K O M E N T A R Z

KOMENTARZ
DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ
W SKALI 1:50 000
ARKUSZ N-34-122-C
SOMPOLNO
Opracowała:
Renata Graf
OGÓLNA
CHARAKTERYSTYKA
PRZYRODNICZ A
OBSZARU
Według podziału Polski na jednostki fizycznogeograficzne J. Kondrackiego
(1998) obszar objęty arkuszem mapy Sompolno (rys. 1) znajduje się w zasięgu
podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich (315), w skład których na omawianym
obszarze wchodzi makroregion Pojezierze Wielkopolskie (315.5) z mezoregionem
Pojezierze Kujawskie (315.57) oraz podprowincji Nizin Środkowopolskich
obejmujących makroregion Niziny Południowowielkopolskiej (318.1) z mezoregionem
Wysoczyzna Kłodawska (318.15).
Według podziału geomorfologicznego Niziny Wielkopolskiej B. Krygowskiego
(1961) rozpatrywany obszar położony jest w regionie Wysoczyzny Kłodawskiej (XI) z
subregionami: Pagórki Modzerowskie (XI2), Równina Sompolneńska (XI3) i Pagórki
Orleckie (XI4).
linię Brdów-Mąkoszyn-Kamieniec trzeciorzęd reprezentowany jest przez utwory
oligoceńskie, mioceńskie oraz częściowo plioceńskie. W rejonie Kamieńca znajduje się
granica zasięgu utworów plioceńskich (iłów). Na pozostałym obszarze trzeciorzęd
tworzą głównie mioceńskie piaski i serie piaszczysto-ilaste z wkładkami węgla
brunatnego. Między Mąkoszynem i Mąkolnem utwory trzeciorzędowe wyklinowują się
i na serii mezozoicznej występuje bezpośrednio seria utworów czwartorzędowych.
Trzeciorzęd z warstwą utworów mioceńskich pojawia się dopiero w rejonie Lubstowa
(poza omawianym obszarem).
Czwartorzęd na analizowanym obszarze osiąga miąższość przeciętnie 50-75 m.
Znaczne miąższości, w granicach 100 m, obserwuje się w zlewni Zgłowiączki,
natomiast stosunkowo niewielkie (około 30 m) w rejonie Brdowa. Wśród osadów
czwartorzędowych dominują osady glacjalne (gliny zwałowe) oraz piaski i żwiry
akumulacji wodnolodowcowej zlodowacenia bałtyckiego. W rzeźbie terenu zaznaczają
się zwłaszcza formy wysoczyzn morenowych, rozcięte rynnami glacjalnymi o
przebiegu południkowym, a także dolinami o układzie równoleżnikowym (Noteć), jak
również pagórki moreny czołowej fazy leszczyńskiej zlodowacenia bałtyckiego. Z fazą
tą związana jest również powierzchnia tzw. sandru brdowskiego, który
rozprzestrzenia się na południowy wschód od Brdowa. Na obszarach wysoczyzn
morenowych dominują gliny zwałowe, a w strefach moren czołowych piaski i gliny
zwałowe. Wśród utworów gliniastych, zwłaszcza w południowo-wschodniej części
omawianego obszaru, występują piaski i żwiry akumulacji wodnolodowcowej
(sandry), a w centralnej części (dolina Noteci), piaski dolinne i żwiry terasy
środkowej. Zagłębienia terenu, w formie dolin i rynien wypełniają utwory
organogeniczne, w tym głównie osady torfowe.
TOPOGRAFICZNE DZIAŁ Y WODNE
Na rozpatrywanym obszarze występuje dział wodny I rzędu, rozdzielający
dorzecza Odry i Wisły. Jest to dział wodny wyraźnie zaznaczający się w rzeźbie
terenu. W skład dorzecza Wisły wchodzą tereny odwadniane przez Zgłowiączkę i jej
dopływy: Maciczny Rów (Kanał Głuszyn-Dębołęka) i Niwkę, dla których wyznaczone
zostały działy wodne III rzędu na ogół wyraźnie zaznaczające się w rzeźbie terenu.
Pozostała część obszaru należy do dorzecza Odry i odwadniana jest przez dopływy
Warty: Noteć, Rgilewkę oraz system cieków Jeziora Lubstowskiego (z Kanałem
Grójeckim włącznie), które znajduje się poza analizowanym obszarem. Granicę
między wydzielonymi zlewniami wyznacza dział wodny III rzędu, który poza
niewielkim odcinkiem w rejonie Brzezia, jest działem wodnym wyraźnym. W dorzeczu
Noteci dział wodny IV rzędu wyznaczony został dla jej dopływu – rzeki Pichny.
Charakterystycznym elementem na rozpatrywanym obszarze jest znaczna liczba
obszarów zagłębień bezodpływowych, w przewadze ewapotranspiracyjnych, które
grupują się zwłaszcza w strefach wododziałowych. Poza strefami działów wodnych,
obszary zagłębień bezodpływowych ewapotranspiracyjnych występują głównie w
dorzeczu Zgłowiączki w rejonie Czamanina-Kolonii oraz w dorzeczu Noteci, w
okolicach Brdowa. Ponadto na rozpatrywanym obszarze znajdują się izolowane
zagłębienia bezodpływowe, zarówno ewapotranspiracyjne, jak i chłonne.
OPADY
Rys. 1.
Analizowany
obszar
charakteryzuje
się
wyraźnym
zróżnicowaniem
hipsometrycznym i równoleżnikowym układem form morfologicznych. Środkową
część zajmuje Równina Sompolneńska, którą w znacznej części stanowi dolina górnej
Noteci. Na północ i na południe od równiny rozprzestrzenia się strefa wysoczyzny
morenowej w przewadze falistej, o deniwelacjach w granicach 3-10 m, której
powierzchnię urozmaicają płaty wysoczyzny morenowej pagórkowatej pochodzenia
akumulacyjnego, jak również pagórki moreny czołowej o deniwelacjach 5-30 m.
