Narcyzie R ........167
• Zbigniew Herbert Narcyz
• Halina Poświatowska Lustro
35 Pytania zadawane mitowi... Naukowa interpretacja mitu o Narcyzie M R ...................... 171
• Michał Głowiński Narcyz i jego odbicia
36 W śmierć nie odejdę bez sławy... Wojna i walka w eposie bohaterskim ............................173
• Homer Iliada
37 Uosobienie przewrotności losu. Tragedia grecka – bohater tragiczny i jego tragizm .........179
• Janusz Misiewicz Tragedia attycka M
38 Nic się wasze życie nie liczy... Koncepcja losu ludzkiego w tragedii antycznej .................183
• Sofokles Król Edyp
39 Nie widzisz swego marnego żywota... Fatum i wina w tragedii greckiej ............................187
• Sofokles Król Edyp
INFOGRAFIKA: Teatr grecki ..............................................................................................192
40 Więcej nie powiem... Porozumienie i nieporozumienie w języku J ................................194
41 Jeśli słusznie mówią, iż władasz wszystkim... Religijny charakter Króla Edypa .................197
• Sofokles Król Edyp
42 I oto staje się puszczykiem... Antyk we współczesnym odczytaniu R ........................ 200
• Ośrodek Praktyk Teatralnych ,,Gardzienice’’ Metamorfozy albo Złoty osioł
43 Furia i wrzask... Współczesna bliskość antyku M R .................................................... 203
• Włodzimierz Lengauer Gardzienickie gesty
44 Nie stroń od zabawy... Epikureizm w pieśni Horacego R ............................................... 206
• Horacy Pieśń zimowa [Vides ut alta...]
45 Czemu wędrujemy wiecznie? Refleksje o życiu w pieśniach Horacego R ....................... 209
• Horacy Do Mecenasa [Tyrrhena regnum...]
• Horacy Do Pompejusza Grosfusa [Otium divos rogat...]
46 Nie wszystek umrę... Horacy – poeta natchniony R .........................................................215
• Horacy Wzniosłem pomnik
47 Trzymaj się portu! Horacy – wychowawca R ..................................................................218
• Horacy Ojczyzna – okrętem [O navis, referent...]
• Josif Brodski W stylu Horacego
• Cyprian Norwid Do Spółczesnych
48 Wielokulturowa natura świata... Herodot czytany przez Ryszarda Kapuścińskiego ........ 223
•Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem
49 Jak korzystać z języka? J ............................................................................................. 227
50 Wędrówka przez motywy i symbole antyczne .............................................................. 230
•
LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN – POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ..................................... 234
– WYPRACOWANIA KROK PO KROKU ................................. 235
51 Pięć kroków do sukcesu – jak przygotować wystąpienie publiczne M ......................... 236
LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN
5
6
ŚREDNIOWIECZE
TABLICA CHRONOLOGICZNA – średniowiecze ................................................................. 240
52 Tysiąc lat kultury średniowiecza ................................................................................... 242
53 Wszystko jest dobre... Filozofia średniowieczna .............................................................. 246
• Święty Augustyn Wyznania
54 Gaude, Mater Polonia... Hymn pierwszego polskiego poety .......................................... 250
• Wincenty z Kielczy Hymn do świętego Stanisława
• Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem Kronika polska R
55 Pieśń ojczysta – Bogurodzica ......................................................................................... 256
• Bogurodzica
56 Sztuka romańska i Bogurodzica ................................................................................. 260
• Madonna z Dzieciątkiem, XII w.
• Maryja z Dzieciątkiem, XI w.
57 A na świecie zbożny pobyt... Trwałość i zmiana języka w dziejach J ............................. 263
58 Język jako system znaków J ......................................................................................... 267
• [Ach, miłość...]
59 Gotyk – piękno uduchowione i pełne emocji ........................................................... 270
• Julian Przyboś Widzenie katedry w Chartres
60 Symbolika katedry gotyckiej w filmie animowanym ..................................................274
• Katedra, reż. Tomasz Bagiński
61 Dualizm wyobrażeń... Symbolika przestrzeni w średniowieczu M ................................ 276
• Aron Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej
INFOGRAFIKA: Idee średniowiecza .................................................................................. 280
62 Pełna smutku i żałości... Liryzm i dramatyzm planktu średniowiecznego ..................... 282
• Posłuchajcie, bracia miła...
