Przeczytaj fragment - Wydawnictwo UMCS

Wstęp
Problematyka tożsamości jest jednym z najważniejszych przedmiotów zainteresowania socjologii współczesnej i stanowi kluczową kategorię analizy społeczeństwa. Ten paradygmat badawczy jest odnoszony do szerokiego kontekstu
przemian społeczno-kulturowych, politycznych i ekonomicznych zarówno w poszczególnych społeczeństwach narodowo-państwowych, jak i w skali globalnej.
W socjologii polskiej dodatkowym przyczynkiem uatrakcyjniającym tę kategorię analityczną jest zmiana ustrojowa oraz akcesja Polski do Unii Europejskiej.
W ich konsekwencji nastąpiło odrodzenie patriotyzmów lokalnych i regionalnych.
Globalizacja i lokalizacja nierzadko okazują się być procesami konkurencyjnymi,
co widać w dynamicznych przemianach tożsamości indywidualnych i zbiorowych Polaków. Człowiek oderwany od swej lokalności zyskuje nowe tożsamości
i w nowych kontekstach konstruuje swoje identyfikacje. Powraca stare, ale istotne pytanie badawcze o istotę terytorialności oraz pojawia się pytanie nowe o jej
funkcje w nowych układach odniesienia. Czy dla nowych, kosmopolitycznych
tożsamości poczucie zakorzenienia jest nadal jedną z fundamentalnych potrzeb?
Postępująca indywidualizacja sprawia, że perspektywa tożsamości zbiorowych
jest coraz rzadziej przywoływana w dyskursie potocznym i naukowym. Współczesne tożsamości zbiorowe uległy znacznym przemianom. Konstytuują się nowe
kręgi integracji i nowe rodzaje tożsamości.
W ostatnich latach na pole badawcze dyscyplin społecznych wprowadzono
nowe wymiary identyfikacji (np. tożsamość płciowa, europejska itp.). Przedmiotem badań stały się również identyfikacje manifestujące się w stylach życia
(np. tożsamość wegetarian, yuppie), związane ze sposobem komunikacji (badanie internetu jako czynnika budującego tożsamość, tożsamości internetowe) czy
przypisane różnym kategoriom społeczno-zawodowym (np. tożsamość: subkultur
młodzieży, rolników, nauczycieli itp.). W takich ujęciach dominuje wymiar jednostkowy, akcentujący indywidualne preferencje i wybory. Socjologowie zwracają uwagę na to, że pomimo iż mówi się o wzroście zapotrzebowania na „nową
8
WSTĘP
tożsamość”, to w procesach jej budowania niejako nie ma miejsca na tożsamość
kolektywną, manifestującą się w identyfikacji z narodem czy małą ojczyzną.
Wielość kontekstów teoretyczno-metodologicznych, w jakich tożsamość
bywa przywoływana, przyczyniła się do wieloznaczności terminu. Pojęcie tożsamości lokalnej i regionalnej wiąże się z licznymi terminami pokrewnymi. Do
najistotniejszych należą: tożsamość indywidualna, społeczna (tutaj rozumiana
również jako tożsamość zbiorowa lub tożsamość jednostki w odniesieniu do jej
relacji ze zbiorowością) oraz tożsamość kulturowa. W kontekście rozważań nad
tożsamością indywidualną powstaje pytanie o relacje między pojęciami tożsamości i świadomości. Przyjmuje się, że tożsamość jest utrwaloną, ugruntowaną
i względnie stabilną formą świadomości. Świadomość regionalna stanowi zbiór
przekonań i postaw dotyczących charakteru i kształtu regionu, sposobów jego
wartościowania i symbolizowania, wyznacza jego tożsamość.
Istotnym czynnikiem w procesie kształtowania świadomości regionalnej
jest idea i wizja regionu. Zawiera pojęciowe ujęcia różnych jego aspektów (np.
przyrodniczy, kulturowy). Odnosić się może zarówno do rzeczywistych składników regionu, jak i do wyobrażeń na jego temat, niekiedy zmitologizowanych,
dotyczących zwłaszcza charakteru regionu i jego historii. Powstanie idei regionu generuje przekonania o jego wartości i znaczeniu. Istotnym elementem tego
procesu jest uznanie cech specyficznych w zakresie działalności ekonomicznej,
kulturalnej i politycznej. Ważne jest, aby cechy te były wartościowane pozytywnie przez mieszkańców regionu oraz przez nich kultywowane. W pracy traktuję
synonimicznie pojęcia: tożsamość, świadomość oraz identyfikacja.
Tożsamość lokalną i regionalną można opisywać wielowymiarowo. Problematyka podjęta w niniejszej pracy stanowi próbę wpisania się w krąg socjologicznych zainteresowań tożsamością. Praca mieści się w nurcie badań nad polskimi
regionalizmami. Podjęcie tego tematu wynikło przede wszystkim ze stanu badań. Dotychczas problematyka tożsamości Lubelszczyzny doczekała się niewielu
opracowań. Tymczasem stanowi ona ciekawy przypadek regionu historycznego,
który nie posiada specyfiki ani etnicznej, ani etnograficznej, współcześnie postrzeganego raczej jako region geograficzny i administracyjny. Można tu natomiast obserwować wytwarzanie się pewnych subregionów etnograficznych, peryferyjnych
względem Lublina: Polesia, Zamojszczyzny, Ziemi Chełmskiej, a więc obszarów,
które weszły do województwa lubelskiego względnie późno. Historycznie były
to regiony satelickie, które pomimo wykształcenia się wspólnej administracji zachowały swą specyfikę kulturową, zwłaszcza obyczajową, względem pozostałych
terenów Lubelszczyzny.