Pasmo południowe (Pagórki Modzerowskie) osiąga wysokości do około 160 m n.p.m.,
natomiast w pasie północnym (Pagórki Orleckie) wzniesienia mają wysokości od 100
do 115 m n.p.m. Najwyższą rzędną rozpatrywanego obszaru (około 155 m n.p.m.)
osiągają wzniesienia położone w południowej części między Przystroniem i
Babiakiem. Urozmaicenie w krajobrazie wysoczyznowym stanowią również doliny
mniejszych cieków oraz rynny jezior o przebiegu południkowym. Najniższy punkt
obszaru stanowi rzędna poziomu wody w Jeziorze Chalińskim Dużym, która wynosi
79 m n.p.m.
W południowej części obszaru, na linii Babiak-Brdów przebiega granica
rozdzielająca dwie zróżnicowane genetycznie i środowiskowo podprowincje:
Pojezierza Południowobałtyckie, związane ze zlodowaceniem bałtyckim i Niziny
Środkowopolskie z rzeźbą terenu z okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Poniżej
Brdowa, w kierunku południowo-wschodnim rozprzestrzenia się niewielkich
rozmiarów powierzchnia sandrowa (tzw. sandr brdowski), związana genetycznie z
morenami fazy leszczyńskiej zlodowacenia bałtyckiego.
Na obszarze objętym arkuszem mapy Sompolno dominują dwa kompleksy
glebowe. We wschodniej, południowej i fragmentarycznie południowo-zachodniej
części występują gleby płowe odgórnie oglejone, charakterystyczne dla glin średnio
spiaszczonych i piasków gliniastych. Pozostały obszar zajmują gleby rdzawe
bielicowane rozprzestrzeniające się na utworach piaszczystych wzdłuż doliny Noteci
oraz gleby rdzawe właściwe występujące w części północno-zachodniej. Glebom
rdzawym właściwym, wytworzonym na glinach piaszczystych i piaskach w strefach
czołowomorenowych, towarzyszy od północy niewielki kompleks gleb płowych
właściwych.
Rozpatrywany obszar charakteryzuje się zróżnicowanym użytkowaniem terenu.
Zwarte kompleksy leśne znajdują się na południe od Jeziora Głuszyńskiego, na
północ od Nowej Wsi oraz w okolicach Babiaka. Na całym obszarze występują
również, niewielkie pod względem powierzchni, izolowane zbiorowiska leśne, np.
Rezerwat Kawęczyńskie Brzęki czy Leśnica. Pozostały teren użytkowany jest rolniczo,
jako grunty orne na obszarach wyżej położonych oraz jako użytki zielone (łąki),
występujące szczególnie w dolinach rzecznych, np. Łąki Imielowskie w dolinie Noteci.
W południowo-zachodniej części omawianego obszaru, między Sompolnem,
Zakrzewkiem i Przystroniem, znaczną powierzchnię zajmują sady owocowe.
Większe miejscowości na analizowanym obszarze – Sompolno, Babiak i Brdów,
znajdują się w południowej jego części.
Według podziału rolniczo-klimatycznego Polski R. Gumińskiego (1948)
omawiany obszar znajduje się w zasięgu dzielnicy środkowej (VIII). Jest to obszar o
najmniejszych w Polsce sumach opadów rocznych, które kształtują się poniżej 550
mm, największej liczbie dni słonecznych (ponad 50) oraz najmniejszej liczbie dni
pochmurnych (poniżej 130). Średnia roczna temperatura powietrza wynosi około 8 oC.
Liczba dni z przymrozkami waha się od 100 do 110, a czas zalegania pokrywy
śnieżnej wynosi 50-80 dni. Okres wegetacyjny utrzymuje się od 210 do 220 dni.
Uwzględniając podział Niziny Wielkopolskiej na regiony klimatyczne A. Wosia
(1994) analizowany obszar położony jest w Regionie Środkowowielkopolskim (XV). W
regionie tym, częściej niż w innych regionach klimatycznych, występują pogoda
bardzo ciepła i jednocześnie pochmurna bez opadu (przeciętnie w roku 38,7 dni), jak
również dni z pogodą umiarkowanie mroźną i zarazem pochmurną bez opadu.
Rzadziej natomiast w tym regionie obserwuje się dni umiarkowanie ciepłe i słoneczne
bez opadu (średnio 9,4 w roku) oraz dni umiarkowanie ciepłe z dużym
zachmurzeniem bez opadu (średnio 11,6 w roku).
BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA
Rozpatrywany obszar znajduje się na granicy niecki mogileńsko-łódzkiej i wału
kujawskiego, stanowiącego południową część wału środkowopolskiego. Głębokie
podłoże tworzy pokrywa mezozoiczna, reprezentowana przez utwory jurajskie
(piaskowce jury dolnej) i kredowe (margle i wapienie kredy górnej). W strefie wału
kujawskiego występują diapirowe wypiętrzenia soli cechsztyńskiej, z których
największe tworzy antyklinę Kłodawy - Izbicy Kujawskiej (poza omawianym
obszarem). W północno-wschodniej części obszaru (zlewnia Zgłowiączki) strop
utworów mezozoicznych znajduje się na rzędnej od 0 m do –50 m n.p.m. Rzędną 0
m p.p.t. osiąga strop podłoża mezozoicznego w rejonie Brdowa, natomiast w
okolicach Tomisławic (północno-zachodnia część), strop ten występuje do 50 m
n.p.m.