• Stabat Mater dolorosa
63 Wszytko cirpiał prze Bog rad... Średniowieczne idee – asceza ........................................ 290
• Legenda o świętym Aleksym
64 Czemu za tobą?... Średniowieczne idee – franciszkanizm ............................................ 296
• Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu
• Jan Twardowski Malowani święci
65 Okrutność śmirci poznajcie!... Średniowieczny motyw danse macabre R ......................... 303
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
665 Już ci zgotowana deszczka... Satyra i humor w literaturze średniowiecza R ................... 309
• Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
• Miron Białoszewski Wywiad
67 Wiernie ci służę... Obraz miłości dwornej w poezji średniowiecza ................................. 314
• Walther von der Vogelweide Piękność i wdzięk
• Halina Poświatowska Śpiący jednorożec
68. Widziałbym tylko jedną ciebie... Średniowieczna opowieść o prawdziwej miłości ........... 319
• Dzieje Tristana i Izoldy
69. Ty mnie uleczysz... Współczesna opowieść o nieszczęśliwej miłości R ......................... 325
• Jarosław Iwaszkiewicz Kochankowie z Marony
zrozumieć tekst – zrozumieć człowieka | spis treści
SPIS TREŚCI
70 Raczej umrzeć niż popaść w osławę... Roland jako wzór rycerza ...................................... 332
• Pieśń o Rolandzie
71 Wydam mu bitwę... Etos rycerski w średniowieczu ....................................................... 336
• Dzieje Tristana i Izoldy
72. Idę na wojnę... Współczesna dekonstrukcja mitu rycerza .............................................. 340
• Jaroslav Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka
73. W głębi ciemnego lasu... Poetycka summa średniowiecza R ........................................... 344
• Dante Alighieri Boska Komedia
74. Porzućcie wszelką nadzieję... Średniowieczna i współczesna wizja piekła R .................. 348
• Dante Alighieri Boska Komedia
• Tadeusz Różewicz Brama
75. Oto się w gwiazdach lepsza dola święci... Świat i jego przyszłość R ................................ 355
• Dante Alighieri Boska Komedia
76. W świecie idei i motywów literatury średniowiecza ..................................................... 359
77. Dlaczego nie mogę się pozbyć Boga? Siódma pieczęć Ingmara Bergmana R ................. 363
• Siódma pieczęć, reż. Ingmar Bergman
• Apokalipsa świętego Jana
ŚREDNIOWIECZE – POLECENIA NA KONIEC DZIAŁU ............................................................ 367
ŚREDNIOWIECZE – WYPRACOWANIA KROK PO KROKU ........................................................ 368
Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury ............................................................................ 369
Indeks pojęć ........................................................................................................................371
Alfabetyczny spis tekstów zamieszczonych w podręczniku ................................................ 374
Źródła ilustracji .................................................................................................................. 375
R
Treści zakresu
rozszerzonego
Ocena, wartościowanie
Treści przygotowujące
do egzaminu maturalnego
Analiza porównawcza
Zagadnienia z nauki o języku
Analiza dzieła sztuki
7
8
Jak korzystać
z podręcznika
Podręcznik składa się z części odpowiadających kolejnym
epokom literackim. Części te zostały podzielone na rozdziały
tworzące osobne lekcje.
Numer kolejnej
lekcji i temat
Przypisy
objaśniające dawne
wyrażenia i trudne
fragmenty utworów
Osie czasu
ułatwiające
zapamiętanie czasu
powstania utworów
literackich
Schematy i wykresy
porządkujące ważne
informacje
Odesłanie
do elektronicznego zeszytu ćwiczeń
na WSiPnet.pl
Wiedzieć więcej...,
czyli interesujące
wiadomości
pogłębiające wykład
9
Atrakcyjne
infografiki
przybliżające
wybrane
zagadnienia
R
Treści zakresu rozszerzonego
pozwalające przygotować się
do egzaminu maturalnego
na poziomie rozszerzonym
Autor i gatunek,
czyli ważne informacje
na temat autora i gatunku,
jaki reprezentuje dany utwór
Konteksty współczesne
Treści przygotowujące
do egzaminu maturalnego
Zagadnienia z nauki o języku
»P O J Ę C I A K L U C Z OW E
DEFINICJE terminów niezbędnych do analizy
tekstu lub dzieła sztuki
Ocena, wartościowanie
Analiza porównawcza
Polecenia do tekstu:
Pytania i polecenia do danego tekstu,
opracowane na wzór zadań maturalnych
Analiza dzieła sztuki
10
1
Zrozumieć kulturę
– zrozumieć
człowieka
Aby zrozumieć człowieka, trzeba mieć świadomość zarówno jego przynależności do świata natury,
jak i jego miejsca w tym świecie. Mimo iż od niektórych gatunków małp człekokształtnych dzieli
nas zaledwie 2% genów, a zjawisko tworzenia społeczeństw obserwujemy już u owadów,
to jednak homo sapiens jest jedynym gatunkiem w przyrodzie, który tworzy skomplikowany świat
własnych wytworów określany mianem kultury. Żaden inny gatunek, poza ludzkim,
nie stworzył tak rozbudowanej rzeczywistości – materialnej i niematerialnej. Wprowadzeniu w świat
kultury poświęcimy pierwszą lekcję naszego podręcznika.