Czynnikiem, który przyczynia się do postrzegania Lubelszczyzny jako regionu, są jego funkcje administracyjne. Lublin jako stolica województwa jest nie
tylko siedzibą jego władz, lecz także koncentruje infrastrukturę edukacyjną, kul-
WSTĘP
9
turalną, medyczną, techniczną w niepomiernie większym stopniu niż inne miasta
regionu. Jest jedynym ośrodkiem o takiej sile oddziaływania i stanowi o atrakcyjności województwa i miasta. Tu jest ośrodek skupienia elit regionalnych i koncentruje się działalność większości organizacji pozarządowych, a także firm gospodarczych.
Celem niniejszej rozprawy jest diagnoza poczucia tożsamości regionalnej
mieszkańców regionu lubelskiego. Główny problem badawczy zawiera się w
pytaniu o to, czy stan świadomości mieszkańców regionu jest na tyle wysoki,
aby wytworzyć poczucie identyfikacji nie tylko z najbliższym miejscem zamieszkania, lecz także z całym regionem. W doświadczeniu potocznym stwierdzenie
„jestem z Lubelszczyzny” nie niesie za sobą takiego znaczenia ani ładunku, jak
np. określenie „jestem Ślązakiem”, ani nie znajduje uprawomocnienia w świadomości mieszkańców.
W języku polskim nie ma nazwy na określenie mieszkańca Lubelszczyzny,
co dowodzi braku wyraźnych cech dystynktywnych wskazujących na identyfikację regionalną. Czy brak endogennych czynników budujących tożsamość regionalną nie sprzyja przyjmowaniu postawy kosmopolitycznej? Ponadto poważną
przeszkodą na drodze silniejszej identyfikacji z regionem, zwłaszcza dla młodego
pokolenia, jest niewielka dynamika rozwoju gospodarczego Lubelszczyzny. Młodzieżowy kompleks prowincjonalnego pochodzenia wyraźnie pogłębia sytuacja
na rynku pracy oraz liczne migracje w jej poszukiwaniu.
W niniejszej pracy identyfikacja z regionem została zoperacjonalizowana
na poziomie poczucia zakorzenienia i tożsamości społecznej przejawiającej się
w wiedzy mieszkańców na temat problemów społeczności lokalnych oraz w gotowości działania dla ich rozwiązywania. Trzecim wymiarem tożsamości regionalnej jest tożsamość kulturowa przejawiająca się w znajomości historii, elementów
kultury materialnej oraz wytworów kultury duchowej: legend i zwyczajów związanych regionem bądź ze społecznością lokalną.
Podstawę empiryczną prezentowanej pracy stanowią badania terenowe przeprowadzone metodą sondażową, w których narzędziem był kwestionariusz wywiadu. Zrealizowano je w 2006 r. w ramach projektu „Poczucie tożsamości regionalnej mieszkańców województwa lubelskiego” finansowanego przez Europejski
Fundusz Społeczny oraz budżet państwa polskiego.
W hipotezie generalnej przyjęto, że województwo lubelskie nie wykształciło
wśród swoich mieszkańców wyrazistej świadomości regionalnej. Jednak można
empirycznie zidentyfikować czynniki i symptomy ukierunkowanej zmiany ewolucyjnej w tym zakresie. Układ odniesienia dla analizy porównawczej stanowiły
badania Euroreginu Bug przeprowadzone w 1996 r. przez Leona Dyczewskiego
OFMConv.
10
WSTĘP
W pracy można implicite wyróżnić części teoretyczną i analityczną. Rozdział I stanowi prezentację wybranych sposobów definiowania oraz kontekstów
analizowania tożsamości. Zaprezentowano tu cztery typowe modele tożsamości:
zdrowia, interakcyjny, światopoglądowy i ekologiczny. Model piąty jest próbą połączenia indywidualnych i społecznych aspektów identyfikacji. Skoncentrowano
się na jej aspekcie zbiorowym, kulturowym i regionalnym. Problematykę tożsamości zaprezentowano w kontekście przemian o charakterze globalnym. Podjęto
także próbę ustalenia, w jakim stopniu przemiany te wpływają na identyfikacje
lokalne.
Rozdział II prezentuje sposoby konceptualizowania regionu w geografii, ekonomii i historii dla wykazania, w jaki sposób tradycje te wpływają na sposoby
pojmowania regionu w socjologii. Rozdział III zawiera przegląd badań poświęconych regionom ze szczególnym uwzględnieniem Lubelszczyzny, rozumianej jako
region w sensie socjologicznym. Prezentowane analizy obejmują problematykę
więzi lokalnych i regionalnych, poczucia tożsamości kulturowej oraz aktywności
społeczno-politycznej mieszkańców regionu. W części drugiej rozdziału dokonano opisu terenu badań.
W rozdziale IV przedstawiono założenia teoretyczne oraz dokonano operacjonalizacji pojęć regionu i tożsamości regionalnej. Również tu przedstawiono
projekt badawczy. Kolejne rozdziały stanowią analizę materiałów empirycznych,
poprzez którą weryfikowano przyjęte hipotezy. Kolejno omawiano następujące
wymiary tożsamości regionalnej: poczucie zakorzenienia (rozdział V), tożsamość
społeczną (rozdział VI) i tożsamość kulturową (rozdział VII). W osobnym paragrafie rozdziału VII dokonano analizy czynników wpływających na silę deklarowanych identyfikacji regionalnych.
Podziękowania kieruję do Profesorów Józefa Styka i Stanisława W. Kłopota,
których sugestie i uwagi były mi bardzo pomocne. Z wdzięcznością wspominam
również rady udzielane przez Profesor Izabellę Bukrabę-Rylską oraz Profesor
Marię B. Styk.