Na pokrywie utworów mezozoicznych występują utwory trzeciorzędowe i
czwartorzędowe. Miąższość utworów trzeciorzędowych jest zróżnicowana i zmienia
się od kilku metrów w rejonie Tomisławic do ponad 100 m w okolicach Brdowa. Po
lub
zbiornika wodnego
Na omawianym obszarze brak jest posterunków opadowych IMiGW. Najbliższy
posterunek Sompolno, znajduje się na obszarze objętym arkuszem mapy Ślesin.
Analizę stosunków opadowych przeprowadzono zatem na podstawie wyników
pomiarów w badanym posterunku, dla którego ciąg obserwacyjny obejmuje
wielolecie 1961-2000.
Wyliczony średni opad roczny z wielolecia dla Sompolna kształtuje się poniżej
średniej dla Polski i wynosi 514 mm. W rozpatrywanym okresie (1961-2000)
najwyższą sumę roczną opadów - 848 mm, zanotowano w Sompolnie w 1980 roku.
Za rok suchy uznano natomiast rok 1989, w którym roczna suma opadów wyniosła
314 mm. Roczny rytm opadów w roku przeciętnym wykazuje istnienie maksimum w
lipcu (76 mm), natomiast minimum w lutym (26 mm). Suma opadów półrocza
letniego (325 mm) jest wyższa o 72% od sumy opadów półrocza zimowego (189
mm).
W roku 1980, uznanym za wilgotny dla posterunku w Sompolnie, najwyższe
sumy opadów miesięcznych zanotowano w lipcu – 236 mm. Wartość ta stanowi
310% wartości opadów przeciętnych dla lipca. Maksymalne odchylenie sum opadów
rocznych od wielkości opadu przeciętnego wynosi w roku wilgotnym 165%.
Natomiast opady roku suchego stanowią 61% opadu roku przeciętnego.
WODY POWIERZCHNIOWE
Rozpatrywany obszar należy do dwóch dorzeczy: Odry i Wisły. W przeważającej
części odwadniany jest przez dopływy Warty, w tym głównie Noteć. Jedynie część
północna i północno-wschodnia zaliczana jest do dorzecza Zgłowiączki – dopływu
Wisły.
Osią hydrograficzną omawianego obszaru jest górna Noteć, określana również
jako Noteć Wschodnia (Noteć Noć). Noteć wypływa z jeziora Przedecz (poza
omawianym obszarem), a następnie poprzez kanał, jej wody odprowadzane są do
Jeziora Modzerowskiego i Długiego. Wcześniej za początek Noteci uważano jeziora:
Długie i Brdowskie. Z jezior tych wypływają również liczne strugi, które łączą się ze
sobą w dalszym biegu. Za główne koryto Noteci uznano strugę wypływającą z Jeziora
Brdowskiego, kierującą swe wody na północny zachód. Dolina Noteci do Mąkoszyna
jest silnie podmokła i zabagniona. Na odcinku tym, między Ślazewem i Kozjatami,
Noteć posiada połączenie z Jeziorem Długim poprzez Kanał Folusz. Noteć od
Mąkoszyna do Sompolna płynie w dolinie o układzie równoleżnikowym, miejscami
silnie podmokłą i zabagnioną (Kawęczyn, Synogać). W okresie wysokich stanów wód,
w dolinie Noteci, miejscami pojawiają się tereny zalewane wodami rzecznymi. Na
odcinku tym do Noteci uchodzą trzy kanały odprowadzające wody z lewostronnej
części zlewni. W rejonie Starych Morzyc Noteć przyjmuje wody z dwóch kanałów:
Morzyce-Wiecinin i Morzyce-Lichenek, natomiast w okolicach Warszewska do Noteci
uchodzi Kanał Lubotyński wypływający z jeziora Lubotyń (Lubotyńskiego). Przepływ
wody w kanałach regulowany jest przez system urządzeń hydrotechnicznych. Na
Kanale Morzyce-Lichenek, powyżej miejscowości Góraj, występują dwie korekcje
progowe, natomiast na Kanale Lubotyńskim, na odcinku od wypływu z jeziora do
ujścia do Noteci, znajdują się trzy syfony. Trzeci z kanałów, Kanał Sompolno, wpływa
do Noteci poza omawianym obszarem, podobnie jak Pichna (prawy dopływ Noteci),
której odcinek górnego biegu występuje na analizowanym obszarze.
Sieć hydrograficzną uzupełnia system drobnych kanałów i rowów o charakterze
okresowym. Z południowej części obszaru wody odprowadzane są do Warty poprzez
dopływy Rgilewki oraz poprzez cieki w systemie jezior: Mostkowskie, Mąkolno,
Szczekawa, a dalej, poza analizowanym rejonem Jezioro Lubstowskie i Kanał
Grójecki. Północny i północno-wschodni fragment rozpatrywanego obszaru wchodzi
w skład dorzecza Wisły, do której wody odprowadzane są systemem odwodnienia
rzeki Zgłowiączki i jej dopływów. Zgłowiączka, w górnym biegu zwana Kanałem
Głuszyńskim, przepływa przez Jezioro Głuszyńskie i Chalińskie Duże, a następnie
kieruje swe wody na wschód. Dolina rzeki jest silnie podmokła i zatorfiona, zwłaszcza
w strefie między łączącymi ją jeziorami. Na omawianym obszarze Zgłowiączka
przyjmuje jeden prawy dopływ – Niwkę, która przepływa przez kilka jezior
(Kamienieckie, Chalińskie Małe) oraz silnie podmokłą strefę z licznymi zbiornikami
potorfowymi (Skaszyńskie Holendry). Poza tym przez północno-zachodnią część
obszaru przepływa kolejny dopływ Zgłowiączki – Maciczny Rów zwany również
Kanałem Głuszyn-Dębołęka. Przepływ wody w ciekach systemu odwodnieniowego
Zgłowiączki regulowany jest przez system urządzeń hydrotechnicznych. Na
Zgłowiączce przy wypływie z Jeziora Głuszyńskiego znajduje się jedna zastawka,
dwie zastawki posiada Maciczny Rów (odcinek Kozy-Skrzynki), natomiast na Niwce
regulacja przepływu wody odbywa się poprzez trzy zastawki: jedną w rejonie
Skaszyńskich Holedrów oraz dwie zastawki, przed i po wypływie z Jeziora
Kamienieckiego.