POJĘCIE KULTURY
W najszerszym rozumieniu kultura to zbiór
wszystkich rzeczy i zjawisk będących wytworami człowieka. Rzeczywistość kultury odróżniamy w ten sposób od świata przyrody, który powstał w wyniku procesów naturalnych podczas ewolucji organizmów
żywych.
KULTURA
nauki społeczne
(humanistyczne)
NATURA
nauki
przyrodnicze
Tak rozumiana kultura obejmuje zarówno
przedmioty materialne (począwszy od kamiennych narzędzi po najbardziej skomplikowane komputery), jak i zjawiska niematerialne (wyuczone zachowania – od czynności
życiowych, np. sposobów jedzenia, przez zabawę aż po naukę i pracę, a także uczucia,
utrwalone relacje społeczne, instytucje, idee,
przekonania, wreszcie wartości).
Wakacyjne wspomnienie pobytu na plaży dostarczy nam, po chwili zastanowienia, wielości
przykładów ludzkiej kultury.
wprowadzenie | lekcje propedeutyczne
½ MYŚLICIEL Z CERNOVODA, figura neolityczna,
ok. 5000 p.n.e., Muzeul Naţional de Artă al României
(czytaj: muzeul nacjonal de arta al romuniej), Bukareszt
Wszystkie wytwory ludzkiej kultury (materialne
i niematerialne) nazywamy artefaktami (łac.).
Szczególne miejsce zajmują wśród nich te, które
określamy mianem dzieł sztuki, ponieważ pełnią
funkcje estetyczne.
ZROZUMIEĆ TEKST – ZROZUMIEĆ CZŁOWIEKA
KULTURA (W SENSIE SZEROKIM) NA PLAŻY
zjawiska i przedmioty materialne
zjawiska niematerialne
stroje plażowe
przebieranie / ubieranie się (wyuczone
zachowanie)
wstyd przed odsłonięciem niektórych
części ciała (wyuczone uczucie)
leżaki i parasole
kremy do opalania
ochrona przed słońcem (wyuczone
zachowanie)
opalanie się (wyuczone zachowanie)
wartość opalenizny (wartość utrwalona
społecznie)
materace do pływania
pływanie / kąpanie się w wodzie
(wyuczone zachowanie)
zamki na piasku
konstruowanie przedmiotów z elementów
naturalnych (wyuczone zachowanie)
Wszystkie przykłady w tabeli to zjawiska i przedmioty kulturowe (przymiotnika tego używamy,
gdy mówimy o kulturze w sensie szerokim,
niewartościującym). Żadnego z tych przykładów
nie można jeszcze określić mianem kulturalnego, ten przymiotnik odnosi się bowiem do kultury w znaczeniu węższym i oznacza zachowania ludzi znających i stosujących przyjęte
w danej kulturze wzory zachowań – savoir-vivre
(czytaj: sawłar wiwr).
Savoir-vivre na plaży
(kultura w sensie wąskim)
▪ zachowania nieprzeszkadzające
innym
▪ zebranie po sobie śmieci
▪ używanie kulturalnego języka
POJĘCIE SZTUKI
O kulturze w sensie wąskim mówimy także
wtedy, gdy posługujemy się pojęciem sztuki.
Sztuka cechuje się jednorazowością wykonania (np. każda sztuka teatralna jest osobnym
dziełem, zaś wielokrotnie wydrukowana powieść to w istocie jedna wersja utworu literackiego). Inną cechą sztuki są jej funkcje estetyczne: ma ona zaspokajać ludzką potrzebę
doznawania piękna (przy czym może być ono
różnie rozumiane). Od sztuki odróżniamy
kulturę życia codziennego, która obejmuje
przedmioty wytwarzane seryjnie, służące
przede wszystkim zaspokojeniu funkcji
życiowych. Do kultury życia codziennego należą więc wytwory z pogranicza sztuki, np.
lampka nocna czy też ozdobiony graficznie
wazon na kwiaty – projektant każdego z tych
przedmiotów starał się zapewnić ich wyglądowi walory estetyczne. Lampka nocna reprezentuje w ten sposób tzw. wzornictwo przemysłowe, a wazon – ponadto – grafikę użytkową.
11