Tereny objęte drenażem występują w zlewni Noteci między Sompolnem i
Jeziorem Lubotyń oraz w strefie Jeziora Brdowskiego, między Świętosławicami,
Brdowem oraz między Mchówkiem i Radoszewicami. Niewielkie powierzchnie
zdrenowane znajdują się między kanałami: Morzyce-Wiecinin i Morzyce-Lichenek.
Zdrenowane zostały również tereny w północno-zachodniej części, w rejonie
Kryszkowic i Wierzbinka oraz w części północno-wschodniej (dorzecze Zgłowiączki)
wokół Czamanina i Dębów Janiszewskich.
Na rozpatrywanym obszarze występuje kilkanaście jezior, głównie
polodowcowych rynnowych, których podstawowe parametry przedstawiono w tabeli
1. Do największych z nich należy Jezioro Głuszyńskie w dorzeczu Zgłowiączki i jezioro
Brdowskie w zlewni Noteci. Większość jezior zaliczana jest do jezior przepływowych,
co w dużym stopniu wpływa na ich zasobność wodną oraz rytm wahań stanów wody.
Ponadto na omawianym obszarze występuje duża ilość małych, naturalnych
zbiorników wodnych położonych w zagłębieniach bezodpływowych oraz zbiorników
sztucznych powstałych po eksploatacji torfu.
IRŚ
KJP
IMGW
z planimetrowania
(tys. m3)
śred.
(m)
maks.
(m)
1.
Głuszyńskie
608,5
596,5
-
592,4
56002,9
9,2
36,5
2.
Długie
231,7
220,0
-
224,1
7729,4
3,3
8,1
3.
Brdowskie
194,7
190,0
-
194,2
4796,2
2,5
4,9
4.
Lubotyń
(Lubotyńskie)
106,1
105,0
-
104,1
7522,8
7,1
13,3
5.
Mąkolno
82,4
90,0
-
78,0
3,2
6,7
1,8
4,0
6.
Kamienieckie
(Kamieniec)
37,4
39,0
-
41,5
2636,8
2142,7
687,0
7.
Mostkowskie
(Mostki)
-
27,5
26,8
25,9
500,42
1,82
3,62
8.
Chalińskie Małe
(Miałkie1, Chalno
Pd., Chalno)
21,6
25,0
-
25,5
361,5
1,7
3,3
9.
Szczekawa
(Szczekowa1)
-
17,5
20,2
18,9
747,42
3,72
8,12
10.
Chalińskie Duże
(Głębokie, Rybiny,
Chalno Pn.)
18,7
18,5
-
20,3
811,1
4,3
9,1
11.
Brzeskie1
-
8,5
-
9,4
-
-
-
12.
Suchajskie1
-
-
-
2,4
-
-
-
13.
b.n. na pd-wsch.
od Sompolna
-
2,3
-
2,8
-
-
-
1
- nazwa z mapy topograficznej
2
–dane morfometryczne IMiGW
IRŚ – Instytut Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie
KJP – Katalog jezior Polski A. Choińskiego. cz. III, 1992
IMGW - Atlas jezior Polski, pod red. J. Jańczaka, 1996
C H ARA KTER YST YK A H YDR O LOG I CZ NA
Charakterystykę hydrologiczną omawianego obszaru przedstawiono na
podstawie danych dotyczących stanów i przepływów wody z posterunku IMiGW –
Łysek na Noteci (Noteci Wschodniej) z serią obserwacyjną za lata 1971-2000 (stany
wody) i 1961-2000 (przepływy).
W tabeli 2 zestawiono charakterystyczne miesięczne i roczne stany wody oraz
przepływy analizowanej rzeki. Natomiast przebieg charakterystycznych miesięcznych
stanów wody i przepływów w roku hydrologicznym przedstawiono na rys. 2.
Rzeki rozpatrywanego obszaru charakteryzują się śnieżno-deszczowym reżimem
zasilania, z jednym maksimum i jednym minimum w ciągu roku. W przebiegu
średnich miesięcznych stanów wody zaznacza się ich wzrost na wiosnę, a następnie
powolne obniżanie się aż do jesieni. Wezbranie roztopowe, wywołane topnieniem
pokrywy śnieżnej, występuje w marcu. W przypadku Noteci okresy wezbraniowe
odznaczają się dużą niestabilnością. W zależności od sytuacji hydrometeorologicznej
czas trwania wezbrań jest zróżnicowany. W sezonie zimowym warunki zasilania i
odpływu rzek modyfikowane są występowaniem zjawisk lodowych, które
rozpoczynają się 11.XII-20.XII na Zgłowiączce i 21.XII-31.XII na Noteci. Przeciętny
czas trwania zjawisk lodowych wynosi od 31 do 60 dni. Zanik zjawisk lodowych na
rzekach obserwuje się w okresie od 1.III do 10.III. Stała pokrywa lodowa pojawia się
na Noteci od 21.XII do 31.XII i trwa przeciętnie od 16 do 30 dni. Zanik jej następuje
przed 28.II. Na Zgłowiączce pojawienie się stałej pokrywy lodowej należy do zjawisk
bardzo rzadkich.
W sezonie wezbrań wiosennych odprowadzana jest blisko połowa średniego
odpływu rocznego. Na rzekach obserwuje się dość szybkie przejście od kulminacji
wiosennych do znacznie dłuższych letnio-jesiennych okresów niżówkowych. Minima
stanów i przepływów przypadają przeciętnie na okres od czerwca do października.
Dla Noteci charakterystyczne jest przesunięcie okresu niżówkowego na jesień, co
wywołane jest prawdopodobnie retencjonowaniem wód opadowych przez jeziora.
Różnice między stanami maksymalnymi i minimalnymi średnimi miesięcznymi w
okresie 1961-2000 wynoszą dla Noteci w profilu Łysek 40 cm, przy amplitudzie
skrajnej 238 cm. Najwyższy stan wody (300 cm) zaobserwowano 12.III.1979 roku,
natomiast najniższy (62 cm) zanotowano 23-26.VIII.1992 roku.
Przy wyrównanym przebiegu stanów wody obserwuje się większą zmienność
przepływów. Na Noteci w Łysku średni przepływ wezbraniowy jest pięciokrotnie
większy od średniego przepływu w sezonie letnim. Przepływ maksymalny z
obserwowanych na Noteci wystąpił 12.III.1979 roku i wyniósł 11,1 m 3s-1, natomiast
przepływ minimalny osiągnął wartość 0,001 m3s-1 (23-26.VIII.1992).
Rozpatrywany obszar położony jest w strefie niskich odpływów. Średnia wartość
odpływu jednostkowego dla zlewni analizowanych cieków jest niższa od wartości
przeciętnej dla Polski (q = 5,5 dm3s-1km-2) i dla zlewni Noteci po profil Łysek wynosi
q = 2,9 dm3s-1km-2, przy wartościach ekstremalnych qmax = 36,3 dm3s-1km-2 i qmin
= 0,0033 dm3s-1km-2. Dla zlewni Zgłowiączki średnia wartość odpływu
jednostkowego kształtuje się w granicach 2 dm3s-1km-2. W całkowitym odpływie
rzecznym przeważa zasilanie podziemne, którego udział w przypadku Noteci stanowi
60-75%, natomiast dla Zgłowiączki 30-45%.
Dopływy Noteci i Zgłowiączki prowadzą na ogół małą ilość wody. W przebiegu
stanów i przepływów wody w rzekach dominują stany niskie przy niewielkim udziale
stanów średnich i wysokich.
Tabela 3. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych
Lp.*
Rzeka
Profil
Wartość objętości
przepływu
[m3s-1]
Data pomiaru
1.
Maciczny Rów
Tomaszewo
0,145
16.06.2003
2.
Niwka
Kamieniec
0,126
16.06.2003
3.
Folusz
Ślurzewo
0,158
16.06.2003
* numeracja zgodna z numeracją na mapie
WODY PODZIEMNE
Przeważająca część rozpatrywanego obszaru położona jest w regionie
mogileńskim (XII). Niewielki fragment we wschodniej części należy do podregionu
kujawskiego (III3), wchodzącego w skład regionu pomorsko-kujawskiego (III),
natomiast południowy fragment po linię jezioro Mąkolno – Babiak – Brdów zaliczany
jest do regionu łódzkiego (XI).
W regionie mogileńskim główny poziom użytkowy, o wydajności 30-70 m3h-1,
występuje w utworach kredy górnej – marglach i wapieniach (wody szczelinowe)
oraz częściowo piaskowcach (wody szczelinowo-porowe), na głębokości od kilkunastu
do ponad 150 metrów. Mniejsze znaczenie użytkowe posiada poziom wodonośny w
trzeciorzędowych piaskach mioceńskich, znajdujący się na głębokości 30-90 metrów.
Wydajność tego poziomu kształtuje się w granicach 30-70 m3h-1. W północnowschodniej części analizowanego obszaru, w okolicach Kamieńca, główny poziom
użytkowy występuje w utworach czwartorzędowych na głębokości do 60 metrów i
osiąga wydajność od kilku do ponad 100 m3h-1.
W podregionie kujawskim główny poziom użytkowy wykształcony został w
utworach czwartorzędowych (piaskach i żwirach) na głębokości 20-40 metrów.
Wydajność tego poziomu wynosi od kilku do 70 m3h-1. Lokalnie poziom użytkowy
występuje w utworach trzeciorzędowych (piaski mioceńskie) na głębokości 30-80
metrów i osiąga wydajność w granicach 20-50 m3h-1.
W regionie łódzkim głównym poziomem użytkowym jest poziom wodonośny w
utworach kredy górnej (margle, wapienie i piaskowce), który eksploatowany jest na
głębokości od kilkunastu do ponad 150 metrów i uzyskuje wydajność przeciętnie 3070m3h-1. Lokalne znaczenie użytkowe posiadają tu poziomy wodonośne wykształcone
w utworach trzeciorzędowych i czwartorzędowych.
Ścisły związek z budową geologiczną i rzeźbą terenu wykazują wody podziemne
pierwszego poziomu wodonośnego, drenowane przez sieć hydrograficzną. Na
rozpatrywanym obszarze obserwuje się duże zróżnicowanie głębokości występowania
wód podziemnych, co wiąże się ze znacznym urozmaiceniem rzeźby terenu.
Najpłycej, w granicach do 1 m p.p.t., często również od 1 do 2 m p.p.t., kształtuje
się zwierciadło wód podziemnych w dolinach rzecznych, zagłębieniach
bezodpływowych oraz w wąskich strefach przyjeziornych. Na pozostałym obszarze
dominują powierzchnie, na których głębokość zwierciadła wód podziemnych wynosi
od 2 do 5 m p.p.t. Najgłębiej, poniżej 5 m p.p.t, zalega zwierciadło wód podziemnych
w strefach pagórków czołowomorenowych, w obrębie których pojawiają się również
głębokości poniżej 10 m. Do stref tych zaliczyć należy tereny w okolicach Brzezia
Gałeckiego – Smolarni oraz rezerwat „Kawęczyńskie Brzęki”.
Analizę zmian stanów wód podziemnych pierwszego poziomu na omawianym
obszarze przeprowadzono na podstawie danych z trzech posterunków IMiGW,
zlokalizowanych w dorzeczu Noteci: Sompolno i Zaryń z serią obserwacyjną 19612000 oraz Mostki z danymi za lata 1961-1990. Dane dotyczące średnich miesięcznych
stanów wód podziemnych w Sompolnie i Zaryniu zamieszczono w tabeli 4. Natomiast
rytm wahań stanów wód podziemnych w analizowanych studniach przedstawiono
przy pomocy krzywej średnich miesięcznych, odniesionej do średniej rocznej z
wielolecia (rys. 3).
W przebiegu średnich miesięcznych stanów wód podziemnych obserwuje się
okres wzniosu, występujący w kwietniu i maju, wywołany głównie zasilaniem wodami
roztopowymi. Po osiągnięciu wiosennego maksimum, w przebiegu stanów wód
zaznacza się tendencja spadkowa zwierciadła, która utrzymuje się do końca roku
hydrologicznego, a nawet do kolejnego sezonu zimowego. Stany niskie, w tym stan
minimalny, charakterystyczne są dla okresu niżówki jesiennej (Sompolno, Mostki) lub
niżówki zimowej (Zaryń). W sezonie letnim wpływ opadów na zmiany położenia
zwierciadła wód podziemnych jest niewielki.
Średnia roczna głębokość wód podziemnych wynosi w Sompolnie 215 cm, w
Mostkach 396 cm, natomiast w Zaryniu 525 cm. Wahania stanów wód podziemnych
w ciągu roku nie przekraczają 1 m, a nawet 0,5 m, jak w przypadku studni w Zaryniu
(0,2 m). Większe natomiast są amplitudy skrajne wahań zwierciadła wód
podziemnych, które wynoszą w Zaryniu 204 cm, Mostkach 327 cm i w Sompolnie 343
cm.
Zróżnicowanie dynamiki wód podziemnych na analizowanym obszarze
uwarunkowane jest budową i sposobem zasilania warstw wodonośnych. Korzystne
warunki infiltracyjne utworów wodnolodowcowych (piaski i żwiry sandrowe okolic
Zarynia) wpływają na znaczną odnawialność wód podziemnych, czego przejawem są
na ogół niskie średnie roczne amplitudy wahań. Na obszarach wysoczyzn
morenowych, zbudowanych z glin zwałowych, obserwuje się większe wahania
zwierciadła wód podziemnych (Sompolno), co wynika z nieciągłego charakteru
poziomu wodonośnego oraz różnej reakcji wód podziemnych na zasilanie.
Tabela 4. Średnie miesięczne stany wód podziemnych
Tabela 2. Charakterystyczne miesięczne stany wody (cm) oraz przepływy (m 3s-1)
Km biegu
Pow.
zlewni
w km2
P.z.
m.n.Kr.
Rzeka
Profil
(Lata)
(1971-2000)
I
II
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
Rok
Zaryń
296
264
205
214
300
WWW 151 164 176 182 189 177 161
149
150
148
141
147
204
SW 145 153 162 167 175 167 150
140
140
140
135
140
151
W 140 145 151 155 162 157 141
134
133
129
131
134
122
SSW 108 124 118 121 131 127 118
114
102
62
96
102
62
306 SNW
NN
I
II
III
IV
V
VI
VII VIII IX
X
Rok
SSW 534 535 532 527 522 517 516 518 521 524 527 532 525
1961-2000
65
Sompolno
98,14
SSW 243 231 219 213 199 186 187 198 207 220 234 243 215
Noteć
1961-2000
XII
102,80
Noteć
250
1
Łysek
XII
206 230 266 251 300 268 208
339,
Noteć Wsch.
XI
Posterunek P.z.m. nad Kr.
Dorzecze
(m)
XI
Lata
Wys. zn. m. nad
ter. (cm)
74
H [cm p.p.t.]
XI
XII
I
II
Zaryñ
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
H [cm]
200
NoteæWschodnia -£ysek
550
H [cm p.p.t]
XI
180
160
XII
I
II
Sompolno
III
IV
V
VI
VII
VIII
IX
X
100
140
Powierzchnia (ha)
Głęb.
Głęb.
Klasa
czystości
Łysek
2001
III
związki biogenne, mangan,
miano Coli
Główne zanieczyszczenia
2.
J. Brdowskie
-
2000
III
związki biogenne
3.
J. Mąkolno
-
2000
III
związki biogenne
4.
J. Lubotyń
(Lubotyńskie)
-
2000
III
miano Coli, związki biogenne
5.
J. Głuszyńskie
-
2000
III
związki biogenne, związki
organiczne
Zakład
Rodzaj
ścieków
Ilość ścieków
m3d-1
maks/aktualna
Urządzenie
do oczyszcz.
Kierunek zrzutu
1. Sompolno
PUK
komunalne
180/180
mech.-biol.
K. Sompolno
2. Sompolno
PUK
komunalne
120/60
mech.-biol.
K. Sompolno
3. Mąkolno
PUK
komunalne
100/35
mech.-biol.
rów do K. Wierzbie
4. Babiak
PWiK
komunalne
200/120
mech.-biol.
K. Morzyce-Lichenek
5. Izbica Kuj.
UG Izbica
Kuj.
komunalne
220/110
mech.-biol.
rów do K. Folusz
150
PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH
200
Stosunki wodne na obszarze objętym arkuszem mapy Sompolno zostały
przeobrażone w znacznym stopniu. Przeobrażenia te polegają na:
 ograniczeniu zdolności retencyjnej obszaru, poprzez zmniejszenie powierzchni
leśnej,
 odwodnieniu terenu (obszarów zabagnionych), czego dowodem jest dość gęsta
sieć rowów melioracyjnych,
 zmianie w układzie sieci małych cieków przez połączenie z siecią rowów
melioracyjnych,
 obniżeniu zwierciadła wód podziemnych przez sztuczny drenaż,
 zabudowie technicznej rzek, np. Zgłowiączka i jej dopływy (zastawki), Kanał
Lubotyński (syfony),
 powstaniu dużej ilości zbiorników wodnych po eksploatacji torfów (dolina Noteci),
 zmianie wodności i pogorszeniu jakości wód powierzchniowych przez dopływ
zanieczyszczeń obszarowych lub wód pościekowych (Noteć),
 obniżeniu jakości płytkich wód podziemnych w rejonach nieskanalizowanych
osiedli oraz w miejscach nielegalnego składowania odpadów,
 przerzutach wody czystej i zanieczyszczonej,
 rozwoju leja depresji w południowo-zachodniej części obszaru (w zasięgu leja
Nowa Wieś, Sycewo i Sompolno), będącego efektem eksploatacji węgla
brunatnego w odkrywce „Lubstów” (arkusz mapy Ślesin).
120
100
XI
XII
I
II
III
IV
SNW
Q [m 3s-1]
4
V
VI
VII
SSW
VIII
IX
X
SWW
250
300
Noteć Wschodnia - Łysek
Rys. 3. Zmienność średnich miesięcznych stanów wód podziemnych na tle średniej z
wielolecia
3
2
C H ARA KTER YST YK A OKR ES U BA DA Ń
1
Pomiary głębokości zalegania zwierciadła wód podziemnych w studniach
gospodarskich oraz natężenia przepływów w ciekach niekontrolowanych wykonano
16.06.2003 roku. Stany wód powierzchniowych i podziemnych układały się wówczas
w górnej strefie stanów niskich, o czym świadczą niższe od średnich wartości
przepływów i głębokości zwierciadła wód podziemnych.
0
XI
XII
I
II
III
IV
V
VI
SSQ
VII
VIII
IX
X
SWQ
W celu określenia wielkości przepływów w ciekach niekontrolowanych,
wykonano w trakcie badań terenowych (16.06.2003) pomiary, których wyniki
przedstawiono w tabeli 3.
Obj.
Rok
badań
*numeracja zgodna z numeracją na mapie
STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOW YCH
Nazwa jeziora
Noteć (km 339,1)
Nr* Miejscowość
530
540
Rys. 2. Charakterystyczne miesięczne stany i przepływy
Lp.
1.
Punkt
pomiarowokontrolny
Tabela 6. Ważniejsze zrzuty ścieków
520
SNQ 0,50 0,59 0,71 0,85 1,05 1,05 0,55 0,35 0,29 0,32 0,29 0,34 0,17
NNQ 0,029 0,08 0,01 0,06 0,19 0,21 0,06 0,026 0,005 0,001 0,003 0,012 0,001
SNQ
Tabela 1. Zestawienie jezior lub zbiorników wodnych
Rzeka/jezioro
(km biegu)
510
SWQ 0,83 1,29 1,69 1,93 2,63 2,13 1,35 0,85 0,79 0,72 0,45 0,58 3,39
88,04 SSQ 0,65 0,94 1,13 1,36 1,77 1,60 0,94 0,56 0,53 0,47 0,34 0,43 0,89
(1961-2000)
Lp.
non- nie odpowiada normom
WWQ 2,59 4,68 7,60 5,14 11,1 7,80 5,98 6,04 10,7 6,22 2,59 2,42 11,1
Łysek
Tabela 5. Stan czystości badanych cieków i jezior (PIOŚ)
500
W
Noteć Wsch.
Poznań 2001), „Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2001” (PIOŚ –
Poznań 2002), „Raporcie o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w
1999 roku” (PIOŚ - 2000) oraz „Raporcie o stanie środowiska województwa
kujawsko-pomorskiego w 2000 roku” (PIOŚ - 2001).
Noteć, w 2001 roku, w punkcie pomiarowo-kontrolnym w miejscowości Łysek
(km 339,1), prowadziła wody odpowiadające III klasie czystości. Decydowały o tym
stężenia związków biogennych (fosforany), manganu, saprobowość sestonu oraz stan
sanitarny rzeki. W II klasie utrzymywały się stężenia: związków organicznych,
pozostałych biogenów, zasolenia oraz substancji specyficznych. W porównaniu do
badań przeprowadzonych w 2000 roku, skażenie bakteriologiczne, wyrażone
wskaźnikiem miano Coli, zmniejszyło się z się z wartości pozaklasowych do III klasy
czystości. Podobnie jak w latach ubiegłych jakość wód Noteci, odbiegała od
planowanej I klasy czystości. Rzekę zanieczyszczają spływy obszarowe z pól
uprawnych oraz zrzuty ścieków z miejscowości położonych w jej zlewni. Kanałem do
Noteci kierowane są wody pościekowe z oczyszczalni w Sompolnie.
Badania Kanału Głuszyńskiego (Zgłowiączki) przeprowadzono w 2000 roku w
dwóch punktach pomiarowo-kontrolnych: powyżej i poniżej Jeziora Głuszyńskiego.
Powyżej Jeziora Głuszyńskiego, na obszarze objętym arkuszem mapy Radziejów,
rzeka prowadziła wody pozaklasowe. Natomiast poniżej jeziora jakość wód cieku
uległa poprawie w zakresie oznaczonych wskaźników fizyczno-chemicznych (II klasa
czystości). Pozaklasowe pozostało stężenie chlorofilu „a”. Omawiana zlewnia Kanału
Głuszyńskiego jest bardzo intensywnie użytkowana rolniczo. Na szeroką skalę
prowadzi się hodowlę bydła, a na polach składowane są niezabezpieczone pryzmy z
obornikiem. Podczas opadów atmosferycznych następuje proces wymywania
substancji biogennych do pobliskich cieków. Problemem są również niekontrolowane
zrzuty ścieków z gospodarstw rolnych zlokalizowanych nad rzeką. Do Kanału
Głuszyńskiego (Zgłowiączki) kierowane są także niedostatecznie oczyszczone wody
pościekowe, ze źle eksploatowanych wiejskich oczyszczalni ścieków.
W latach 1998-2000 badaniami przeprowadzonymi na analizowanym obszarze
objęto również wody jezior.
W 1998 roku stwierdzono silne zanieczyszczenie wód Jeziora Długiego (III
klasa) oraz jego dużą podatność na degradację (III kategoria).
Jeziora Mąkolno i Brdowskie, w 2000 roku, były zbiornikami bardzo podatnymi
na degradację (poza kategorią), o wodach silnie zanieczyszczonych (III klasa). Stan
sanitarny akwenów mieścił się w II klasie. Docelowo wody Jeziora Mąkolno powinny
odpowiadać I, a Jeziora Brdowskiego II klasie czystości. Zanieczyszczenia mogą
stanowić spływy z pól uprawnych, niekontrolowane zrzuty ścieków z pobliskich wsi,
jak również rekreacja (sezonowo). W porównaniu do badań przeprowadzonych w
1994 roku, stwierdzono poprawę stanu sanitarnego wód jezior: Mąkolno z
pozaklasowego do klasy II, Brdowskiego z III do II klasy czystości.
Jezioro Lubotyń (Lubotyńskie) docelowo powinno zawierać wody mieszczące się
w II klasie czystości. Akwen jest umiarkowanie podatny na degradację (II kategoria).
W 2000 roku jezioro zawierało wody w III klasie czystości, której odpowiadał stan
sanitarny. Zanieczyszczenia wód jeziora stanowić mogą spływy z pól uprawnych,
zajmujących prawie całą powierzchnię zlewni bezpośredniej oraz niekontrolowane
zrzuty ścieków ze wsi Lubotyń. W porównaniu do badań z 1992 roku, w grupie
wskaźników fizyczno-chemicznych, wody jeziora pozostają w tej samej, II klasie
czystości. Pogorszeniu uległ natomiast stan sanitarny z II do III klasy czystości.
Badania wód Jeziora Głuszyńskiego, przeprowadzone w 2000 roku wykazały
silne zanieczyszczenie (III klasa czystości). Jezioro jest umiarkowanie podatne na
degradację (II kategoria), a jego wody zanieczyszczają: spływy obszarowe,
niekontrolowane zrzuty ścieków oraz wody dopływów zbiornika (np. Kanał
Głuszyński), zawierające duże ilości biogenów i związków organicznych.
Z analizy danych wynika, że żadne z badanych jezior na obszarze objętym
arkuszem mapy Sompolno, nie ma obecnie wód o zakładanej, docelowej klasie
czystości. W ostatnich latach zaobserwowano poprawę stanu sanitarnego jezior:
Brdowskiego i Mąkolno. Związane to było z uporządkowaniem gospodarki ściekowej
na omawianym obszarze. Pogorszenie stanu sanitarnego z klasy II do III dotyczyło
jeziora Lubotyń.
Dla poprawy stanu czystości wód jezior, na analizowanym obszarze, niezbędne
jest wyeliminowanie form zanieczyszczeń w postaci ścieków bytowych,
odprowadzanych z gospodarstw położonych w pobliżu linii brzegowej zbiorników oraz
uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenach wykorzystywanych
rekreacyjnie.
Zagrożeniem dla wód powierzchniowych w obszarze opracowania są głównie
zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego. Ułatwieniem dla spływu związków
biogennych z terenów rolniczych jest sieć rowów melioracyjnych w dolinach oraz
urządzenia drenarskie na terenach wyżej położonych. Wskutek zwiększonej
zawartości biogenów następuje szybka eutrofizacja wód powierzchniowych. Ponadto
za intensywnym wodociągowaniem miejscowości nie nadąża budowa sieci
kanalizacyjnej. Ścieki gromadzone w szambach zrzucane są w sposób
niekontrolowany do gruntu lub wód powierzchniowych. Trafiają tam również
niedostatecznie oczyszczone wody pościekowe (np. do kanałów:
Sompolno,
Morzyce-Lichenek). Ze względu na małe przepływy, nie gwarantujące korzystnego
stopnia rozcieńczenia zanieczyszczeń i braku zdolności wód do samooczyszczania,
małe cieki powinny zostać wykluczone z funkcji odbiorników ścieków.
Na poprawę jakości wód powierzchniowych na omawianym obszarze może
wpłynąć rozbudowa sieci kanalizacyjnej w celu dociążenia istniejących oczyszczalni,
uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej na terenach wykorzystywanych
turystycznie oraz modernizacja systemu melioracyjnego, pozwalająca na ograniczenie
do minimum ilości wody odprowadzanej ze zlewni rolniczej do wód
powierzchniowych.
Badania stanu czystości wód powierzchniowych na obszarze objętym arkuszem
mapy Sompolno dotyczyły rzeki Noteć i Kanału Głuszyńskiego (źródłowy odcinek
Zgłowiączki) oraz jezior: Lubotyń (Lubotyńskiego), Brdowskiego, Długiego, Mąkolno
oraz Głuszyńskiego.
Ocenę jakości wód powierzchniowych przedstawiono na podstawie danych
zawartych w „Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 1999” (PIOŚ Poznań 2000), „Raporcie o stanie środowiska w Wielkopolsce w roku 2000” (PIOŚ -
Nazewnictwo dotyczące sieci hydrograficznej zostało zaczerpnięte z: Choiński A.,1992: Katalog
jezior Polski, część trzecia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań; Podział hydrograficzny Polski
1983: praca zbiorowa pod red. Haliny Czarneckiej, IMiGW, Warszawa
© Copyright by Renata Graf
Uniwersytet im. A. Mickiewicza w Poznaniu